177 - Hacibektaslilar

17 Temmuz 2006 Pazartesi
Bununla beraber, ilk Localar yabancý
eðilimdeydi Ýmparatorlukta: Ýlk loca,
Ýstanbul'da, Damat Ýbrahim Paþa’nýn
(ölümü 1730'da) sadrazamlýðý döneminde
kurulmuþ olmalý; Galata'da bugün
Perþembe Pazarý denen yerde kurulmuþtu.
Bu mahalle, Fransýzlar ve Ýtalyanlar için
gözde bir semt idi. Ýlk Türk Masonlarý
arasýnda þu kiþilikleri görüyoruz: 1741'de
Fransa'ya elçi olarak atanan, sonra da
1755'te vezir olan Yirmi Sekiz Mehmed
Çelebizade Said Efendi; Ýlk Türk
matbaasýný kuracak olan -Macar dönmesi-
Ýbrahim Müteferrika; daha önce Comte
de Bonneval diye bilinen Humbaracý
Ahmet Paþa (1675-1742). Bu listeye,
Tophaneli Yusuf Çelebi gibi kimi tacirler
de eklenir.
Masonluk Türkiye'de 1748'de
yasaklandý ise de, III. Selim'in saltanatý
döneminde (1787-1807) yeniden ortaya
çaktý ve yaygýnlaþtý.
1839 yýlýndan baþlayarak ilerlemesi
hýzlanan Masonluðun, özellikle Kýrým
Savaþý (1854-1856) dönemindedir ki etkisi
artacaktýr. Nitekim, Ýngiliz ve Fransýz
localarý çoðalýr ve iki devletin bir biriyle
olan rekabeti için birer arena olup çýkarlar.
Onlarýn yaný sýra, Ýtalyan, Alman, Yunan
ve Ermeni Localarý da görülecektir6.
Yeniçeriliðin kaldýrýlýþýnýn arkasýndan
horlanan ve etkinliklerini gizli olarak
sürdürmeye zorlanan Bektaþiler,
Masonluða yaklaþýrlar. Hoþgörü sahibi,
uydumculuða karþý ve dinlerüstü bir
anlayýþta kiþiler olarak bilindiklerinden,
Masonlar arasýnda bir destek bulurlar
kendilerine; Masonlarýn paylaþtýklarý
ülküler de aynýdýr: Liberalizm, ruhban
karþýtlýðý, uydumculuða karþý oluþ (nonconformisme).
Bektaþiliðin Cem'i, Masonlarýn
törenlerinden alabildiðine etkilenecektir:
Meydanýn ya da toplantý yerinin durumu,
ayakta duruþ ve yürüme biçimi, Üçler,
Beþler ve Yedilerin canlandýrýlmasý
Türkiye’de aydýnlanma
ve
Bektaþiliðin rolü
Prof. Irene Melikoff
böyledir; bütün bu ayrýntýlar Mason ayinini
hatýrlatýr. Öte yandan, Bektaþiler de bunlarý
biliyorlardý; ne var ki, Masonlarýn onlarý
kendilerinden esinlendiklerini ileri
sürmeye kadar gideceklerdir.
Ancak, her iki halde de, tarikat gizlidir
ve belli bir usule göre girilir ona.
Mensuplarý, aydýn ve liberal seçkinler
arasýnda gelen Bektaþiler, XIX. yüzyýlda
Osmanlý Ýmparatorluðu'nda, Masonluðun
Avrupa reform hareketinde oynadýðý role
benzer bir rol oynamýþlardýr7. Yeniden
örgütlenen Bektaþi Tarikatý, Jön Türk
örgütleri için bir sýðýnak ve bir destek
olacaktýr.
Bektaþiler, hangi dönemde Masonluða
gelip girmiþlerdir?
1867 tarihi ileri sürülmüþtür. Ancak,
1839'dan baþlayarak localara sýzmýþ
olmalarý olasýdýr. Bununla beraber, 1867
ile 1869 yýllarý arasýnda, Müslümanlarýn
git gide daha çok Masonluða girdikleri
görülüyor. Bunda, genç bir çok Fransýz
avukatý Louis Amiable'in etkisi de olsa
gerek: Louis Amiable, 1863'te kurulup
Fransa Maþrýký Azamý'na baðlanan Doðu
Birliði Locasý'nýn 1865'te baþkaný
olmuþtu8.
Louis Amiable, Osmanlý toplumunun
seçkinleri arasýnda yoðun bir üye kaydý
kampanyasý baþlattý. Baþarýlý oldu bu.
Doðu Birliði'nin 1865'te sadece üç Türk
üyesi varken, bu sayý 1869'da, toplam yüz
kýrk üç kardeþ arasýnda elli üçe yükselir.
En parlak adlar arasýnda da þunlara
rastlýyoruz: Devlet Þurasý Baþkaný Edhem
Paþa (1818-1839); Mýsýr Valisi Mehmed
Ali'nin torunu olup, liberal, Genç
Osmanlýlar hareketinin önderlerinden biri
olan Prens Mustafa Fazýl Paþa (1829-
1875)9.
Localarýn üyeleri arasýnda, siyasal
kiþilikler, din adamlarý, diplomatlar, ayrýca
þairler ve edebiyat mensuplarý
bulunuyordu. Bu sonuncular arasýnda,
Þinasi'yi (1824-1871), Namýk Kemal'i
2
(1840-1888) ve Ziya Paþa'yý (1825-1870)
görüyoruz; Ziya Paþa’nýn etkisiyledir ki,
mürebbiyesi olduðu -geleceðin V. Murad'ý-
Þehzade Murad Efendi ile, kardeþleri
Nurettin ve Kemalettin efendiler
Masonluða gelip girerler10.
Burada Namýk Kemal üzerinde durmak
isteriz; çünkü, hem Bektaþi hem Mason
olan ünlü kiþiler arasýnda biridir o11. Söz
konusu listeye, Abdülhak Hamid'i ve bir
sonraki kuþaktan Filozof Rýza Tevfik'i ve
Ýttihat ve Terakki Komitesi'ne üye olan
Þeyhüslislam Musa Kazým Efendi'yi, bir
de Bektaþi babasý, yüksek dereceden
Mason ve ünlü bir Jön Türk olarak Talat
Paþa'yý ekleyebiliriz.
Genç Osmanlýlar hareketinin
yaratýcýlarýndan biri olan Namýk Kemal,
hiç olmazsa ana yönünden- bir Bektaþi
ailesinde dünyaya geldi. Gençlik
eserlerinde Fuzuli'nin ünlü mersiyesi,
Kerbela þehitlerine adanmýþ Hadikat-ussu'ada'dan
(Mutluluða Ermiþlerin Bahçesi)
etkilendi. Gençliðinin þiir defterlerinde,
Hz. Ali'ye övgüyü dile getiren þiirler
bulunuyor12. Öte yandan, Namýk Kemal,
Bektaþilerin sadece liberal ve ilerici
düþüncelerinden deðil, onlarýn zengin
edebiyatý, þiiri ve müziðinden de etkilendi.
Bununla beraber, sürgün dönüþü,
Masonluðun çekiciliðine uðradýðýnda,
girdiði Doðu Birliði deðil, bir Yunan
Locasý olan, Ýstanbul'da 1868'de kurulmuþ
Ý Prodos (ilerleme) oldu. Söz konusu
Locanýn baþkaný Alexandre Ismyrides idi;
ne var ki, onun yerine, 31 Aralýk 1870'te
Þehzade Murad'ýn bir dostu geçti13. Bu
Loca, Fransa'nýn Maþrýk-ý Azam'ýna
baðlýydý; ancak, üyeleri çoðunlukla Rum
ve Türklerdi. 1872 Ekim tarihli bir
sayýmda, Locanýn toplam altmýþ sekiz
üyesinden on dokuzunun Türk olduðu
görülüyor; söz konusu Türkler arasýnda
þu adý da okuyoruz: Kemal, Mehmed
Namýk, yazar.
(SÜRECEK)