27.Sayı - Hacibektaslilar

Klâsik felsefe tarihine göre aydınlanma
felsefesi, aslında bir XVIII. yüzyıl felsefesidir.
Dünyada, ilkin İÖ V. yüzyılda
eski Yunan’da bir antik aydınlanma’nın
(Grek aydınlanması) gerçekleştiği bilinir.
Grek Aydınlamacıları bilgicilerdir. Anılan bu iki
aydınlanmada da dogmacılığa karşı çıkılmış, insan
usu bilgi ölçüsü olarak alınıp değerlendirilmiş ve bilginin
geniş halk kitlelerine yayılmasına çalışılmıştır.
Her iki aydınlanmada da spekülâsyonlara sırt çevrilmiş,
insan ve kültür sorunlarına eğilinmiştir. XVIII.
yüzyıl aydınlanması İngiliz düşünürü John Locke
(1632-1704)’la başlar. Hume, Condillac ve Fransız
özdekçileri bu aydınlanmanın önemli temsilcileridir.
Daha sonra Kant, Fichte, Schelling, Hegel gibi Alman
düşüncecileri bu aydınlanmanın geliştiricileri olmuşlar,
bu konuda kayda değer eserler vermişlerdir. Gerçek
aydınlanma felsefesi ise, Karl Marks ve Friedrich
Engels’le gerçekleşmiştir.
İmmanuel Kant (1724-1804)’a göre aydınlanma,
“aklın kendi yol açtığı erginsizlik durumundan kurtulması”
anlamına gelir. Aslından ise, bireysel açıdan
aydınlanma ancak, bireyin etnik köken, din, mezhep, toplumsal sınıf ve
yöre gibi bağımlılık, dolayısıyla da erginsizlik yaratan “aidiyet ya da
mensubiyet”lerden sıyrılıp kurtularak bağımsızlaşmasıyla olanaklıdır.
Aydınlanma anlamında kültürlenme ise, insan aklının evrimi sürecinde
bir üst aşamaya çıkarak, örneğin özerklik, özgürlük, barış, kölelik
ve kutsallığın yok edilmesi, başta yoksulluk olmak üzere, her türlü eşitsizliğin,
haksızlığın, acının, farklılığın ortadan kaldırılması durumuna
ulaşmadır. Zaten insanlık, tüm tarihi boyunca hep, iyiyi, güzeli, doğruyu,
gerçeği ve yararlıyı ereklemiştir. Böyle bir düşünce evrensel niteliklidir.
Yani, bundan çıkarılacak sonuç şudur: Her türlü düşünsel etkinlik
insan içindir. Bilim de, felsefe de, uygarlık da insan içindir. Bütün bunlar
insanın araştırılmasına yönelik çalışmalar niteliğindedir; öyle anılıp,
öyle kabul edilmelidir.
İşte bu bağlamda İngiliz düşünürü Francis Bacon (1561-1626), pek
yerinde bir girişim olarak kabul gören “yararlıya yönelme” yaklaşımını
düşünce tarihine getiren filozof olarak tanındı. Yine bu bağlamda, her
şey insan içinse, “sadece beni ilgilendiren, gerçekte beni hiç ilgilendirmez”
diyebilmek ya da J. Paul Sartre’ın (1905-1980) dediği gibi “İnsan
bütün dünyadan sorumludur” sözünde gizli düşünceyi gerçek anlamıyla
kavrayıp ortaya koymak çok önemlidir. Ancak, insan diğer varlıklardan
ayrı olarak kendini ve dünyayı yenileme potansiyeli taşıdığı için, önem
kazanır ve öne geçer; böylece ilerleme yeteneğini hiçbir zaman yitirmez.
Bunun için yaşam her zaman filozofları haklı çıkarmış, otoritelerin tüm
baskılarına karşın, XV ve XVI. yüzyıllar bir tür aydınlanma sayılan Rönesans
dönemi bu şekilde değerlendirilmiş, filozoflar hümanist düşüncenin
ilk ışıklarını o yıllarda yakarak dünyaya yaymışlar ve bu hümanist
düşünürler tüm insanları kendi duygu ve düşüncelerinde bularak, “ben”
yerine “biz” kavramını koyan insanlar olarak anılmayı hak etmişlerdir
(Bedia Akarsu, Çağdaş Felsefe).
Her aydınlanmanın mutlaka sosyal, duygusal ve düşünsel temellerinin
olduğunu, başlangıçta bunların çekirdeği beslediğini, çekirdeğin
bunlara ve benzer olgulara sarılarak oluşup geliştiğini, hüda-yı nabit,
yani kendiliğinden ortaya çıkmadığını, her düşünce akımının ilk yere
bastığı, salt bir başlangıç zemini edindiğini, oradaki kültürel birikiminden
yola çıkarak, böylece ilk hareket noktasını seçtiğini, sonraki aşamalarda
temel amaçlara götürecek prosedürleri belirlemeye çalışarak
detaylara girip yan ve nüans sayılabilecek erekleri, yol ve yöntemleri
seçip oluşturduğunu, bu arada çalışma arkadaşları, işçiler bulunduğunu,
bunların çoğunu ince eleyip, sık dokuyarak değil de, çoğunu rastlantılarla
yakalayıp yanına aldığını, sonradan bir kısmından anlaşamayarak
ayrıldığını, arayıp bulmaya çalıştıklarını ancak akan zaman içinde tanıma
fırsatı bulduğunu, böylece hazırladığı ortamda tabakalaşarak, gelişip
beslenerek ana ışığın kaynağı haline geldiğini, hep yeni ürünler verip
bunlarla hem beslenip hem de kendisinin, ürünlerinin ve gerçek düşünce
özünün tanımlarını yapmak için büyük uğraşlar verdiğini, okullaşma
gayreti içinde geleceklere dal budak salmaya çalıştığını söylemeye gerek
var mı? Ama yine de, özü yakalayabilmek, akışı kesintisiz görebilmek,
her şeyi doğru tanıyıp yerli yerine koymak için, işe kalıntılardan, detaylardan
başlamak gerek, en doğrusu bu.
SERÇEÞME
Anadolu Aydınlanması
İsmail Özmen, Yargıtay Üyesi
Veli, âşık ve düşünürlerin
hazırladıkları aydınlanmanın
oluşturduğu duygu ve düşünce
ortamında kendine özgü
özellikler kazanmış
temel ilkeleri,
sevgiye, emeğe, alın terine,
dayanışmaya açık, içtenlikli
ve basit öykü anlatımı
yollarıyla yansıtıp
sevdirmeleri
eğitim ve öğretim alanlarında
örnek bir tutum ve davranış
olarak
değerlendirilmelidir
Gerçekte ise, böylesi büyük kurum ve oluşumların
doğru tanısı, ancak küllerini eşelemekten geçer. Onlarda
ne büyük cevherler varsa, izleri hep o küllerin
içinde gizlidir. Böylesi durumlarda, bulunup gidilecek
temel düşünsel yöntem, sezgisel bir yoldur. Bu
ise, “duymak” ile “dinlemek” arasındaki ilişkiden geçer.
Bu ilişki, tıpkı “bakmak” ile “görmek” arasındaki
ilişkiye benzer. Yine böylesi hallerde şunu hiç akıldan
çıkarmamak gerek, “görmek hep konuşmadan önce
gelmiştir: Çocuk konuşmaya başlamadan önce bakıp
tanımayı öğrenmiştir” (John Berger, Görme Biçimleri).
Bütün bunlar “gerçeklik duygusuna varmayı”
anlatmak ve sağlamak için kullanılan yöntem ve izleklerdir.
Buradan yola çıkalım. Burada önemli olan,
bizim varmak istediğimiz büyük hümanizmanın ışıklarını
hemen başlangıçta söndürmemiz gerekir. Çünkü,
bizim bilip varmak istediğimiz ve adına aydınlanma
dediğimiz büyük hümanizma, öyle kolay kolay
oluşup ortaya çıkmamıştır, çok yönlü bir oluşumu ve
gelişimi olduğu gibi, çok yönlü, karışık dağılım, etkileşim
alanları da vardır, bunların hiçbiri yadsınamaz;
çünkü, bunlar gerçekten özlerinde, insanlığın öyküsünü
taşırlar; ışıkları hep, insanlığın belli dönemlerinde, bazı kesim ve
yerlerde şimşekler gibi çakıp parlayan, herkese kurtuluş/ümit vadeden,
ferahlık ve mutluluk getiren akıl ışıkları olarak kabul edilir. Gerçeklere,
oluşa ve tarihsel kaynaklara dayanarak diyebiliriz ki, olay ve olgu bu
doğrultuda oluşup gelişmiştir.
İşte böyle ışıklı dönemlerden biri de, XIII. yüzyılda Anadolu’da oluşarak
ortaya çıkan, ne yazık ki, derinlemesine, çok yönlü bir incelenme
imkânına kavuşturulamamış olan özgün Aydınlanma’dır.
O çağa, bu büyük özgün aydınlanmanın ortaya çıktığı döneme az da
olsa, hoşgörülü/iyimser bir açıdan baktığımız zaman, Selçuklu İmparatorluğu
yönetimindeki Anadolu’nun bir kısmında, İslâmî tasavvufî düşünce
ile bazı genel felsefe deneyimlerinin bir anlamda özgürce yazılıp,
şiirle de olsa söylenebildiği, özgürlük tüten bir ortam ve havaya sahip
olduğunu görürüz; ancak bu hava özünde, ne zaman susturulacağı kesin
olarak bilinmeyen güvensiz, kaygan olgularla dolu bir görünümü de içerip
sergiler durumdadır. Doğal olarak bunlar, o çağın Anadolu’sundaki
yadsınamaz gerçeklerdir. Bir başka anlatımla Anadolu, XIII. yüzyıl’da
böyle dinsel yorum özgürlüğü bulunan kısa bir dönem yaşayıp geçirmiştir.
Bu ortamda oluşturulan özgün aydınlanmanın baş rolüne soyunmuş
kişiler, böyle bir karışık ve kırık bir ortamda yaşamışlar, düşüncelerini
böylesi bir ortamda söyleyip yazmışlardır.
Aslında ise Anadolu, o çağda büyük kırılmalara gebe, karanlık bir
kaos ortamına sürüklenmek üzere, dipsiz bir uçurumun kenarında gezip
durmaktadır, bu açıdan baktığımızda onun her yanı kıpır kıpırdır, herkes
hem korku, hem de ümit içinde tedirgin yaşamaktadır; siyaset, zaman ve
toplum yapısı yakın geleceklerin kan denizini hazırlama telaşı içindedirler,
adetâ sessizce buna hazırlanmaktadırlar.
XIII, XIV ve hâttâ giderek XV. yüzyıllara ilişkin Anadolu tarihini,
şöyle kaba hatlarıyla da olsa, gözler önüne getirip serdiğimiz zaman, o
günleri inceleyen tarihçilerin yapıtlarında, 1071 Malazgirt Savaşı öncesi
ve sonrası, hatta tâ X. yüzyıldan itibaren Anadolu’ya çeşitli Türk kavimlerinin
durmadan kümeler halinde sessizce akışlarını izlediklerini, daha
sonraki kanlı Haçlı seferlerini, hemen ardından acımasız, talancı Moğol
istilalarını, ardı arkası kesilmeyen kaoslu iç isyanları, nedeni, niçini bilinen
veya bilinemeyen çeşitli karşılıklı vuruşmaları, kör savaşları, çılgınca
saldırıları, yağmaları, talanları, insanların çoluk, çocuk, kadın, erkek
ayırmaksızın öldürülmelerini, daha nice benzer insanlık dışı eylem ve
davranışları seyredip yazdıklarını, bütün bunları kaygan, güvensiz bir
ortamda insanlığa karşı işlenen suçlar sınıfına sokup öyle nitelendirdiklerini,
hepsini umutsuzluğu besleyen karanlık olgu ve olaylar olarak kabul
edip değerlendiklerini görür, bu acı gerçekle yüz yüze geldiğimizi
anlarız.
Elbette ki, bütün bu belirgin kırıklar, kargaşa, kaos, güvensizlik,
korku ortamları, büyük çapta işin kötü yönlerini teşkil etse bile, bunun
yanında, Anadolu’ya gelen Türkler İslâmiyet’i, şöyle ya da böyle, Arap-
Emevi-Bedevî barbar yağmacı ordularıyla ilk ilişkilerinden itibaren,
kanlı boğuşmalarla geçen yaklaşık 350 yıl sonra, daha çok bir kısım tasavvufçu
kanadın esin ve ümit telkin etmeleriyle benimsemiş oldukları
kabul edilse bile; yine kim ne derse desin, Anadolu’ya gelen Türklerin,
22 Sayı 27