Alerjik Rinit ve Alerjik Hastal›klar›n Epidemiyolojisi - Güncel Pediatri ...

Alerjik Rinit ve Alerjik Hastal›klar›n Epidemiyolojisi
Nevin Uzuner
Dokuz Eylül Üniversitesi T›p Fakültesi Çocuk Sa¤l›¤› ve Hastal›klar› Anabilim Dal›, Çocuk Alerji Bilim Dal›, Doç.Dr.
Epidemiyoloji bir hastal›¤›n toplumdaki da¤›l›m›n› ve bulgular›n›n s›kl›¤›n›n araflt›r›lmas› çal›flmalar›d›r. Hastal›¤›n de¤iflik insan toplumlar›nda
ve alt gruplar›nda de¤iflik zamanlarda araflt›r›lmas› ile neden olan faktörler hakk›nda bilgi edinilebilir.
Rinitin global bir sa¤l›k problemi olup dünya nüfusunun %10-25’ini etkiledi¤i ve prevalans›n artma e¤iliminde oldu¤u bilinmektedir. De-
¤iflen yaflam koflullar›, çevre ve hava kirlili¤i çocukluk döneminde geçirilen enfeksiyonlar›n, hastalar›n giderek daha çok kapal› ortamlarda
yaflam, sigara içimi, diyet al›flkanl›klar›ndaki de¤ifliklikler ve baz› genetik faktörlerin bu farkl›l›ktan sorumlu olabilece¤i düflünülmektedir.
Çocuklarda ve eriflkinlerde pek çok nedenle rinit ortaya ç›kar; ancak olgular›n yaklafl›k olarak %50’sinde neden alerjiktir. Alerjik
rinit nazal mukozan›n IgE arac›l›¤›yla geliflen inflamatuvar bir hastal›¤›d›r. En önemli semptomlar› burun ak›nt›s›, burun t›kan›kl›¤›, hapfl›rma
ve burunda kafl›nt› olup kendili¤inden veya tedavi ile düzelme özelliklerine sahiptir. Rinit semptomlar›na s›kl›kla konjonktivite
iliflkin belirtiler de efllik edebilmektedir.
Alerjik rinit s›k görülmekle birlikte pek çok çal›flma doktor tan›l› rinite dayal› oldu¤undan prevalans oldu¤undan düflük bildirilmektedir.
Anket formlar› ve telefon görüflmelerine dayand›r›lan çal›flmalar daha gerçe¤e yak›n rakamlar› yans›tmaktad›r. Yine pek çok
epidemiyolojik çal›flma yak›nmalar›n›n daha kolay fark edilmesi nedeniyle mevsimsel alerjik rinit (MAR) üzerinde yap›lm›flt›r. Perenneal
alerjik rinit (PAR) ise yak›nmalar›n kronik sinüzit, s›k üst solunum yolu enfeksiyonu ve vazomotor rinit ile kar›flmas› sonucu ay›-
r›c› tan›da ve gerçek prevalans›n saptanmas›nda güçlü¤e yol açmaktad›r.
Ülkemizde rinit ile ilgili epidemiyolojik veriler çok ayr›nt›l› de¤ildir. Yap›lan araflt›rmalar genellikle yerel nitelikte olup, ço¤u flehirlerde
ve tek merkezli olarak yap›lm›flt›r. Metod farkl›l›klar› nedeniyle sonuçlar› birbirleriyle karfl›laflt›rmak kolay de¤ildir. Dünyada ve
Türkiye’de ast›m ve di¤er alerjik hastal›klar›n durumunu özetlemeden önce verilen rakamlar› daha iyi yorumlamak için öncelikle baz›
epidemiyolojik terimlerin aç›klanmas›nda yarar vard›r.
Epidemiyolojik çal›flmalarda bir toplumdaki ast›m ve alerjik hastal›klar›n s›kl›¤›n› tan›mlayan parametreler vard›r.
a-fiimdiki prevelans (current veya point); çal›flman›n yap›ld›¤› anda toplumda bulunan ast›ml› hastalar›n oran›d›r.
b-Periyodik prevalans; belli zaman aral›¤›nda (genellikle son 12 ay) ast›m görülme yüzdesidir.
c-Yaflam boyu prevalans (cumulative); incelenen toplumda hayat›n herhangi bir döneminde ast›m tan›s› alanlar›n yüzdesidir.
Çocuklardaki araflt›rmalar kabaca dört grupta toplanabilir. Bunlardan üçü standart çal›flma protokolleri (Ulusal Alerji Derne¤i,
Abeg ve ISAAC protokolü) ile yap›lanlar olup bunlar d›fl›nda kalanlar› ayr› bir grup olarak toplamak mümkündür.
International study of asthma and allergy in childhood (ISAAC), ast›m ve di¤er alerjik hastal›klarla yap›lan epidemiyolojik araflt›rmalara
bir standart getirmifltir. Ayr›ca araflt›rmalar›n de¤erini çok artt›rm›flt›r.
ISAAC fazlar›
GüncelPediatri
22
Faz 1. Tan›mlanan popülasyonda ast›m ve alerjik hastal›klar›n prevalans›n› ve ciddiyetini de¤erlendirmek için planlanm›flt›r.
Faz 2. Faz 1’in bulgular›na göre akla gelen muhtemel etyolojik faktörleri araflt›rmak için yap›lm›flt›r.
Faz 3. Prevalansdaki de¤iflimi de¤erlendirmek için Faz 1’in tekrar› olarak 5 y›l veya daha uzun süre sonra yap›lmas› planlanm›flt›r.
Böylece dünyada bir çok ülkeden elde edilen prevalanslar›n karfl›laflt›r›lmas› mümkün olmufltur. Ülkeler ve toplumlar aras›ndaki
genetik ve çevresel farkl›l›klarda hastal›k ile ilgili öne sürülmüfl olan faktörlerin daha iyi araflt›r›lmas›na yard›mc› olmaktad›r
Ast›m ve alerjik hastal›klar›n prevalans› sanayileflmifl bat› toplumlar›nda geliflmekte olan ülkelere nazaran çok daha fazlad›r.
Dünya toplumlar›ndaki çocukluk yafl grubunda ast›m ve di¤er alerjik hastal›k prevalans›n› araflt›ran pek çok çal›flma yap›lm›flt›r.
Bunlardan toplumlar aras›ndaki farklar› ortaya koymay› baflaran en kapsaml› çal›flma ISAAC Faz 1 çal›flmas›d›r. Bu çal›flmada 56 ülkeden
13-14 ve 6-7 yafl grubundan 450.000 den daha fazla çocuk yer alm›flt›r. Ast›m prevalans› aç›s›ndan merkezler aras›nda 20 kata
varan farkl›l›klar saptanm›flt›r. En yüksek prevalans ‹ngiltere’de, Yeni Zelanda ve Avustralya’da saptanm›fl, bunu ABD merkezleri takip
etmekte idi. En düflük prevalanslar Do¤u Avrupa ülkeleri, Endonezya, Yunanistan, Çin,Tayvan, Özbekistan, Hindistan ve Habeflistan’da
bulunmufltur.
Ayn› çal›flmada alerjik rinokonjonktivit semptomlar›n›n prevalans› 6-7 yafl›nda % 0.8-14.8 ve 13-14 yafl›nda ise % 1.4-39.7 bulunmufltur.
ISAAC Faz 1’den befl y›l sonra bu hastal›klara ait semptomlar›n prevalanslar›ndaki de¤ifliklikleri gözlemek amac› ile çal›flma tekrar
edilmifl. ISAAC Faz 3 çal›flmas› için 2002-2003 y›llar› aras›nda 37 ülkeden 66 merkezden, 6-7 yafllar›ndaki 193.404 ve 13-14 yafllar›ndaki
304.579 çocuk çal›flmaya al›nm›fl, alerjik rino konjonktivit prevalans› % 2.2-45.1 aras›nda bulunmufltur. Birçok merkezde oranlarda
art›fl oldu¤u bildirilmifltir. ISAAC çal›flmalar›na ek olarak çocuk ve adölesanlardaki ast›m, alerjik rinokonjonktivit ve egzema
semptomlar›n›n prevalanslar›ndaki de¤iflimlerin de¤erlendirildi¤i benzer yöntemlerin kullan›ld›¤› di¤er çal›flmalarda da Norveç’teki
Troms ve Finnmark ilçelerinde semptom prevalanslar›nda farkl› de¤iflimler gözlenmifltir. Do¤u ve güneybat› Almanya’da ast›m alerjik
rinit ve IgE prevalanslar›nda farkl›l›k saptanmam›flt›r. Bununla birlikte Do¤u Almanya’da yap›lan baflka bir çal›flmada alerjik rinit
semptom prevalans› artm›fl ast›m ve egzema prevalans› ise artmam›flt›r. ‹ngiltere Aberdeen’de egzema ve alerjik rinit prevalans› artarken
ast›m prevalans› aynen kalm›flt›r.
Ülkemizde standart çal›flma protokolleri ile yap›lm›fl ast›m ve rinit ile ilgili prevalans çal›flmalar› Tablo 1,2,3’te belirtilmifltir.
Ülkemizde konu ile ilgili ilk araflt›rma 1966-67 y›llar›nda Ankara’da çocuklar üzerinde yap›lm›flt›r. %41.6’s›nda perennial alerjik rinit
saptanm›flt›r. Hastal›kta tan› kriterlerinin de¤iflmesi ile daha sonraki çal›flmalarda bu kadar yüksek oranlar bildirilmemifltir. Ankara’da
1992 y›l›nda yap›lan bir çal›flmada bir ilkokuldaki 1226 ö¤renciye ayr›nt›l› anket formu ile araflt›rma yap›lm›fl, evde sigara içen ebe-

veyn olmas›, evde hayvan beslenmesi risk faktörleri olarak belirlenmifltir. Bu çal›flmada son bir y›ldaki rinit prevalans› %15.4 olarak
bulunmufltur. 1994’de Edirne’de 7-12 yafl aras› 5412 çocukta yap›lan bir araflt›rmada da rinitin kümülatif prevalans› %12.3, flimdiki prevalans›
%4.5 olarak belirlenmifl, ailede atopi öyküsü en önemli risk faktörü olarak belirtilmifltir. Ankara’daki epidemiyolojik araflt›rma
1997’de ayn› metot ile tekrarlanm›fl, rinitin yaflam boyu kümülatif prevalans›nda anlaml› bir azalma saptanm›flt›r. Bu azalma son befl
y›lda alerji ve alerjik rinit ile ilgili genel bilgilerin artmas›, önceden alerjik diye de¤erlendirilen birçok durumun alerjik olmad›¤›n›n anlafl›lmas›
ile aç›klanabilir. ISAAC yöntemi ile yurdumuzun çeflitli bölgelerinden bildirilen çocukluk dönemi rinit prevalans› sonuçlar›nda,
Bursa’da 13-14 yafllar›ndaki çocuklarda %15 kümülatif prevalans bulunmufltur.
1994 y›l›nda Hacettepe Üniversitesi’ne yeni kay›t yapt›ran 4600 ö¤renciye da¤›t›lan European Community Respiratory Health Survey
anket formu da¤›t›lm›fl, mevsimsel alerjik rinit erkeklerde %5.7, k›zlarda %6.9, perennial rinit ise erkeklerde %1.4, k›zlarda ise %1.7
olarak saptanm›flt›r.
1999’da Hacettepe Üniversitesi ö¤rencilerinde çal›flma ayn› metot ile tekrarlanm›fl, rinit prevalans› belirgin olarak artm›flt›r (Mevsimsel
rinit erkeklerde %12.7, k›zlarda %14.5, perennial rinit erkeklerde %1.9, k›zlarda %2.5). Ev içinde beslenen hayvan oran› ve sigara
kullanma al›flkanl›¤›ndaki artman›n alerjik hastal›klar›n prevalans›nda artmaya neden oldu¤u belirtilmifltir.
Ülkemizde ISAAC protokolü ile yap›lan en genifl ve çok merkezli çocukluk dönemi ast›m epidemiyolojik araflt›rmas› Türktafl ve arkadafllar›
taraf›ndan 27 ilin kent ve k›rsal kesiminde 46813 çocukta yap›lm›flt›r. Ast›m›n kümülatif prevalans› %14.7 ve doktor tan›l› ast›m
prevalans› da %0.7 bulunmufltur. Kiflisel ve ailesel atopi öyküsü en önemli risk faktörü olarak belirlenmifltir.
ISAAC protokolünün uluslararas› ISAAC grubu ile ba¤lant›l› olarak Türkiye’de ilk uygulanmas› 1999-2000 y›llar› aras›nda Ankara’da
gerçekleflmifltir. 9-11 yafl aras› 3041 ö¤renciye anket doldurulmufl ve deri testi yap›lm›fl, random seçilen 333 çocu¤a bronfl provokasyon
testi yap›lm›flt›r. Bu çal›flmada son bir y›lda wheezing %11.5, doktor tan›l› ast›m %6.9 olup deri testi ile atopi %20.6, bronfl hiperreaktivitesi
oran› %22 bulunmufltur.
Tablo 1. Ankara, Edirne ve Eskiflehirde ayn› yöntemle yap›lan araflt›rmalar
ASTIM
R‹N‹T
fiehir Y›l fiimdiki Kümülatif Kümülatif Kaynak
Ankara 1992 8.3 17.4 15.4 Kalyoncu AF ve ark.
Ankara 1997 9.8 16.8 22.5 Selçuk ZT ve ark.
Edirne 1994 5.6 16.4 12.3 Selçuk ZT ve ark.
Eskiflehir 1995 1.4 1.8 14.7 Metintafl S ve ark.
Tablo 2. Ulusal Alerji ve Klinik ‹mmunoloji Derne¤i’nce yap›lan araflt›rma sonuçlar›
fiehir Y›l n Yafl Kümülatif ast›m Kümülatif rinit Kaynak
Adana 93-94 2652 6-14 12.9 Alt›ndafl D ve ark.
Ankara 91-92 3024 6-13 6.9 Saraçlar Y ve ark.
Bursa 93-94 3055 6-12 7.9 Sapan N ve ark.
‹zmir 92-93 3512 6-13 4.9 6.3 Karaman Ö ve ark.
Samsun 93-94 3118 6-14 10.2 11 Küçüködük fi ve ark.
Eskiflehir 1995 3049 6-13 5.5 Özdemir N ve ark.
Ege Bölgesi 93-94 3646 10-17 3.8 4.6 Tanaç R ve ark.
Tablo 3. ISAAC Metodu ile yap›lan ast›m ve alerjik rinit prevalanslar›
fiehir Y›l n Yafl Kümülatif ast›m Alerjik rinit Kaynak
‹stanbul 1995 2232 6-12 9.8 Önefl Ü ve ark.
Ankara 1996 2782 7-14 8.1 Saraçlar Y ve ark.
Sivas 1996 569 6-13 9.7 Y›ld›r›m M ve ark.
Adana 1996 3164 6-18 12.6 13.6 Bayram ‹ ve ark.
Adana 1997 4114 12-17 2.8 8.9 Kocabafl ‹ ve ark.
Samsun 1997 3090 6-14 11.4 Saraçlar Y ve ark.
‹stanbul 1996-97 2276 6-15 - 17.6 Akçakaya N ve ark.
Diyarbak›r 1999-2000 3040 6-15 14.1 12.9 Ece A ve ark.
Bursa 2000 2154 6-7 6.5 8.6 Can›tez Y ve ark.
Bursa 2000 3110 13-14 7 11.4 Can›tez Y ve ark.
Zonguldak 2002 1346 6-17 14.5 - Tomaç N ve ark.
Denizli 2003 2467 6-7 17.4 6.1 Akçay ve ark.
GüncelPediatri
23

Ülkemizde son y›llarda yap›lan çal›flmalarda, Bölümümüz taraf›ndan ‹zmir’de1992-1993 y›llar›nda yap›lan 6-13 yafllar› aras›nda 3152
ö¤rencinin kat›ld›¤› ISAAC Faz 1 çal›flmas›nda kümülatif ast›m prevalans› 4.9, alerjik rinit ve atopik dermatit prevalanslari ise s›ras›yla
% 6.3 ve %13.6 bulunmufltur. Ailedeki atopi öyküsü bronfliyal astmal› hastalar için bir risk faktörü olarak bulunmufltur. 10 y›l sonra
ayn› bölgede 9-11 yafl grubunda ISAAC Faz 2 çal›flmas› yap›ld›. 1217 anket de¤erlendirilmeye al›nd›. 1098 çocu¤a fizik muayene ve
epidermal deri testi yap›ld›. Kümülatif ast›m prevalans› %15.9, alerjik rinit ise %17 olarak saptand›. Kümülatif ast›m prevalans› için erkek
cinsiyet, annede atopik hastal›klardan birinin varl›¤› ve bireysel atopi risk faktörü olarak bulundu. Kümülatif rinit prevalans› için
ise ev içinde rutubetin bulunmas›, anne ve/veya babada alerjik hastal›klardan birisinin varl›¤› ve bireysel atopi risk faktörü olarak saptand›.
Bu veriler son 10 y›l içinde ‹zmir ili çocuklar›nda ast›m prevalans›nda 3 kattan fazla art›fl oldu¤unu göstermektedir. Tanaç ve
arkadafllar› taraf›ndan Ege bölgesinde çocukluk yafl grubunda yap›lm›fl iki çal›flmada 1993-1994 y›llar›nda ast›m ve rinit s›kl›¤› %3.8,
%4.6 iken 2001-2002 y›llar›nda % 6.4 ve % 13.6 olarak bildirilmifltir. % 2.6 oran›nda art›fl oldu¤u belirtilmifltir.
Kuyucu ve arkadafllar› taraf›ndan yap›lan, Türk çocuklar›nda rinitin epidemiyolojik karakteristiklerinin belirlendi¤i ISAAC Faz 2 çal›flmas›nda,
9-11 yafllar›nda 2774 okul çocu¤unun kat›ld›¤› çal›flmada alerjik hastal›klar ve risk faktörleri hakk›nda anket çal›flmas› ve
deri prik test yap›lm›fl. 350 çocu¤a da hipertonik salin ile bronkoprovakasyon yap›lm›fl, rinit, flu anda rinit ve mevsimsel rinit prevalans›
s›rayla %36.3, %30.6, % 8.3 olarak belirlenmifltir. Ailede atopi öyküsü, yaflam›n ilk y›l›nda evde nem ve mantar sporlar›n›n bulunmas›,
gaz sobas› ile ›s›nma rinit için risk faktörleri olarak bulunmufltur.
Önefl ve arkadafllar›n›n yapt›¤› di¤er çal›flmada da 1995 ve 9 y›l sonra 2004 y›l›nda ayn› yafl grubunda ve ayn› metotla (ISAAC) yap›lan
iki çal›flmada vizingin yaflam boyu prevalans› % 15.1’den %25.3’e, 12 ayl›k vizing prevalans›n›n % 8.2’den %11.3’e, ast›m prevalans›n›n
%9.8’den %17.8’e yükseldi¤i görülmüfltür. Hem 1995, hem de 2004’de ast›m aile öyküsü, hekim tan›l› egzema, hekim tan›l› besin
alerjisi, s›k otit, sinüzit ast›m için yüksek risk olarak saptanm›flt›r.
Ayn› grubun okul çocuklar›nda alerjik rinit prevalans› ve risk faktörlerini belirlemek için yapt›¤› di¤er çal›flmas›nda da hekim tan›-
l› alerjik rinit prevalans› %7.9 bulunmufltur. Atopik aile öyküsü, s›k solunum yolu enfeksiyonu, yaflam›n ilk y›l›nda antibiyotik kullan›-
m›, evde kedi olmas›, nemin bulunmas› alerjik rinit için artm›fl risk faktörü olarak saptanm›flt›r.
Anlar ve arkadafllar›n›n Samsun’da çocuklarda (n= 1310) alerjik hastal›klar›n prevalans›n› saptamak için yapt›¤› çal›flmada vizing
ve flu andaki vizing prevalans› %21 ve %14 bulunmufltur. Doktor tan›l› ast›m prevalans› ise % 2.3 saptanm›flt›r.
Sonuç olarak; rinit ve di¤er alerjik hastal›klar Türkiye’de önemli bir sa¤l›k problemi olarak görülmektedir. Bu nedenle epidemiyoloji
ile ilgili daha ayr›nt›l› çal›flmalara gereksinim vard›r.
Kaynaklar
GüncelPediatri
24
1. The international study of asthma and allergies in childhood (ISAAC) steering committee. Worldwide variations in the prevalance of asthma symptoms: The
international study of asthma and allergies in childhood (ISSAC). Eur Respir J 1998; 12: 315-335
2. Worldwide time trends in prevalence of symptom of asthma, allergic rhinoconjunctivitis, and eczema in childhood:ISAAC Phases One and Three repeat multicountry
cross-sectional surveys. Lancet 2006;368:733-43
3. Ozkaragoz K, Cakin F. Atopic children in Turkey. Ann Allergy. 1969 ;27:13-7.
4. Kalyoncu AF, Selcuk ZT, Karakoca Y, Emri AS, Coplu L, Sahin AA, Baris YI. Prevalence of childhood asthma and allergic diseases in Ankara, Turkey. Allergy.
1994;49:485-8
5. Selcuk ZT, Caglar T, Enunlu T, Topal T. The prevalence of allergic diseases in primary school children in Edirne, Turkey. Clin Exp Allergy. 1997;27:262-9
6. Kalyoncu AF, Selçuk ZT, Enunlu T, Demir AU, Coplu L, Sahin AA, Artvinli M. Prevalence of asthma and allergic diseases in primary school children in Ankara,
Turkey: two cross-sectional studies, five years apart. Pediatr Allergy Immunol 1999;10(4):261-5
7. Sapan N. Prevalence of atopic diseases in schoolchildren in Bursa. Allergy Clin Immunol Int 1994; (suppl 2). 169
8. Kalyoncu AF, Karakoca Y, Demir AU, Alpar R, Shehu V, Çöplü L, fiahin AA and Bar›fl YI.Prevalanca of asthma and allergic diseases in Turkish university students
in Ankara. Allergol Immunopathol 1996;24:152-7.
9. Kalyoncu AF, Demir AU, Özçakar B, Bozkurt B, Artvinli M. Asthma and allergy in Turkish university students: Two cross-sectional surveys 5 years apart. Allergol
Immunol 2002;29:264-71.
10. Saraclar Y, Sekerel BE, Kalayci O, Cetinkaya F, Adalioglu G, Tuncer A, Tezcan S. Prevalence of asthma symptoms in school children in Ankara, Turkey. Respir
Med. 1998;92:203-7
11. Saraclar Y, Yigit S, Adalioglu G, Tuncer A, Tuncbilek E. Prevalence of allergic diseases and influencing factors in primary-school children in the Ankara Region
of Turkey. J Asthma. 1997;34:23-30.
12. Kucukoduk S, Aydin M, Cetinkaya F, Dinc H, Gurses N, Saraclar Y. The prevalence of asthma and other allergic diseases in a province of Turkey. Turk J
Pediatr. 1996 ;38:149-53
13. Ones U, Sapan N, Somer A, Disci R, Salman N, Guler N, Yalcin I. Prevalence of childhood asthma in Istanbul, Turkey. Allergy. 1997;52:570-5.
14. Turktas I, Selcuk ZT, Kalyoncu AF. Prevalence of asthma-associated symptoms in Turkish children. Turk J Pediatr. 2000;43:1-11
15. Akçakaya N, Kulak K, Hassanzadeh A, Camc›o¤lu Y and Çoku¤rafl H. Prevalance of bronchial asthma and allergic rhinitis in ‹stanbul school children.
European Journal of Epidemiology 2000;16:693-99.
16. Saraclar Y, Kuyucu S, Tuncer A, Sekerel B, Sackesen C, Kocabas C. Prevalence of asthmatic phenotypes and bronchial hyperresponsiveness in Turkish
schoolchildren: an International Study of Asthma and Allergies in Childhood (ISAAC) phase 2 study. Ann Allergy Asthma Immunol. 2003 Nov;91(5):477-84.
17. Bayram I, Günefler-Kendirli S, Y›lmaz M, Alt›ntafl D, Alparslan N, Bingöl-Karakoç G.The prevalance of asthma and allergic disease in children of school age
in Adana in Southern Turkey.The Turkish Journal of Pediatrics 2004;46:221-225.
18. Tomaç N, F Demirel, Acun C, Ayo¤lu F. Prevalence and risk factors for childhood asthma in Zonguldak, Turkey. Allergy Asthma Proc 2005;26(5):397-402.
19. Karaman Ö, Türkmen M and Uzuner N. Allergic disease prevalence in Izmir.Allergy 1997;52:689-90.
20. Karaman Ö, Turgut CS, Uzuner N, Olmez D, Babayi¤it A, Köse S and Tezcan D. The determination of asthma, rhinitis, eczema, and atopy prevalance in 9 to
11 year old children in the city of Izmir. Allergy Asthma Proc 2006;27:319-324.
21. Tanaç R, Kurugöl Z, Özdo¤ru E. Ege bölgesinde 10-17 yafl grubu çocuklarda alerjik hastal›k prevalans›. Çocuk Sa¤ ve Hast Dergisi 1996;39: 77-85
22. Demir E, Tanaç R, Can D, Gülen F, Yenigün A, Aksakal K. Is there an increase in the prevalence of allergic diseases among schoolchildren from the Aegean
region of Turkey? Allergy Asthma Proc 2005;26(5):410-4.
23. Kuyucu S, Saraçlar Y, Tuncer A, Geyik PÖ, Adal›o¤lu G, Akp›narl› A, fiekerel BE, Sümbülo¤lu V. Epidemiologic characteristics of rhinitis in Turkish Children:
the International Study of Asthma and Allergiesin Childhood (ISAAC) phase 2. Pediatr Allergy Immunol 2006:17:269-277.
24. Ones U, Akçay A, Tamay Z, Güler N, Zincir M. Rising trend of asthma prevalence among Turkish schoolchildren (ISAAC phases I and III). Allergy 2006; 61:1448-53.
25. Tamay Z, Akçay A, Ones U, Guler N, Kilic G, Zincir M. Prevalance and risk factors for allergic rhinitis in primary school children. International J. Pediatr. Otorhinolaryngol
2006
26. Anlar FY, Sancak R, Öztürk F. Childhood allergic disorders in Samsun, Turkey: discrepancy between reported and diagnosed. Pediatr Allergy Immunol
2006;17:635-38.