06.11.2013 Views

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň ylmy-nazaryýet žurnaly<br />

Scientific-theoretical journal of Supreme Council<br />

on science and technology under the President of Turkmenistan<br />

Научно-теоретический журнал Высшего совета<br />

по науке и технике при Президенте Туркменистана<br />

12<br />

2009 2007<br />

AŞGABAT • <strong>YLYM</strong><br />

1


“Türkmenistanda ylym we tehnika”<br />

žurnaly syn berilýän ylmy makalalary çap edýär<br />

Журнал “Наука и техника в Туркменистане”<br />

публикует рецензируемые научные материалы<br />

Scientific materials published in the “Science and Technics<br />

in Turkmenistan” periodical have been reviewed<br />

Baş redaktor A.G.Allanurowa<br />

Geňeş toparynyň agzalary:<br />

N.T.Durdyýew, f-m.y.k.<br />

R.Işangulyýew, t.y.k.<br />

G.S.Karanow, l.y.d., professor.<br />

Ýa.Orazgylyjow, t.y.d.<br />

A.Öräýewa, y.y.k.<br />

A.Saparmyradow, t.y.k.<br />

P.Esenow, o-h.y.k.<br />

H.Ýowjanow, t.y.d., professor.<br />

2<br />

Jogapkär redaktor B.Hojadurdyýewa<br />

Ýygnamaga berildi 05.01.2009. Çap etmäge rugsat edildi 10.03.2009. A – 47521. Ölçegi 60×84 1 / 8<br />

.<br />

Otset kagyzy. Kompýuter ýygymy. Tekiz çap ediliş usuly. Şertli çap listi 8,40. Hasap-neşir listi 7,3.<br />

Sany 780. Neşir №8. Sargyt №67.<br />

Ýylda 6 gezek neşir edilýär.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň “Ylym” neşirýaty.<br />

744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň çaphanasy.<br />

744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.<br />

Žurnalyň çap edilişiniň hiline çaphana jogap berýär.<br />

© “Ylym” neşirýaty.<br />

© “Türkmenistanda ylym we tehnika”, 2009.


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

O.Nuryэewa<br />

BAÝRAM HANYŇ TÜRKMEN DIWANYNYŇ<br />

DILINDE HAL IŞLIK ŞEKILLERI<br />

Türkmen bilen hindi halkynyň arasyndaky gatnaşyklar asyrlaryň jümmüşine<br />

siňip gidýär. Munuň şeýledigine biz taryha ser salanymyzda göz ýetirýäris.<br />

Türkmen soltanlarynyň Hindistanda türkmen döwletini gurmak we türkmeniň<br />

medeniýetini, dilini, edebiýatyny ýaýmakda alyp baran işlerini soňra XVI asyrda<br />

Hindistanda Mogol döwletiniň düýbüni tutan Muhammet Babyr şa, onuň guran<br />

döwletiniň berkligini, mäkämligini üpjün eden hanlar hany Baýram han hem-de<br />

onuň ogly Abdyrahym han dowam etdiripdirler. Asly türkmen bolan Baýram hanyň<br />

Hindistanda türkmen dilini, edebiýatyny, sazyny ösdürmekde bitiren işleri bellenmдge<br />

mynasypdyr.<br />

Baýram han arap, pars, urdu dillerini hem suwara bilipdir. Şahyryň parsça we<br />

türkmençe ýazan şygyrlary bize gelip ýetipdir. Onuň türkmençe şygyrlary ene<br />

dilimizde döredilen naýbaşy eserleriň biridir. Şahyryň 1910-njy ýylda iňlis alymy<br />

E.Denison Ross tarapyndan Kalkuttada çap edilen “The persian and türki divans of<br />

Bayram khan, khan-khanan” (“Han-hanan Baýram hanyň pars we türki diwany”) atly<br />

diwany biziň üçin gymmatly çeşme bolup durýar. Baýram hanyn türkmen diwanynyň<br />

dili örän baý. Onuň türkmençe şygyrlary şol döwürlerde dürli dilleriň gurşawynda<br />

ulanylan türkmen diliniň ösüş aýratynlyklaryny yzarlamaga mümkinçilik berýär.<br />

Mysal üçin, şahyryň diwanynyň dilinde ulanylan hal işlik şekillerini alanymyzda-da,<br />

türkmen diliniň XVI asyrdaky ösüşini, kämilleşişini we onuň XVI asyrdan öňki we<br />

soňky döwürlerde döredilen ýadygärlikleriň dilinden aratapawudyny we bitewiligini<br />

ýüze çykarmak bolýar.<br />

Türkmen dilindäki ýazuw ýadygärlikleriniň dilinde hal işligiň “-yp, -ip”;<br />

“-yban, -ibдn” şekilleri ulanylypdyr. Hal işligiň “-yban” şekili özüniň gelip çykyşy<br />

taýyndan “-yp” şekiliniň asyl görnüşi hasap edilýär [2].<br />

Baýram hanyň şygyrlar diwanynda hal işligiň bu şekilleriniň ikisi-de gabat<br />

gelýär. Diwanda “-yp, -ip” şekili işjeň ulanylýar. Emma “-yban, -ibдn” şekili<br />

“-yp, -ip” şekiline garanda az ulanylypdyr. Bu hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn”<br />

şekilleriniň gadymylygyny we XVI asyrda hal işligiň “-yp, -ip” öwüşgininiň has işjeň<br />

ulanylandygyny aňladýar. Meselem:<br />

Sanjyban per jilwe (эalkym) biэr<br />

Rahşyňga meýdan sary kim [4,20 sah.].<br />

Hamdyň (öwgiň) tükenmegeý bitiban (ýazylan) bolsa tä ebet (hemişe) [4,23 sah.].<br />

Eэlдp ony gaýrynyň mähremliginden müjtenip (saklanyp, daşlaşyp),<br />

Aşna kylgyl, men mahrum ile bihasap [4,25 sah.].<br />

3


Ýügürip, müjde (buşluk, hoş habar) berip, зyn diэse эalgan geledir [4,27 sah.].<br />

Tä jahan bolgaý ilähi şatlyk birle bolup [4,29 sah.].<br />

Sergeşte (sergezdan) bolup, munзa tilдb, эar tapylmas [4,33 sah.].<br />

Ataşyn gül reňlik don birle gülgüniňi münьp,<br />

Ot-эalyn dek эeldirip, sцzьmni efzun (kцp, artyk) eýlediň [4,36 sah.].<br />

Baýram hanyň şygyrlarynda hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn” şekilleri<br />

çekimlileriň dil we dodak sazlaşygyna boýun egdirilipdir. Birbogunly dodak çekimlili<br />

sözlere “-up, -ьp; -uban, -ьbдn” goşulmalary goşulypdyr. Ol sözlerde goşulmalar<br />

“-ub”; “-uban” ýaly ýazylypdyr. Sesleriň dil sazlaşygy esasynda goşulýan “-yp, -ip”;<br />

“-yban, -ibдn” goşulmalary şygyrlar diwanynda “-yban”, “-yb” belgileri bilen berlen.<br />

Mysal üçin:<br />

Bilbil boluban ( ) gül kibi ruhsaryňa wale (däli, diwana).<br />

Sanjyban ( ) per jilwe (эalkym, эalpyldy) biэr<br />

Rahşyňa meýdan sary kim [4,20 sah.].<br />

Perwana bolup ( ), şem sypat husnuňa şeýda.<br />

Haýran jemalyň boluban (<br />

) nerkes şähla (goýun göz) [4,68 sah.].<br />

Gцrsetip ( ) oňa özüni, hutnemalyk kylmagyl [4,45 sah.].<br />

Gдhi зekip ( ) jepaýy pyrakyň heläk men [4,45 sah.].<br />

Azmy gulluk kylyp ( ) idim pynhan [4,75 sah.].<br />

Türkmen diliniň ýazuw ýadygärliklerinde hal işligiň “-yp, -ip” şekili, esasan,<br />

ahwalat bolup gelýär. “-yp, -ip” şekilindäki hal işligi ahwalat bolup gelende, köplenç,<br />

esasy hereketden öň bolýan hereketi we esasy hereket bilen bir wagtdaky hereketi,<br />

has seýrek ýagdaýda, esasy hereketden soň ýüze çykýan gymyldyny aňladýar<br />

[2,63-64 sah.]. Baýram hanyň şygyrlarynyň dilinde “-yp, -ip” hal işligi esasy<br />

hereketden öň ýüze çykýan hereketi aňladýan ahwalat bolup gelýär. Meselem:<br />

Şikeste köňlüme, jan-a, jepa kylyp ( ) bara sen.<br />

Meni bu Muhammet era nдryza goэup bardyň [4, 54 sah.].<br />

Gдhi kylyp ( ) howaýy-wysalyň tapyp ( ) heэat<br />

Gдhi зekip ( ) jepaýy-pyrakyň heläk men [4,57 sah.].<br />

Hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn” şekili dürli döwre degişli ýazuw<br />

ýadygärlikleriniň dilinde duş gelýär. Meselem, XI asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Anyň işin köçürdim,<br />

Işin ýeme kaçurdum,<br />

Цlьm цtьn iзirdim,<br />

Iзdi эьzi bolup tдrik.<br />

Manysy: Onuň işin bitirdim, hemrahyny, ýagny dostuny gaçyrdym. Ölüm<br />

şerbetini içirdim, ýüzüni bürüşdirip içdi [10,82 sah.].<br />

Bilge erig ezgь tutup, sözün eşit,<br />

Erdemini цgrenibдn yşga süre.<br />

Manysy: Ylymly, akylly adamlara ýagşylyk kylyp, sözlerini diňle. Ylymlaryny,<br />

hünärlerini öwrenip, amala aşyr [10,403 sah.].<br />

VIII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Bu эerde oluryp, tabgaз budun tьzeltim [1,25 sah.].<br />

4


Terjimesi: Bu ýerde oturyp, ornaşyp men öz durmuşymy we halkymyň<br />

durmuşyny tabgaç halky bilen bagladym.<br />

VII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Bi:rek gъy:zdan aэrylub, цwlerine geldi [8,53 sah.].<br />

Alub bunlary dдlь Gъarзara gitdi [8,57 sah.].<br />

XVIII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Maly dьnэд berip, niçe müň gany,<br />

Lagly-jцwahyrdyr bolan mesgeni,<br />

Gitdi goэup köşk, kasry, eýwany...<br />

Barganydan gaэdyp gelдni bolmaz [9,459 sah.].<br />

Magraja (gцk, asman) pygamber зykyban gцrdi o seni [9,463 sah.].<br />

Hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn” şekilleri milli dilimiziň ösüşiniň dürli<br />

döwürlerinde ulanylypdyr. Hal işligiň “-yp, -ip” goşulmasy “-yban, -ibдn” şekilinden<br />

ýygy işledilýär.<br />

Hal işligiň “-yp, -ip” şekilini ýerli gepleşiklerde hem görýäris. Meselem:<br />

aэdyv oty:r, biliv aýt, görüv aldym we ş.m. [3,366 sah.].<br />

Ýerli gepleşikleriň görkezgiçleri hem hal işligiň “-yp, -ip” şekiliniň gadym<br />

döwürde dilimizde bolandygyny hem-de janly gepleşik dilinde saklanyp galandygyny,<br />

“-yban, -ibдn” görnüşiniň bolsa, wagtyň geçmegi bilen, kem-kem ulanyşdan<br />

galandygyny subut edýär.<br />

Baýram hanyň şygyrlar diwanynyň dilinde hal işliginiň “-a, -e, -э”<br />

şekillerinden “-э” görnüşi işjeň ulanylypdyr.<br />

Tьrkişynas alymlar “-a, -e” hal işlik şekili gadymky “-kaэ” goşulmasyndan<br />

gelip çykypdyr diýen pikiri orta atýarlar [2,123 sah.].<br />

Baýram hanyň şygyrlarynda seýrek эagdaэda “-a, -e”; “-э” şekilleri hal işligiň<br />

“-maэa, -meэe” ýokluk galypynyň “-maэ, -meэ” gysgalan görnüşine gabat gelýär.<br />

Mysal üçin:<br />

Adymny эar bilmeэ, gaýrydan istär nyşan, Baýram [4,60 sah.].<br />

Hal işligiň “-a, -e”; “-э” şekilleri dürli döwürlere degişli bolan gadymy ýazuw<br />

эadygдrliklerinde hem ulanylýar. Meselem, VIII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Altun эysyg asa keltimiz, Эertis ьgьzьg keзe keltimiz [1,216 sah.]. – (Мы<br />

пришли, пройдя через Алтунскую чернь. Мы пришли, переправясь через реку<br />

Иртыш). Bilge kagan uça bardy [1,216 sah.]. – (Bilge – каган, умирая).<br />

Orta asyrlaryň ahyrlaryna degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Kadyr alla, meni эetir dermana,<br />

Aglaэ-aglaэ indi geldim amana<br />

Mejnun kibi sдhrada aglaэ-aglaэ gezdigim [7,353 sah.].<br />

XVIII asyra degişli ýazuw ýadygдrliginiň dilinde:<br />

Isteэ-isteэ han hazreti,<br />

Ahyr mekandan aэryldyk [12,20 sah.].<br />

Mysallardan görnüşi ýaly, türkmen diliniň ösüşiniň dürli döwürlerine we<br />

şertlerine garamazdan, hal işliginiň “-a, -e”; “-э” şekilleri ýazuw ýadygärliklerinde<br />

duş gelýär. Türkmen diliniň ýerli gepleşiginde hem hal işliginiň “-a, -e”; “-э”<br />

şekilleriniň gabat gelmegi türkmen diliniň taryhy ösüş ýagdaýlaryny yzarlamaga<br />

mümkinçilik berýär. Meselem:<br />

5


ile vilmedim, göre vildiňmi?<br />

bara vilema:kъ, geзe vilmдgдn,<br />

ede vilmi:mis [3,368 sah.].<br />

Baýram hanyň şygyrlar diwanynyň dilinde hal işligiň “-a, -e”; “-ý” şekiliniň<br />

bolmagy şahyryň dil baýlygyny janly gepleşikden susup alandygyny görkezýär. Hal<br />

işligiň “-a, -e”; “-ý” şekiliniň beýleki ýazuw ýadygärliklerinde gabat gelmegi onuň<br />

diliň ösüşiniň dürli döwürlerinde saklanyp gelendigini görkezýär.<br />

Baýram hanyň şygyrlar diwanynyň dilinde hal işligiň “-aly, -eli” şekiliniň<br />

gadymky “-galy, -geli” görnüşi ulanylypdyr. Bu ýazuw ýadygärliginde hal işligiň<br />

“-galy, -geli” şekiliniň “-geli” görnüşi has işjeň ulanylypdyr. Mysal üçin:<br />

Geэgeli simin teniň üzre gyzyl don, eý kuýaş! [4,36 sah.].<br />

Lybasyn etgeli, eý serwi, hoş hyram gyzyl<br />

Gözümi eýledi gan ýaş bile tamam gyzyl [4,43 sah.].<br />

Gaşyňa tüşgeli, eý serwi, gülgüzar saçyň [4,39 sah.].<br />

Hal işligiň “-galy, -geli” şekili türkmen dilindäki beýleki ýazuw<br />

ýadygärlikleriniň dilinde-de gabat gelýär.<br />

Mysal ьзin, XVIII asyra degişli ýazuw ýadygärliklerinde:<br />

Janandan aэrylgaly mдhnetge batyp galdym [6,51 sah.].<br />

Tende janym algaly kast ile çykdyň şanyma [13,38 sah.].<br />

Jismi-janym gitgeli, zerre mydarym galmady [6,65 sah.].<br />

Hal işligiň “-galy, -geli” şekili ýazuw däbe eýerilip ýazylan hal işligiň<br />

goşulmasy hasaplanýar. Biziň pikirimizçe, hal işligiň “-galy, -geli” şekiliniň şol<br />

döwürlerde janly gepleşik dilinde-de ulanylan bolmagy mümkin.<br />

Umuman, Baýram hanyň diwanynyň dili Hindistanda XVI asyrda türkmen<br />

diliniň ösüşini we kämilleşişini yzarlamaga mümkinçilik berýär. Şonuň ýaly-da<br />

şahyryň diwanynyň diliniň türkmen diliniň aýrylmaz bir bölegi bolup durýandygyny<br />

subut edýär.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňesiň<br />

Magtymguly adyndaky<br />

Dil we edebiýat instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2007-nji ýylyň<br />

25-nji ýanwary<br />

EDEBIÝAT<br />

1. Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VIII века.<br />

Алмата, 1971.<br />

2. Annanurow A. Türkmen dilinde hal işlik formalary. A., 1974.<br />

3. Amansaryýew J. Türkmen dialektologiýasy. A., 1970.<br />

4. Baýram han. Türkmen diwany. A., 2000.<br />

5. Baýram han. The persian and türki divans of Bayram khan, khan-khanan. Calcutta, 1910.<br />

6. Dessanlar. A., 1982.<br />

7. Görogly. A., 1990.<br />

8. Kitaby dädem Gorkut. A., 1995.<br />

9. Magtymguly. Saýlanan goşgular. A., 1976.<br />

6


10. Махмуд Кашгарий. Девону луготит турк. Ташкент, I, 1960.<br />

11. Myrat Talyby. Saýlanan eserler. A., 1963.<br />

12. Seýdi. Saýlanan eserler. A., 1959.<br />

13. Şabähram. A., 1966.<br />

О.Нурыева<br />

ДЕЕПРИЧАСТНЫЕ ФОРМЫ В ДИВАНЕ БАЙРАМ ХАНА<br />

Известный туркменский поэт Байрам хан, служивший при дворе правителя<br />

Могольского государства Захиреддин Мухамед Бабур, Байрам хан всячески<br />

содействовал развитию туркменского языка, литературы, музыки на индийской земле.<br />

Сам он хорошо владел арабским и персидским языком, а также урду. Среди дошедших<br />

до нас произведений Байрам хана широко известен его диван “Тhe Persian and Turki<br />

divans of Bayram Khan, Khan-Khanan”, изданный в 1910 году в Калькутте английским<br />

учёным Денисоном Россом.<br />

Диван включает в себя стихотворения Байрам хана на персидском и<br />

туркменском языках. Туркменские стихи поэта дают нам возможность проследить<br />

особенности исторического развития туркменского языка.<br />

Анализ языка дивана представляет нам важные сведения по морфологии<br />

туркменского языка. Нередки в нём и деепричастные формы. Чаще всего<br />

употребляются деепричастные формы на -yp/-ip, а также этимологически<br />

взаимосвязанные с ними формы на -yban/-ibän.<br />

При употреблении деепричастных форм на -уp/-ip и -yban/-ibän учитываются<br />

принципы губного сингармонизма. Помимо вышеуказанных форм в диване<br />

встречаются и формы на -a/-e/-ý и -galy/-geli.<br />

Все эти деепричастные формы сохранены в письменных памятниках,<br />

созданных до и после дивана Байрам хана.<br />

O.Nuryyeva<br />

ADVERBIAL PARTICIPLE FORMS IN BAYRAM KHAN’S DIVAN<br />

A famous Turkmen poet Bayram Khan who lived at the period of Zahireddin<br />

Muhammed Babur and served him, has made a great contribution to the development of<br />

Turkmen language, literature, music in Indian. He Knew Arabian, Percian and Urdu<br />

languages. His divan “The Persian and Turki divans of Bayram Khan, Khan-Khanan” was<br />

published in 1910 in Kalkutta by the English scholar Denisson Ross.<br />

This book includes the poems of Bayram Khan in Percian and Turkmen language.<br />

Turkmen poems of the poet give us the opportunity to trace the peciliarities of historical<br />

development of Turkmen language and reveal important information on morphology of the<br />

Turkmen language. Thus, adverbial participle forms with -yp/-ip, as well as etimologically<br />

correlated forms with -yban/-ibän are used rather often.<br />

Deep synharmony defines the usage of adverbial participle forms in -yp/-ip and<br />

-yban/-ibän. Besides the above-mentioned forms the forms with -a/-e/-ý and -galy/-geli are<br />

also met in the divan.<br />

All these adverbial participle forms may be revealed in written monuments created<br />

before and after Bayram Khan’s divan.<br />

7


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

A.Sцэegowa<br />

1918-NJI ÝYLDA “DAŇ ÝYLDYZY” GAZETINDE ÇAP EDILEN<br />

“TÜRKMEN GYZY” GOªGUSY HAKYNDA<br />

“Türkmen gyzy” goşgusynyň taryhyny öwrenmek üçin şu aşakdaky üç<br />

meseläniň üstünde aэry-aэrylykda durup geзmek maksadalaэykdyr.<br />

1-nji mesele: “Daň ýyldyzy” gazeti. Bu ugurda edilen iºlerden belli bolºuna<br />

görä, gazet ilki 1918-nji ýylyň güýzünde, soňra 1920-nji ýylyň başky üç aýynda<br />

Aşgabatda türkmen jedit ýazuwynda çap edilip ýaýradylan ilkinji döwürleýin<br />

neşirleriň biridir. Biziň günlerimize 1918-nji ýylyň 10-njy sentэabrynda çykan ýekeje<br />

sany gelip ýeten “Daň ýyldyzyna” sowet döwründe “ak gwardiýaçylar,<br />

es-er-menşewistik dönükler we buržuaz milletçiler tarapyndan partiýasyz neşir diýen<br />

perde astynda çykarylan tüýs kontrrewolýusion äheňli” gazet hökmünde baha<br />

berilmegi onuň bolşewikler tarapyndan öňe sürlen synpylyk эolundan gitmдn, eýsem<br />

öňden gelýän millilik ýörelgelerini dowam etdirendigi sebäplidir. Meselem, gazetde<br />

“Taryhymyzdan”, “Edebiýat” ýaly bölümler bolup, olarda “Oguznamalardan”<br />

bölekler, Magtymgulynyň şygyrlary, türkmen halkynyň taryhyna degişli rowaýatlar<br />

çap edilipdir [1].<br />

Bar bolan maglumatlary deňeşdirip, “Daň ýyldyzy” gazetiniň 1918-nji ýylda<br />

Zakaspide Oraz serdaryň (Gökdepe urşunyň gahrymanlarynyň biri Dykma serdaryň<br />

ogly) başlyklygynda döredilip, gysgawagtlaэyn dowam eden musulman (türkmen)<br />

hökümeti tarapyndan, 1920-nji ýylda bolsa RK(b)P-niň musulman (türkmen) býurosy<br />

tarapyndan neşir edilendigini anyklamak bolar.<br />

Sowat öwretmegiň jeditçilik usuly esasynda döredilen ilkinji türkmen<br />

harplyklarynyň we başga-da ençeme okuw kitaplarynyň awtory Alyşbek Alyýew [5]<br />

tarapyndan rejelenen (redaktirlenen) “Daň ýyldyzy” gazetiniň ýokarda görkezilen<br />

sanynda “Gyzlar” atly goºgy okyjylara hödürlenipdir, emma ony kimiň ýazandygy<br />

görkezilmändir.<br />

2-nji mesele: “Türkmen gyzy” (“Gyzlar”) goºgusy. Bu эerde эaэ<br />

iзinde эazylan “Gyzlar” sözi goºgynyň gazetde çap edilendäki goэlan adydyr.<br />

Eseriň näme üçin iki atlydygy barada aşakda, üçünji meselä geçenimizde,<br />

gürrüň ederis. Jemi 7bentlik goşgynyň başky 3 bendi ýokarda salgylanylan<br />

kitapda berlipdir [1]. Biz soňky 4 bendi hem arap hatyndan häzirki ýazuwymyza<br />

geçirip, goşgyny 1918-nji ýyldan soň ilkinji gezek tutuşlygyna okyjylaryň<br />

dykgatyna ýetirýäris:<br />

8


Göter perdäňi ýüzüňden,<br />

Göwnüň geçmesin özüňden,<br />

Aýlansam gara gözüňden,<br />

Eэ, türkmeniň gözel gyzy!<br />

Hьrriэet hem bolar size,<br />

Ýaş degmesin gara göze,<br />

Gulak salyň uşbu söze,<br />

Eэ, zehinli türkmen gyzy!<br />

Hünär köpdür, gyzlar, sizde,<br />

Hiз ynsap эok asyl bizde,<br />

Okap geziň açyk ýüzde,<br />

Keэijegim, tьrkmen gyzy!<br />

Kän pikirler bar başyňda,<br />

Niçe güller gözýaşyňda,<br />

Äre satarlar ýaşyňda,<br />

Eэ, bahaly türkmen gyzy!<br />

Musulmanlyk parzyn bolan,<br />

Sizi taºlap, özi gezen,<br />

(ªu setiri okap bolmady – A.S.)<br />

Gözi ýaşly türkmen gyzy!<br />

Gara günler gider sizden,<br />

Ryza bolarsyz siz bizden,<br />

Эaz gьnleri эeter yzdan,<br />

Eэ, gunça dek türkmen gyzy!<br />

Size hukuk köp garanda,<br />

Muny sцzlдrler her эanda,<br />

Armanyň galmaz hiç ýanda,<br />

Her ýaşasa, türkmen gyzy!<br />

Görnüşi ýaly, goşgy türkmen edebiýatynyň taryhynda nusgawy döwri<br />

tamamlanandan soň, ýüze çykan jeditçilik akymynyň [6,7] ruhunda ýazylypdyr.<br />

Ondaky duýgy-düşünjeler Muhammetguly Atabaý oglunyň şondan üç ýyl çemesi öň<br />

“Ruzname-ýi mawera-ýi bahr-i Hazar” gazetinde çap edilen makalalarynda öňe sürlen<br />

pikirler bilen utgaşyp gidýär [3,4].<br />

3-nji mesele: “Türkmen gyzy” goşgusynyň awtory. Görnükli galamgär we<br />

şahyr Allaýar Çüriýew 1988-nji эylda Aºgabat ºäherini etekläp oturan Köºi<br />

obasyndaky 15-nji orta mekdebiň ýaşuly mugallymy Meret Myradowdan bizi<br />

gyzyklandyrýan meselä degişli şeýle maglumatlary ýazyp alypdyr [2].<br />

9


“Biz Halmyrat Sähetmyradowyň düzen goşgularyny aýdym edip aýdýardyk.<br />

Onuň “Gumdaky baýlar” atly goşgusyny ýaşuly nesliň häzirem bilmeýäni ýokdur.<br />

Onuň “Türkmen gyzy” goşgusy:<br />

Göter perdäňi ýüzüňden,<br />

Göwnüň geçmesin özüňden,<br />

Aýlansam gara gözüňden,<br />

Eэ, türkmeniň gözel gyzy!<br />

diýen setirler bilen başlanýardy. Onuň “Türkmen ogly” goşgusynyň hem iki setiri<br />

эadymda:<br />

Türkmen ogly, batyrlykda çykar adymyz,<br />

Ata-baba kärimizdir, dakyn gylyjyň, ýör urşa”.<br />

Biziň pikirimizçe, ýaºuly mugallym Meret Myradowyň bu ýatlamasyndaky<br />

“Türkmen gyzy” goşgusyndan mysal getirilen ýokarky bent bilen “Daň ýyldyzy”<br />

gazetinde çap edilen “Gyzlar” goşgusynyň birinji bendiniň sözme-söz deň gelmegi<br />

ol ikisiniň aslynda ºol bir eserdigini, awtorynyň hem Halmyrat Sähetmyradowdygyny<br />

aэtmaga doly esas berэдr. Gazetdäki goşgynyň her bendiniň soňky setiriniň “türkmen<br />

gyzy” diэen sцzler bilen tamamlanmagy, munuň üstesine, ºol ºahyryň “Türkmen<br />

ogly” atly şygrynyň hem bolmagy biziň söhbetini edýän goşgymyzyň hakyky adynyň<br />

gazetdäki эaly”Gyzlar” dдl-de, “Türkmen gyzydygyna” şek-şübhe goýmaýar. Ýeri<br />

gelende aýtsak, “Türkmen ogly” şygryndan mysal getirilen ýokarky iki setir<br />

1914–1918-nji ýyllaryň I Jahan urºunda duºmana garºy mert durmak üçin Watany<br />

goramaga çagyryºdyr.<br />

Indi bolsa 1898-nji ýylda Köşi obasynda dünýä inen we öz döwründe эokary<br />

partiэa hem-de dцwlet wezipelerini eэelän, 1938-nji эylda bolsa “milletçi”, “halk<br />

duºmany” hökmünde nähak günä ýöňkelip эok edilen Halmyrat Sähetmyradowyň<br />

bary-эogy 40 эyla зeken ömür ýolunyň ylym-bilim, žurnalistika, çeper döredijilik<br />

bilen baglanyşykly taraplaryna gysgaça seredip geçeliň. Çünki olar biziň<br />

makalamyzda gozgalan meseleleri aэdyňlaşdyrmakda goşmaça delil bolup biler.<br />

H.Sähetmyradow ilki Köşi obasyndaky ýerli mekdebi, soňra şol ýerdäki<br />

bagbançylyk mekdebini gutaryp, 1914–1917-nji ýyllarda Daşkent şäherindäki<br />

mugallymçylyk seminarisinde bilim aýlar. Türkmenistana dolanyp gelip, Köşüdäki<br />

özüniň gutaran bagbançylyk mekdebinde mugallym bolup işe başlaýar. Onuň<br />

terjimehalynda 1919–1920-nji ýyllarda RK(b)P-niň Aşgabat şäher musulman<br />

(türkmen) býurosynyň agzasy, Aşgabat (häzirki Ahal) welaýat bilim bölüminiň<br />

müdiri, welaýat gazetiniň redaktory wezipelerinde işländigi barada maglumatlar bar.<br />

Şu we käbir beýleki maglumatlar 1918-nji ýylda çykarylan “Daň ýyldyzy” gazeti<br />

bilen ýakyn aragatnaşyk saklan H.Sähetmyradowyň 1920-nji ýylda gazet täzeden<br />

dikeldilende, onuň redaktory bolup işländigi barada netijä gelmäge esas berýär.<br />

1922–1924-nji эyllarda Orta Aziýa döwlet uniwersitetiniň talyby bolan<br />

H.Sähetmyradow şol bir wagtyň özünde uniwersitetiň türkmen ýaşlarynyň okaýan<br />

10


taýýarlyk bölüminiň propektory wezipesini hem ýerine ýetiripdir. Ol Daşkent<br />

şäherinde 1922-nji ýylyň 17-nji aprelinde iºe baºlan Türkmen bilim düzümini<br />

döredenleriň biridir. Düzümiň agzalarynyň tagallasy bilen taryhda ilkinji gezek ene<br />

dilimizde taýýarlanylan “Türkmen ili” atly žurnalyň birinji sany 1922-nji ýylyň<br />

31-nji maэynda öz okyjylaryna gowuşýar. Tьrkmen dilindдki ilkinji ћurnal bolan bu<br />

dцwürleýin neşiriň sahypalarynda H.Sähetmyradow özüniň döreden goşgularyny we<br />

beýleki eserlerini okyjylara hödürläp durupdyr. Mysal üçin, žurnalyň birinji sanynda<br />

onuň “Mekdep” atly goşgusy çap edilipdir.<br />

Netije we umumy jemleme. 20 ýaşly şahyr ýigit Halmyrat Sähetmyradowyň<br />

1918-nj ýylyň 10-njy sentýabrynda “Daň ýyldyzy” gazetinde “Gyzlar” ady bilen çap<br />

edilen goşgusy özüniň hakyky “Türkmen gyzy” ady bilen 70 ýylyň dowamynda halk<br />

arasynda (onuň dilden aýdylyp ýörlen nusgasynyň bir bendi 1988-nji эylda эazylyp<br />

alnypdyr) meºhur bolup gelipdir. Munuň özi XX asyr türkmen edebiýatyna degişli<br />

çeper eserleriň, öň hasap edilişi ýaly, 20-nji ýyllarda däl-de, eýsem 10-njy ýyllarda<br />

“Ruzname-ýi mawera-ýi bahr-i Hazar”, “Daň ýyldyzy” ýaly gazetleriň sahypalarynda<br />

peýda bolup ugrandygynyň köpsanly mysallarynyň biridir. Olary ýüze çykarmak,<br />

öwrenmek hem-de ylmy dolanyşyga girizmek işi häzirki Beýik Galkynyşlar we täze<br />

özgertmeler döwründe edebiýatçy alymlaryň öňünde duran wajyp wezipeleriň<br />

hataryna degişlidir.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň<br />

Magtymguly adyndaky<br />

Dil we edebiэat instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

10-njy sentэabry<br />

EDEBIЭAT<br />

1. Beэik tьrkmen ruhunyň dürdäneleri. Aşgabat: Ylym, 2001.<br />

2. Зьriэew A. Ýüregiň emri bilen. Aşgabat: Magaryf, 1989.<br />

3. Muhammetguly Atabaэ ogly. Täze çykan türkmen okuwy // Ruzname-эi mawera-эi<br />

bahr-i Hazar, 1915-nji ýylyň 23-nji эanwary.<br />

4. Muhammetguly Atabaэ ogly. Türkmen aýallarynyň zehini // Ruzname-эi mawera-эi<br />

bahr-i Hazar, 1915-nji 17-nji marty.<br />

5. Nazarow A. Alyşbek Alyýewiň hyzmatlary // Edebiэat we sungat, 1989-njy ýylyň<br />

21-nji iэuly.<br />

6. Sцэegowa A. Edebiýatyň ösüş taryhynda jeditçilik döwri hakynda // Türkmenistanda<br />

ylym we tehnika, №3, 1999.<br />

7. Sцэegowa A. Jeditçiler we gadymçylar: Garaэyºlaryň çaprazlygy // Türkmenistanda ylym<br />

we tehnika, №4, 2000.<br />

11


А.Соегова<br />

О СТИХОТВОРЕНИИ “ТУРКМЕН ГЫЗЫ”, ОПУБЛИКОВАННОМ В<br />

ГАЗЕТЕ “ДАНГ ЙЫЛДЫЗЫ” В 1918 ГОДУ<br />

Газета “Данг йылдызы” (“Утренняя звезда”), издававшаяся в Ашхабаде на<br />

туркменском языке осенью 1918 года и первые три месяца 1920 года, по своим<br />

идейным взглядам относилась к первым в Туркменистане периодическим изданиям<br />

национального характера. К сожалению, до наших дней дошел единственный<br />

экземпляр, изданный 10 сентября 1918 года. На страницах этого номера наряду с<br />

другими материалами под названием “Гызлар” (“Девушки”) опубликовано<br />

стихотворение. Состоит оно из 7 четверостиший. Сведения об авторе стихотворения<br />

в газете отсутствуют. По своему духу и содержанию стихотворение принадлежит к<br />

числу произведений, которые были созданы в джадитском (новаторском) периоде<br />

развития туркменской литературы.<br />

В результате сравнительного изучения материалов, изданных в последние годы,<br />

в частности, данных, содержащихся в книге А.Чуриева, нами установлено, что<br />

автором упомянутого стихотворения является молодой поэт Халмурад Сахетмурадов<br />

(1898-1938) – представитель джадитского течения в литературе. Его произведения<br />

печатались и в других изданиях того периода, в частности, с его стихотворением<br />

“Мекдеп” (“Школа”) читатели ознакомились на страницах первого туркменского<br />

журнала “Туркмен или” (“Туркменский народ”) в 1922 году. В статье впервые<br />

воспроизведен полный текст стихотворения Х.Сахетмурадова, изданного в выше<br />

упомянутом номере газеты “Данг йылдызы”. Также установлено первоначальное<br />

название стихотворения “Туркмен гызы” (“Девушка-туркменка”).<br />

A.Soyegova<br />

ABOUT “TURKMEN GYZY” POEM, PUBLISHED IN “DANG YYLDYZY”<br />

NEWSPAPER IN 1918<br />

The newspaper “Dang yyldyzy (“Morning star“) published in Ashgabat in Turkmen<br />

language in autumn 1918 and in first three months of 1920 was one of first periodicals of<br />

national character in Turkmenistan. Unfortunately, new we have only one copy of this<br />

newspaper published on September 10 1918, where a poem “Gyzlar” (“Girls”) consisting<br />

of 7 quatrains was published without any information about the author of the poem.<br />

According to its spirit and content created in jadid (new) manner and period of Turkmen<br />

literature.<br />

In the result of comparative study of materials published last years and the poem was<br />

information of A.Churiyev, we may ascertain that the author of the mentioned poem is a<br />

young poet of that time Halmyrat Sдhetmyradov (1898-1938) – a representative of jadid<br />

(new) trend literature. His works had been published in other periodicals of that of the<br />

readers may remember his poem “Mekdep” (“School”) time on the pages of the first<br />

Turkmen journals “Turkmen ili” (“Turkmen people”) of 1922. This article gives a complete<br />

text of H.Sдhetmyradov’s poem published in the above-mentioned number of “Dang<br />

yyldyzy” newspaper the original name of the poem was “Turkmen gyzy” (“A Turkmen<br />

girl”).<br />

12


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

A.Gurbanow, L.N.Gurbanowa<br />

DAŞARY ÝURT DILLERI BOÝUNÇA SAPAKLARDA EMELI<br />

GEPLEŞIK ÝAGDAÝLARYNY DÖRETMEGIŇ KÄBIR MESELELERI<br />

Эaşlarymyzyň эokary derejede bilim-sowat, edep-terbiэe almaklaryny, hьnдrli<br />

bolmaklaryny gazanmak, olary ylym-bilime hцweslendirmek, halallyk, ahlaklylyk,<br />

agzybirlik, watanзylyk ruhunda terbiэelemek эurdumyzda alnyp barylэan ähli<br />

özgertmelerimiziň özenidir. Şonuň üçin hem Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistan<br />

Watanymyzy mundan buэana-da цsdьrmдge, bilim ulgamyny dьэpli цzgertmдge we<br />

kämilleşdirmдge, эaşlara berilэдn bilim-terbiэäniň dünэд bilim derejesine laэyk<br />

bolmagyny gazanmaga, mugallymlary цsьp gelэдn nesillerimiziň bilim-terbiэe işine<br />

has-da hцweslendirmдge, olaryň эaşaэyş-durmuş, iş şertlerini gowulandyrmaga, şeэle<br />

hem talyp эaşlarymyzyň ylym-bilim almaga işjeň gatnaşmaklaryny gazanmaga<br />

Hormatly Prezidentimiz ähli şertleri döretdi.<br />

Bilim ulgamy adamzat ösüşinde öňe sürülэän ugurlaryň iň esasylarynyň biridir.<br />

Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow эurduň baştutany wezipesine<br />

geçen günlerinden başlap bilim-ylym meselelerine aэratyn ьns berэär. Hormatly<br />

Prezidentimiz Türkmenistanyň bilimini, ylmyny dünэäniň ösen döwletleriniň<br />

derejesine эetirmek we dьnэд tejribesini цwrenmek meselelerini öňe sürdi.<br />

Şu nukdaэnazardan Amerikanyň Birleşen ştatlarynda daşary эurt dillerini<br />

okatmagyň usulyэetine gцz aэlalyň. Garward uniwersitetiniň professory Jorj Tiknor<br />

Amerikada iň görnükli usulyэetçileriň biri hasaplanэar. Ol özüniň uşulyэet<br />

garaэyşlaryny Boston şäheriniň uniwersitetinde diňleэjileriň öňünde beэan edipdir.<br />

J.Tikner daşary эurt dilini öwretmek üçin emeli gepleşik эagdaэyny döretmegiň<br />

zerurdygyny belläpdir. Tanymal alym dьrli эaşdaky, basganзakdaky we dьrli<br />

derejedдki taээarlygy bolan çagalar üçin birmeňzeş (birhili) usulyň эerlikli<br />

bolmajakdygyny nygtap görkezdi. J.Tikner grammatikanyň we sözlükleriň garşysyna<br />

çykyş etmek bilen, 6-7 эaşly çagalar üçin diňe aňsat эazylary (текстлери) okamagyň,<br />

terjime etmegiň we эat tutmagyň peэdaly boljakdygyny subut etdi.<br />

Gцrnьkli usulyэetзi эaş çagalar üçin alynэan эazylaryň örän эцnekeэ<br />

bolmalydygyny maslahat beripdir. J.Tikner uly эaşly adamlar tarapyndan daşary эurt<br />

dilleriniň öwrenilmeginiň aэratynlygyna hem uly ьns beripdir. Ol bu эaşdaky<br />

adamlara grammatikany oňat öwrenmegi, köpräk эazmagy we terjime etmegi teklip<br />

edipdir.<br />

Häzir hem Amerikanyň Birleşen ştatlarynda daşary эurt dilini öwretmekde<br />

emeli gepleşik эagdaэlaryny dцretmдge uly ьns berilэar. Atlanta şäherinde bolup<br />

geçen ylmy-amaly maslahatda köp adamlar emeli gepleşik эagdaэlaryny döretmegiň<br />

we okadyş usulynyň üstünde durup geçdiler.<br />

13


Troy dцwlet uniwersitetinde grammatika, fonetika sapaklary, kцplenз, emeli<br />

gepleşik эagdaэlaryny döretmegiň üsti bilen geçirilэär. Meselem, işligiň şert şekilini<br />

düşündirenlerinde oэunjaklardan зatryk gurup, kiзijek adamlary hem зatrykda goэup,<br />

sцzlem dьzmдni emeli эagdaэlaryň üsti bilen öwredэдrler. Her talyby зatrykda dьrli<br />

эagdaэlarda goэup, birnдзe sцzlemler dьzэärler. Bu usulyň ähmiэeti uly. Talyplar<br />

emeli gepleşik эagdaylarynyň üsti bilen grammatiki hadysany özleşdirэдrler. Olar<br />

цwrenilen grammatikanyň dьrli эagdaэlarda ulanyp boljakdygyna gцz эetirэдrler.<br />

Emeli gepleşikleriň dürli görnüşleri bolup biler:<br />

– dialog gepleşigi;<br />

– monolog gepleşigi.<br />

Bu gepleşikleriň aşakdaky mowzuklary bolup biler:<br />

Цэde.<br />

Kitaphanada.<br />

Naharhanada.<br />

Telefon gepleşigi.<br />

Howa menzilinde.<br />

Myhmanhanada we ş.m.<br />

Emeli gepleşik эagdaэyny dцretmek usulynyň Türkmenistanyň orta<br />

mekdeplerinde, эöriteleşdirilen we эokary okuw mekdeplerinde iňlis dilini<br />

цwretmekde дhmiэeti uludyr.<br />

Iňlis dilini öwrenэän talyplaryň we okuwçylaryň gepleşik endiklerini<br />

ösdürmekde fonetikanyň ähmiэeti hem möhümdir. Geliň, fonetiki gönükmeleriň<br />

üstünde durup geçeliň. Fonetiki gönükmeleri iki topara bölüp bolar:<br />

1. Diňlemek üçin niэetlenen gцnьkmeler.<br />

2. Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmeler.<br />

1. Diňlemek üçin niэetlenen gцnьkmeler.<br />

Diňlemek üçin niэetlenen gönükmeler okuwçylara daşary эurt diliniň seslerini,<br />

ses birikmelerini, дheňlerini tanamak we tapawutlandyrmak endiklerini цwredэär.<br />

Şondan soň okuwçylar, talyplar sözleri we sözlemleri diňläp, olaryň manysyna<br />

düşünip başlaэarlar.<br />

Diňlemek üçin niэetlenen gönükmeleriň şu aşakdaky görnüşlerini görkezmek<br />

bolar:<br />

– Aэdyljak sesleriň arasynda öwrenilэдn tдze sesi eşideniňizde eliňizi galdyryň.<br />

– Okaljak sözleri diňläň. Içinde täze ses bar bolan söz aэdylanda eliňizi<br />

galdyryň.<br />

– Okaljak sözlemleri diňläň. Olaryň içinde sorag, habar sözlemlerini<br />

tapawutlandyryň.<br />

– Aэdyljak sözleriň içindäki iki basymly sözleri tapyň.<br />

– Эazydaky basym düşэän sözleriň aşagyny çyzyň.<br />

– Eşidэän sözlemleriňizde dyngy belgileriň bar эerlerini dik çyzyklar bilen<br />

belläň.<br />

– Sцzlemde эokary galэan äheň bilen aэdylэan sözüň aşagyny çyzyň.<br />

14


– Eşiden sesiňizi transkripsiэada эa-da harp görnüşinde эazyň.<br />

– Eşiden sözleriňizde näçe bogun bardygyny aэdyň.<br />

– Eliňizdäki эazynyň içinden mugallymyň aэdan sözüni tapyň.<br />

– Aэratynlykda aэdylan seslerden sцz эasaň we ony эazyň.<br />

2. Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmeler.<br />

Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmeler эerine эetirilende, kцpзьlik bolup<br />

gaэtalamak (хор) işine uly orun degişlidir. Fonetik türgünleşik hökmünde geçirilэän<br />

gönükmeleriň arasynda goşgulary, kiçijek dialoglary, hekaэajyklary эat tutup aэtmak<br />

эaly işler gabat gelэдrler. Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmelerden, esasan, şu<br />

aşakdakylary bellemek bolar:<br />

– Mugallymyň aэdan seslerini (sözlerini) onuň yzy bilen gaэtalaň.<br />

– Galdyrylan sözi goşup, aэdylan sцzlemi gaэtalaň.<br />

– Dialogy iki bolup sesli okaň.<br />

– Зekimli we зekimsiz sesleri iki topara bцlьp эazyň we olary sesli okaň.<br />

– Mugallymyň aэdan sцzьndдki sesleri aэratynlykda aэdyp beriň.<br />

– Eşiden sesleriňiziň içindäki зekimli we зekimsiz sesleri aэdyp beriň.<br />

– Elipbiэiň hemme harplaryny aэdyň.<br />

– Eşiden sözleriňizi bogunlara bölüp aэdyň.<br />

– Diktoryň aэtjak sцzlerini diňläň we içinde täze öwrenilen sesler bolan sözleri<br />

iki gezek gaэtalaň.<br />

– Esasy we ikinji derejeli basymlary bolan sözleri diktoryň yzy bilen gaэtalaň.<br />

– Eşiden sesleriňizden söz эasap aэdyň.<br />

– Ýat tutan goşgularyňyzdan birini labyzly aэdyp beriň.<br />

– Magnitafonda eşitdiriljek goşgyny (эazyny, dialogy) эat tutup aэdyp beriň.<br />

Diňlemek we aэtmak ьзin niэetlenen gönükmeler daşary эurt dilini<br />

цwrenэänleriň sesleri, sцzleri, sцzlemleri dogry aэtmagyna uly kцmek edэдr.<br />

Alabama ştatynyň Troy uniwersitetinde hem fonetiki gönükmeleriň birnäçe<br />

görnüşleri okyjylara hödürlenэдr. Talyplar эöriteleşdirilen barlag-tejribe otaglarynda<br />

kompэuterleriň üsti bilen disketlere эazylan gцnьkmeleri işleэдrler. Mugallym bolsa<br />

talyplaryň эumuşlary эerine эetirişlerini Internetiň üsti bilen barlap, düzediş berэдr.<br />

Fonetiki oэunlara Boston uniwersitetiniň alymy professor J.Tikner hem aэratyn<br />

ьns berэär. Onuň pikirine görä, oэunlaryň üsti bilen berilэдn bilimleri talyplar has<br />

эeňil, gowy kabul edэär we olaryň aňynda kop wagtlap durэar.<br />

Biz öz sapaklarymyzda şu aşakdaky fonetik oэunlary ulanэarys we okyjylara<br />

hцdьrleэдris. Sapakda oэunlary has netijeli guramak ьзin bolsa mugallym birnдзe<br />

talaplary berjaэ etmelidir.<br />

1. Her bir didaktiki oэun oэunjaga цwrьlmдn, anyk amaly we terbiэeçilik<br />

maksatlaryň amala aşyrylmagyna эardam etmelidir. Mugallym bolsa oňa ykjam<br />

taээarlanmalydyr.<br />

2. Geзirilэдn oэunlar we эaryşlar okuwçylaryň эaş aэratynlyklaryna,<br />

okatmagyň degişli döwrüne (basganзagyna) gabat gelmelidir.<br />

3. Oэunlar sapakda esasy orny eэelemän, olar öňde goэlan baş maksadyň<br />

15


amala aşyrylmagyna serişde bolup hyzmat etmelidir. Oэunlar bir sapagyň dowamynda<br />

3-5 minutdan artyk bolmaly däldir.<br />

4. Geзirilэдn oэunlara synpyň ähli okuwçylarynyň işjeň gatnaşmagy nazarda<br />

tutulmalydyr.<br />

5. Mugallym her bir geзirilэдn oэnuň maksatlaryny we düzgünlerini<br />

okuwçylara aэdyň düşündirmelidir.<br />

Fonetik oэunlaryň esasy maksady daşary эurt diliniň seslerini, basymlaryny we<br />

beэleki hadysalaryny öwrenmegi kämilleşdirmekden ybaratdyr. Fonetik oэunlaryň şu<br />

asakdaky görnüşlerini nusga hökmünde görkezmek bolar.<br />

“Kцp mysal tapmak” oэny.<br />

Bu oэny sapagyň başlangyç döwründe geзirmek maslahat berilэдr. Okuwзylar<br />

sapakda oturyşlaryna laэyklykda iki эa-da ьз topara bцlьnэдrler. Mugallym kynlyk<br />

bilen aэdylэan sesleriň birini эa-da birnдзesini tagtada эazэar. Okuwçylar bolsa,<br />

gezekili-gezegine şol sese degişli sözleri mümkin boldugyça köpräk эazэarlar we<br />

sesli okaэarlar. Tд okuwзylar mysal tapmasyny bes edэдnзeler oэun dowam edэдr.<br />

Haэsy topar эa-da okuwзy kop mysal aэtsa we эalňyşsyz эazsa, şol hem эeňiji<br />

bolэar.<br />

“Kim kцp bilэдr oэny.<br />

Bu oэny ortaky we эokary synplarda geзirmek gowy netije berэдr. Oэun<br />

geçirmezden birnäçe gün öň mugallym okuwçylara goşgulary paэlap berэдr эa-da<br />

olaryň haэsy çeşmelerden alnyp öwrenilmelidigini salgy berэär. Bellenilen güne çenli<br />

okuwçylaryň hemmesi olary эat tutэarlar. Oэun geзirilende mugallym okuwзylary<br />

toparlara bolэar. Toparlaryň haэsysy goşgulary kop we эalňyşsyz aэtsa, şol hem<br />

эeňiji bolэar.<br />

Bu usullar Dцwletmдmmet Azady adyndaky Tьrkmen milli dьnэä dilleri<br />

institutynda daşary эurt dillerini öwretmegiň milli we dünэä tejribesiniň esasynda<br />

döredilen. Bu usul sapaklarda ьstьnlikli ulanylэan sцzleэiş usulyýetiniň, эagny hünär<br />

dilini öwretmegiň usulyэetiniň esasy usullarynyň biri bolup durэar. Olar talyplaryň<br />

daşary эurt dillerinde sцzleэiş endiklerini ösdürmekde netijeli ulanylэar we talyplaryň<br />

öwrenэдn dillerinde suwara gьrlemegine uly эardam edэдr.<br />

Döwletmämmet Azady adyndaky<br />

Türkmen milli dünýä dilleri instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

23-nji iýuny<br />

А.Гурбанов, Л.Н.Гурбанова<br />

СИТУАЦИИ В ОБУЧЕНИИ СТУДЕНТОВ ИНОСТРАННЫМ ЯЗЫКАМ<br />

Современная политика в области образования проводимая под руководством<br />

Президента Туркменистана нацелена на поднятие уровня его развития до мировых<br />

стандартов через изучение и усвоение международного опыта. Существуют разные<br />

точки зрения на методику преподавания иностранных языков.<br />

В данной статье даются рекомендации по использованию в процессе обучения<br />

16


фонетических упражнений двух типов: фонетических упражнений для слушания и<br />

фонетических упражнений для говорения.<br />

Подобные упражнения по фонетике используются в университете Трой, штат<br />

Алабама, США. Упражнения записываются на дискету. Преподаватель контролирует<br />

выполнение заданий студентами через интернет.<br />

Для развития логического мышления и навыков устной речи на занятиях по<br />

английскому языку полезно использовать фонетические игры. Что касается обучения<br />

студентов иностранным языком, то в ряде стран популярен метод ускоренного<br />

ситуативного обучения.<br />

При проведении фонетических игр преподаватели должны соблюдать<br />

следующие требования:<br />

Игры должны соответствовать уровню обучения, не должны являться основной<br />

целью занятия, а их продолжительность не должна превышать 3-5 минут.<br />

A.Gurbanov, L.N.Gurbanova<br />

SITUATIONS IN TEACHING STUDENTS FOREIGN LANGUAGES<br />

The new educational policy pursued under the leadership of the President of<br />

Turkmenistan is aimed at raising of the level of its development up to the world standards<br />

through studying of the international experience.<br />

There are different methods of teaching of foreign languages.<br />

As to teaching English the method of accelerated situational training is popular in<br />

many countries of the world.<br />

Two types of phonetic exercises are given in this article: phonetic exercises for<br />

listening and phonetic exercises for pronouncing.<br />

The article contains recommendations for the use of phonetic games at the English<br />

classes. Some requirements for the teachers are described:<br />

• the game should correspond to the level of the study;<br />

• the game should not be the main aim of the lesson;<br />

• duration of the game should not be more than 3-5 minutes.<br />

17


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

S.A.Pleskanowskaýa, D.A.Amanmyradowa, A.P.Patyşagulyýew<br />

DEMALYŞ ÝOLLARYNYŇ KESELLERINIŇ DÖREMEGINDE<br />

TOZANLY HOWANYŇ TÄSIRI<br />

Öýkenleriň hünär bilen bagly keselleri (professional) dünýä ýüzünde sosial<br />

medisinanyň we saglygy goraýyş ulgamynyň möhüm meseleleriniň biri bolmagynda<br />

galýar. Aýratynam, bu keselleriň döremegine önümçilik jaýlarynyň howasynyň her<br />

hili maýdajyk tozan görnüşli bölejikler (jisimler) bilen hapalanmagy sebäp bolýar.<br />

Dürli önümçilikde, şol sanda dokma senagatynda işleýän adamlaryň öýken<br />

keselleriniň sebäplerini esasy üç topara bölmek mümkin.<br />

Olaryň birinji toparyna mikroorganizmler (bakteriýalar, termofil aktinomisetler,<br />

kömelekler, sadaja ýa-da ýönekeýje jandarlar) we önüp-ösýän döwürlerinde olaryň<br />

bedeninden bölnüp çykýan önümler (endotoksinler, beloklar, gliko- we lipoproteidler,<br />

polisaharidler, fermentler);<br />

ikinji toparyna gelip çykyşy jandar (haýwan) we ösümlik bolan biologiki işjeň<br />

jisimler;<br />

üçünji toparyna bolsa pes molekulaly birleşmeler (agyr metallar we olaryň<br />

duzlary, fermentler, gormonlar we beýlekiler) girýärler [18-19].<br />

Eger ilkinji iki topara degişli faktorlaryň edýän täsirleri antigen, allergiýa we<br />

zäherleýji häsiýete eýe bolýan bolsalar, pes molekulaly jisimler diňe gandaky beloklar<br />

we bronhoalwelolýarlardan bölnüp çykýan suwuklyk (sekret) bilen birleşenlerinden<br />

soň antigenlik we biologiki işeňňirlik häsiýetine eýe bolýarlar [2,3,14,19]. Şeýle<br />

ýagdaýda endamgarşylykly (антитела) täsiri hem, gaptena hem täze antigen<br />

detereminantyna garşy gönükdirilen bolýar [8,7,19]. Kömrüň, koksuň, gurumyň,<br />

almazlaryň tozanlary, haýwanlardan we ösümliklerden döreýän tozanlar ýokarky<br />

demalyş ýollarynyň nemli bardasyna zyýan ýetirýärler. Bu bölünişige aerozollaryň uly<br />

toparyny (maýdajyk tozanlary) hem goşmak gerek. Bu tozanjyklaryň gönüden-gцni<br />

edэдn tдsirleэjiligi ýokdur. Şeýle tozanjyklara, beýlekileriň arasynda, ýüňüň<br />

mikroworsinkalary we dokma önümçiliginiň gurallarynyň (stanok) düzümine girýän<br />

alýuminiэ hem degişlidir.<br />

Bedene fibrogen täsir etmek tozan bölejikleriniň hemmesine-de mahsusdyr.<br />

Tebigatdaky organiki we organiki dдl antigenler bilen bilelikde howadan yzygiderli<br />

dem almak öýkenleriň alweolýar we interstisial gurluşyna zyýan ýetirip, keseller<br />

toplumynyň döremegine getirýär [2,3,4,10]. Şol topluma ekfogen allergiki<br />

bronhoalweoliti, ýokary duýgurly pnewmoniti (öýken çişmesi), ýaýraw interstisial<br />

pnewmoniýasy, interstisial granulemotoz pnewmoniti, ekzogen цэken granulemotozy,<br />

эaэraw, ingalэasiэa pnewmoniэasy we beэleki keseller girэдrler [2,5,11,18]. Soňky<br />

18


ýyllarda önümçilikde tozanly şertlerde işleýän adamlarda özboluşly däl öýken<br />

keselleriniň arasynda bronhöýken keselleriniň sany gitdigiзe эokarlanэar.<br />

Dьrli hдsiэetli we ululygy 5 mkm-e зenli bolan tozan bцlejikleri dem alnanda<br />

alweollara зenli baryp эetip we sensibilizasiэa dцredip, цэken parenhimasyna, esasan<br />

hem, T-limfositlerden we işjeňligi güýçlenen makrofaglardan ybarat bolan ýaýraw<br />

infiltrasiýasynyň emele gelmegine getirýär [6,15]. Keseliň döremegine<br />

immunotoplum, öýjük arkaly allergiki reaksiýa we alawlamagyň özboluşly bolmadyk<br />

tдsirleri gatnaşýarlar [2,3,11,12].<br />

Ondan başda-da, tozan bölejikleri öýkenlerde saklanyp galyp, olaryň howa<br />

çalyşýan zolagynda birleşdiriji dokumanyň emele gelmegine, şeýle-de, öýkenleriň<br />

bitişmeklerine getirýär. Aerozollaryň täsiri netijesinde dцreэдn pnewmokonioz,<br />

hroniki tozan bronhiti we pnewmoskleroz эaly hьnдr bilen bagly (professional)<br />

keseller Orsэet эaly цsen эurtlarda-da keselleriň arasynda ikinji эerde durэarlar [2,3].<br />

Şunuň bilen baglylykda tozan bölejikleriniň bronhoalweolýar ýoluna edэдn<br />

tдsirini цwrenmek meselesi has эokary derejд galэar. Bu iş tejribesi haýwanlarda-da,<br />

adamlarda-da alnyp barylýar.<br />

Meselem, ak köralakalaryň kekirdewügine 1,25 mg-a çenli mukdarda<br />

owradylan alýuminiý A1 (owuntyklarynyň ululygy 1 mkm we ondan hem kiçi) bir<br />

gezek goýberilende, olaryň öýkenlerinde öňki derejesine gaýdyp gelýän öýjük<br />

reaksiýasy döreýär. A1 aýrylansoň öýkenleriň dokumalarynyň adaty morfologiýasy<br />

dikelýär. Bu metalyň mukdarynyň 10-a çenli ýokarlandyrylmagy öýken<br />

dokumalarynda bronhlaryň töweregindäki alweolэar dokumalarynyň aralyk sklerozyna<br />

we düwünler görnüşinde öňki kadasyna öwrülmeýän üýtgeşmelere getirýär.<br />

Alýumininiň has ýokary (40 mkg-a çenli), ýagny silokotiki hadysalarynyň ýüze<br />

çykmagyna getirýän SiO 2<br />

-niň mukdarlaryna golaэ mukdary öýkenleriň has aýdyň<br />

fibrozyna getirýär. Bu fibroz sklerotiki düwünjikler görnüşinde ýüze çykýar.<br />

Alýuminiý okisiniň gidraty (A1-niň 10 mg hasabyndan) alweolýar<br />

epiteliýasynyň bitişmegine A1-den has güýçli täsir edýär. Süýümli birleşdiriji<br />

dokumanyň bitişmegi we merkezi (makrofaglardan ybarat bolan) gialinzirleşýän<br />

sklerozirlenen düwünjikleriň emelegelme hadysasy bolup geзэдr [10,7].<br />

Kцmьr tozanyndan, şeýle-de emeli ýa-da tebigy grafitden uzak wagtyň<br />

dowamynda dem almak ýa-da bu tozanlary köralakalaryň kekirdewügine goýbermek<br />

tozan öýjükleriniň toplanmaklaryna, bronhitiň ýa-da peribronhitiň döremegine, soňra<br />

bolsa öýkenleriň ýaýraw we düwünli fibrozyna getirýär, işjeň kömrüň we süňkkömrüň<br />

tozany цэkenlerde antrakoza gцrnüşinde geçýän üýtgeşmelere alyp barýar. Şeýle<br />

ýagdaý bagryň, böwrekleriň we miokardyň zaýalanmagyna getirэдr [5,11,20].<br />

Tebigy we emeli almazlaryň tozanynyň fibrogenlik häsiýeti gowşak bolup,<br />

pnewmokonioza sebäp bolýar. Dörän pnewmokonioz ýaýraw-sklerotiki we tozan<br />

ojajyklaryny giç emele getirýän görnüşli bolýar. Şeýle ojajyklar emeli almazlaryň<br />

tozanyndan döränlerinde has aзyk-aýdyň bildirýärler. Alakalaryň kekirdewügine<br />

gurumyň goýberilmegi aýdyň bildirýän pnewmokoniotiki üýtgeşmelere getirýär. Slans<br />

mazuty we slansyň gaty эangyjy эananda emele gelэдn gurum bolsa howply çişiň<br />

döremegine alyp barýar, üstesine-de, gurum bölejikleriniň dispersligi azaldygyзa<br />

(kiзeldigiзe) olaryň kanserogenlik täsiri ýokarlanýar. Syçanlaryň hamyna tebigy gazyň<br />

19


elektrokrekingi netijesinde alynýan gurum çalnanda hem howply çiş döreэдr [21].<br />

Gurum tozany bilen uzak wagtlap dem almak syçanlaryň dişleriniň we agzynyň nemli<br />

bardasynyň zaýalanmaklaryna getirýär [16]. Bu topara degişli jisimleriň demalyş<br />

synalaryna düşmegi ýokarky demalyş ýollarynyň atrofiýasyna ýa-da gipertrofiýasyna<br />

getirэдr. Bu jisimler öýkenlerde saklananlarynda bolsa howa çalyşýan zolakda<br />

birleşdiriji dokumalaryň emele gelmegine we öýkenleriň bitişmegine (fibrozyna)<br />

getirэдr. Şunlukda, 2 tipli pnewmositleriň saýlama görnüşinde zaэalanma emele gelip,<br />

olar RADS-a, цэkenleriň fibrozyna, böwrek ýetmezçiligine sezewar bolэarlar [20].<br />

Asbestiň täsiri astynda dörän öýkenleriň dokumaiçki giňişleýin fibrozy, beýleki<br />

sebäplere görä dörän fibrozda bolşy ýaly, restriktiw öэken halkasy bilen utgaşyp<br />

gidýär [11,12,18]. Onuň alamatlary öýken göwrüminiň peselmegini, aýratyn hem,<br />

1sekuntda forsirlenen ekspirator göwrümiň forsirlenen ýaşaýyş sygymyna<br />

(FEVi/FVC%) bolan gatnaşygyny saklap, ýaşaýyş sygymynyň azalmagyny, öýkenleriň<br />

ýumşamagyny öz içine alýar. Emma FEVi/FVC ululygyň peselmegi bilen howa<br />

akymynyň çäklenmegi hem bolup biler. Bu hadysa daşky gurşawyň tozanly<br />

bolmagyna ýa-da çilim çekilmegine garşy bolan jogapdyr. Asbestozyň irki<br />

döwürlerinde, haçan-da garşylyk keselçilik üýtgeşmeleri peribronhiolýar fibroz bilen<br />

çäklenen wagty, hatda ondan hem öň, ýagny yzygiderli bolmadyk ownujak garalan<br />

ýerler kükrek öýjüginiň rentgenogrammasynda entek görünmeýän wagtlarynda-da,<br />

inçe demalyş ýollarynda respirator disfunksiýasy döreýär. Dem goýbermegiň<br />

ortasynda iň ýokary akymyň peselmegi asbestozda respirator disfunksiýasynyň<br />

ýeke-täk alamaty bolup biler. Keseliň irki döwürlerinde agrama (işe, ýüke) bolan<br />

reaksiýa (jogap, täsir) ýaramazlaşýar. Bu ýagdaý wentilýasiýanyň ýokarlanmagy<br />

hem-de dem almagyň çaltlaşmagy we ýüzleý dem almagyň haýryna kisloroda bolan<br />

islegiň peselmegi görnüşinde ýüze çykýar. Netijede, howa (kislorod) alyş-çalşygynyň<br />

gowşamagy peýda bolýar. Kesel agyrlaşdygyça howa alyş-çalşygynyň bozulmagy üçin<br />

gerek bolan agram azalýar. Asbestozdan jebir çekýän kesellileriň öýken halkasynda<br />

restruktiw we obstruktiw üýtgeşmeleriň ýüze çykmak mümkinçiligini göz öňünde<br />

tutup, tejribeli lukman oňa anyklamak üçin gural hökmünde düşünmän, öýkenleriň<br />

işiniň gowşamagy diýip düşünýär. Öýkenleriň ýerine ýetirýän işleri, aýratynam,<br />

olaryň ýaşaýyş sygymy (göwrümi), uzak wagtlap aýry-aýry gözegçilikleri ýa-da<br />

epidemiologiki barlaglary geçirmekde, meselem, täsir kesilensoň asbestozyň ösüşini<br />

ýa-da asbest bilen baglanyşygy plewra keselleriniň döremeklerini yzarlamak üçin<br />

peýdaly guraldyr [5,6,8].<br />

Öýkenlerde asbestoz bilen baglanyşykly ýüze çykarylan patologiki üýtgeşmeler<br />

damar we bronhial deformasiýasy bilen alamatlanýarlar we alweolýaryň hem-de<br />

dilimara germewjikleriň nädogry galňamagy bilen utgaşyp gidýär.<br />

Interstisial fibroza goşmaça: palçyk-slanes pnewmokonioz zerarly zaýalanan<br />

öýkeniň nusgalygy öýken kökleriniň töwereginiň garalan ýerleriniň ulalandygyny<br />

görkezýär. Bu ýagdaý palçyk slansynyň tozanynyň düşmegi we öýken derwezeleriniň<br />

gän mäzlerinde skleretiki üýtgeşmeleriň emele gelmekleri bilen baglanyşyklydyr [17].<br />

Biziň alymlarymyzyň geçiren barlaglary asbestosement önümçiliginde işleýän<br />

işgärlerde hem öýjük hem gumoral immunitetiniň ýetmezçilik edýändigini görkezýär.<br />

Olarda immunitetiň fagositar bölegi hem jebir çekýär, ýiti respirator keselleri bilen<br />

20


kesellemek howpy ýokarlanýar. Howa pürkülen interferondan dem almak işgärleriň<br />

arasynda öýken keselleriniň döremeginiň öňüni almakda örän gowy peýda berdi [1].<br />

Aýnasüýümiň (стекловолокно) adam saglygyna edýän täsiri tejribe<br />

haýwanlarynda we MMVF önümçiliginde işleýänleriň kesellemeklerinde hem-de ölen<br />

adamyň öýkeni açylyp barlanan derejesinde öwrenildi. Köralakalaryň kese kesimi<br />

1mkm we uzynlygy 20 mm bolan ikigörnüşli senagat aýnapagtasy (стекловата) bilen<br />

dem almaklarynyň netijesini öwrenmeklik öýken öýjükleriniň aram reaksiýasyny we<br />

dem almak kesilensoň olaryň bölekleýin öňki kaddyna dolanyp gelýändiklerini ýüze<br />

çykardy. Şular ýaly netije haýwanlar şlak pagtasy bilen dem alanlarynda hem ýüze<br />

çykaryldy. Haýwanlar mineral pagtasy bilen dem alanlarynda gowşak fibroz döreýär.<br />

Köralakalar gyzgynlyga durnukly keramiki süýümler bilen çydap bolýan iň ýokary<br />

250 süýüm/ml mukdarda dem alanlarynda olaryň öýkenlerinde howply çiş, ýagny<br />

düwnük (рак) keseli, mezotelioma, plewral we öýken fibrozy; homýaklarda<br />

mezotelioma, plewral we öýken fibrozy döreýär.<br />

75 we 120 süýüm/ml-de köralakalarda diňe mezotelioma we gowşak fibroz,<br />

25 süýüm/ml-de bolsa öýkenleriň öýjükleriniň reaksiýasy bildirýär [6].<br />

Biogen allergenlerine kömelejikler, haýwan proteinleri, terpenler, tozan<br />

sakyrtgalary we enzimler degişlidirler. Oba hojalygynda biogen allergenleriň köp<br />

bölegi mallaryň derileriniň proteinlerinde, tüýlerde, tezegiň we peşewiň proteinlerinde<br />

bolýarlar. Allergenler her hili önümçilik işlerinde-de, meselem, fermentasiýa<br />

geçirilende, derman taýýarlanylanda, çörek bişirilende, kagyz öndürilende, agaç<br />

ýa-da tagta kesilende, fermentleri hem-de waksinalary öndürmekde we dokumalary<br />

ösdürip ýetişdirmek işlerinde hem bolýandyrlar.<br />

Allergenler duýgur adamlarda allergiki rinitiň, konýuktiwitiň we demgysmanyň<br />

alamatlary ýaly alamatlaryň döremegine getirip bilerler. Allergiki alweolit demalyş<br />

ulgamynyň zaýalanmagynyň alamatlarynyň ýiti görnüşde ýüze çykmaklary bilen<br />

alamatlanýar. Şeýle alamatlara üsgülewük, gagşamak, gyzgynlyk, kelle we et agyrylary<br />

degişli bolup, olar öýkenleriň fibrozyna getirip bilerler [6]. Öýkenler şöhlelenmä<br />

(radiasiýa) duýgur däl diýlip hasaplanylýar. Emma gysga wagtlap 6-dan 10SV-e çenli<br />

mukdar bilen şöhlelendirilen ýerde bir aýdan üç aýa çenli ýiti pnewmoniýanyň<br />

döremegine getirip biler. Eger-de öýken dokumalary uly göwrümde zaýalanan bolsalar,<br />

onda birnäçe hepdäniň dowamynda demalyş ýetmezçiligi ýa-da ençeme aý-ýyl geçensoň<br />

öýken fibrozy we “öýken ýüregi” döräp biler [ISRP, 1984; UNSCEAR, 1988].<br />

Soňky ýyllarda beýleki sebäpler bilen bir hatarda her hili bioorganiki<br />

faktorlaryň täsiri astynda bronhöýken keselleriniň hem döreýändikleri barada köp<br />

maglumatlar toplandy. Olaryň ýüze çykmaklarynda daşky we önümçilik gurşawlaryny<br />

hapalaýan mikroorganizmler we olaryň endotoksinleri hem-de biologiki işjeň<br />

substansiýalary esasy ähmiýete eýedirler. Şeýle mikroorganizmlere kömelekler, her<br />

dürli aspergiller, alternariýalar, termofol aktinomisetler, her dürli gramotrisatel<br />

bakteriýalar degişlidirler [2,3,20,14,19]. Olara tebigy süýümli maddalar (pagta, zygyr,<br />

kenep (kendir), agaç, agawa we beýlekiler) bilen iş salyşýan işgärleriň köp böleginiň<br />

keselleýän hünär bilen bagly bolan bissinoz öýken keseli hem degişlidir. Bu kesel<br />

ösümlik tozanlary bilen dem alnanda döreýär [2,3,4,13,14]. Bissinozyň döremeginde<br />

21


ösümlik tozanlarynyň, bakterialaryň endotoksinler bilen bilelikdäki edýän täsirlerine<br />

uly ähmiýet berilýär [9].<br />

Şeýlelikde, önümçilik jaýlarynda tozanyň ownujak bölejikleriniň bolmagy<br />

bronhlarda we öýkenlerde keselçilik hadysalarynyň döremeklerine getirýär. Şeýle<br />

şertlerde işleýän işgärleri diňe bir tozan böleklerinden goramak bilen çäklenmän,<br />

olaryň bedeniniň durnuklylygyny ýokarlandyrmaga gönükdirilen öňünalyş çärelerini<br />

hem amala aşyrmak gerek. Asbestosement, dokma we pagtany gaýtadan işläp<br />

çykarýan önümçiliklerde işleýän işgärleriň saglygyna howp salyp biläýjek hadysalary<br />

öz wagtynda ýüze çykarmak üçin, habar berişli, elýeterli we ykdysady taýdan amatly<br />

bolan barlag usullaryny işläp düzmek zerur.<br />

Türkmen döwlet lukmançylyk<br />

instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

1-nji maýy<br />

EDEBIЭAT<br />

1. Атдаева М.К., Ботанжян М.Г., Зименкова И.Б. Иммуностимуляция у рабочих с<br />

различными условиями труда. Здравоохранение Туркменистана. 1995.<br />

2. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности. стр. 449, 1999.<br />

3. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности. стр. 345, 2000.<br />

4. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности. издание 3, (исправленное и<br />

дополненное). стр. 488, 2001.<br />

5. Болезни органов дыхания. Под ред. Н.Р.Палеева. Том 4, стр. 7-22. М.:<br />

Медицина, 1990.<br />

6. Гафуров Карим. Экзогенный аллергический альвеолит хлопкопереработчиков.<br />

Автореф. дисс... докт. мед. наук. стр. 29. М., 1992.<br />

7. Keller R.H., Fink J.N. Immunoloregulation in hypersensitivity pneumonitis. //<br />

J.Clin.Immunol. Vol. 2, P. 46-58, 411, 1982.<br />

8. Клиническая иммунология и аллергология. Под ред. Г.Лолора, Т.Фишера,<br />

Д.Адельмана. стр. 806, М.: Практика. 2000.<br />

9. Лазарев Н.В. Вредные вещества в промышленности. Ч.2, стр. 621, 1965.<br />

10. Лазарев Н.В. Вредные вещества в промышленности. Ч.3, стр. 608, 1977.<br />

11. Morgan W.K., Westerling J. Byssinosis: some unans wered questions. // Amer. Rev.<br />

resp. Dis. Vol. 126, N2, P. 354-357, 1982.<br />

12. Pickering C.A.C., Newman – Taylor A.I. Extrinic allergic bronchioloalviolitis.<br />

Occupatioal Lung Disorders. Ed Parkers WR. Butterworth Heinemann. P. 667-709,<br />

Oxford, 1994.<br />

13. Починок А.П. Энциклопедия по безопасности и гигиене труда. Том 1,<br />

стр. 1280, 2001.<br />

14. Починок А.П. Энциклопедия по безопасности и гигиене труда. Том 2,<br />

стр. 926, 2001.<br />

15. Salvaggio J.E., De Shazo P.D. Pathogenesis of hypersensitivity pneumonitis. Chest.<br />

Vol.89, suppl. 3, P. 190-193, 1986.<br />

16. Ходош Е.М., Кидонь В.П. Об информативности эпидемиологических<br />

показателей, характеризующих бронхиальную астму и хронические<br />

обструктивные заболевания легких. Укр. пульм. ж. №3, стр. 63-66, 1999.<br />

17. Хронические заболевания легких. Под ред. А.Н.Кокосова и др., К., стр. 196, 1986.<br />

22


18. Schyler M. The diagnosis of hypersensitivity pneumonitis. Chest. V. 111,<br />

P.534-536, 1997.<br />

19. Чучалин А.Г., Копылев И.Д. Аллергические заболевания легких. В кн.: Болезни<br />

органов дыхания. стр. 7-64. М.: Медицина, 1990.<br />

20. Чучалин А.Г. Хронические обструктивные заболевания легких. стр. 510. М.:<br />

Медицина, 2000.<br />

21. Shimazu K., Ando M., Sakata T. Hypersensitivity pneumonitis induced by<br />

Trichosporon cutaneum. Amer. Rev. resp. Dis. Vol.130, N3, P. 407, 1984.<br />

С.А.Плескановская, Д.А.Аманмурадова, А.П.Патышагулыев<br />

О РОЛИ ЗАПЫЛЕННОСТИ ВОЗДУХА В РАЗВИТИИ<br />

БРОНХОЛЕГОЧНОЙ ПАТОЛОГИИ<br />

В последние годы в структуре неспецифических заболеваний легких самых<br />

развитых стран все больше увеличивается доля бронхолегочной патологии, связанной<br />

с производственной деятельностью в условиях повышенной запыленности. Особенно<br />

большую роль в их формировании играет загрязнение воздуха производственных<br />

помещений: 1) микроорганизмами, 2) биологически активными субстанциями животного<br />

и растительного происхождения; 3) низкомолекулярными соединениями. Механизм их<br />

действия обусловлен либо прямыми антигенными, аллергизирующими и токсическими<br />

свойствами, либо их способностью комплексировать с белками сыворотки крови и<br />

бронхоальвеолярных секретов. Для всех пылевых частиц характерно фиброгенное<br />

действие на организм. Пылевые частицы (менее 5 мкм) достигая альвеол, вызывают<br />

сенсибилизацию и последующую диффузную инфильтрацию легочной паренхимы<br />

клетками, преимущественно Т-лимфоцитами и активированными макрофагами,<br />

иммунными комплексами. В результате развиваются заболевания легких: экзогенный<br />

аллергический бронхоальвеолит, гиперчувствительный пневмонит, диффузная<br />

интерстициальная пневмония, интерстициальный гранулематозный пневмонит,<br />

экзогенный легочный гранулематоз, диффузная, ингаляционная пневмопатия и др. В<br />

связи с этим, все более интенсифицируются исследования по изучению влияния<br />

различных видов пылевых частиц на бронхоальвеолярный тракт, как экспериментальных<br />

животных, так и человека. Показано, что при вдыхании крысами микрочастиц<br />

алюминия, угольной пыли происходит разрастание волокнистой соединительной ткани<br />

и образование склерозированных узелков, центр которых (состоящий из макрофагов)<br />

гиалинизируется. Злокачественные новообразования возникают при вдыхании и<br />

нанесении на кожу мышей сажи, получаемой в результате электрокрекинга природного<br />

газа. Обширный внутритканевый фиброз и рак легких могут быть вызваны<br />

воздействием асбеста, курением, воздействием стекловолокна жаропрочных<br />

керамических волокон, биогенных аллергенов (к ним относятся грибки, животные<br />

протеины, терпены, пылевые клещи и энзимы). Значительная часть биогенных<br />

аллергенов в сельском хозяйстве содержится в протеинах шкур животных, в волосках<br />

меха и в протеинах фекалий и мочи. Аллергены присутствуют при различных<br />

производственных процессах, например при осуществлении ферментации, изготовлении<br />

лекарств, хлебопечении, производстве бумаги, обработке древесины (распилочные цеха,<br />

производство), а также в биотехнологии (производство ферментов и вакцин, культур<br />

тканей) и при производстве специй.<br />

Таким образом, наличие микрочастиц пыли в производственных помещениях<br />

23


способствует развитию патологического процесса в бронхах и легких. Охрана труда<br />

работающих в этих условиях лиц должна быть направлена не только на снижение<br />

концентрации пылевых частиц во вдыхаемом воздухе. Чрезвычайно важно проводить<br />

профилактические мероприятия, направленные на повышение сопротивляемости<br />

организма. Необходимо наработать информативные, доступные и экономически<br />

выгодные тесты скрининговых исследований для своевременного выявления риска для<br />

здоровья работающих в асбестоцементной, ткацкой, хлопкоперерабатывающей<br />

промышленности.<br />

S.A.Pleskanovskaya, D.A.Amanmuradova, A.P.Patyshagulyyev<br />

ON THE ROLE OF DUSTED AIR IN THE DEVELOPMENT OF<br />

BRONCHOPULMONARY PATHOLOGY<br />

In the structure of nonspecific lung diseases of highly developed countries the portion<br />

of bronchopulmonary pathology increases more and more in the past years due to the industrial<br />

activity in conditions of high dustiness. Contamination of air in industrial premises plays a<br />

substantial role in the formation of Pollution by: 1) micro organisms, 2) biologically active<br />

substances of animal and plant nature, 3) low-molecular compounds. The mechanism of their<br />

action is conditioned either by direct antigenic, allergic and toxic features or their ability to<br />

complex with HBeAg proteins and bronchoalveolar secretion. All dust particles have typical<br />

fibrogen affect to the body. Dust particles (less than 5 micrometers) reaching alveolus cause<br />

sensibility and subsequent diffusive infiltration of lung parenchyma by cells, chiefly by<br />

T-lymphocytes and activated macrophages, immune complexes. As a result lung diseases<br />

develop: exogenous allergic bronchoalveolitis, hypersensitive pneumonitis, diffusive interstitial<br />

pneumonitis, interstitial granulomatous pneumonitis, exogenous lung granulomatosis, diffusive,<br />

inhalation pneumopathy and so forth. In connection with this, more and more researches are<br />

intensively conducted on examination of impact of various types of dust on bronchoalveolar<br />

tract, of both experimental animals and human being. It is known that when rats inhale<br />

microparticles of aluminium, coal dust the growth of fibers of connective tissue occurs and<br />

formation of sclerosed nodes the center of which (consisting of macrophages) hyalinizes.<br />

Malignant neoplasms occur while inhaling and spreading mouse soot on skin, which derives<br />

as a result of electrocracking of natural gas. Extensive interstitial fibrosis and lung cancer<br />

could be caused by impact of asbestos, smoking, glass fibre of heatproof ceramic fibers,<br />

biogenic allergens (such as fungi, animal proteins, terpenes, dust pincers and enzymes).<br />

Considerable part of biogenic allergens in agriculture is contained in proteins of animal skin,<br />

fur and protein of faeces and urine. Allergens are present in numerous industrial processes,<br />

for instance in realization of fermentation, manufacturing of medicine, baking of bread, paper<br />

production, wood processing (sawing works, manufacture), as well as biotechnology<br />

(production of enzymes and vaccines, tissue culture) and in production of spicery.<br />

Thus, if there are microparticles of dust in industrial premises it promotes the<br />

development of pathologic process in bronchi and lungs. Labor protection of those who work<br />

in such conditions should not only focus on lowering the concentration of dust particles<br />

inhaled with air but also it is highly recommended to conduct preventive actions towards the<br />

improvement of body resistance. It is necessary to work on informative, available and<br />

economically profitable tests of screening researches for timely risk identification for the health<br />

of those who work in asbestos-cement, textile and cotton processing industry.<br />

24


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

H.J.Jumaýew, M.Ö.Kulow<br />

TÜRKMENISTANYŇ ŞERTINDE PARODONT DOKUMA KESELLI<br />

NÄSAGLARDA KLINIKI-LABORATOR BARLAGLARYŇ<br />

GÖRKEZIJILERI<br />

Ilat arasynda parodontdokuma keselleriniň ýaýramagynyň sebäplerini we geçiş<br />

aýratynlyklaryny öwrenmek, bejeriş usullaryny we öňünalyş эollaryny seljerip saэlap<br />

almak meselesi häzirki zamanyň wajyp meseleleriniň biri bolup durэar [1,4,3,7]. Ylmy<br />

çeşmeleriň maglumatlaryna görä ýerleşэan эerine, ýaşaýyş hem-de durmuş şertlerine<br />

baglylykda dürli ýurtlarda ilatyň 65-80%-nde, эagny 35-44 ýaşdaky adamlarda<br />

parodontdokuma keseliniň dürli görnüşleriniň duş gelýanligi bellenilэar [5,3].<br />

Parodontdokumanyň zeperlenmegi, çişmegi netijesinde fermentler цэjьklerden<br />

эuwlup aэrylэar we olar gana, gan suwuklygyna, biologik suwuklyklara geзip, olaryň<br />

işjeňligini эokarlandyrэar hem-de olar dokumalaryň zeperlenmekleriniň çuňlugyny we<br />

derejesini kesgitlemekde anyklaэjy bolup hyzmat edэдr. Sьlekeэde we<br />

parodontdokumanyň зykarэan suwuklygynda oэuk fermentleriň işjeňligi<br />

parodontdokumanyň nemli bardasynyň sudurynyň biteweliginiň ýagdaýyny görkezýär<br />

we parodontdokumada destruktiw hadysanyň, çişme hadysasynyň agyrylyk<br />

derejelerini, çişe garşy geçirilen bejerginiň netijeliligini anyklamaga эardam berэдr<br />

[2,6,8,9,10]. Şeýle hem olar belli bir derejede gaýtadan bitip dikelmek hadysasyny<br />

we bedeniň goraýyş güýçlerini gözegçilikde saklaýar.<br />

Parodontdokumanyň nemli bardasyndan зykэan suwuklykda we garyşyk<br />

sülekeýde fermentleriň öwrenilmegi kцpsanly alymlarda gyzyklanma dцretdi<br />

[8,9,10,11]. Parodontdokumanyň destruksiýasy bolmak bilen çişme – distrofiki<br />

hadysasy peэda bolэar, bu эagdaэda fermentleriň, hususan-da, turşy we aşgar<br />

fosfatazalarynyň, şol sanda olaryň önümleriniň orny uludyr.<br />

Işiň maksady parodontdokuma keselli nдsaglaryň kliniki aэratynlyklaryny we<br />

agyz boşlugynyň suwuklygynyň düzьmindдki fermentleriň ýagdaýyny цwrenip,<br />

bejeriş we öňünalyş usullarynyň эollaryny kesgitlemekden ybaratdyr.<br />

Öňьmizde goэlan maksada эetmek ьзin Aşgabadyň azyk senagat<br />

maşyngurluşyk zawodynda işleýän 16-49 ýaş aralykdaky parodontdokuma keselli<br />

(gingiwit we parodontit) nдsaglaryň 89 sanysy we TDLI-niň terapewtiki<br />

stomatologiýa kafedrasyna agyz boşlugynyň kesellerini bejertmek ьзin эьz tutanlar<br />

laboratoriэa barlagyndan geзirilip anyklanyldy. Barlag BSGG tarapyndan hцdьrlenen<br />

karta boэunзa doldurylyp geзirildi [5,3]. Kartada CPITN indeksi boэunзa<br />

parodontdokumanyň bejergä mätäçligi we nasag bilen эцrite sorag-jogap geзrimek<br />

arkaly keseliň agyrlyk derejesi anyklanyldy.<br />

25


Parodont kesellerini we onuň geçiş aýratynlygyny düýpli öwrenmek maksady<br />

bilen, nдsaglaryň hemmesi ýaşyna görä 4 topara bцlьndi.<br />

I. 16-19 ýaşly;<br />

II. 20-29 ýaşly;<br />

III. 30-39 ýaşly;<br />

IV. 40-49 ýaşly.<br />

Deňeşdirmek ьзin TDLI-niň stomatologiýa fakultetiniň 23 sany sagdyn<br />

parodontly talyplary saэlanyp alyndy. Toparlara bцlnen näsaglaryň ýaşy we keselleriň<br />

kliniki alamatlarynyň agyrlyk derejeleri boýunça bölünişi 1-nji tablisada gцrkezilэдr.<br />

1-nji tablisa<br />

Gingiwit we parodontit keselli näsaglaryň toparlara bölünişi<br />

Keseliň görnüşleri<br />

Agyrlyk Näsaglaryň<br />

Ýaşy<br />

derejesi sany 16-19 20-29 30-39 40-49<br />

Ь znьksiz эerli<br />

kataral gingiwit<br />

Ýeňil<br />

Orta<br />

9<br />

11<br />

5<br />

2<br />

4<br />

7<br />

–<br />

2<br />

–<br />

–<br />

Üznüksiz ýaýraň<br />

kataral gingiwit<br />

Ýeňil<br />

Orta<br />

6<br />

12<br />

2<br />

3<br />

4<br />

6<br />

1<br />

2<br />

–<br />

1<br />

Ь znьksiz эerli<br />

parodontit<br />

Ýeňil<br />

Orta<br />

7<br />

14<br />

1<br />

–<br />

4<br />

8<br />

2<br />

5<br />

–<br />

1<br />

Üznüksiz ýaýraň<br />

parodontit<br />

Ýeňil<br />

Orta<br />

9<br />

21<br />

1<br />

–<br />

3<br />

8<br />

3<br />

7<br />

2<br />

6<br />

Jemi 89 14 44 21 10<br />

Barlaglaryň netijeleri parodontkeselli näsaglaryň şahsy kartasyna bellenildi.<br />

Onda pasport maglumatlary, keseliň taryhy, kliniki-funksional barlaglaryň, geçirilen<br />

toplumlaýyn bejerginiň netijeleri ýazyldy.<br />

Barlag we gözegçilik toparyndaky näsaglaryň gözegçilik edilýän we bejergi<br />

geçirilýän döwründe dişýanynyň (parodont) dokumasynyň ýagdaýyna obýektiw baha<br />

bermek üçin aşakdaky gцrkezilen barlag usullary ulanyldy:<br />

– agyz boşlugynyň arassaçylyk ýagdaýyny kesgitlemek (Greiene-<br />

-Vermillion, 1964);<br />

– CPITN – indeks boэunзa (BSGG, 1978) parodont keselleriň bejergд<br />

mätäçligini kesgitlemek;<br />

– B.U.Kulaženkonyň usuly (1960) boýunça parodontdokumanyň gan<br />

damarlarynyň durnuklylygyny kesgitlemek;<br />

– Sülekeýde turşy fosfotazanyň işjeňligini kesgitlemek (1971-nji ýylda<br />

В.С.Куликова we başga ýazarlar bilen bilelikdäki) işleri geçirildi.<br />

Barlaglaryň netijeleri<br />

Sorag-jogap arkaly geçirilen barlaglaryň netijesinde parodontdokuma keselli<br />

näsaglaryň 89-syndan 78-siniň (87,64%) ýaramaz endikli (çilim çekýän, nas atýan we<br />

ş.m.) näsagdygy, ýagny 51-sanysynyň (65,38%) çilim çekýändigi, 27-sanysynyň bolsa<br />

(34,62%) nas atýandygy anyklanyldy. Şeýlelikde, ýüze çykarylan maglumatlaryň<br />

parodontdokuma keselleriniň döremeginiň we onuň gaýraüzülmeleriniň öňüni<br />

almakda peýdasy köpdür.<br />

26


Parodontdokuma keselleriniň döremeginiň we agyrlaşmagynyň agyz<br />

boşlugynyň arassaçylyk ýagdaýlaryna berk baglydygyny цwrenmeklik meselesine<br />

alymlar tarapyndan aэratyn ьns berilэдr. Biz gцzleg işimizde Grin-Wermillion indeksi<br />

boýunça agyz boşlugynyň arassaçylyk эagdaэlaryny цwrendik.<br />

Barlagyň netijesinde Grin-Wermillion boýunça arassaçylyk indeksiniň<br />

görkezijileri boýunça parodont keseliniň agyrlyk derejesiniň ýokarlanmagy bilen agyz<br />

boşlugynyň arassaçylygynyň juda pese düşэдnligi anyklanyldy.<br />

I toparda ortaça sany 1.8+0.08 ölçeg birligine deň bolup, deňeşdirilýän<br />

topardaky görkezijilerden 0.7+0.07 цlзeg birliginden ýokary (P


parodontdokumadaky çydamlylygy aşaky äňdäkiden beýik bolandygy we keseliň<br />

derejesiniň agralmagy bilen ownuk gan damarlaryň çydamlylygynyň peselэдnligi<br />

anyklanyldy.<br />

Ol ortaça ýokarky äňiň alyn dişleriniň sebitinde:<br />

I toparda 38.7+0.7 sekunda;<br />

II toparda 24.3+0.3 sekunda;<br />

III toparda 18.6+0.06 sekunda deň boldy.<br />

Aşaky äňde:<br />

I toparda 35.2+0.5 sekunda;<br />

II toparda 21.4+0.4 sekunda;<br />

III toparda 17.4+0.03 sekunda deň boldy.<br />

Şol bir wagtda deňeşdirilýän toparda ýokarky äňde 58.3+0.4 sekunda we aşaky<br />

äňde 56.7+0.7 sekunda deň bolup, bu barlag topardakylardan dogrulygy beýikdir,<br />

ýagny I toparda P


3-nji tablisa<br />

Parodontkeselli näsaglaryň garyşyk sülekeýinde turşy we aşgar fosfatazalarynyň<br />

gцrkezijileri<br />

Barlagdan geзirilenleriň<br />

ýaşy<br />

Turşy fosfataza (Р) Aşgar fosfatazasy (Р)<br />

16 – 19 1,58 + 0,019 Р > 0,05 1,384 + 0,42 Р > 0,05<br />

20 – 29 1,82 + 0,07 Р > 0,05 1,31 + 0,06 Р > 0,05<br />

30 – 39 1,97 + 0,07 Р > 0,05 1,51 + 0,08 Р > 0,05<br />

40 – 49 1,78 + 0,07 Р > 0,05 1,15 + 0,07 Р > 0,05<br />

Deňeşdirilýän topar 19 – 30 1,35 + 0,04 Р > 0,05 1,01 + 0,05 Р > 0,05<br />

Barlag edilen 16-19 ýaşly topar adamlarda, esasan, parodontdokumasynda<br />

çişme hadysasy – üznüksiz kataral gingiwitiň ortaça we agyr derejeleri ýüze<br />

çykaryldy. Beýleki galan barlag geзrilэan toparlardaky (20-49 ýaşly) näsaglaryň esasy<br />

böleginde bolsa parodontitiň dürli görnüşindäki agyrlyk derejesi anyklanyldy.<br />

Tablisadan görnüşi ýaly, parodontkeselli näsaglaryň garyşyk sülekeýinde turşy<br />

we aşgar fosfotazalarynyň möçberi çişme hadysasynyň agyrlyk derejesine we<br />

näsaglaryň ýaşynyň ulalmagyna baglylykda beýgelýär, emma 40-49 ýaşly näsaglarda<br />

birazrak peselэдr.<br />

4-nji tablisa<br />

Bölnüp çykýan arassa sülekeýde fermentleriň gцrkezjileri<br />

Barlagdan geзirilenleriň<br />

ýaşy<br />

Turşy fosfataza (Р) Aşgar fosfatazasy (Р)<br />

16 – 19 1,26 + 0,02 Р > 0,05 0,69 + 0,03 Р > 0,05<br />

20 – 29 1,34 + 0,07 Р > 0,05 1,34 + 0,30 Р > 0,05<br />

30 – 39 1,48 + 0,04 Р > 0,05 1,11 + 0,07 Р > 0,05<br />

40 – 49 1,36 + 0,07 Р > 0,05 0,91 + 0,06 Р > 0,05<br />

Deňeşdirilýän topar 19 – 30 0,78 + 0,08 Р > 0,05 0,63 + 0,03 Р > 0,05<br />

Biohimiki barlaglaryň analiziniň görkezijisinden bilnişi ýaly, bölnüp çykýan<br />

arassa sülekeýde turşy we aşgar fosfatazalarynyň möçberi garyşyk sülekeýdäki bilen<br />

deňeşdirilende birazrak peselýär, aýratyn hem, bu hadysa barlanyp deňeşdirilýän<br />

toparda aýdyň bildirýär. Meselem, garyşyk sülekeýde turşy fosfatazanyň möçberi<br />

1.35+0.04 mkg, bölnüp çykýan arassa sülekeýe garşy 0.78+0.08, tapawudy 2 esse<br />

(P >0.001). Şonuň ýaly alamatlar aşgar fosfatazasynda hem bellenýär: 1.01+0.05<br />

onuň garşysyna 0.63+0.03 (P > 0.001).<br />

Biziň barlaglarymyzyň görkezişine görä, gingiwit we parodontit keselli<br />

nдsaglarda parodontdokumanyň çykarýan suwuklygynda turşy fosfatazanyň möçberi<br />

garyşyk we bölnüp çykýan arassa sülekeýdäki bilen deňeşdirilende 0.7-1.5 esse<br />

köpdür. Ol keseliň agyrlyk derejesine we näsagyň ýaşyna baglylykda möçberiniň<br />

ulalmagyna bagly bolýar. Parodontdokumanyň suwuklygyndaky aşgar fosfatazasynyň<br />

möçberi garyşyk we bölnüp çykýan arassa sülekeýdäki bilen deňeşdirilende 2.0 – 2.5<br />

esse köpdür. Ol hem parodontdokumasyndaky gaэnaglama hadysasynyň häsiýetine<br />

baglylykda üýtgäp durýar.<br />

29


5-nji tablisa<br />

Parodont dokumanyň çykarýan suwuklygyndaky fermentleriň görkezijileri<br />

Barlagdan geçirilenleriň<br />

ýaşy<br />

Turşy fosfataza (Р) Aşgar fosfatazasy (Р)<br />

16 – 19 2,43 + 0,71 Р > 0,05 2,39 + 0,13 Р > 0,05<br />

20 – 29 2,55 + 0,17 Р > 0,05 3,31 + 0,21 Р > 0,05<br />

30 – 39 2,42 + 0,11 Р > 0,05 3,06 + 0,14 Р > 0,05<br />

40 – 49 2,62 + 0,36 Р > 0,05 2,64 + 0,22 Р > 0,05<br />

Deňeşdirilýän topar 16 – 30 1,91 + 0,08 Р > 0,05 1,34 + 0,24 Р > 0,05<br />

Şeýlelik bilen, agyz boşlugyndaky biologiki suwuklykda fermentleriň (turşy we<br />

aşgar fosfatazalarynyň) düzüminiň öwrenilmegi onuň düzüminiň<br />

parodontdokumasynda patologik hadysanyň häsiýeti we agyrlyk derejesi bilen<br />

arabaglanyşygynyň bardygyna şaýatlyk edýär. Olaryň agyz boşlugyna gelip düşýän<br />

esasy çeşmesi parodontdokumanyň suwuklygyndan gelýär, ony bolsa<br />

parodontkeselleri anyklanylanda, göz öňünde tutmak gerekdir.<br />

Netije:<br />

1. Geçirilen kliniki-funksional barlaglaryň netijesinde 16-49 ýaş aralykdaky<br />

adamlaryň arasynda parodontitiň gaэnaglama keselleriniň ýaýraýşy 70-80 göterime<br />

deň bolup, onuň ösüş depgininiň näsaglaryň ýaşyna, agzynyň gigiýenasynyň<br />

ýagdaýlaryna baglylykda ýokarlanýandygy mдlim boldy.<br />

2. Agyz boşlugyndaky biologik suwuklyklaryň düzümindäki turşy we aşgar<br />

fosfotazalarynyň mukdary öwrenilende, olaryň iň kän bölnüp çykýan ýeri dişeti<br />

suwuklygynda bolup, sülekeýdäki bilen deňeşdirilende 1.5-2.0 esse köpdür. Turşy we<br />

aşgar fosfatazalarynyň mukdarlary parodontçişme hadysalarynyň depginine görä<br />

üýtgäp durýar. Näsaglaryň keselini anyklamakda bolsa ony göz öňünde tutmak<br />

gerekdir.<br />

3. Kliniki we laborator barlaglaryň netijelerini gelejekde parodontdokumanyň<br />

gaýnaglamaly näsaglarynda anyklaýyş we bejerginiň netijelerine baha beriş hökmünde<br />

amaly stomatologiýada giňden ulanmaklygy maslahat berýäris.<br />

Türkmen döwlet lukmançylyk<br />

instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

3-nji awgusty<br />

EDEBIÝAT<br />

1. Berdimuhamedow G. “Türkmenistan-Sagdynlygyň we ruhubelentligiň ýurdy”. Aşgabat:<br />

Türkmen döwlet neşirýat gullugy, 2007.<br />

2. Барер Г.М., Кочержинский В.В., Халитова Э.С. “Десневая жидкость: состав и<br />

свойства”. Стоматология. Том 65, №4, 1986.<br />

3. Иванов В.С. Заболевания пародонта. М.: Медицина, 1998.<br />

4. Jumaэew H.J., Kulow M.Ц. Parodontdokumanyň çişme keselleri bejerilende<br />

“Зopantelpek” цsьmliginden alnan şiräniň täsirliligini цwrenmek\\. TDLI-niň<br />

30


mugallymlarynyň we talyplarynyň Türkmenistanyň Garaşsyzlyk baýramynyň şanly<br />

16 ýyllygyna bagyşlanan “Milli Garaşsyzlyk – Türkmen döwletiniň gudraty we berklik<br />

binýadydyr” atly ylmy-amaly maslahatyndaky çykyşlarynyň gysga beýanlarynyň<br />

ýygyndysy. Aşgabat, 2007.<br />

5. Jumaэew H.J., Aэnazarow H.A., Kulow M.Ц “Terapewtik stomatologiэa” (okuw<br />

gollanmasy). Aşgabat, 2008.<br />

6. Каграманова К.А., Ермольева З.В. Антибиотики. №10, 1966.<br />

7. Канканян А.П., Леонтьев В.К. Болезни пародонта. Ереван, 1998.<br />

8. Кречина Е.К., Хазанова B.B., Земская Е.А. Стоматология. №2, 1991.<br />

9. Кулов М.О. “Исследование состояния зубов и пародонта при одонтогенных<br />

воспалительных заболеваниях”. Автореферат диссертации на соискание ученой<br />

степени к.м.н. Тверь, 1999.<br />

10. Пашаев K.П., Джумаев Х.Дж. “Состояние местных защитных факторов полости<br />

рта при гингивите и пародонтите” (Материалы 56-ой научно-практ. конф. профес.<br />

– препод. состава ТГМИ). Ашгабат, 1996.<br />

11. Плешкова Л.В. “Активность ферментов и содержание иммуноглобулинов в<br />

десневой жидкости при пародонтозе”. Стоматология. №1, 1983.<br />

Х.Д.Джумаев, М.О.Кулов<br />

КЛИНИКО-ЛАБОРАТОРНЫЕ ПОКАЗАТЕЛИ БОЛЬНЫХ С<br />

ЗАБОЛЕВАНИЕМ ПАРОДОНТА В УСЛОВИЯХ ТУРКМЕНИСТАНА<br />

По данным отдельных отечественных и зарубежных авторов заболевание<br />

пародонта высоко распространено среди населения. Судя по научным данным, в<br />

зависимости от различного социального происхождения, географического размещения<br />

населения различные формы заболевания пародонта колеблются от 65 до 80% среди<br />

людей в возрасте 35-44 лет.<br />

Для определения уровня и тяжести патологических процессов в тканях<br />

пародонта было проведено клинико-лабораторное обследование по методике ВОЗ у 89<br />

работников Ашхабадского машиностроительного завода лекой промышленности и<br />

обратившихся на кафедру терапевтической стоматологии ТГМИ в возрасте от 16-49<br />

лет с целью санации полости рта. Для определения тяжести заболевания у всех<br />

обследуемых больных, они были распределены на четыре (4) группы: первая группа<br />

включала больных в возрасте от 16 до 19 лет; вторая – от 20 до 29 лет; третья – от<br />

30 до 39 лет и четвертая – от 40 до 49 лет. В контрольную группу было подобрано<br />

23 студента стоматологического факультета ТГМИ со здоровым пародонтом в возрасте<br />

от 16 до 30 лет. Необходимые данные больных были зафиксированы в специальных<br />

картах и таблицах.<br />

В результате клинико-функциональных исследований было выявлено, что<br />

распространенность заболевания пародонта в возрасте от 16 до 49 лет равна 70-80%,<br />

а интенсивность заболевания пародонта зависит от гигиенического состояния полости<br />

рта и возраста больных.<br />

Изучение биологической жидкости полости рта кислой щелочной фосфатазы в<br />

1,5-2 раза больше в десновой жидкости, чем в слюне. Так же было выявлено, что<br />

количество кислой щелочной фосфатазы в зависимости от воспалительного<br />

заболевания пародонта колеблется. Эти данные имеют большое значение в<br />

31


диагностировании и прогнозировании методов лечения больных с заболеваниями<br />

пародонта.<br />

Таким образом, у больных с воспалительными заболеваниями тканей пародонта<br />

состояние местных защитных сил может меняться в зависимости от степени<br />

воспалительного процесса и среди них самым чувствительным можно считать<br />

ферменты кислой и щелочной фосфатазы, содержащиеся в слюне и десновой<br />

жидкости.<br />

H.J.Jumayev, M.O.Kulov<br />

CLINICAL AND LABORATORY FINDINGS OF INVESTIGATION OF<br />

PARODONTOSIS DESEASED WITHIN TURKMENISTAN<br />

According to certain home and foreign authors, parodontosis (amphodontosis) is<br />

widely spread among population. Judging by scientific data, different kinds of parodentium<br />

(periodontium) vary between 65-80 % among people aged 35-44 subject to social origin and<br />

geographical location of population.<br />

89 16-49 aged diseased – workers of Ashgabat machine building plant of light<br />

industry who addressed to the therauputic dentistry department of the State Medical Institute<br />

of Turkmenistan underwent clinical and laboratory examination to define the pathologic<br />

process rate in parodentium tissue by the method of ВОЗ with the view of sanitization of<br />

the mouth cavity. To define the rate of illness of all the patients, they were divided into<br />

4 groups: group I included the 16-19 aged diseased, group II – 20-29 aged, group III –<br />

30-39 and the IV-th group 40-49 aged diseased. Reference group included 16-30 aged<br />

23 students of Dentistry Faculty of the Turkmen State Medical Institute with healthy<br />

parodontosis. During examination necessary information/data concerning patients were fixed<br />

in the special files (case record) and tables.<br />

As a result of clinic and functional examinations it was revealed that prevalence of<br />

parodentium disease among 16-49 aged equals to 70-80%, but intensity of parodentium<br />

disease depends on hygienic condition of mouth cavity and the age of diseased.<br />

Examination of biological fluid of mouth cavity on availability of acid and alkaline<br />

phosphatase 1.5-2 times more compared with gingivitis fluid rather than in saliva. It was<br />

also revealed that the quantity of acid and alkaline phosphatase changes depending on<br />

inflammatory parodentium disease.<br />

Thus, host defenses of inflammatory diseased persons may vary in accordance with<br />

the level of inflammatory process and the most sensible among them is considered enzymes<br />

of acid and alkaline phosphatase contained in saliva and gingivitis fluid.<br />

32


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

A.A.Kokanow, M.K.Hanow<br />

DÜWMELINIŇ (SOPHORA JAPONICA L.) LUKMANÇYLYKDAKY<br />

ÄHMIÝETI<br />

Türkmen topragy derman ösümliklerine baýdyr. Olary lukmançylyk maksatlary<br />

üçin ulanmaklyk häzirki Beýik Galkynyşlar zamanamyzyň derwaýys meseleleriniň<br />

biri bolup durýar [1;2].<br />

Adamzat jemgyýetiniň ösmekligi bilen baglanyşyklylykda lukmançylyk<br />

amalynda tebigy çig mal serişdelerinden alynýan dermanlara bolan islegler barha<br />

artýar. Olar sintetiki ýoly bilen alynýan derman serişdelerinden tapawutlylykda<br />

näsagyň immun ulgamynyň işine oňaýly täsir edýär. Ýene-de bir aýratyn tarapy, bu<br />

hili dermanlar beden üçin zyýanly täsirleri ýüze çykarmaýarlar.<br />

Işiň maksady: Düwmeliniň (ýapon soforasynyň) lukmançylykdaky<br />

ulanylyşyny we onuň gelejegini kesgitlemek.<br />

Biologiki işjeň maddalaryň uly toparlarynyň birine flawonoid maddalary<br />

degişlidir. Olaryň rutin, kwersetin we ş.m. görnüşleri häzirkizaman dermançylyk<br />

senagatynda taýýar derman görnüşlerini öndürmeklikde giňden peýdalanylýar.<br />

Flawonoid maddalaryny özünde esasy düzüm bölegi hökmünde saklaýan derman<br />

ösümlikleriniň biri hem – düwmelidir (Sophora japonica L. “Düwmeli agajy”)<br />

[10;4;5;7,11;15;14;18;12;36].<br />

Düwmeli – bu boýy 10-15 metre çenli ösüp bilýän, kösükliler (Fabaceae)<br />

maşgalasyna degişli agaç ösümligi bolup, onuň Watany Hytaý hasaplanýar. Ýöne bu<br />

derman ösümligine Amerika, Ýewropa ýurtlarynda, Wýetnamda, Ýaponiýada, GDA<br />

döwletlerinde: Ukrainada, Azerbeýjanda, Özbegistanda, Gyrgyzystanda, Täjigistanda,<br />

şeýle-de Türkmenistanda (Balkan, Lebap, Ahal welaýatlarynda, Köpetdagda,<br />

Köýtendagda) hem duşmak bolýar (1-nji surat) [9;23;26;33;40].<br />

Bu ösümligiň himiki düzümi köpdürli bolup, rutin, soforini, soforoflawy,<br />

soforoflawonozidi, soforokozidi, osiritrini, wiolakwersetrini, mirtikolorini,<br />

globulýariasitrini we başgalary saklaýandygy kesgitlenendir (rutin maddasy<br />

(% hasabynda), ýagny miwesinde 44[6]; 19[8]; 14[22], gunçasynda 35[6]; 30[41];<br />

28[15], gülünde 18[6]; 16,5[15]; 16[41], kwersitin miwesinde 3,7[35], kempferolda<br />

5-7[10], genisteinde 6,3[35].<br />

Düwmelide howa şertlerine baglylykda ösýän flawonoid maddalarynyň<br />

mukdarlary dürlüçe bolup bilýär. Esasan hem, bu biologiki işjeň maddalary saklaýan<br />

onuň miwesi, gunçasy we gülleri hasap edilýär we olary dermanlyk çig maly<br />

hökmünde ulanmaklyk mümkin bolup durýar. Ondaky rutin maddasy doly bişip<br />

ýetişmedik gök miwelerinde 46%-e, doly bişip ýetişende bolsa 8-10%-e çenli bolýar.<br />

Daşary ýurt alymlary rutiniň mukdary boýunça garşylyklaýyn maglumatlary berýärler.<br />

33


1-nji surat<br />

Amerikan alymlarynyň maglumatlaryna [6] görä, Pensilwaniýa ştatynda ýyglan<br />

düwmeliniň bişip ýetişen miwelerinde rutin maddasy tapylmandyr. Wenger we rumyn<br />

alymlarynyň getirýän maglumatlaryna [6] görä rutiniň mukdary 8,8-14% bolup, doly<br />

bişip ýetişmedik miwelerinde bolsa 44%-e çenli ýetýär. Ispaniýada ýapon soforasynyň<br />

gunçalaryndaky rutiniň mukdary 35%-e çenli bolsa [32], şol bir wagtda Wengriýada<br />

şol görkeziji 0,3-0,45%-e эetэдr [12]. Düwmeliniň miweleriniň bişip başlamagy bilen<br />

kempferolyň glikozidleri peýda bolýarlar, olaryň içinde köp mukdary kempferol-3-<br />

soforazid we genisteiniň glikozidi tutýar has-da kempferol-3, diglikozid-7 agdyklyk<br />

edýär [8]. Güýz aýlarynda şireli ýetişen miwelerinde daşky klimat şertlerine<br />

baglylykda 7-8-e çenli flawonoid birleşmeleri bolup bilýärler [9]. Onuň miwelerinde<br />

häzirki wagtda flawonoid birleşmelerinden başga-da immunomodulirleýji işjeňligi<br />

ýüze çykaryp bilýän triterpen glikozidleriniň hem bardygy ýüze çykarylypdyr [18].<br />

Rutiniň mukdary ösümligiň ösüş döwürlerine görä hem üýtgeýändir, ýagny<br />

ýapraklarynda gunçalaýan döwründe (%-hasabynda) 5,7-ä, gülleýän döwründe<br />

3,4-e, miwe getirýän döwründe 1,4-e, ösümligiň gunçalarynda gunçalaýan döwrüniň<br />

başynda 28-e, gunçalaýan döwrüniň ahyrynda 21-e, gülleýän döwründe güllerindäki<br />

derejesi 18-e, miwe getirýän döwrüniň başynda 7,1-e, ahyrynda 3,4-e deňdir [3].<br />

Türkmenistanyň derman senagatynda we ylmy lukmançylykda ulanylmagy göz<br />

öňünde tutulan düwmeliniň miwesine wagtlaýyn farmakopeýa makalasy düzüldi [13].<br />

Dermanlyk çig maly bolan onuň miwesi (kösükler) – guradylan, doly bişmedik<br />

(arasynda bişenleri hem bolup biler), etli, ýalaňaç, açylmadyk, çekdirilen bogunly<br />

silindr görnüşli, köp tohumly (her tohumyň arasy gysylan görnüşde), 10 sm-e çenli<br />

uzynlykda, ini 0,5-1sm bolan, ýaşylymtyl mele (bişenleri-gyzylymtyl), sary, seplenen<br />

ýaly sepgittikinden (çyzykdan-sepden) ybaratdyr. Tohumy gara ýa-da goýy goňur<br />

reňkde, tegelek, tekiz, 1 sm uzynlykda, 0,4-0,7 sm inlilikde bolýar. Onuň esasy bölegi<br />

bolsa doly ýetişen däldir, ysy ýok, tagamy ajy (2-nji surat).<br />

34


2-nji surat<br />

Mikroskopiýa laýyklykda, onuň miwesi daşyndan bir gat galyň epidermis bilen<br />

örtülendir. Epidermanyň aşagynda hloroplastlar bilen doldurylan inçe diwarly<br />

parenhimanyň öýjükleriniň giň gatlagy ýerleşýär. Olaryň arasynda suwuklyklary<br />

(lateksi) saklaýan mäz öýjükleri bardyr. Olar, adatça, ýekelikde ýerleşýärler ýa-da<br />

köpsanly dykyz toparlara jemlenendirler [13;26].<br />

Türkmenistanda ösýän düwmelini lukmançylyk maksatlary üçin öwrenmeklik<br />

geçen asyryň 90-njy ýyllarynda A.A.Kokanow we başgalar tarapyndan başlanypdyr<br />

[10;9;23-27]. Barlaglaryň netijesinde rutiniň mukdarynyň miwesinde 18,99%-e,<br />

gunçalarynda 30,6%-e deňdigi kesgitlenildi. Şeýle-de bu dermanlyk ösümligiň<br />

gunçalarynda köp mukdarda palmitin turşusynyň (beýleki ýag turşulary bilen<br />

deňeşdirilende), miwelerinde bolsa linol turşusynyň bardygy görkezilýär (Palmitin<br />

turşusy (% hasabynda): miwesinde 21, gunçasynda 51; stearin turşusy: miwesinde 7,<br />

gunçasynda 5; olein turşusy: miwesinde 22, gunçasynda 8; linol turşusy:<br />

miwesinde 49, gunçasynda 23; linolen turşusy: miwesinde 1,7, gunçasynda bolsa 13).<br />

Onuň mikroelement düzümi öwrenilende, jemi 25 sany mikroelement görnüşi ýüze<br />

çykarylyp, şolaryň 12 sany görnüşiniň köp mukdardadygy kesgitlenildi. Ol<br />

mikroelementlere aşakdakylar degişlidir, ýagny magniý mikroelementi: miwesinde<br />

(% –hasabynda) 0,26, gunçasynda 0,345; kalsiý: miwesinde 0,65, gunçasynda 0,699;<br />

alýuminiý: miwesinde 1,3x10 -2 , gunçasynda 1,04x10 -2 ; demir: miwesinde 6,5x10 -3 ,<br />

gunçasynda 6,9x10 -3 ; marganes: miwesinde 4,6x10 -3 , gunçasynda 4,83x10 -3 ;<br />

mis: miwesinde 9,75x10 -4 , gunçasynda 1,04x10 -3 ; hrom: miwesinde 1,3x10 -5 ,<br />

gunçasynda 2,76x10 -5 ; sink: miwesinde 2,6x10 -3 , gunçasynda 4,83x10 -3 ;<br />

kaliý: miwesinde 6,5x10 -3 , gunçasynda 6,9x10 -3 ; natriý: miwesinde 4,6x10 -2 ,<br />

gunçasynda 4,83x10 -2 ; bariý: miwesinde 6,5x10 -4 , gunçasynda 6,9x10 -4 ;<br />

fosfor: miwesinde 0,325, gunçasynda 0,48 [25].<br />

Düwmeliniň miwesiniň ýetişişine baglylykda ýag turşularynyň we olaryň<br />

düzümleriniň üýtgemesinde fosfolipidleriň orny uludyr [31].<br />

35


Himiki düzüminiň köpdürlüligi düwmeliniň lukmançylyk amalynda<br />

ulanylyşynda köp täsirli häsiýetlere eýe bolmagyny şertlendirýär. Ondan alynýan<br />

derman serişdeleri 50-den gowrak keselleri bejermekde ulanylýar (1-nji<br />

görkeziji) [10;9;17;23;30-33;40;41-43].<br />

Kardiologiýada düwmeliniň dermanlary bejergi hökmünde ulanylanda, olaryň,<br />

esasan, gipotenziw gan damarlarynyň diwarlaryny berkitmeklik, kapillýarlaryň<br />

geçirijiligini ýokarlandyrmak ýaly häsiýetleri göz öňünde tutulýar [40].<br />

Pulmonologiýa kesellerinde mikroblara garşy täsirleri ýüze çykarmaklyk bejergisinde<br />

ulanylýar [42]. Iç kesellerinde düwmeliniň dermanlarynyň ulanylmagy özüniň gowy<br />

netijelerini berýär. Bu derman serişdeleri öt bölüp çykaryjy, aşgazan ýaralaryny bitiriji<br />

(düzümindäki flawonoid maddalary aşgazan diwarynyň biohimiki hadysalaryna<br />

gatnaşýarlar), böwrekde reabsorbsiýa täsir etmekligiň hasabyna diurezi güýçlendirip<br />

bilýärler [15]. Endokrinologiýada süýji keselini bejermekde ulanmaga flawonoidleriň<br />

gipoglikemiki täsirleri ýüze çykaryp bilmekleri esas döredýär [27]. Hirurgiýa<br />

kesellerinde düwmeliniň dermanlarynyň mikroblara garşy, gan damarlarynyň<br />

diwarlaryny berkidiji, ýaralarda regenerasiýa hadysalarynyň geçmegine ýardam beriji<br />

täsirleri ulanylýar [41-43]. Ginekologiýada ýatgydan gan akmalarynyň öňünalyjy<br />

serişde hökmünde peýdalanylýar [42]. Deri kesellerinde mikroblara garşy we<br />

immunomodulirleýji täsirlerine esaslanylýar [15]. Onkologiýa kesellerinde öňünalyjy<br />

serişde hökmünde ulanylyp, çiş öýjükleriniň ösüşini togtadyjy, radioprotektop täsirleri<br />

hasaba alynýar [42]. Ýokanç kesellerde esasy bejergileriň düzüminde ulanylanda,<br />

immunomodulirleýji ukybynyň hasabyna bejerginiň täsirliligini ýokarlandyrýar [30].<br />

Gulak-burun-bokurdak (GBB) kesellerinde düwmeliniň jöwheri ulanylanda bejerginiň<br />

täsiri ýokarlanýar (mikroblara garşy täsirlerine esaslanylýar) [4]. Hirurgiki<br />

stomatologiýada bejergi hökmünde ulanylanda düwmeliniň dermanlarynyň mikroblara<br />

garşy täsirleri esasy orny eýeleýär [10]. Oftalmologiýada gözüň ownuk gan<br />

damarlarynyň geçirijiligini kadalaşdyrýar we gan inmeleriniň öňüni alýar [31].<br />

Rewmatologiýa kesellerinde bolsa, bedende autoimmunitetiň döremegine garşy täsiri<br />

ýüze çykarýar [43].<br />

Düwmeli şu günki güne çenli dürli ýurtlaryň halk lukmançylygynda hem<br />

giňden ulanylyp gelnipdir.<br />

Hytaýda düwmeliniň demlemeleri we melhem dermanlary ganakmalaryň dürli<br />

görnüşlerinde (içki we daşky), stenokardiýada, ateroskleroz kesellerinde, mikrobly<br />

ekzemalarda, süýji keselinde, gipertoniýada, myşýak birleşmeleri, salisilatlar bilen<br />

zäherlenmelerde bejergi hökmünde ulanylypdyr we oňat netijeler gazanylypdyr.<br />

Koreýada bu derman ösümliginiň jöwherinden ýatgy gan akmalarynyň we insultlaryň<br />

öňünalyjy serişde hökmünde peýdalanypdyrlar. Wýetnamda bolsa onuň miwelerinden<br />

taýynlanan demleme aşgazanyň ýara-baş kesellerini, ýagyr ýaralaryny bejermekde we<br />

agyr keselleri geçirenden soňra horlanan näsaglaryň immun ulgamynyň işini<br />

dikeltmekde gowy derman hasaplanypdyr [41-43]. Orsýetde düwmeliniň jöwheri iriňli<br />

we trofiki ýaralary bejermekde, ýatgy gan akmalarynyň öňüni almakda<br />

ulanylypdyr [17;33;40].<br />

Türkmenistanda onuň jöwherini aşgazanyň ýara-baş kesellerinde, ekzemalarda,<br />

ýanyk ýaralarynda bejergi maksatlary üçin ulanmaklyk maslahat berlipdir [9;23].<br />

36


Düwmeliniň lukmançylyk amalynda ulanylýan ýerleri<br />

1-nji görkeziji<br />

Lukmanзylykda ulanylэan esasy ugurlary we kesel<br />

görnüşleri<br />

Kardiologiэa:<br />

Stenokardiэa, gipertoniэa, ateroskleroz keselleri, beэni<br />

gan aэlanyşygynyň bozulmalary, gan damarlarynyň<br />

diwarlarynyň sklerotiki özgermelerinde;<br />

Pulmonologiэa:<br />

Цэken sowuklamalarynda (pnewmoniэalarda), цэken<br />

inçekeseliniň hatda gijikdirilen ýagdaýlarynda, könelişen<br />

gury plewritlerde;<br />

Iз keselleri:<br />

Aşgazanyň we onkibarmak içegäniň ýara-baş keselinde,<br />

gastritde we agyryly iзsanjyda, bцwrek kesellerinde,<br />

bagyr kesellerinde, içgeçmelerde, sepsisde, myşýak<br />

birleşmeleri, salisilatlar bilen zäherlenmelerde;<br />

Endokrinologiэa:<br />

Süýji keseliniň irki döwürlerinde;<br />

Hirurgiэa keselleri:<br />

Babasil, tromboflebit, gan damarlarynyň diwarlarynyň<br />

zeperlenmesinde, I, II we III derejeli эanyklarda,<br />

furunkullarda we karbunkullarda, sowugalmalarda, iriňli<br />

ýaralarda, paraproktitlerde, ýeňil we orta derejedäki<br />

эaralanmalarda, ýümşak dokumalaryň ýenjilmesinde,<br />

эagyr эaralarynda;<br />

Ginekologiэa:<br />

Эatgy gan akmalarynda;<br />

Deri keselleri:<br />

Trofiki başlarda, ekzemalarda, pis kesellerinde, saçyň<br />

düşmeginde, gemorragiki diatezlerde, deriniň<br />

inзekeselinde, psoriaz keselinde;<br />

Onkologiэa kesellerinde:<br />

Bokurdak dьwnьginde, miomalarda, mastitlerde,<br />

şöhle keselinde;<br />

Эokanз kesellerde:<br />

Garyn garahassalygynda, цrgьnli garahassalykda,<br />

bagryň wirusly gepatitlerinde, glist inwaziýalarynda,<br />

kömelejikleriň döredýän kesellerinde, deriniň menekli<br />

lişaýlarynda, dizenteriýada;<br />

GBB kesellerinde:<br />

Otitlerde, tonzillitlerde, faringitlerde, gaэmaritlerde;<br />

Hirurgiki stomatologiэa:<br />

Эьz-äň sebitiniň iriňli ýaralarynda;<br />

Oftalmologiэa:<br />

Göz torjagazynyň ownuk gan damarlarynyň çeýeliginiň<br />

peselmelerinde, olaryň degenerasiýalarynda,<br />

kapillýarotoksikozlarynda, keratitleriň dürli<br />

görnüşlerinde, iriňli iridosiklitlerde, göz gabagynyň<br />

wirusly gaэnaglamasynda;<br />

Rewmatologiэa:<br />

Guragyryda, obliterirlenэдn endoartritlerde;<br />

Derman görnüşleri<br />

1. Gerdejikler görnüşinde<br />

(rutin, kwersitin);<br />

2. Jцwher;<br />

3. Gaэnatma we demleme;<br />

1. Jцwher;<br />

2. Gaэnatma we demleme;<br />

1. Demleme;<br />

2. Gerdejikler we ьrgьn<br />

görnüşindäki dermanlar;<br />

1. Demleme we ьrgьn<br />

görnüşindäki dermanlar;<br />

1. Jцwher;<br />

2. Melhem görnüşi;<br />

1. Gerdejikler görnüşinde<br />

(rutin, kwersitin);<br />

2. Demleme;<br />

1. Jцwher;<br />

2. Demleme;<br />

1. Jцwher;<br />

2. Demleme;<br />

1. Rutin, kwersitin<br />

gerdejikleri görnüşinde;<br />

1. Jцwher;<br />

1. Jцwher;<br />

1. Rutin, kwersitin<br />

gerdejikleri görnüşinde;<br />

1. Rutin, kwersitin<br />

gerdejikleri görnüşinde;<br />

2. Demleme;<br />

3. Jцwher;<br />

Ulanylan<br />

edebiэatlar<br />

[9;23;41-43]<br />

[17;41-43]<br />

[9;23;41-43]<br />

[41-43]<br />

[17;23;40;41-43]<br />

[23;40;41;42]<br />

[17;33;41-43]<br />

[42]<br />

[9;23;30]<br />

[4]<br />

[10]<br />

[31]<br />

[43]<br />

37


Bu derman ösümliginiň ýapraklarynyň himiki düzüminde protistosid häsiýetli,<br />

miwelerinde bolsa bakteriýalara garşy (olar altynsow stafilakoklary we içege<br />

taýajyklaryny öldürýärler) maddalaryň bardygy kesgitlenipdir.<br />

Düwmeliniň jöwheriniň stafilakoklaryň we içege taýajyklarynyň ösüşini<br />

peseldýändigi, Candida albiсans mikroorganizmlerine bolsa täsir etmeýändikleri<br />

kesgitlenilipdir. Bu derman serişdesiniň mikroba garşy täsiri 5 mg (gury madda<br />

hasabynda) mukdarda ýüze çykyp başlapdyr, mukdarynyň artmagy bilen bolsa<br />

mikroblara täsiri hem ýokarlanypdyr. Mysal üçin, 5 mg mukdarynda altynsow<br />

stafilakoklaryň ösüşiniň saklanýan sebitiniň diametri 16 mm-e, 10 mg mukdarynda<br />

bolsa bu görkeziji 28 mm-e deň bolupdyr. Ýöne düwmeliniň jöwheriniň mukdarynyň<br />

artdyrylmagynyň dowam etdirilmegi onuň mikroblara garşy täsiriniň ýokarlanmagyna<br />

getirmändir. Air ösümliginiň (Acorus calamus L.) ýagy bilen düwmeliniň jöwheriniň<br />

1:1 gatnaşygyndaky toplumy ýokarda getirilen test mikroorganizmleriniň<br />

(stafilakoklara, içege taýajyklaryna, Candida albicans mikroorganizmlerine) ählisine<br />

birmeňzeş derejede mikroblara garşy täsirini görkezýändigini, olaryň<br />

1:4 gatnaşygyndaky toplumlarynda bolsa Candida albicans mikroorganizmlerine bolan<br />

mikroblara garşy täsirleriniň peselýändigini barlaglaryň netijesinde ýüze<br />

çykarypdyrlar. Şeýle-de düwmeliniň (Sophora japonica L.) jöwheriniň we air<br />

ösümliginiň (Acorus calamus L.) ýagynyň 20-den gowrak paradontoz keselli<br />

näsaglaryň agyz boşlugyndan alnan mikroorganizmleriň toplumlaryna garşy täsiri<br />

öwrenilipdir. Ol mikroorganizmleriň toplumlarynyň düzümini 70% ýagdaýda<br />

stafilakoklar we streptokoklar, 50% ýagdaýda grammotrisatel taýajyklar,<br />

30% ýagdaýda bolsa esasy düzüm böleklerini hamyrmaýa kybapdaş kömelejikler<br />

düzüpdir. Geçirilen barlaglaryň netijelerine görä, düwmeliniň jöwheri bilen air<br />

ösümliginiň ýagy bilelikde kombinirlenen görnüşinde näsaglaryň agyz boşlugynyň,<br />

keselli dişleriniň patologiki jübülerinden alnan mikroorganizmleriň toplumyna garşy,<br />

mikroblara garşy täsirlerini görkezip bilýändikleri kesgitlenipdir [19].<br />

Flawonoid maddalarynyň fungistatik we fungisit täsirleriniň bardygy, ýöne<br />

olaryň bu häsiýetleriniň aýratyn maddalaryň däl-de, olaryň toplumlarynyň hasabyna<br />

ýüze çykýandyklary ylymda öwrenilendir [15].<br />

Düwmeliniň “Soforin” atly dermany trofiki we iriňli ýaralary bejermeklik üçin<br />

niýetlenilip, beýleki dermanlardan tapawutlylykda (furasillin, Wişnewskiý melhemi)<br />

ýaranyň töweregindäki nekrotiki elementleriň basym aýrylmagyna, işjeň<br />

granulirlenme hadysasynyň geçmegine we bedeniň immun ulgamynyň işjeňligine<br />

oňaýly täsir edipdir [20].<br />

Türkmenistanyň Milli derman serişdeleri institutynda düwmeliniň<br />

miwelerinden bölekleýin goýmak usuly bilen taýýarlanan jöwheriniň farmakologiki<br />

we toksikologiki häsiýetleri öwrenilipdir. Netijede, ondan alnan jöwheriň<br />

farmakopeýa talaplaryna doly gabat gelýändigi subut edilipdir (3-nji surat) [26].<br />

Ýapon soforasynyň jöwheri çagalarda gulagyň otitlerinde ýokary bejerijilik<br />

ukybyny ýüze çykarýar. Bu usullar boýunça geçirilen bejergilerde mekdep ýaşyna<br />

ýetmedik çagalaryň arasynda adaty bejergi bilen deňeşdirilende, olaryň 1,5 gün ir<br />

sagalýandygyny, mekdep ýaşly çagalaryň arasynda bolsa adaty bejergi bilen<br />

deňeşdirilende 1,4 gün ir sagalýandygyny gözegçilikler görkezýär [4].<br />

38


Ýüz-äň sebitiniň kesellerini<br />

bejermeklikde ýerli düwmeliniň<br />

jöwherini ulanmaklyk özüniň oňat<br />

netijesini beripdir. Hassahana şertlerinde<br />

ýörite näsaglaryň barlag toparlarynda<br />

bejergide furasillin ergininiň ýerli<br />

düwmeliniň jöwheri bilen çalşylmagy<br />

netijesinde alnan maglumatlardan<br />

görnüşi ýaly, onuň ähmiýetli kesel<br />

bejeriş täsirleriniň ýüze çykarylandygy<br />

subut edilipdir. Bu derman serişdesi<br />

ulanylan toparda agyz boşlugynyň<br />

iriňli ýaralarynyň adaty bejergidäki<br />

(Wişnewskiý melhemi, Lewomekol<br />

melhemi, furasillin ergini 1:5000, natriý<br />

hloridiniň gipertoniki ergini, 0,5%-li<br />

permanganat kaliý ergini, 3%-li perekis<br />

wodorod ergini ulanylandaky bejergiler<br />

göz öňünde tutulýar) topar bilen<br />

deňeşdirilende 1-2 gün çalt we hiç<br />

hili beterleşmesiz bitýändigi ýüze<br />

çykarylypdyr. Şeýle-de bejerginiň<br />

dowamynda näsaglarda ganyň, peşewiň<br />

3-nji surat<br />

we bagryň biohimiki görkezijileriniň<br />

barlaglary gemoglobiniň, timolyň, sink sulfatynyň mukdarlarynyň belli bir çäklerde<br />

saklanýandygyny görkezýär, bu bolsa onuň goşmaça täsirleri ýüze çykarmaýandygyny,<br />

bejerginiň düzüminde ulanylanda bolsa adaty dermanlar bilen utgaşýandygyny<br />

hem-de hassalar tarapyndan kanagatlanarly kabul edilýändigini görkezýär [10].<br />

Şeýlelikde, geçirilen barlaglaryň esasynda Türkmenistanyň şertlerinde<br />

düwmeliniň lukmançylyk amalynyň dürli ugurlarynda, giňden ulanmak mümkinçiligi<br />

açylýar. Şol maksatlar bilen Türkmenistanyň çäklerindäki ösýän ýerli düwmelini<br />

öwrenmeklik döwrebap meseleleriň biridir.<br />

Netije:<br />

1. Düwmeliniň himiki düzüminiň köpdürlüligi esasynda onuň köptaraplaýyn<br />

täsiri ýüze çykaryp bilýändigi, özi hem onuň käbir bejeriji täsirleriniň aýratyn düzüm<br />

bölekleri görnüşinde däl-de, eýsem toplumlar görnüşinde döreýändigi<br />

aýdyňlaşdyryldy.<br />

2. Bu derman ösümliginiň Türkmenistanda tebigy ätiýaçlyklarynyň köpdügi<br />

olaryň senagat maksatlary üçin islegleri doly kanagatlandyryp bilmegine mümkinçilik<br />

berýär.<br />

3. Düwmeliniň dermanlary bejergi maksatlary üçin ulanylanda, näsagda<br />

39


goşmaça täsirleriň ýüze çykmaýanlygy, bejerginiň düzüminde ulanylýan beýleki<br />

derman serişdeleri bilen oňat utgaşýanlygy, adam bedeni üçin zyýansyzdygy onuň<br />

dermanlyk ähmiýetini ýokarlandyrýar.<br />

Türkmenistanyň Milli derman<br />

serişdeleri instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

8-nji oktýabry<br />

EDEBIÝAT<br />

1. Berdimuhamedow G. Türkmenistanda Saglygy goraýşy ösdürmegiň ylmy esaslary.<br />

Aşgabat: Ylym, 2007.<br />

2. Berdimuhamedow G. Türkmenistan – Sagdynlygyň we ruhubelentligiň ýurdy. Aşgabat:<br />

Türkmen döwlet neşirýat gullugy, 2007.<br />

3. Авазходжаев М.Н., Мусаев Н.А. и др. Содержание рутина в вегетативных органах<br />

sophorae japonicae L. Узбекский биологический журнал. №4, 1991.<br />

4. Altyýew T., Gurbandurdyýew A. Çagalarda otitleri bejermekde düwmeliniň ulanylyşy.<br />

Türkmenistanyň lukmançylygy. №1, 2008.<br />

5. Артамонова Н.А., Бурковская Л.Ф. и др. Пигменты и витамины листьев<br />

некоторых растений семейства бобовых. Химия природных соединений. №4, 1987.<br />

6. Ахмедходжаева Н.М., Свечникова А.Н. и др. К вопросу определения флавоновых<br />

соединений в плодах софоры японской. Фармация. №5, 1986.<br />

7. Ахмедходжаева Н.М., Свечникова А.Н. и др. Определение производных<br />

кемпферола в настойке софоры японской. Химико-фармацевтический журнал.<br />

№12, 1983.<br />

8. Ахмедходжаева Н.М., Свечникова А.Н. Производные кемпферола из плодов<br />

софоры японской. Химия природных соединений. №1, 1983.<br />

9. Аширова А.А. Лекарственные растения флоры Туркмении, применяемые в<br />

народной медицине. Ашгабат, 1992.<br />

10. Aşyrow A., Kokanow A. we başg. Düwmeliniň ýüz-äň ulgamyndaky iriňli ýaralary<br />

bejermekde ähmiýeti. Türkmenistanyň lukmançylygy. №4, 2003.<br />

11. Барнаулов О.Д., Маничева О.А. и др. Сравнительная оценка влияния<br />

флавоноидов на образование экспериментальных деструкций желудка у мышей.<br />

Химико-фармацевтический журнал. №11, 1984.<br />

12. Bognar R., Szabo V., Farkas – Szabo L. Uber das rutin und Abe rein neues rutin<br />

vorkommen. Изв. хим. ин-та Болгар. АН. №3, 1955.<br />

13. ВФС 43–2–99. Плоды софоры японской. Ашгабат, 1999.<br />

14. Генкина Г.Л., Шакиров Т.Т. Хромато – спектрофотометрическое определение<br />

рутина в бутонах sophora japonica. Химия природных соединений. №3, 1973.<br />

15. Георгиевский В.П., Комисаренко Н.Ф. и др. Биологически активные вещества<br />

лекарственных растений. Новосибирск, 1990.<br />

16. Гончаренко А.К., Шебанова С.Т. и др. Исследование экстракции флавоноидов<br />

на полупромышленной установке. Химико-фармацевтический журнал. №1, 1973.<br />

17. Гринкевич Н.И., Ладыгина Е.Я. Фармакогнозия. Атлас. М., 1989.<br />

18. Гришковец В.И., Горбачева Л.А. Весовой и спектрофотометрический методы<br />

количественного определения тритерпеновых гликозидов в плодах sophora<br />

japonica и других растениях. Химия природных соединений. №1, 1997.<br />

40


19. Данилевский Н.Ф., Антонишин Б.В. Антимикробная активность настойки<br />

софоры японской и эфирного масла аира тростникового. Микробиологический<br />

журнал. №5, 1982.<br />

20. Дрозд Г.А., Горбачева Л.А. Фармакогностическо-иммунологическое изучение<br />

плодов софоры японской. Фармация. №1, 1994.<br />

21. Земцова Г.Н., Дмитриев А.Б. Сравнительная оценка методов определения суммы<br />

флавоноидов в “Р” витаминном комплексе. Химико-фармацевтический журнал.<br />

№6, 1987.<br />

22. Иванов Л.В., Хаджай Я.И. и др. Сродство к биомембранам и некоторые<br />

особенности фармакокинетики соединений флавоноидной природы.<br />

Химико-фармацевтический журнал. №2, 1992.<br />

23. Каррыев М.О. Лекарственные растения Туркменистана. Ашгабат, 1996.<br />

24. Касумов М.А. Изучение красящих свойств плодов софоры японской.<br />

Биологические науки. №2, 1979.<br />

25. Коканов А.А., Джумаев А.Р. и др. Изучение различных органов софоры<br />

японской, произрастающей на территории Туркменистана. Здравоохранение<br />

Туркменистана. №3, 1999.<br />

26. Коканов А.А., Караджаев Ш.К. и др. Фармакохимические аспекты изучения<br />

местного вида софоры японской как перспективного лекарственного растения.<br />

Здравоохранение Туркменистана. №1, 2002.<br />

27. Коканов А.А., Онов А.О. Некоторые перспективные лекарственные растения<br />

семейства бобовых, произрастающие на территории Туркменистана.<br />

Здравоохранение Туркменистана. №1, 1998.<br />

28. Komatsu M. et. al. Studies on the Constituenes Sophora Species. X. Constituents of<br />

the Root of Sophora japonica L. МРЖ. №11, 1976.<br />

29. Кугач В.В., Никульшина Н.И. и др. Лекарственные формы флавоноидов.<br />

Химико-фармацевтический журнал. №8, 1988.<br />

30. Мавланов К.Х., Мурадназарова Т.Б. и др. Особенности влияния природных<br />

флавоноидов – рутина и кверцитина на некоторые клинико-иммунологические<br />

показатели острого вирусного гепатита “В” у детей. Здравоохранение<br />

Туркменистана. №2, 1995.<br />

31. Мазулин А.В. Получение и исследование лекарственных форм флавоноидов для<br />

лечения заболевания глаз (Автореф. канд. дисс.). М., 1985.<br />

32. Martin Panizo F., Acebal B. Ectudios sorbe oxiflavonois. 1. Extraccionde tetro-ypentaoxiflavonos<br />

de diversas plantos espanolas. An. Real. Sci. espanola fis y guim.<br />

B. 51. N11, 1955.<br />

33. Муравьева Д.А. Фармакогнозия. М., 1978.<br />

34. Мухаммедова Х.С., Глушенкова А.И. Фосфолипиды зрелых семян sophora<br />

japonica. Химия природных соединений. №4, 1997.<br />

35. Симонян А.В., Шинкаренко А.Л. и др. Определение флавоноидов в некоторых<br />

фармацевтических препаратах. Фармация. №4, 1973.<br />

36. Tadahiro Takeda. et. al. New isoflavone glikozides from the woods of sophora<br />

japonica. Phytochemistry. №16, 1977.<br />

37. Точкова Т.В. Аналитические исследования препаратов и растительного сырья,<br />

содержащих флавонолы (Автореф. канд. дисс.). Харьков, 1984.<br />

38. Турсунов Т.Т. Интродукция редких среднеазиатских видов рода софора в<br />

условиях ботанического сада АН УзССР. Узбекский биологический журнал.<br />

№4, 1986.<br />

41


39. Фетхуллина Г.А., Буленков Т.И. Спектрофотометрическое определение<br />

флавонолов и изофлавонов в настойке софоры японской. Фармация. №2, 1984.<br />

40. Шретер А.И., Муравьева Д.А. и др. Лекарственная флора Кавказа. М., 1979.<br />

41. htt: //design-kostuma.ru/page 22;<br />

42. htt: //moroznik-fito.ru/Sofora.html;<br />

43. htt: //travi.moroznik-fito.ru/Sofora.html;<br />

А.А.Коканов, М.К.Ханов<br />

МЕДИЦИНСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ СОФОРЫ ЯПОНСКОЙ<br />

Большую группу биологически активных веществ составляют флавоноиды. В<br />

современной фармацевтической промышленности при изготовлении готовых<br />

лекарственных форм применяются такие флавоноиды, как рутин, кверцитин и др.<br />

Одним из лекарственных растений, в химическом составе которого имеются<br />

флавоноидные вещества, является софора японская (Sophora Japonica L., “Düwmeli<br />

agajy”) семейства Fabaceae (Leguminosae).<br />

В медицинской практике разнообразность химического состава софоры<br />

японской обуславливает множественность её применения. Получаемые из растения<br />

лекарственные средства применяются при лечении свыше 50 видов заболеваний.<br />

Особое значение препаратов на основе софоры японской состоит в том, что они не<br />

оказывают побочных действий на организм, безопасны, совместимы с другими<br />

лекарственными средствами.<br />

Показаны достижения как зарубежных, так и туркменских ученых по созданию<br />

на основе софоры японской различных лекарственных форм. Вместе с тем отмечается,<br />

что изучение особенностей софоры японской, произрастающей в Туркменистане,<br />

начато сравнительно недавно (90-ые года прошлого века) и потому требует<br />

всестороннего обстоятельного исследования в целях создания отечественных<br />

препаратов широкого спектра действия.<br />

A.A.Kokanov, M.K.Khanov<br />

SOPHORA JAPONICA’S MEDICAL SIGNIFICANCE<br />

Flavonoid compounds make a large group of biological active substances. Such<br />

flavonoids as routine, kversitin and others are used in the production of medicinal agents<br />

in modern pharmaceutical industry. Sophora Japonica L. Fabaceae (Leguminosae) family is<br />

one of the medicinal plants that have flavonoid substances in its chemical composition.<br />

The variety of chemical composition of Sophora Japonica stipulates variety of its<br />

application in medical practice. Medicinal remedies got from Sophora Japonica are used for<br />

treatment of over 50 diseases. Significance of these medical remedies consists in the<br />

following qualities: they do not have any adverse reaction, they are safe and compatible<br />

with other medicines.<br />

The achievements of foreign and Turkmen scientists in the creation of different<br />

medicinal agents based on Sophora Japonica have been listed in the article. As faras the<br />

study of Sophora Japonica in Turkmenistan started at the end of last century a detailed<br />

investigation is needed to create new varieties of wide-range medicine of local production.<br />

42


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

G.Garryэew<br />

GIŇIŞLIK BABATDA PIKIRLENMÄNI ÇAGALARYŇ KABUL<br />

EDIŞINDE GEOMETRIÝANYŇ ORNY<br />

Täze Galkynyş eýýamynda ýaş nesle maşgalada, çagalar baglarynda, orta<br />

mekdeplerde berilýän terbiýä hem-de her bir dersde berilýän bilime jogapkärli<br />

çemeleşmek mugallymlaryň, terbiýeçileriň esasy wezipesidir, зьnki ertirki gün öz<br />

kärini söýýän, durmuş bilen baglanyşykly her bir meseläni çözmegi başarýan ýaşlary<br />

ýetişdirmek üçin çagalar baglarynda we orta mekdeplerde geçirilýän okuwlaryň<br />

göwnejaý bolmalydygy öz-özünden düşnüklidir.<br />

Çaga durmuşda üçölçegli giňişlikde ýaşaýar, terbiýelenýär, oýnaýar, bilim<br />

alýar. Onuň oýnawaçlary üçölçegli jisimler. Çagalar mekdebe barmazdan has öň<br />

kublary, parallelepipedleri, şarlary synlaýarlar we elläp görýärler. Bu bolsa çagalarda<br />

giňişlik babatda düşünjäniň irki döwürlerde emele gelýändigine şaýatlyk edýär.<br />

Diýmek, çagalar bizi gurşap alýan GEOMETRIÝANYŇ içinde terbiýelenýärler.<br />

Geometriýa çagalaryň logiki pikirlenmesini hem-de giňişlikde göz öňüne<br />

getirmesini ösdürýär, bu bolsa beýleki dersleri gowy цwrenmek ьзin zerurdyr.<br />

Geometriэa bizi gurşap alýan giňişligiň göwrüm hem-de mukdar<br />

gatnaşyklaryny öwrenýär. Diэmek, geometriэa bizi giňişlik bilen tanyşdyrýar.<br />

“Tekizlikde geometriýa” – emeli zatdyr, umuman, galyňlygy bolmadyk,<br />

ikölçegli zat ýokdur, aslynda ol üçölçegli geometriýanyň howaýylaşdyrylmagydyr.<br />

Stereometriýanyň birinji aksiomasynda şeýle diýilýär: Giňişlikdäki islendik tekizlikde<br />

planimetriýanyň ähli aksiomalary ýerine ýetýär. Diэmek, planimetriэa –<br />

– stereometriýanyň diňe bir bölegidir. Şol sebäpli hem çagalara diňe ikölçegli<br />

şekilleri öwretmek kemçilikdir. Ьзцlзegli jisimlerde ýerleşen ikölçegli figuralary<br />

öwretmek bolsa artykmaçlykdyr.<br />

Geometriэanyň ders hökmündäki mümkinçiliklerini doly amala aşyrmak üçin<br />

okuwça berilýän maglumat onuň ýaşyna, okatmagyň maksadyna laэyk gelmelidir.<br />

Okatmagyň usuly we mazmuny bolsa çaganyň dünýä düşünişine esaslanmalydyr. Şol<br />

sebäpli hem çaganyň daşky dünýäni kabul edişine esaslanэan usuly ulgamy saэlap<br />

almaly.<br />

Bu meseläni çözmekde geometriýanyň mümkinçilikleri köpdür. Geometriýa öz<br />

tebigatyna mahsus hakyky giňişligi şöhlelendirmдge esaslanyp, logikany aýdyňlyk,<br />

umumyny hususy, howaýyny anyk bilen utgaşdyrýar. Bularyň barysy geometrik<br />

usulyň manysyny düzýär.<br />

Geometriэa-umumyadamzat medeniýetiniň öwüşgünidir.<br />

Geometriýanyň käbir teoremalary dünýä medeniýetiniň gadymy ýadygärlikleridir.<br />

Geometriэa adamzadyň diňe bir subutly iş ýüzündäki zerurlygyndan dдl-de, eэsem ruhy<br />

zerurlygyndan hem dцrдndir. Çagalykdan başlap geometriýany ünsli öwrenseň,<br />

43


töwerek-daşymyzyň ähli ýerinde ruhuňa-ruh goşjak, seniň Dünýä baradaky düşünjäňi<br />

beýgeltjek, seni aňly-düşünjeli şahsyýet edip ýetişdirijek pikirler aňyňa girer.<br />

Geometriýanyň taryhy diňe bir adam aňynyň ösüşini aňlatmaýar. Geometriýa<br />

köpden bäri bu pikiri hereketlendirýän güýçli guraldyr. Birnäçe müň ýyl mundan ozal<br />

ýüze çykan we Keploryň kanunlary bilen üsti ýetirilen konik kesikler taglymaty<br />

adamzady kosmosa uзurdy (ine, geometriýanyň amaly we iş ýüzündдki ähmiýeti).<br />

Geometriýa adamy ruhy taýdan terbiýelemegiň hem serişdesidir, çünki geometriýanyň<br />

ylmy we ahlak esasy, ýagny ähli tassyklamalaryň subut edilýändigi muny tassyklaýar.<br />

Geometrik mazmunly meseleleri зagalar baglarynda mukdaryna (kцp, az, deň),<br />

ýerleşişine (ýokarda, aşakda, çepde, sagda), ululygyna (meэdany uly, meэdany kiзi),<br />

gцwrьmine (uly gцwrьmli, kiзi gцwrьmli), görnüşine (meňzeş, meňzeş däl, başga<br />

görnüşde) gцrд deňeşdirmek arkaly цwredip bolar.<br />

Зagalar baglarynda bilim we terbiýe, esasan, gös-göni çaganyň gözüniň<br />

alnynda ýerine ýetirilýän oýunlar arkaly berilmelidir. Başgaça aэdylanda, зagalar<br />

oэun arkaly terbiэelenэдrler we olaryň dьnэд bilen tanyşlygy oэundan başlanýar.<br />

Çagalar bagynda “Geometriýa dünýäsi” bilen tanyşdyrylmagy olaryň gelejegi<br />

ьзin has hem дhmiэetlidir. Çagalar oýun oýnanlarynda GEOMETRIÝA bilen<br />

gös-göni giňişlikde tanyşýarlar. Çagalaryň geometrik şekilleri oýnawaja derek<br />

oýnamagy bolsa olaryň giňişlik babatda pikirlenmesiniň ýaşlykdan kemala gelmegine<br />

we цsmegine getirэдr. Bu bolsa planimetriэa girizilmegi zerur bolan FUZIONIZM<br />

(utgaşdyrma) usulynyň özenidir.<br />

Зagalar başlangyз synplarada geometrik maglumatlary öwrenmek bilen, öz<br />

geometrik düşünjeleriniň goruny artdyrýarlar, käbir ululyklar bilen (uzynlyk, perimetr,<br />

meýdan) tanyşýarlar, enjamlar bilen (çyzgyç, sirkul, burçluk, transportir) işlemek<br />

endiklerini öwrenýärler, geometrik adalgalary özleşdirýärler.<br />

Başlangyç synplarda geometrik maglumatlar aэratyn bцlьm hцkmьnde<br />

gцrkezilmeэдr. Şeýle-de bolsa, oňa bölüm hökmünde garap, onuň matematikanyň<br />

beýleki bölümleri bilen, esasanam, arifmetika bilen baglanyşygyny nygtamak<br />

zerurdyr. Baglanyşygyň esasynda san bilen geometrik figurany baglanyşdyrmak<br />

mümkinçiligi ýatýar. Bu bolsa san, sanlaryň häsiýetleri we olaryň üstünde geçirilýän<br />

amallar öwredilende figuralary peýdalanmaga we tersine, geometrik figuralaryň<br />

häsiýetleri öwrenilende sanlardan peэdalanmaga mьmkinзilik berэдr.<br />

Okuwзylar 1-3-nji synplarda эцnekeэ geometrik figuralar bolan kesim,<br />

üçburçluk, dörtburçluk bilen ýüzleý tanyşdyrylýar. Olar üçburçlugyň we<br />

dörtburçlugyň elementleriniň atlaryny özleşdirýärler, olary tanamagy öwrenýärler.<br />

Kesimleri üçburçluklary, dörtburçluklary çyzmagy, olary ölçemegi, üçburçluklaryň we<br />

dörtburçluklaryň perimetrlerini hasaplamagy öwrenýärler.<br />

4-5-nji synplarda başlangyç synplarda berlen maglumatlary has hem<br />

çuňlaşdyryp özleşdirýärler. Şonuň üçin hem bu synplarda öwrenilýän matematikanyň<br />

“Aýdyň geometriýa” (Rusзasy: Наглядная геометрия) diэip atlandyryp boljak<br />

geometrik maglumatlar toplumynyň mazmunyny kesgitlemek ьзin geometriýanyň<br />

sistematik kursy öwrenilip başlananda okuwçylaryň nдmeden kynзylyk зekэдndigini<br />

anyklamak zerurdyr.<br />

“Aýdyň geometriýa” kursunyň maglumatlary girizilende meseleleriň dört<br />

görnüşini (subut etmäge, gurmaga, ölçemäge, hasaplamaga degişli) däl-de, eýsem<br />

44


diňe soňky üçüsini girizmeli. Özünem bu kursy öwrenmekligi ölçemäge degişli<br />

meseleleri girizmekden başlamaly. Uzynlyklary ölçemeklik okuwçylara başlangyз<br />

synplardan hem bellidir. Meýdanlary, göwrümleri we burçlary ölçemekligiň bolsa<br />

durmuşy zerurlykdygyny aýtmak gerek. Şoňa görä-de geometriýa girişi metrik gaby<br />

(gapyrgasy bir birlik bolan kuby) ýasamakdan başlamak amatlydyr. Şonda şeýle kuby<br />

ýasamak üçin tarapy 1 birlik bolan alty sany kwadratyň gerekdigine okuwçylaryň<br />

ünsüni çekmek zerurdyr. Eýýäm şu mysaldan hem “Aýdyň geometriýa” kursunyň<br />

alamatlary gцrnьp ugraэar: зagalar цlзeэдrler, зyzэarlar, hasaplaэarlar.<br />

Geometriýanyň sistematik kursuny fuzionistik esasda öwrenmeli. Okuwçylaryň<br />

1-nji – 5-nji synplarda matematika sapaklarynda alan geometrik düşünjelerini,<br />

bilimlerini göz öňünde tutup, 6-njy synpda öwrenilip başlanylýan sistematik geometriýa<br />

kursuny diňe “fuzionizm” ideýasyna ýugurmak arkaly okuwçylaryň giňişlik<br />

düşünjelerini, giňişlik hyýallaryny, giňişlik babatda pikirlenmelerini we pikirleniş<br />

ukyplaryny ösdürip bileris. Olardan Garaşsyz döwletimiz üçin öz kärini söýэдn tehnik,<br />

mehanizator, binagдr taýýarlap bileris. Onuň üçin bolsa geometriýanyň sistematik kursy<br />

öwrenilende geometrik jisimler barada diňe ýatlanylyp geçilmän, eýsem olary her bir<br />

mysalda, her bir sapakda ýerlikli peýdalanmaga çalyşmaly. Bu işler, ikinji tarapdan,<br />

stereometrik materiallar эokary synplarda has ylmy nukdaýnazardan öwrenilende<br />

okuwçylaryň materiallary özleşdirmeklerine ýardam eder.<br />

Mekdepde geometriýanyň sistematik planimetriэa kursuny okatmaklyk:<br />

– planimetriýanyň logiki gurluşy hem-de stereometriýa bilen ýüzleý<br />

tanyşdyrmak;<br />

– tekiz figuralary we olaryň esasy häsiýetlerini öwrenmek;<br />

– simmetriýanyň häsiýetlerini öwrenmek;<br />

– geometrik meseleleri зцzmek ьзin analitik usullary peэdalanmak;<br />

– gurmaga, цlзemдge, hasaplamaga, subut etmдge degişli, şol sanda durmuş<br />

ähmiýetli meseleleri çözmegi öwretmeklik;<br />

– olaryň giňişlik düşünjelerini, giňişlik göz öňüne getirmelerini we hyýallaryny<br />

baýlaşdyrmak, giňişlik babatda pikirlenmelerini we pikirleniş ukyplaryny<br />

ösdürmeklik;<br />

– giňişlik figuralaryny ölçemek, gurmak, şekillendirmek, olaryň modellerini<br />

gurmak we gurnamak endiklerini emele getirmegi göz önünde tutýar.<br />

Geometriýanyň sistematik stereometriэa kursunda bolsa geometrik jisimler we<br />

maglumatlar empirik usulda цwrenilmдn, olara berk ylmy talap bildirilmelidir. Olar<br />

ylmy esasda цwrenilip, ugur alynэan geometrik tassyklamalar berk “matematiki<br />

elekden” geзirilmelidir.<br />

Mekdepde bu kursy okatmagyň esasy maksady oba hojalygynyň dürli<br />

pudaklarynda hem-de dürli medeniýet edaralarynda işlejek ýaşlaryň:<br />

– umumymedeni tehniki derejesini ýokarlandyrmakdan, önümçiligiň<br />

tehnikasyna, tehnologiэasyna we ykdysadyэetine çuňňur düşünmeklerini<br />

gazanmakdan;<br />

– önümçiligiň oýlaptapyjylyk bцleginde olaryň döredijilik işjeňligini,<br />

hyjuwlylygyny artdyrmakdan, olara zähmetiň öňdebaryjy usullaryndan peэdalanmagy<br />

цwretmekden;<br />

– beýleki okuw sapaklaryny üstünlikli özleşdirmeklerine ýardam etmekden;<br />

45


– okuwlaryny dowam etdirmek ьзin dьэpli esas dцretmekden ybaratdyr.<br />

Okuwçylaryň ylmy dünýägaraýşyny ösdürmek üçin geometriэa kursy<br />

mekdepde цwrenilэдn dцwrьnde okuwçylaryň grafik çyzyp biliş ukybyny, olaryň<br />

giňişlik düşünjelerini hem-de giňişlik hyýallaryny ösdürmek maksadalaýykdyr. Şu<br />

ýerden bolsa planimetriýa we stereometriýa kurslaryny şu meselä laýyklykda özara<br />

baglanyşyklykda öwrenmegiň pedagogik nukdaýnazardan zerurdygy gelip çykýar.<br />

Okuwзylarda giňişlik düşünjelerini we hyýallaryny ösdürmegiň nähili usuly<br />

ähmiýeti bolup biler?!<br />

Giňişlik düşünjeleri hem-de giňişlik hyýallary okuwçylaryň bilimleriniň,<br />

başarnyklarynyň we endikleriniň belli bir ulgamyny цzьnde jemleэдr. Olar цwrenilэдn<br />

howaэy geometrik teoriýa garanynda durmuşa has ýakyndyr. Olar daş-töweregi<br />

gurşap alýan obýektlerde bolup geзэдn hadysalara gцzegзilik etmдge hem-de olary<br />

цwrenmдge mьmkinзilik dцredэдrler. Şoňa görä-de planimetrik we stereometrik<br />

materiallary, teoriýany hem-de praktikany özara baglanyşykda öwrenmek<br />

psihologik-pedagogik nukdaýnazardan has netijelidir. Bu ýerde psihologik-pedagogik<br />

hem-de metodologik bahalar gabat gelэдrler, sebдbi bu цzara baglanyşyk mugallyma<br />

okuw wagtynda akyl ýetirişi didaktiki şöhlelendirmäge mümkinзilik berýär. Bu<br />

planimetriýany hem-de stereometriýany özara baglanyşykda öwrenmegiň usuly<br />

esasydyr. Planimetriýa kursy öwrenilende diňe ylmy-geometrik maksatlaryň<br />

gazananlary bilen здklenmek эeterlik dдldir. Bu kurs okuwçylaryň geometrik<br />

intuisiýasy, giňişlik we logiki pikir ýöredişi, geometrik konstruksiýalary gurmaga<br />

ukyby organiki özara baglanyşykda bolar ýaly guralsa, şonda geometriýanyň<br />

цwrenilmeginden garaşylýan netijeleri gazanyp bolar. Muny G.D.Gleýzeriň geçiren<br />

barlaglary hem tassyklaýar.<br />

Her bir зagada mekdebe barmazyndan has öň olaryň daş-töwerek bilen özara<br />

täsirlerinden emele gelen giňişlik babatda pikirlenmesi ýörite okuwlar arkaly<br />

ösdürilmelidir. Bu mesele geometriýanyň mekdep kursunda ikinji derejeli bolmaly<br />

däldir. Bizi gurşap alýan hakyky giňişlikde adamyň ugur tapmagyna эardam edýän<br />

giňişlik babatda pikirlenme meselesi geometriýa dersiniň birinji derejeli wezipesi<br />

bolmalydyr. Edil nokat düşünjesi ýaly, giňişlik düşünjesi hem geometriýanyň<br />

başlangyç düşünjesi bolmalydyr. Şunlukda, okuwçynyň iki adalga, “hakyky” giňişlik<br />

we “geometrik” giňişlik adalgalaryň manysyna oňat aň ýetirmekleri we olary<br />

tapawutlandyryp bilmekleri örän möhümdir.<br />

Зagany matematiki ugra gönükdirmeklik, biziň pikirimizçe, onuň asylky hut<br />

öz giňişlik babatda ugur almasyna (muňa käbir derejede endik, başarnyk, baş alyp<br />

çykmak hem diýip bolar; bu endik dürli zatlar bilen, olary özgerdenlerinde alynýan<br />

geometrik şekiller bilen, цzi hem şol bir wagtda iki we üçölçegli giňişlikde özara<br />

täsiriniň tejribesi hцkmьnde emele gelэдr) esaslanmalydyr. Şunlukda, çaganyň hakyky<br />

giňişlikde uguralma tejribesini umumylaşdyrmak üçin şertleri döretmelidir. Bu<br />

tejribäni matematikany özleşdirenlerinde, aýdyň düşünjelerden howaýy düşünjelere<br />

geçilende, simmetriýa, öwrülme, parallel göçürme ýaly düşünjeler цwrenilende<br />

peэdalanmalydyr.<br />

Çaganyň aňynyň ösmegi üçin ýardam edýän giňişlik babatda pikirlenmäniň<br />

mekdepde pes derejede guralmagy geografiэa, fizika, himiэa, surat, зyzuw,<br />

stereometriэa ýaly dersleriň ýaramaz özleşdirilmegine getirýär.<br />

46


Biz üçölçegli giňişlikde ýaşaýarys, işleýäris. Şol sebäpli hem adamyň hünäri<br />

daşymyzy gurşap alan dünýä bilen, bu dünýädäki zatlar bilen işlemek zerurlygyny<br />

dцredэдr. Gurluşykçy, hirurg, biçimçi, binagär we ş.m. hünärler adamdan hyýaly<br />

giňişlikde oňat ugur almagy başarmak bilen, hyýalyňda giňişlik özgertmelerini<br />

geзirmegi talap edэдr.<br />

Başlangyç bilim – nobatdaky bilim üçin esasdyr. Başlangyç mekdebiň<br />

çagalarynyň ýaşy ony maksadaokgunly adam edip ýetişdirmek üçin, onuň intellektini<br />

ösdürmek üçin has amatlydyr. Giňişlik babatda pikirlenmäni emele getirmek –<br />

– pikirlenmäniň iň mцhьm daýançlarynyň biridir, sebäbi hyýalda döreýän şekiller,<br />

olaryň mazmuny ýönekeý ýatlamadan başlap, howaýy pikir ýöretmä çenli bolan<br />

pikirlenmeleriň esasydyr.<br />

Kiçi ýaşly okuwçylara geometrik maglumatlary öwretmek olaryň giňişlik<br />

babatda pikirlenmesini ösdürmegiň zerur şertidir, ony psihologiýa ylymlarynyň<br />

doktory, professor I.S.Ýakimanskaýa [20] şeýle häsiýetlendirýär: “Giňişlik babatda<br />

pikirlenmäni ösdürmek Okatmagyň ähli basganзaklarynda oňat bilim bermegiň<br />

esasyny düzýär, ol bolsa дhli ylymlarda ulanylэan matematiki amallardan baş alyp<br />

çykmagyň möhüm şertidir. Şeýlelikde, ol adamyň umumy akyl medeniэetini<br />

hдsiэetlendirэдr”.<br />

Kiçi ýaşly okuwçylara geometrik maglumatlary öwretmek, matematiki<br />

nukdaýnazardan seredeniňde, ol orta mekdepde geometriýanyň sistematik kursuny<br />

öwretmäge taýýarlykdyr. Giňişlik babatda pikirlenme – dürli praktiki we teoretik<br />

meseleler çözülýän döwründe giňişlik şekillerini döretmäge we olar bilen işlemäge<br />

mümkinçilik berýän pikirlenmäniň görnüşi. Birnäçe alymlaryň derňewleriniň<br />

netijeleri: orta mekdebi tamamlan okuwçylaryň kцpüsiniň, birinjiden, bilimlerini<br />

dowam etdirmek ьзin, ikinjiden, öz bilimlerini iş ýüzünde barlamak üçin zerur bolan<br />

giňişlik pikirlenmelerini цwrenmдndiklerini gцrkezэдr. Başlangyç synplarda giňişlik<br />

babatda pikirlenmä üns berilmeэändigi hem munuň sebäpleriniň biri hökmünde<br />

görkezilýär.<br />

Häzirki wagtda geometriýa matematikanyň beýleki bölümleri bilen eriş-argaç<br />

bolup ösýär. Geometriýada täze düşünjeleriň emele gelmeginiň we ösmeginiň<br />

çeşmeleriniň biri hem tebigy bilimleriň, fiziki we tehniki bilimleriň meseleleri bolup<br />

durýar.<br />

Takyk tebigat bilimlerini adam biliminiň depesinde durýar. Bu pikiri amala<br />

aşyrmak başardarmyka ýa-da haýsam bolsa bir garşylyga duşularmyka? Bu, elbetde,<br />

gelejegiň, belki, ýakyn gelejegiň meselesidir. Bilşimiz ýaly, geometriýa massasyna,<br />

reňkine we beýleki häsiýetlerine garamazdan, jisimleriň görnüşleri, ölçegleri we özara<br />

ýerleşişleri baradaky ylymdyr. Diňe olary hem däl, geometriýa, olardan başga-da, pikir<br />

ýöretmegi, derňemegi, netije çykarmagy, ýagny logiki hem-de giňişlik babatda, özünem<br />

hut biziň ýaşaýan hakyky dünýämiz babatda pikirlenmegi öwredýär.<br />

Belli bolşy ýaly, matematiki bilimiň, şol sanda geometrik bilimiň maksady diňe<br />

bir delilleriň belli bir toplumyny özleşdirmekden ybarat bolman, eýsem ol<br />

pikirlenmäni we pikirleniş ukybyny hem ösdürmegi göz öňünde tutýar. Şonuň üçin<br />

hem pikirlenmäniň induktiw hem-de deduktiw tapgyrlarynyň sintezi matematiki<br />

bilimiň möhüm bölegi bolup durýar.<br />

Matematiki bilim berlende induktiw tapgyryň esasy terbiýeçilik wezipesi<br />

47


okuwçylara hakykaty duýgy arkaly kabul etmekden, ony ýerlikli ulanmaga özbaşdak<br />

çemeleşmeklige itermekden ybaratdyr. Biziň pikirimizçe, induktiw tapgyr<br />

planimetriýa öwrenilýän döwründe okuwçylary stereometrik materiallar ýa-da<br />

üçölçegli giňişligiň jisimleri bilen tanyşdyrmakdan ybaratdyr.<br />

Planimetriýa bölümini ikölçegli we üçölçegli düşünjeleriň özara baglanyşygy<br />

esasynda öwrenmegiň tamamlanmagy bilen, üçölçegli giňişlik babatda matematiki<br />

pikirlenmäniň induktiw tapgyry tamamlanýar. Stereometriýanyň aksiomalaryny<br />

öwrenip başlamak bilen bolsa üçölçegli giňişlik babatda pikirlenmäniň deduktiw<br />

tapgyryna geçýäris.<br />

Planimetriýa kursuny ikölçegli we üçölçegli düşünjeleriň özara baglanyşygy<br />

esasynda okatmaklyk çagalaryň pikirlenmesini we pikirleniş ukyplaryny şobada bir<br />

gez ýokary galdyrýar diýip bolmaz (sebäbi çaga doglan badyna özbaşdak ýöräp<br />

bilmeýär ahyryn). Okuwçynyň “matematiki pikirlenme ýodasyndan” ilki bilen<br />

pedagogyň goldamagy bilen ýöräp başlajakdygy düşnüklidir. Bu babatda pedagogyň<br />

goldawynyň kemelmegi bilen okuwçynyň özi kem-kemden tekiz figuralardan<br />

üçölçegli giňişlikdäki jisimlere geçip başlar. Şoňa görä-de, ikölçegli we üçölçegli<br />

düşünjeleriň özara baglanyşygy geometriýa sapagyna tapgyrlaýyn girizilýär: ilki<br />

bilen, pedagog tarapyndan bu deliller getirilýär, soňky tapgyrlarda ol okuwçynyň<br />

özbaşdak derňew işiniň dersine öwrülýär. Şeýle çemeleşilende ikölçegli we<br />

üçölçegli düşünjeleriň özara baglanyşygynyň okuwçylaryň giňişlik babatda<br />

pikirlenmesini we pikirleniş ukybyny ösdürmek üçin baý mümkinçilikleri<br />

döretjekdigi düşnüklidir.<br />

Dцwletmдmmet Azady adyndaky<br />

Tьrkmen Milli dьnэд<br />

dilleri instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

17-nji oktэabry<br />

48<br />

EDEBIЭAT<br />

1. G.Berdimuhamedow. Eserler эygyndysy. A., 2007.<br />

2. G.Berdimuhamedow. Türkmenistanda saglygy goraýşy ösdürmegiň ylmy esaslary. A., 2007.<br />

3. G.Berdimuhamedow. Halkyň saýlany we ynam bildireni. A., 2007.<br />

4. G.Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr. A., 2007.<br />

5. G.Berdimuhamedow. Täze galkynyş eээamy. A., 2007.<br />

6. G.Berdimuhamedow. Dцwlet adam ьзindir. A., 2008.<br />

7. Garryэew G. Geometrik terminleri düşündirişim // “Tьrkmenistanyň halk magaryfy”,<br />

№8, 1992.<br />

8. Garryэew G. Geometriэadan metodik maslahatlar (7-8 kl). A.: Magaryf, 1995.<br />

9. Garryэew G. Geometrik tablisalara degişli metodik maslahatlar. A.: Magaryf, 1995.<br />

10. Garryэew G. Geometriэadan metodik maslahatlar (7-8 kl), A.: “Magaryf”, 1995.<br />

11. Garryэew G., Ьwdiэew O., Şadurdyэew G. Düşündirişli matematiki sцzlьk, A.:<br />

“Magaryf”, 1991.<br />

12. Гаррыев Г. Опыт развития пространственного мышления учащихся на уроках<br />

геометрии. Сб: Вечерняя школа в системе непрерывного образования. Л., 1991.<br />

13. Гаррыев Г. Фузионизм как принцип интеграции обучения геометрии.<br />

Сб: Проблемы интеграции учебных предметов в современной школе. Л., 1991.<br />

14. Gleэzer G., Garryэew G. Geometriэa. 6 kl (Okuw kitaby). A.: Magaryf, 1992.<br />

15. Gleэzer G., Garryэew G. Geometriэa. 7-8 kl (Okuw kitaby). A.: Magaryf, 1993.


16. Глейзер Г.Д. Методы формирования и развития пространственных представлений<br />

взрослых в процессе обучения геометрии в школе. Докт. дисс. М., 1989.<br />

17. Глейзер Г.Д. Взаимосвязь обучения геометрии и жизненного опыта учащихся<br />

восьмилетней вечерней (сменной) школы. Канд. дисс. М., 1966.<br />

18. Gusew W. A., Gleэzer G. D., Garryэew G. Geometriэadan metodik maslahatlar (6 kl),<br />

A.: “Magaryf”, 1993.<br />

19. Ьwdiэew O., Şadurdyэew G., Garryэew G. Matematiki düşünjeler. A.:<br />

“Magaryf”, 1984.<br />

20. Якиманская И.С. Развитие пространственного мышления школьников.<br />

Москва, 1980.<br />

Г.Гаррыев<br />

РОЛЬ ГЕОМЕТРИИ В ПРОСТРАНСТВЕННОМ ВОСПРИЯТИИ ДЕТЕЙ<br />

Предлагаемая автором статьи геометрическая система основана на развитии<br />

пространственного мышления детей.<br />

В статье отмечается, что для раскрытия наглядности геометрии необходимо<br />

учитывать специфику восприятия детьми окружающей действительности, их<br />

мыслительных способностей.<br />

Автор ясно излагает цели обучения геометрии на различных этапах обучения,<br />

т.е. в детском саду, в начальных классах, в 4-5 классах и на систематических курсах.<br />

Также в статье предлагаются методы обучения разделов геометрии планиметрии и<br />

стереометрии в тесной взаимосвязи друг с другом.<br />

Здесь же автор предлагает ознакомительный материал об изучении<br />

зарубежными учеными идеи фузионизма, который способствует развитию мышления<br />

детей в пространственном плане.<br />

Изучение курсов планиметрии и стереометрии в тесной взаимосвязи друг с<br />

другом позволяет улучшить геометрическую интуицию, пространственное и<br />

логическое мышления учеников, а также развивать их способности для построения<br />

различных конструкций.<br />

G.Garryyev<br />

THE ROLE OF GEOMETRY IN CHILDREN’S SPACE PERCEPTION<br />

The geometrical system proposed by the author of the article is based on the<br />

development of the spatial reasoning of children.<br />

Specificity of children’s perception of the environment and of their thinking abilities<br />

should be taken into consideration for revealing geometric visualisation.<br />

The author states the aims of teaching geometry at different levels of study, i.e. in<br />

kindergarten, at primary school, in the 4 th – 5 th form and at systematic courses and offers<br />

methods of teaching planimetry and stereometry in their close connection with each other.<br />

The article gives information on fusionism which promotes the development of<br />

children’s thinking abilities in spatial aspect.<br />

The study of planimetry and stereometry courses in their close connection with each<br />

other makes it possible to improve geometrical intuition, spatial and logical ways of<br />

thinking of pupils as well as to develop their abilities in building up different constructions.<br />

49


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

О.А.Одеков<br />

К Всемирному году астрономии<br />

ОБЩАЯ ТЕОРИЯ ПРОИСХОЖДЕНИЯ И ЭВОЛЮЦИИ<br />

ВСЕЛЕННОЙ<br />

Введение<br />

“Я во всяком случае, убежден,<br />

что Господь Бог не играет в кости”<br />

А.Эйнштейн<br />

К созданию Общей теории происхождения и эволюции Вселенной<br />

(ОТПЭВ) автор пришел через обоснование концепции синхронно<br />

расширяющейся и сжимающейся Вселенной, сформулированной, в свою<br />

очередь, на основе изучения процессов тектогенеза в эволюции Земли как<br />

космического тела и фактов, свидетельствующих о наличии растяжений и<br />

сжатий как в самой Земле, так и за ее пределами (1965-90 г.г.).<br />

При этом позиция автора, профессора геофизики и геологии (1972), на<br />

проявление сил растяжения и сжатия в процессах геотектогенеза определилась<br />

еще в 1965 году [1] и в дальнейшем она неизменно сохранялась и<br />

обосновывалась во всех работах (1969-1981 г.г.), касающихся обнаруженной<br />

автором фундаментальной для наук о Земле закономерности [2-5].<br />

Принятие синхронного растяжения и сжатия Земли вынудило автора<br />

отбросить все гипотезы и “теории”, отвергающие одно из этих явлений, а из их<br />

числа, в свою очередь, выбрать те, которые признают многопричинность<br />

явления сжатия и растяжения, принимая при этом как космический, так и<br />

внутриземной вклад в деформацию Земли [3-5].<br />

Вместе с тем для объяснения этого явления автор обратился к<br />

существующим космогоническим концепциям, но ни одна из них не объясняла<br />

выявленные на Земле закономерности. Все это, в свою очередь, позволило<br />

сформулировать и новую космогоническую концепцию на развитие Вселенной,<br />

потому что существующие на этот счет гипотезы, к сожалению, не объясняют<br />

и, более того, вступают в противоречие с фактами, наблюдаемыми в процессах,<br />

происходящих во Вселенной [7, стр. 176-183].<br />

Опубликованная в 1990 году [7] и излагаемая ниже концепция основана<br />

на более чем 20-летних исследованиях автора и теперь по прошествии еще двух<br />

десятков лет космогоническая наука обогатилась новыми данными,<br />

50


подтверждающими излагаемую ниже в первоначальном издании (1990 г.)<br />

фундаментальную концепцию, дополненную в отдельном разделе новыми<br />

фактами.<br />

Синхронно расширяющаяся и сжимающаяся Вселенная<br />

Тогда я в жилы недр земных проник<br />

и, вихрем встав, седьмых небес достиг,<br />

… открылись мне далекие края<br />

и тайные движенья бытия.<br />

Махтумкули<br />

Как отмечает академик В.Амбарцумян, к 70-м г.г. двадцатого столетия<br />

астрономы разных стран установили следующие важные свойства<br />

Метагалактики. Первое – галактики в Метагалактике не распределены<br />

равномерно; подавляющее большинство их сосредоточено в скоплениях и<br />

группах галактик. Наша галактика входит в относительно бедную по числу<br />

членов Местную группу галактик. Второе – существует закон взаимного<br />

удаления галактик со скоростями, приблизительно пропорциональными их<br />

взаимным расстояниям (закон Хаббла). Так, галактики, находящиеся друг от<br />

друга на расстоянии в 10 млн. парсек (парсек – единица длины, равная 3,26<br />

светового года), удаляются друг от друга со скоростями около 600 км/сек.<br />

Расширение в соответствии с принципом Доплера вызывает наблюдаемое<br />

красное смещение спектральных линий в спектрах галактик. Это грандиозное<br />

явление часто называют расширением Вселенной. Третье – в диапазоне<br />

миллиметровых радиоволн наша часть Вселенной равномерно заполнена<br />

радиоизлучением, которое называют реликтовым, так как предполагается, что<br />

оно представляет собой остаток излучательных процессов, имевших место в<br />

очень отдаленную прошлую эпоху, связанную с началом существования<br />

Метагалактики. Указанные три факта лежат в основе многочисленных<br />

современных космологических схем. Однако, несомненно, будущая космология,<br />

наряду с этими основными фактами, по мнению В. Амбарцумяна, должна<br />

учитывать и много других, более тонких явлений и обстоятельств.<br />

Далее отмечается, что галактики являются далеко не самыми крупными<br />

структурными единицами наблюдаемой Вселенной. Они сосредоточены в<br />

скоплениях и группах галактик, редко в изолированном виде. Тенденция<br />

галактик к скучиванию является одним из важнейших структурных свойств<br />

Вселенной. Полагают, что существуют системы более высокого порядка, чем<br />

скопления и группы галактик, то есть скопления скоплений или сверхскопления<br />

галактик. Согласно этим исследованиям Местная система галактик<br />

(включающая нашу Галактику) вместе с обильным галактическим скоплением<br />

в созвездии Девы и некоторыми более близкими группами входит в одно из<br />

таких сверхскоплений. Нет основания утверждать, что сверхскопления<br />

распределены по Вселенной равномерно, тем более, что наблюдательные<br />

51


данные всегда свидетельствовали о существовании неоднородностей все<br />

больших и больших масштабов.<br />

Акцентируем внимание на следующих неоспоримых фактах. Первое – на<br />

расширении Вселенной, которое в соответствии с принципом Доплера вызывает<br />

наблюдаемое красное смещение спектральных линий в спектрах галактик. В<br />

основе теории расширяющейся Вселенной лежит модель ее нестационарности,<br />

предложенная А.Фридманом (1922–1924 г.г.), логически вытекающая из теории<br />

гравитации А.Эйнштейна, неоспоримо подкрепленная выведенной Э.Хабблом<br />

(1929 г.) зависимостью между красным смещением галактик и расстоянием до<br />

них (закон Хаббла) и доказательно подтвержденная наблюдениями А.Пензиаса,<br />

Р.Вильсона (1969-1977 гг.) и др.<br />

Таким образом, теоретически и экспериментально доказано, что<br />

Вселенная и прежде всего тот ее участок, в котором располагается Местная<br />

система галактик, включающая нашу Галактику, расширяется.<br />

Второе – на фоне неоспоримого расширения Вселенной отмечается<br />

скучивание галактик в группы, в скопления и в сверхскопления<br />

галактик, причем тенденция к скучиванию является очень характерной чертой<br />

доступной исследованиям части Вселенной. Эти черты Вселенной, на мой<br />

взгляд, являются одним из свидетельств уже прямо противоположного ее<br />

расширению, но определенно с ним происходящего процесса – сжатия.<br />

Следовательно, сущность космогонической гипотезы выразить можно одной<br />

фразой – как гипотезу синхронно расширяющейся и сжимающейся<br />

Вселенной. Вместе с тем, чтобы одно из этих двух суждений об одновременно<br />

происходящих процессах (расширении и сжатии) не показалось контрарным<br />

суждением, необходимы неоспоримые доказательства. Иными словами, надо<br />

показать, что ни одно из этих суждений не является ложным. Этого<br />

доказательства требует только второе явление – сжатие, поскольку<br />

расширение – факт неоспоримый, поэтому обратимся к новым фактам<br />

(помимо отмеченного выше скучивания), доказывающим процессы сжатия.<br />

Прежде всего рассмотрим современные представления об эволюции звезд,<br />

о которых дает представление диаграмма Герцшпрунга – Рассела, роль<br />

которой, как считают астрономы, трудно переоценить (ее называют самым<br />

важным графиком во всей астрономии).<br />

Диаграмма характеризует зависимость светимости от температуры (и<br />

наоборот) звезд, причем каждая звезда на небе, для которой известны указанные<br />

два параметра, изображается в виде точки на этом графике. Например,<br />

светимость Солнца равна 1, а его поверхностная температура близка к 6000 К,<br />

поэтому Солнце изображается точкой вблизи середины диаграммы (Рис.1).<br />

Из диаграммы Герцшпрунга – Рассела видно, что точки, изображающие<br />

реальные звезды, не разбросаны беспорядочно по всей диаграмме, а<br />

группируются в трех основных областях. Большинство звезд, которые мы видим<br />

на небе, принадлежат к так называемой главной последовательности,<br />

проходящей через всю диаграмму по диагонали от ярких горячих звезд в левом<br />

верхнем углу к слабым холодным звездам в правом нижнем углу. Точка,<br />

52


изображающая Солнце, как уже говорилось выше, находится в середине главной<br />

последовательности, и поэтому говорят, что Солнце – это звезда главной<br />

последовательности.<br />

Другая большая группа звезд расположена в правом верхнем углу<br />

диаграммы и представлена яркими и холодными звездами. Они излучают света<br />

в тысячи раз больше, чем Солнце, но температуры их поверхностей составляют<br />

всего 3000–4000 К, что дает основание предположить их гигантские размеры.<br />

Поскольку эти звезды холодные, они излучают в основном красноватый<br />

свет, поэтому их называют красными гигантами. Почти каждая красноватая<br />

звезда которую можно увидеть на небе, – красный гигант это Бетельгейзе в<br />

созвездии Ориона, Антарес – Скорпиона, Альдебаран – Тельца. Все прочие<br />

звезды, видимые невооруженным глазом, – звезды главной последовательности.<br />

При помощи телескопа можно обнаружить звезды еще одного типа, которые<br />

не относятся ни к красным гигантам, ни к главной последовательности, а<br />

составляют третий тип, включающий очень горячие (от 10000 до 20000 К) и очень<br />

слабые (1/100 часть света, испускаемого Солнцем) звезды. На диаграмме<br />

Герцшпрунга – Рассела точки, изображающие эти звезды, сосредоточены в<br />

нижнем левом углу. Очень горячие звезды испускают в основном голубоватобелый<br />

свет и, следовательно, они должны быть очень невелики: они имеют<br />

размеры незначительно превышающие размеры Земли (диаметр их примерно<br />

53


15000 км), и называются белыми карликами. Большинство звезд, за редким<br />

исключением, – это либо звезды главной последовательности либо красные<br />

гиганты, либо белые карлики. И именно в такой последовательности происходит<br />

их эволюция от протозвезды, которую можно сравнить с зародышем через ее три<br />

возраста – юность, молодость и зрелость, примером которых являются Солнце и<br />

все звезды главной последовательности, к старости которой соответствуют<br />

красные гиганты до постепенного умирания стадии белых карликов.<br />

Расчеты астрофизиков показали, что протозвезда устойчива и поэтому<br />

сжимается, а вещество этого огромного газового шара занимает все меньший и<br />

меньший объем. При этом резко возрастают плотность и давление внутри<br />

протозвезды. Температура вблизи ее центра при сжатии также повышается: при<br />

достижении 10 миллионов градусов происходит термоядерная реакция, при<br />

которой водород превращается в гелий с выделением гигантского количества<br />

энергии, что останавливает процесс сжатия протозвезды.<br />

В процессе сжатия протозвезды точка, изображающая ее на диаграмме,<br />

перемещается по ней и надолго (5-10 млрд. лет) останавливается в области<br />

главной последовательности. По истечении этого срока, когда в ней истощаются<br />

все запасы водорода, звезды главной последовательности, типичным примером<br />

которых является Солнце, стремительно сожмутся в центральной части и<br />

расширятся с поверхности. В сравнительно короткие сроки (менее чем за<br />

1 млрд. лет) чудовищно вздувшееся Солнце поглотит вращающиеся по ее<br />

орбите планеты, которые превратятся в пар.<br />

Не останавливаясь подробно на дальнейшем сценарии эволюции Солнца,<br />

переадресуем любознательного читателя к книге У.Кауфмана “Космические<br />

рубежи теории относительности” (М.: Мысль, 1984).<br />

Из изложенного выше отметим два дополнительных факта. Во-первых, то,<br />

что диаграмма Герцшрунга – Рассела, помимо зависимости светимости от<br />

температуры, дает представление и о сжатости (термин по аналогии со<br />

светимостью) небесных тел: от наибольшей на определенной стадии своего<br />

развития – белые карлики, через сравнительно меньшую – Солнце и другие<br />

звезды главной последовательности, до наименьшей – красные гиганты. Все это<br />

свидетельствует о явлении сжатия даже в отдельно взятых объектах Вселенной.<br />

Более того, как известно, гораздо значительнее сжаты нейтронные звезды –<br />

пульсары с параметрами 15-20 км и массами, превышающими солнечную, и<br />

черные дыры с размерами в несколько километров при колоссально больших<br />

массах.<br />

Второй факт, следующий из той же диаграммы, указывает на наличие<br />

широкомасштабного сжатия, выражающегося в неслучайном скучивании<br />

звезд в центральной части диаграммы – в области главной последовательности.<br />

Этот факт обретает еще большую значимость, если сопоставлять его с<br />

невообразимо гигантским скоплением звезд в Млечном Пути (100 млрд. звезд)<br />

на сравнительно небольшом, в масштабах Метагалактики, пространстве.<br />

Следовательно, эти факты неоспоримо свидетельствуют о том, что Млечный<br />

Путь, в котором располагается и наша Солнечная система, это пространство, где<br />

54


происходят процессы сжатия. Полоса Млечного Пути, пересекающая звездное<br />

небо почти по большому кругу, имеет на вид облачное строение, обусловленное<br />

существованием в Галактике звездных сгущений и неравномерностью<br />

распределения поглощающих свет пылевых темных туманностей, образующих<br />

участки с кажущимся дефицитом звезд из-за поглощения их света.<br />

Как концентрируются звезды в Млечном Пути? Если наблюдается<br />

скучивание звезд в какой-то его части, например в центральной, то это –<br />

свидетельство превалирующего процесса сжатия в данном звене. Разрежение же<br />

звездных скоплений к периферии Млечного Пути при этом может служить<br />

доказательством воздействия растаскивания или, точнее, преобладающего<br />

расширения в данном его звене. Изучая более пристально оптическими и<br />

неоптическими (радио, инфракрасным, ультрафиолетовым, рентгеновским и др.)<br />

методами характер распределения звезд в Млечном Пути, можно ответить и на<br />

этот вопрос, дополнительно проверив правильность нашего заключения. Именно<br />

так в большинстве галактик располагаются звезды: имеются шаровые звездные<br />

скопления, в которых содержатся примерно 100 тыс. звезд, движущихся по сильно<br />

вытянутым эллиптическим орбитам вокруг ядра (центра) своей галактики. В<br />

самих же центрах галактик, в том числе и в нашей, астрономы предполагают<br />

наличие массивных черных дыр, открытие которых будет еще более убедительным<br />

подтверждением явления сжатия внутри Галактики.<br />

В последней связи можно указать на гипотезу (1978 г.) американских<br />

астрофизиков А.Редхеда, М.Коэна и Р.Бландорфа, которые, проанализировав<br />

характер извержений колоссальных выбросов вещества и энергии из ядра<br />

радиогалактики NGС 6251 (NGС – Новый Генеральный Каталог), пришли к<br />

выводу, что в его ядре должна скрываться растущая черная дыра массой около<br />

100 млн. солнечной. Но еще большую ценность для выдвинутой автором гипотезы<br />

имеют данные, полученные группой астрономов Калифорнийского университета<br />

в Беркли, руководимой профессором Ч.Таунсом. В 1985 г. в статье,<br />

опубликованной в английском научном еженедельнике “Природа”, они сообщили<br />

о полученных новых подтверждениях в пользу существования в центральной<br />

части Млечного Пути черной дыры. Объектом их исследований стал поток<br />

инфракрасных лучей, пересекающих Млечный Путь. В обширной области,<br />

находящейся в его средней части, инфракрасное излучение обнаружено не было.<br />

Это явление объяснено наличием небесного тела большой массы, притягивающего<br />

движущиеся в космическом пространстве тела и частицы, то есть черной дыры.<br />

Примеры, подтверждающие как крупномасштабные внегалактические<br />

сжатия, так и менее масштабные, но столь же впечатляющие<br />

воображение внутригалактические сжатия можно было бы продолжить,<br />

но я укажу лишь еще на один. В 1984 г. астрономы обратили внимание на<br />

гигантское звездное скопление, находящееся на расстоянии 300 миллионов<br />

световых лет от Земли, которое излучает столько же энергии, сколько два<br />

триллиона Солнц вместе взятых. Однако с Земли его можно заметить лишь<br />

в очень мощный телескоп, поскольку 99% излучения приходится на невидимую<br />

инфракрасную часть спектра. Это тепловое излучение в 100 раз более<br />

55


интенсивно, чем у нашей Галактики. Американские ученые, обнаружившие<br />

это скопление, считают, что в его центральной части, видимо, находится<br />

“исключительно мощный источник теплового излучения”, который<br />

нагревает окружающее газово-пылевое облако. Возникновение таких<br />

инфракрасных галактик возможно при столкновении двух или более звездных<br />

скоплений, в результате чего образуется множество новых солнц.<br />

Таким образом, на общем фоне разбегающихся друг от друга<br />

с огромной скоростью галактик отмечается столкновение<br />

некоторых из них, указывающее на явление синхронного сжатия в<br />

Метагалактике.<br />

56<br />

Новые факты<br />

Первый факт. Более десяти лет назад независимые астрономы<br />

обнаружили, что последние 5 млрд. лет наша Вселенная расширяется причем<br />

с ускорением. Источником такой “космологической антигравитации” является<br />

новая форма материи, называемая “темной энергией”, ассоциированной с<br />

вакуумом. Для ускоренного расширения Вселенной считают Лоренс Кросс<br />

(Lawrence M. Krauss) и Роберт Шеррер (Robert I. Scherrer) необходимо, чтобы<br />

пустое пространство содержало по крайней мере в три раза больше энергии,<br />

чем все наблюдаемые космические структуры и объекты: галактики, скопления<br />

и сверхскопления галактик. Между тем еще Альберт Энштейн в 1917 году ввел<br />

в рассмотрение такую специальную форму материи, чтобы сохранить<br />

статичность Вселенной. Он назвал ее “космологической постоянной”, то есть<br />

это то, что называют ныне “темной энергией”.<br />

С космологом Гленом Штаркманом (Glen Starkman) Лорен Кросс<br />

исследовал причастность феномена жизни к этой экзотической материи и сделал<br />

вывод о том, что присутствие космологической постоянной может привести к<br />

образованию фиксированного “горизонта событий” – воображаемой сферы, вне<br />

которой ни материя, ни излучение никогда не достигнут наблюдателя. В такой<br />

модели Вселенная становится чем-то наподобие “внешней черной дыры”, когда<br />

материя и излучение оказываются запертыми вне горизонта событий, а не внутри<br />

него. Это рассуждение приводит к выводу о том, что Вселенная содержит<br />

конечное количество информации, и ее передача (следовательно, и зарождение и<br />

развитие жизни) не может продолжаться вечно. Задолго до того, как указанный<br />

информационный предел станет критическим, вся материя и излучение расши<br />

– ряющейся Вселенной окажутся за горизонтом событий. Этот процесс был<br />

изучен в работах Абрахама Лоеба (Abraham Loeb) и Кентаро Нагамине (Kentaro<br />

Nagamine), ученых университета Гарварда, которые обнаружили, что наша так<br />

называемая “Местная группа” галактик (включающая в себя нашу Галактику,<br />

галактику Туманность Андромеды и несколько карликовых галактик –<br />

спутников), вольется в единое сверхскопление звезд. Все другие галактики<br />

исчезнут из поля зрения наблюдателя. Этот процесс займет 100 миллиардов лет<br />

и тогда преемником Млечного пути (нашей галактики) станет шарообразная<br />

гигантская галактика [13].


Иными словами, это открытие является еще одним доказательством<br />

правильности моей концепции о расположении нашей Галактики в<br />

сжимающейся части Вселенной, а наличие гравитации (притяжения) и<br />

антигравитации (отталкивания) еще более подкрепляет концепцию.<br />

Второй факт. Как известно, Метагалактика – часть Вселенной,<br />

доступная современным астрономическим методам исследований, содержит<br />

несколько миллиардов галактик – звездных систем, в которых звезды связаны<br />

друг с другом силами гравитации.<br />

Космическому телескопу, названному в честь Эдвина Хаббла (Edwin<br />

Hubble), удалось “пересчитать” количество звезд в нашей Галактике<br />

(Млечном Пути) и оказалось, что в ней свыше 200 млрд. звезд, то есть<br />

вдвое больше, чем считалось доныне [9].<br />

Таким образом, это открытие еще более подкрепляет концепцию автора<br />

о синхронном с расширением сжатии Вселенной в границах Млечного пути [7].<br />

Третий факт. В этом же контексте находится и другой факт: астрономы<br />

обнаружили 9 ранее неизвестных Галактик в ранней Вселенной с возрастом в<br />

11 млрд. лет, то есть в момент, когда возраст Вселенной не превышал 3 млрд.<br />

лет. Каждая из галактик имеет массу в 200 млрд. раз превышающую массу<br />

Солнца, но при этом длина галактик не превышает 5 000 световых лет. Для<br />

сравнения масса Млечного Пути в 3 млн. раз превышает массу Солнца, но его<br />

длина составляет целых 100 000 световых лет.<br />

В каждой из этих “компактных” галактик находится звезда в десятки раз<br />

больше, чем в современных галактиках, при этом они в 20-30 раз меньше.<br />

“Для нас увидеть галактики столь компактных размеров на таком<br />

расстоянии было удивительно. В данном регионе раньше не было<br />

зафиксировано таких массивных объектов. …Исходя из современных<br />

физических данных, которые регулируют нынешние галактики, объекты,<br />

расположенные на расстоянии 11 млрд. световых лет должны были бы быть раз<br />

в 5 больше” – говорит Питер Ван Доккуи, автор исследования и астроном из<br />

Йельского Университета в штате Коннектикут (США).<br />

По оценкам ученых возраст звезд в этих галактиках также совсем невелик<br />

– от 500 млн. до 1 млрд. лет. Основываясь на массе галактик, исследователи<br />

также обнаружили, что звезды в них вращаются вокруг центра со скоростью<br />

400-500 км/сек, что в два раза быстрее нынешних звезд.<br />

Ни одна из современных галактик в ближайшей нам Вселенной не<br />

обладает столь малыми размерами. Однако сегодня у специалистов нет ответа<br />

на вопрос почему обладая столь небольшими размерами, концентрация<br />

вещества в них достигала таких масштабов. На мой взгляд, ответ на эту<br />

“загадку” лежит на поверхности и объясняется тем, что открытые ранние,<br />

компактные галактики располагаются в сжимающейся части<br />

Вселенной, как и наша Галактика – Млечный Путь, но с разницей в<br />

несколько миллиардов лет, доказывая факт синхронного<br />

расширения и сжатия Вселенной почти на всем временном<br />

интервале своей эволюции.<br />

57


Четвертый факт. В качестве бесспорного наличия явления сжатия в<br />

концепции синхронно расширяющейся и сжимающейся Вселенной двадцать лет<br />

назад автор указывал на столкновение галактик. За истекшие два десятилетия<br />

получены на этот счет поражающие воображение факты таких явлений во<br />

Вселенной.<br />

Так, Европейская космическая рентгеновская обсерватория “ХММ Newton”<br />

зафиксировала во Вселенной взрыв, равного которому еще никому не удавалось<br />

наблюдать. Американское космическое агентство заявило по поводу открытия<br />

европейцев, что взрыв такой мощности произошел в результате столкновения<br />

двух групп галактик, в которых были миллиарды звезд. Ученые сравнивают<br />

масштабы космической катастрофы с “Большим взрывом” в результате которого,<br />

как полагает большинство исследователей, образовалась Вселенная (2004 г.).<br />

Вслед за этим вселенским событием астрономы при помощи телескопа<br />

“Спитцер” обнаружили четыре большие галактики, сливающиеся в одну<br />

гигантскую, которая по масштабам будет примерно в десять раз больше<br />

Млечного пути. Это самое крупное слияние Галактик из когда-либо<br />

наблюдающихся, как сообщалось в пресс-релизе Гарвард-Смитсоновского<br />

астрофизического центра (2007 г.).<br />

Слияние одной большой галактики с несколькими малыми неоднократно<br />

наблюдались и хорошо описаны астрономами. Известны также случаи слияния<br />

двух одинаковых по размеру галактик, однако объединение сразу четырех<br />

галактик (три имеют примерно тот же размер, что и Млечный Путь, одна в три<br />

раза больше) еще ни разу не было зафиксировано.<br />

Описываемое скопление галактик известно астрономам под номером CL<br />

0958+4702 и удалено от нас на пять миллиардов световых лет, так что<br />

фактически слияние давно произошло и, как это часто бывает в подобных<br />

исследованиях, ученые наблюдают за событиями прошлого.<br />

В инфракрасном спектре был обнаружен необычно большой шлейф света,<br />

в который входили четыре эллиптические галактики.<br />

Дальнейшие исследования при помощи “Спитцера” и других телескопов<br />

позволили установить, что остальную часть света составляют миллиарды звезд<br />

“выкинутых” из галактик при столкновении. В дальнейшем, как считают<br />

астрономы, половина этих звезд будет втянута в новую галактику и она станет<br />

одной из самых крупных галактик во Вселенной.<br />

И, наконец, еще более впечатляющие данные, свидетельствующие о<br />

столкновениях галактик, получены в результате фотосъемок с телескопа Hubble.<br />

Научно-популярное издание Spaсe опубликовало подборку из 59 новых<br />

фотоснимков, на которых запечатлены завораживающие столкновения галактик<br />

(апрель 2008 г.).<br />

Благодаря съемкам Hubble выяснилось, что столкновения галактик – более<br />

распространенное явление, чем считалось раньше. При этом, в прошлом, когда<br />

Вселенная была меньше по масштабам они случались чаще, чем теперь, так как<br />

галактики были ближе друг к другу, значит вероятность столкновений была выше.<br />

Даже во внутренней структуре изолированных, на первый взгляд,<br />

58


галактик, можно обнаружить признаки былых столкновений. В нашей<br />

собственной галактике Млечный путь астрономы обнаружили “обломки”<br />

более мелких галактик, с которыми они сталкивались в прошлом и которые<br />

она поглотила. А в настоящее время она “заглатывает” карликовую<br />

галактику Стрельца.<br />

Хотя сталкивающиеся галактики приближаются друг к другу со скоростью<br />

сотен километров в час этот процесс занимает сотни миллионов лет. На снимках,<br />

сделанных Hubble, галактики изображены на разных стадиях столкновений.<br />

Общая теория происхождения и эволюции Вселенной<br />

Высшим проявлением человеческого<br />

гения является то, что человек<br />

может понять и объяснить, но не в<br />

силах вообразить.<br />

Л.Ландау<br />

Признание в зарождении, рождении и длительной эволюции Вселенной<br />

и расширения (антигравитации, отталкивания) и сжатия (гравитации,<br />

притяжения) отвечает на множество вопросов, возникающих в связи с<br />

получением новых фактов, и их осмысления, а также позволяет открыть<br />

фундаментальные следствия, вытекающие из концепции. При этом возникает<br />

вопрос: в какой диалектической взаимосвязи и взаимообусловленности<br />

проявляются силы расширения и сжатия, приводящие к формированию<br />

отдельных галактик, скоплений галактик, их сверхскоплений и, в конечном<br />

итоге Вселенной в современном виде и в дальнейшей ее эволюции.<br />

Кроме того, возникает еще один вопрос: ограничиваются ли процессы,<br />

происходящие в эволюции Вселенной комбинацией расширения и сжатия,<br />

следующей из моей концепции или простого расширения, как это следует из<br />

теории расширяющейся Вселенной А.Эйнштейна, А.Фридмана, Э.Хаббла.<br />

Для ответа на эти вопросы обратимся к математической логике, как это<br />

было уже однажды сделано автором при создании “Общей теории образования<br />

складчатых и разрывных дислокаций в земной коре”, что позволило разрешить<br />

150 – летний бескомпромиссный спор в Науках о Земле между “фиксистами”<br />

(вертикалистами) и “мобилистами” (горизонталистами) о роли тектонических<br />

движений в формировании лика Земли и открыть новые закономерности в<br />

геотектонике и сейсмологии (О.А.Одеков, 1965-68 г.г., 1979-81 г.г.).<br />

В математической логике признается возможной существование пяти<br />

типов соотношения в каждой паре, состоящей в нашем случае из понятий<br />

С и Р, которые соответствуют сжатию и расширению и тогда соотношения<br />

между сжатием (С) и расширением (Р) выразятся следующим образом.<br />

1. Первое понятие (С) существует независимо от второго (Р), оба понятия<br />

несовместимы: С ≡ Р.<br />

2. Первое понятие (С) тождественно совпадает со вторым (Р), то есть оба<br />

59


понятия в равной мере справедливы по отношению к одним и тем же участкам<br />

(объектам). Запись этого соотношения: С ≡ Р.<br />

3. Первое понятие (С) шире, чем второе (Р), то есть первое понятие<br />

относится к большему числу участков (объектов). Запись того, что С включает<br />

в себя (Р): С Р.<br />

4. Первое понятие (С) уже, чем второе (Р), соответственно первое<br />

распространяется на меньшее число участков (объектов). Запись того, что С<br />

включено в Р: С Р.<br />

5. Первое понятие (С) и второе (Р) лишь частично перекрываются одно<br />

другим, поэтому есть участки (объекты), на которых справедливо только первое<br />

понятие; есть участки, где оба понятия верны, и, наконец, существуют участки,<br />

для которых справедливо только второе понятие. Это так называемое<br />

перекрещивание понятий: С Р.<br />

Эти понятия могут быть исходными посылками для Общей теории<br />

происхождения и эволюции Вселенной. При этом необходимо помнить, что<br />

всякая общая теория, являясь синтезом частных теорий и включая их в себя, не<br />

должна вступать с ними в противоречие. В свою очередь, всякая частная теория,<br />

не претендуя на общий характер, должна укладываться в рамки общей теории,<br />

составляя как бы необходимый элемент в общем здании.<br />

Итак, в приложении к Общей теории происхождения и эволюции<br />

Вселенной можно обосновать модели формирования объектов Вселенной и ее<br />

самой в целом действием сил сжатия (гравитации) и расширения<br />

(антигравитации). При этом можно выделить шесть самостоятельных<br />

возможных механизмов формирования в процессах происхождения и развития<br />

Вселенной, существование которых доказывается автором на основе<br />

современной изученности Вселенной в целом и ее объектов* ) .<br />

1. Объекты, образованные силами сжатия (гравитации).<br />

2. Объекты, образованные силами расширения (антигравитации).<br />

3. Объекты, образованные тождественным действием сил сжатия и<br />

расширения.<br />

4. Объекты, образованные преобладающе сжимающими силами в<br />

сочетании с расширяющимися.<br />

5. Объекты, образованные преобладающе расширяющими силами в<br />

сочетании с сжимающимися.<br />

6. Объекты, образованные сложной комбинацией сил сжатия<br />

(гравитации) и расширения (антигравитации).<br />

Таким образом, в составе единой синтезированной Общей теории<br />

сформулировалось три частные теории в эволюции Вселенной,<br />

отображающие три явления.<br />

П е р в а я – Теория сжимающейся Вселенной (О.А.Одеков).<br />

В т о р а я – Теория расширяющейся Вселенной (А.Эйнштейн,<br />

А.Фридман, Э.Хаббл; 1922 г.).<br />

* ) Под понятием “объекты” имеются в виду в каждом конкретном случае галактики, скопления<br />

галактик, их сверхскопления…и Вселенная в целом<br />

60


Т р е т ь я – Теория синхронно расширяющейся и сжимающейся<br />

Вселенной (О.А.Одеков, 1990 г.).<br />

Теперь обратимся к последовательной идентификации положений Общей<br />

теории происхождения и эволюции Вселенной через сформулированные выше<br />

частные теории с процессами, происходящими во Вселенной.<br />

Вопрос о том, что было до возникновения современной Вселенной, то<br />

есть до Большого взрыва, тайна за семью печатями и не обсуждается учеными.<br />

По поводу Вселенной до Большого взрыва, то есть первозданной Вселенной,<br />

как я предлагаю ее называть, известный американский астрофизик, профессор<br />

Калифорнийского университета в Беркли Джозеф Силк говорит: – “Мы не<br />

исключаем возможности предшествующей фазы Вселенной, но по-существу<br />

ничего сказать о ней не можем”.<br />

Как известно из Общей теории относительности А.Эйнштейна (1916),<br />

Пространство, Время и Тяготение вне Вселенной не существует. Следовательно,<br />

если есть Вселенная, то имеется и материя. В какой среде и в какой форме<br />

пребывала материя в первозданной Вселенной вряд-ли мы узнаем когда-либо,<br />

но это не имеет принципиального значения как для Общей теории<br />

происхождения и эволюции Вселенной, так и тем более для одной из ее<br />

частных теорий, описывающих процессы в первозданной Вселенной – Теории<br />

сжимающейся Вселенной.<br />

Материя в первозданной Вселенной могла быть однородной,<br />

неоднородной или однородно – неоднородной,<br />

хаотической или ф рактальной…. При этом в любом из этих или<br />

других вариантов главнейшим и неоспоримым событием в сценарии развития<br />

первозданной Вселенной являлось перманентное центростремительное<br />

движение всей ее материи в одну точку, приведшее к сжатию материи в<br />

суперкомпактный объект (рис. 2А).<br />

Для реализации сценария сжатия первозданной Вселенной необходимо<br />

допустить наличие в ней некоей “физически активной неоднородности”<br />

(ФАН), каковой может быть супермассивная “черная дыра”, которая и<br />

притянула к себе и в себя всю огромную вселенскую массу материи, сжав ее до<br />

неимоверной плотности – до размеров сингулярности (рис. 2В).<br />

Неоспоримым доказательством участия черной дыры в сценарии<br />

первозданной Вселенной и ее роли в возникновении сингулярности,<br />

завершившей заключительный акт эволюции Вселенной перед Большим<br />

взрывом, является отсутствие черных дыр в р анней современной Вселенной.<br />

Еще более убедительным аргументом в пользу этого сценария служит<br />

заключение, сделанное американскими учеными, связанное с открытием в<br />

современной Вселенной сверхмассивной черной дыры в центре галактики NGC<br />

4051. По их мнению, раскаленный газ, ускользавший из гравитационных<br />

“объятий”, таких сверхмассивных образований, мог стать одним из источников<br />

тяжелых химических элементов, необходимых для возникновения жизни.<br />

После Большого взрыва, давшего начало нашей современной Вселенной,<br />

в ней на начальных этапах присутствовали только водород и гелий. Более<br />

61


тяжелые химические элементы предстояло “сварить” в недрах первых звезд, а<br />

затем рассеять по просторам Вселенной, чтобы они попали в звезды<br />

следующего поколения и их планеты. Именно черные дыры могли помочь<br />

“разбросать” эти элементы на огромные даже по космическим меркам<br />

расстояния. По полученным оценкам, вещество улетало со скоростью свыше<br />

6 млн. км/час. За тысячи лет оно могло преодолеть колоссальные расстояния и<br />

в конечном итоге стать составной частью космических облаков газа или пыли,<br />

из которых формировались новые звезды и планеты и помочь возникновению<br />

жизни. (Интернет – сайт “Известия науки”, 2007 г.).<br />

Таким образом, в сценарии первозданной Вселенной реализовался один<br />

из механизмов ее развития, соответствующий частной теории<br />

сжимающейся Вселенной (О.А. Одеков).<br />

Далее реальная первозданная Вселенная, превратившаяся в<br />

сингулярность, по-существу, становится зародышем (предлагаемый мной<br />

термин) современной Вселенной.<br />

Существование сингулярности в прошлом современной Вселенной было<br />

неизбежно, что стало очевидным благодаря важной теореме, доказанной<br />

английскими теоретиками Стивеном Хоукингом и Роджером Пенроузом<br />

(Д.Силк, 1982).<br />

Современная Вселенная (по англ. – Universe; Unity), по единодушному<br />

признанию астрономов, возникла около 13,7 млрд. лет назад внезапно в результате<br />

Большого взрыва – чудовищного катаклизма, когда температура и давление<br />

значительно превосходили их предельные значения, наблюдаемые во Вселенной<br />

в наши дни. В мгновение пространство заполнилось материей необычных форм,<br />

управляемых силами, которые с того времени остались навсегда подавленными.<br />

62


Именно тот первоначальный краткий миг бытия ознаменовался господством<br />

суперсилы. Большой взрыв рассматривается учеными как событие, в результате<br />

которого возникло и само пространство. Другими словами, Большой взрыв не есть<br />

событие, которое произошло во Вселенной; это было само рождение Вселенной,<br />

целиком и буквально из ничего (П.Девис, 1989).<br />

И именно с этого момента началось перманентное расширение<br />

Вселенной, предсказанное и обоснованное работами советского физика и<br />

математика А.Фридмана, подтвержденное наблюдениями американского<br />

астронома Э.Хаббла и окончательно доказанное открытием реликтового<br />

теплового излучения от Большого взрыва, произошедшего 13,7 млрд. лет назад,<br />

ознаменовавшего рождение нашей современной Вселенной.<br />

Не вдаваясь в тонкости дальнейшего, после Большого взрыва сценария<br />

эволюции Вселенной перейдем к рассмотрению явления чистого расширения,<br />

отражающего соответствующую ей частную теорию расширяющейся<br />

Вселенной.<br />

В нулевой момент времени Вселенная возникла из сингулярности и уже с<br />

первых секунд началось ее расширение. Через 3 минуты после Большого взрыва<br />

температура Вселенной понизилась до 10 9 К, что в тысячу раз меньше (10 12 К),<br />

чем она была в течение первой миллионной доли секунды ее рождения. Спустя<br />

примерно еще минуту почти все вещество Вселенной состояло из ядер водорода<br />

и гелия, находившихся приблизительно в той же количественной пропорции,<br />

какую мы наблюдаем сегодня. Начиная с этого момента расширение первичного<br />

огненного шара происходило без существенных изменений до тех пор пока через<br />

700 000 лет электроны и протоны не соединились в нейтральные атомы водорода,<br />

тогда Вселенная стала прозрачной для электромагнитного излучения – возникло<br />

то, что сейчас наблюдают как реликтовое фоновое излучение (И.Николсон, 1983).<br />

Таким образом можно констатировать, что в сценарии ранней<br />

эволюции современной Вселенной в целом (от первых секунд и в течение<br />

примерно 700 000 лет) реализовался как раз тот самый механизм развития,<br />

который следует из Теории р асширяющейся Вселенной А.Эйнштейна,<br />

А.Фридмана, Э.Хаббла и соответствующий частной составляющей Общей<br />

теории происхождения и эволюции Вселенной (Рис. 2С).<br />

С временного рубежа после 700 000 лет современная Вселенная в<br />

целом, перестав просто расширяться, вступила в перманентную стадию<br />

дуалистической эволюции – расширения и сжатия.<br />

Как отмечает И.Николсон (1983), по прошествии 700 000 лет: – “После<br />

того как вещество стало прозрачным для электромагнитного излучения в<br />

действие вступило тяготение: оно начало преобладать над всеми другими<br />

взаимодействиями между массами практически нейтрального вещества,<br />

составляющего основную часть материи Вселенной. Тяготение создало<br />

галактики, скопления, звезды и планеты…” (выделено мною – О.А.О.).<br />

При этом особый интерес для ученых представляет временной интервал<br />

возраста ранней Вселенной от 700 000 до почти 2 млрд. лет, когда по их<br />

общему признанию, должно было произойти и действительно произошло<br />

63


многое, в том числе сформировались галактики, что по мнению И.Николсона<br />

(1983), предшествовало формированию скоплений и их сверхскоплений, а не<br />

наоборот, как полагают некоторые астрономы.<br />

Очевидно, на этом втором временном интервале (0,7 млн. – около<br />

2 млрд. лет) расширение Вселенной оставалась еще достаточно высоким,<br />

поэтому именно на данный этап попадает один из механизмов, когда ее<br />

расширение преобладало над сжатием, что соответствует формуле Р С<br />

или преобладающе расширяющейся в сочетании с сжимающейся эволюцией<br />

Вселенной в целом.<br />

Это заключение подтверждается также достаточно убедительным фактом:<br />

открытием самой далекой от нас галактики – квазара, наблюдаемый свет от<br />

которого был испущен, когда возраст Вселенной составлял 1,3 млрд. лет (газета<br />

“Советская Россия”, 1 августа 1986 г.). Поскольку квазары, будучи необычайно<br />

массивными плотными объектами Вселенной, с наличием в их центрах черных<br />

дыр, формируются под превалирующим воздействием сжатия над<br />

расширением, можно считать, что этот квазар стал одним из первых, если не<br />

первым, объектом Вселенной на этапе преобладания расширения над сжатием,<br />

ознаменовав собой факт дуалистического этапа эволюции Вселенной в целом.<br />

Третий этап эволюции современной Вселенной в целом начавшись<br />

почти с 2 млрд. лет продолжался в течение, примерно 6,7 млрд. лет до того<br />

временного рубежа, который отделяется от нас на 5 млрд. лет, когда Вселенная<br />

ускорила свое расширение. Третий этап отмечается преобладающе<br />

сжимающейся в сочетании с расширяющейся эволюцией Вселенной в<br />

целом, отвечая формуле С Р.<br />

И, наконец, четвертый этап эволюции современной Вселенной в<br />

целом, начавшись 5 млрд. лет назад с ускорения процесса ее расширения,<br />

ознаменовал собой новый этап синхронного преобладающего расширения в<br />

сочетании со сжатием, что соответствует формуле Р С.<br />

Теперь перейдем к идентификации крупномасштабных структур<br />

Вселенной в приложении к выделенным мною четырем комбинациям сил<br />

расширения (антигравитации) и сжатия (гравитации).<br />

По понятным причинам наиболее изученным объектом Вселенной<br />

является наша Галактика – Млечный путь и Местное скопление галактик, в<br />

которую она входит. Поскольку, по-существу частная теория синхронно<br />

расширяющейся и сжимающейся Вселенной сформулирована автором<br />

(О.А.Одеков, 1990) на этих объектах, поэтому остается лишь констатировать,<br />

что аргументы и новые факты, приведенные в первых двух разделах настоящей<br />

статьи неоспоримо доказывают, что Местное скопление галактик с входящей<br />

в ее состав нашей галактикой Млечный путь располагаются в<br />

преобладающе сжимающейся в сочетании с расширяющейся частью<br />

Вселенной, соответствуя формуле С Р.<br />

Идентификацию этой крупномасштабной структуры с одним из четырех<br />

механизмов совместно действующих сил сжатия и расширения трудно<br />

переоценить, поскольку Местное скопление галактик вместе с Нашей<br />

64


галактикой, относится к типу спиральных, что составляет половину от общего<br />

числа галактик Вселенной.<br />

Кстати говоря, заслуга классификации галактик по форме на спиральные<br />

(50%), эллиптические (25%), сферические или линзовидные (20%) и<br />

неправильные (5%) принадлежит Э.Хабблу. При этом 95% галактик,<br />

включающих спиральные, эллиптические, сферические (линзовидные), имеют<br />

правильную симметричную форму и лишь 5% относятся к неправильным.<br />

Известный астрофизик Вальтер Бааде по этому поводу написал: –<br />

“Система Хаббла настолько эффективна, что число исключений<br />

неправдоподобно мало”. Даже в числе неправильных (5%) лишь у 3% галактик<br />

не удалось обнаружить какую-либо структуру.<br />

Две другие группы галактик и их скоплений из числа правильных<br />

симметричных – эллиптические и сферические (или линзовидные) –<br />

сформировались, очевидно, тождественным действием сил сжатия и<br />

расширения, отвечая формуле С ≡ Р.<br />

И, наконец, в образовании неправильных (5%) по форме галактик<br />

и их скоплений сыграла главенствующую роль сложная комбинация<br />

совместно действующих сил сжатия и расширения, соответствующая<br />

формуле С Р.<br />

Итак, как видно из Общей теории происхождения и эволюции<br />

Вселенной, современная Вселенная в целом развивалась<br />

– от чистого расширения (в течение 700 000 лет);<br />

– через преобладающее расширение в сочетании со сжатием в<br />

интервале 0,7 млн. – около 2 млрд. лет;<br />

– к преобладающе сжимающейся в сочетании с расширяющейся в<br />

интервале с почти 2 млрд. до примерно 8,7 млрд. лет;<br />

– и далее к преобладающе расширяющейся в сочетании со<br />

сжимающейся Вселенной в последующие 5 млрд. лет, когда началось<br />

ускорение ее расширения.<br />

При этом крупномасштабные объекты в составе Вселенной после<br />

700 000 – летнего рубежа уже в течение около 2 млрд. лет, когда произошло их<br />

формирование и доныне развивались в режиме:<br />

– преобладающе сжимающихся сил в сочетании с расширяющимися<br />

(спиралевидные галактики);<br />

– или тождественно действующих сил расширения и сжатия<br />

(эллиптические и сферические галактики);<br />

– либо сложной комбинации сил расширения и сжатия (неправильные<br />

галактики).<br />

Отмеченное же астрономами ускорение расширения Вселенной в<br />

целом, начиная с 5 млрд. лет назад, свидетельствуя о тенденции<br />

преобладания расширения над ее сжатием, поэтому проблемой наблюдательных<br />

и аналитических исследований ученых является установление временной<br />

границы, когда могут смениться знаки этих процессов и Вселенная в целом<br />

вступит в другую фазу своей эволюции, что не станет помехой проявлениям<br />

65


иных своеобразных процессов в крупномасштабных (галактики, скопления<br />

галактик и их сверхскопления) и мелкомасштабных (звезды, планеты и т.д.) ее<br />

объектах и структурах.<br />

Вместе с тем общими как для Вселенной в целом, так и для ее<br />

крупномасштабных объектов несомненно будут сохраняться процессы<br />

сочетания сил расширения и сжатия, то есть дуалистический механизм<br />

эволюции.<br />

В галактических формах (спиральные, эллиптические, сферические и<br />

неправильные) современной Вселенной ученые в последние годы пытались<br />

найти последовательность возникновения и трансформации их из одних форм<br />

в другие, но основываясь при этом на концепции расширяющейся Вселенной.<br />

Однако эти попытки не увенчались успехом, поскольку возникли необъяснимые<br />

противоречия, вызванные необходимостью подразделять галактики на<br />

старые и молодые (между тем как они возникли одновременно);<br />

– а также невозможностью объяснить почему у “очень старых”<br />

неправильных галактик обнаружено наибольшее количество газов, иногда до<br />

трети от массы самого объекта:<br />

– и, наконец, почему у “старого” объекта есть еще вещество, из<br />

которого могут образовываться звезды?<br />

Все эти вопросы и противоречия полностью снимает созданная<br />

автором Общая теория происхождения и эволюции Вселенной.<br />

Итак, как отмечалось выше, по единодушному убеждению ученых, все<br />

галактики сформировались одновременно в интервале времени после<br />

начала Большого взрыва 0,7 млн. – около 2 млрд. лет. На начальном этапе<br />

данного временного интервала, очевидно, во Вселенной проявлялись сложные<br />

комбинации сил расширения и сжатия, поэтому галактики имели<br />

неправильную форму. В последующем из этого хаоса неправильных<br />

галактик сформировался тот наблюдаемый ныне п орядок – из спиральных,<br />

эллиптических и сферических галактик. При этом модель трансформации<br />

галактик из одних форм в другие выглядит следующим образом:<br />

неправильные → спиральные → эллиптические → сферические.<br />

Эта последовательная цепочка трансформации галактик снимает неясные<br />

вопросы: почему у неправильных галактик обнаружено наибольшее количество<br />

газов и почему у них есть еще вещество, из которого могут образовываться<br />

звезды? Ответ очевиден: неправильные галактики – это реликт начального,<br />

после этапа чистого расширения хаоса, существовавшего в современной<br />

Вселенной, из которого возникла наблюдаемая нами гармония.<br />

Косвенным, если не сказать больше, подтверждением приведенной выше<br />

цепочке причинно – следственных трансформаций галактик служит и<br />

предложенная Э.Хабблом схема. Она имеет вид “камертона”: на “рукоятке”<br />

ее изображены эллиптические галактики, на двух ответвлениях – спиральные<br />

галактики. В том месте, где ответвления соединяются с рукояткой находится<br />

чечевицеобразная галактика, обладающая некоторыми особенностями<br />

спиральных и эллиптических галактик. Из этой схемы также следует, что<br />

66


спиральные галактики в своем развитии трансформируются в<br />

эллиптические.<br />

Очевидно, что эта схема нуждается в дополнении недостающих звеньев из<br />

неправильных и сферических галактик. При этом неправильные галактики<br />

закономерно ложатся между двух ответвлений “камертона”, на которых размещены<br />

спиральные галактики, а сферические галактики укладываются в основание<br />

“рукоятки” “камертона Хаббла”, придавая схеме полную завершенность.<br />

Выводы:<br />

1. Впервые создана Общая теория происхождения и эволюции<br />

Вселенной, основанная на фактологических данных, полученных к настоящему<br />

времени, в которой получили научное обоснование механизмы формирования<br />

первозданной Вселенной, сингулярности, Большого взрыва и современной<br />

Вселенной в целом, а также крупномасштабных ее объектов.<br />

2. В Общей теории происхождения и эволюции Вселенной доказано,<br />

что сжатие (гравитация, притяжение) и расширение (антигравитация,<br />

отталкивание) являются главными физическими причинами механизма<br />

формирования Вселенной в целом, а также крупномасштабных и<br />

мелкомасштабных ее объектов и структур.<br />

3. В составе Общей теории происхождения и эволюции Вселенной<br />

обосновано наличие трех частных теорий:<br />

– Расширяющейся Вселенной (А.Эйнштейн, А.Фридман, Э.Хаббл; (1922);<br />

– Сжимающейся Вселенной (О.А.Одеков; 2008);<br />

– Синхронно расширяющейся и сжимающейся Вселенной<br />

(О.А.Одеков; 1990).<br />

4. Положения Общей теории происхождения и эволюции Вселенной<br />

применимы и к мелкомасштабным структурам Вселенной (звезды, планеты и<br />

др.), причем одно из приложений, отвечающее частной теории, опубликовано<br />

под названием “Синхронно расширяющаяся и сжимающаяся Земля” в<br />

монографии автора (7, стр. 183-190).<br />

Научно-исследовательский<br />

геолого-разведочный институт<br />

ГК “Туркменгеология”<br />

Принято 19 января 2009 г.<br />

ЛИТЕРАТУРА<br />

1. Одеков О.А. О природе “вторичных” складок Юго-Западного Туркменистана.<br />

Ж. Нефтяная и газовая промышленность Средней Азии. Выпуск 1, 1965.<br />

2. Одеков О.А. Новый генетический тип складки. Известия АН ТССР, серия ФТХ и<br />

ГН, №3, 1969.<br />

3. Одеков О.А. Явление совместного действия вертикальных и горизонтальных<br />

тектонических движений в земной коре (научное открытие). Приоритетная справка<br />

Госкомизобретений, 1978.<br />

4. Одеков О.А. Общая теория образования складчатых и разрывных дислокаций в<br />

земной коре. Известия АН ТССР, серия ФТХ и ГН, №2, 1979.<br />

67


5. Одеков О.А. Явление совместного действия вертикальных и горизонтальных<br />

тектонических движений в земной коре (обнаружение, исследование и<br />

приложения). Ашхабад: “Ылым”, 1981.<br />

6. Одеков О.А. Землетрясения. Москва: Изд. “Знание”, 1988/11.<br />

7. Одеков О.А. Земли неровное дыханье. Ашхабад: “Туркменистан”. 1990.<br />

8. Одеков О.А. Биобиблиография. Ашхабад: “Ылым”, 2005.<br />

9. Галактики. Интернет. Gonov.net, Vseprogolub.net Website Astroera. 2008.<br />

10. Девис П. Случайная Вселенная. Москва: Изд. “Мир”, 1985.<br />

11. Девис П. Суперсила. Поиск единой силы природы. Москва: Изд. “Мир”, 1989.<br />

12. Кауфман У. Космические рубежи теории относительности. Москва: Изд.<br />

“Мысль”, 1984.<br />

13. Кросс Л. и Шеррер. Наступит ли конец космологии? Ускоряющаяся Вселенная<br />

уничтожает следы собственного прошлого.<br />

14. Крупномасштабная структура Вселенной. Сб. под редакцией Лонгейра Л. и<br />

Эйнасто Я. Москва: Изд. “Мир”, 1981.<br />

15. Николсон Л. Тяготение, черные дыры и Вселенная. Москва: Изд. “Мир”, 1983.<br />

16. Пригожин И. и Стенгерс И. Порядок из хаоса. Новый диалог человека с<br />

природой. Москва: Изд. “Прогресс”, 1986.<br />

17. Силк Дж. Большой взрыв. Рождение и эволюция Вселенной. Москва: Изд.<br />

“Мир”, 1982.<br />

Ö.A.Ödekow<br />

ÄLEMIŇ EMELE GELŞINIŇ <strong>WE</strong> EWOLÝUSIÝASYNYŇ<br />

UMUMY TAGLYMATY<br />

Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymatynyň dogrulygyna awtor<br />

sinhron ýagdaýda giňelýän we gysylýan älem baradaky garaýşyny esaslandyrmanyň üsti bilen<br />

geldi. Ol bolsa öz gezeginde Ýeriň özünde hem onuň daşynda giňemegiň we gysylmagyň<br />

bardygyna şaýatlyk edýän delillere we ýeriň kosmiki jisim hökmünde ewolýusiýasynda<br />

tektogenez prosesleriň öwrenilişine daýanýar (1965-1990). Älemiň emele gelmeginde,<br />

döremeginde we uzak wagtlaýyn ewolýusiýasynda giňelmäniň (antigrawitasiýanyň, itişmäniň)<br />

we gysylmanyň (grawitasiýanyň, çekişmäniň) barlygynyň ykrar edilmegi täze delilleriň<br />

alynmagy we olara akyl ýetirilmegi bilen baglanyşykly döreýän soraglara jogap bermäge, şeýle<br />

hem bu garaýşyň netijesinde düýpli netijelere gelmäge mümkinçilik berýär.<br />

Älemiň ilkibaşda emele gelmesinde gysylýan Älem baradaky hususy taglymata laýyk<br />

gelýän ösüş mehanizmleriniň biri amala aşýar (Ö.Ödekow).<br />

Soňra bolsa singulýarlyga öwrülen Älem häzirki Älemiň düwünçegine (meniň teklip<br />

edýän adalgam) öwrülýär.<br />

Häzirki Älem umumylykda ösüşiň aşakdaky döwürlerini başdan geçirdi:<br />

– arassa görnüşde giňelmek (700000 ýyl);<br />

– gysylmaklyk bilen bir hatarda giňemegiň artykmaçlyk etmegi (0,7 million –<br />

– 2milliard ýyl);<br />

– giňelmek bilen bir hatarda gysylmaklygyň artykmaçlyk etmegi (2 milliard ýyldan<br />

az – takmynan 8,7 milliard ýyla çenli);<br />

– mundan soňra gysylmak bilen bir hatarda giňemegiň artykmaçlyk etmegi (soňky<br />

5 mlrd. ýyl). Bu döwürde giňemegiň tizlenmesi başlady.<br />

Şunlukda, Älemiň düzümindäki iri obýektler 700000 ýyllyk möhletden soň<br />

68


2mlrd ýyla ýakyn wagtyň içinde, ýagny olaryň emele gelmegi tamamlanýança we häzirki<br />

zamanda şeýle ösüşleri başdan geçiripdirler:<br />

– giňeýän güýçler bilen bilelikde gysylýan güýçleriň artykmaçlyk etmegi (Spiral<br />

görnüşli galaktikalar);<br />

– ýa-da deň hereket edýän, giňeýän we gysylýan güýçleriň täsiri (elliptiki we steriki<br />

galaktikalar);<br />

– ýa-da giňeme we gysylma güýçleriniň çylşyrymly kombinasiýasy (dogry däl<br />

galaktikalar).<br />

Şunda galaktikalaryň bir görnüşden başga bir görnüşe geçmegi şu görnüşde bolup<br />

geçýär:<br />

dogry däl → spiral görnüşli → elliptiki → sferiki.<br />

Geçişiň şu yzygiderli zynjyry düşnüksiz birnäçe soragy aradan aýyrýar: näme üçin<br />

dogry däl galaktikalarda gazlaryň iň köp möçberi hem-de entägem ýyldyz döreme<br />

mümkinçiligi bolan jisimler bar.<br />

Jogap aýdyňdyr: dogry däl galaktikalar häzirki Älemde bar bolan haosyň arassa<br />

giňelme döwrüniň galyndysydyr.Ondan soň bolsa biziň häzirki görýän sazlaşykly dünýämiz<br />

emele gelendir.<br />

Ilkinji gezek häzirki wagta çenli belli bolan delillere daýanýan Älemiň emele<br />

gelme we ewolýusion taglymaty esaslandyryldy.<br />

Onda ilkibaşda Älemiň emele gelmesiniň singuliýarlygynyň ägirt uly<br />

partlamasynyň, häzirkizaman Äleminiň we onuň iri obýektleriniň emele gelme<br />

mehanizmi ylmy taýdan esaslandyryldy.<br />

Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymatynda gysylma<br />

(grawitasiýa, çekilme) we giňelme (antigrawitasiýa, itekleşme) hadysalarynyň Älemiň we<br />

onuň iri hem ownuk obýektleriniň we strukturalarynyň emele gelme mehanizminiň esasy<br />

fiziki sebäpleridigi subut edildi.<br />

Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymatynyň düzüminde üç<br />

sany aýratyn taglymat esaslandyryldy:<br />

– giňeýän Älem taglymaty (Eýnşteýin, A. Tridman, E.Habbl; 1922);<br />

– gysylýan Älem taglymaty (Ö.A.Ödekow; 2008);<br />

– bir wagtda giňeýän we gysylýan Älem taglymaty (Ö.A.Ödekow; 1990).<br />

Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy nazaryýetiniň düzgünleri Älemiň<br />

kiçi möçberdäki strukturalary dogrusynda hem kabul ederliklidir. Hususy taglymatyň bölegi<br />

awtoryň monografiýasynda “Bir wagtda giňeýän we gysylýan Ýer” ady bilen çap edildi<br />

(7; 183-190 sah.).<br />

O.A.Odekov<br />

GENERAL THEORY OF ORIGIN AND EVOLUTION OF THE UNIVERSE<br />

The author created General theory of origin and evolution of the Universe (GTOEU)<br />

through explanation of the conception of the synchronously expanding and contracting<br />

Universe. In its turn the Universe was formulated on the basis of the study of the processes<br />

of tectogenesis in the evolution of the Earth as cosmic body and facts, which are indicative<br />

of presence of tensions and contractions both in the Earth and outside its limits (1965-1990).<br />

Admission of the origin, birth and long evolution of the Universe and expansion<br />

(antigravitation, repulsion) and contraction (gravitation, attraction) answers many questions,<br />

occurring in connection with acquisition of new facts and their perception, as well as<br />

enables to discover fundamental consequences following from conception.<br />

69


One of the mechanisms of the development of the Universe, appropriate to the<br />

particular theory of the contracting Universe was realized in the scenario of the primeval<br />

Universe. (O.A.Odekov)<br />

Then the real primeval Universe, transformed into singularity, substantially becomes<br />

embryo (the term suggested by me) of the modern Universe.<br />

Modern Universe was developing in whole<br />

– from pure expansion (during 700 000 years);<br />

– through prevalent expansion in combination with contraction in interval 0.7<br />

million – about 2 billion years;<br />

– to prevalently contracting in combination with expanding in interval from less<br />

2 billion till approximately 8.7 billion years;<br />

– and later to prevalently expanding in combination with contracting in the next<br />

5 billion years, when the acceleration of the expansion began.<br />

In this case when the large-scale objects formation occurred in the composition of<br />

the Universe after boundary of 700 000 years during approximately 2 billion years, they<br />

developed till nowadays in the regimen:<br />

– prevalently contractive force in the combination with expanding (helical<br />

galaxies);<br />

– or identically effective force of expansion and contraction (elliptical and<br />

spherical galaxies);<br />

– or complex combination of forces of expansion and contraction (irregular<br />

galaxies).<br />

In this case model of transformation of galaxies from one form into other forms can<br />

be shown in the following way:<br />

irregular → helical → elliptical → spherical<br />

This consecutive chain of transformation of galaxies withdraws unnecessary<br />

questions: why was the maximal quantity of gases discovered in irregular galaxies? Why<br />

do they have a substance, which is able to form stars? The answer is clear: irregular<br />

galaxies are the relict of initial, pure expansion of chaos after the stage; this chaos existed<br />

in the modern Universe with the help of which the observed harmony arose.<br />

It is the first time General theory of origin and evolution of the Universe is created,<br />

this theory is based on fact data, received at present time. Mechanisms of formation of the<br />

primeval Universe, singularity, Big Bang and in whole the modern Universe, as well as<br />

its large-scale objects acquired scientific explanation in this theory.<br />

It was proved in the General theory of origin and evolution of the Universe, that<br />

contraction (gravitation, attraction) and expansion (antigravitation, repulsion) are the main<br />

physical reasons of the mechanism of formation of the Universe in whole, as well as its<br />

large-scale and small-scale objects and structures.<br />

The presence of three particular theories is proved in the composition of General<br />

theory of origin and evolution of the Universe:<br />

– theory of the Expanding Universe (A.Einstein, A.Friedmann, E.Habble; (1992);<br />

– theory of the Contracting Universe (O.A.Odekov; 2008);<br />

– theory of the synchronously expanding and contracting Universe (O.A.Odekov; 1990).<br />

Outlines of the General theory of origin and evolution of the Universe is also used<br />

to small-scale structures of the Universe (stars, planets and others), and one of the<br />

applications, answering the particular theory, is published with the name “The<br />

synchronously expanding and contracting Universe” in the monograph of the author<br />

(7, 183-190 pp.).<br />

70


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

P.A.Nazarow, A.Цkdirow<br />

KUWWATLY TRANSFORMATORLARYŇ YGTYBARLY<br />

PEЭDALANYLYŞYNY KESGITLEЭJI GURNAMA<br />

Tьrkmenistanda energetika ugry uly depgin bilen цsэдr [1,2]. Elektrik<br />

energiэany uzak aralyklara ibermek we elektrik эьklerini paэlamak ьзin ulanylэan<br />

esasy desga bolup, kuwwatly transformatorlar hyzmat edэдrler [3,4].<br />

Transformatorlaryň kuwwatlaryny isripsiz peэdalanmak bolsa ykdysady tarapdan<br />

mцhьm we цrдn дhmiэetli meseleleriň biridir.<br />

Kuwwatly transformatorlaryň energiэa эitgileri iki bцlekden durэarlar:<br />

– sarymlardaky эitgiler;<br />

– transformatoryň polat jigerindдki dцreэдn эitgiler.<br />

Elektrik sarymlaryndaky эitgiler transformatoryň эьkьne baglydyr. Эьkьň<br />

togy ulaldygyзa bu эitgi toguň ikinji derejeli funksiэasy boэunзa kцpelэдr.<br />

Transformatoryň polat jigerindдki dцreэдn energiэa эitgileri<br />

transformatoryň jigeriniň gцwrьmine, magnit hдsiэetnamasyna, gurluşyna we elektrik<br />

setiň эygylygyna, dartgynlylygyna (naprэaћeniэesine) baglydyr. Şeэlelikde,<br />

transformatoryň jigerindдki эitgileri transformatoryň эьkьne bagly dдldir. Senagat<br />

kдrhanalaryndaky transformatorlar uly kuwwat bermek ьзin niэetlenilip, kцplenз<br />

polat jigerindдki эitgileriniň kцplьgi bilen tapawutlanэarlar.<br />

Hдzirki dцwьrde transformatoryň jigerindдki эitgilerini hem-de sarym<br />

эitgilerini цzbaşdak aэratynlykda цlздp bilэдn abzal эokdur. Şol sebдpli awtorlar<br />

transformatorlaryň эitgilerini цlзeэдn abzalyň gцzlegleriniň netijelerini şu makalada<br />

getirmegi maksadalaэyk bildiler.<br />

Gьэзli transformatorlaryň kuwwatyny isripsiz peэdalanmak ьзin,<br />

transformatorlarda эitirilэдn kuwwatlary nдdip azaldyp (minimizirleşdirip)<br />

bolэandygynyň usullaryny birnдзe зyzgylar arkaly seljermegi, цlзeglerde goэberilэдn<br />

эalňyşlyklary hasaba alyp, transformatorlaryň peэdaly tдsir koeffisiэentini (PTK)<br />

kesgitleэдn gurnamany (ulgamy) dцretmegi, soňra synaglardan geзirip цnьmзilikde<br />

ornaşdyrmagy, ylmy barlaglar bilen esaslandyrmagy awtorlar цz цňlerinde maksat<br />

edindiler. Kuwwatly transformatorlaryň PTK-syny kesgitleэдn ulgamy dцretmek ьзin<br />

birnдзe зyzgylary hцdьrleэдris.<br />

I wariant<br />

Эokary kuwwatly transformatorlaryň isripsiz ygtybarly ulanylэandygyny<br />

anyklamak ьзin kesgitli bir wagt aralykda degişli transformatoryň ortaзa PTK-syny<br />

kesgitlдp цwrenmeklik zerurdyr.<br />

71


TT 1<br />

KT<br />

TT 2<br />

TH 1 TH 2 DP 1 – цlзeэji P 1 – özgerdijiniň<br />

datзigi<br />

DP DP<br />

DP 2 – цlзejii P 2 – özgerdijiniň<br />

1 2<br />

datзigi<br />

P 2 /P 1<br />

P 2<br />

– bцlьji abzal<br />

P 1<br />

η<br />

η<br />

– PTK-ny gцrkeziji abzal<br />

1-nji зyzgy<br />

Ortaзa PTK-nyň tapylyşy:<br />

1<br />

T<br />

T<br />

∫<br />

P<br />

(t)dt<br />

2<br />

0<br />

Э2A<br />

η ort = =<br />

T<br />

(1)<br />

1 Э1A<br />

P<br />

1(t)dt<br />

T<br />

∫<br />

0<br />

Bu эerde<br />

Э 2A<br />

– transformatoryň зykalgasyndaki işjeň (aktiw) energiэa.<br />

Э 1A<br />

– transformatoryň girelgesindдki işjeň energiэa.<br />

Eger-de (1) formula esaslansak, onda ortaзa PTK-syny kesgitlemek ьзin<br />

transformatoryň girelgesinde we зykalgasynda işjeň energiэany hasaplaэjylary<br />

TT 1<br />

KT<br />

TT 2<br />

TH 1<br />

WH 1 WH 2<br />

2-nji зyzgy<br />

TH 2<br />

ululygydyr.<br />

Цlзegiň эalňyşlygy şu formula bilen hasaplanyp bilner:<br />

(счетчик) oturtmaly bolэarys.<br />

Зyzgyda gцrkezilen WH 1<br />

,<br />

WH 2<br />

– transformatoryň эokarky we<br />

aşaky taraplarynda oturdylan işjeň<br />

energiэalaryň hasabyny эцrediji<br />

abzallar.<br />

Şular эaly зyzgylaryň, edilэдn<br />

talaplary kanagatlandyrmaэan tarapy<br />

TT, TH – transformatorlardaky<br />

burзuň we otnositel эalňyşlyklaryň<br />

δ<br />

2 2 2<br />

= 2 (δ + δ δ )<br />

(2)<br />

Σ wh TT +<br />

TH<br />

72


Bu эerde<br />

δ wh<br />

– hasaby эцredэдn hasaplaэjylaryň эalňyşlygy.<br />

δ TT<br />

– цlзeэji TT transformatoryň эalňyşlygy.<br />

δ TH<br />

– цlзeэji TH transformatoryň эalňyşlygy.<br />

Şu эalňyşlyklaryň дhlisi gьэзli transformatoryň nominal (takyk) kuwwatynyň<br />

dьzьmine girэдr.<br />

Şular эaly зyzgylar bilen hasaplanylanda эalňyşlyklar 3-4%-den uly bolэar.<br />

Mysal ьзin transformatorlarda hakyky işjeň эitgi adaty kuwwatyň 6-7%-ne deňdir,<br />

эagny ∆ P T<br />

≈ (0,06–0,07)·P a<br />

, (cosφ = 1).<br />

Diэmek, 2-nji formuladan:<br />

2 (2<br />

2<br />

2 2<br />

+ 0,5 + 0,5 ) = 3% – netijдni alarys.<br />

Şeэlelikde, gцrkezilen usul bilen transformatoryň PTK-syny цlзesek, цlзegiň<br />

эalňyşlygy 50%-den kцp bolэar.<br />

II wariant<br />

Эitirilэдn kuwwatlaryň gцni цlзenilişi.<br />

Bu usulda-da gцrkezilen зyzga degişli şertleri kabul edip, transformatoryň<br />

peэdaly tдsir koeffisientini<br />

η<br />

tr<br />

P<br />

P<br />

2 1 tr<br />

tr<br />

= = = 1−<br />

(3)<br />

1<br />

P − ΔP<br />

P<br />

1<br />

ΔP<br />

P<br />

1<br />

gцrnьşde aňladyp bileris.<br />

Bu эerde<br />

∆ P tr<br />

= ∆ P mis<br />

+ ∆ P polat<br />

– transformatoryň mis sargylaryndaky we polat<br />

demrindдki эitgileri.<br />

Onda bir dцwrьň (periodyň) dowamynda transformatoryň ortalaşdyrylan<br />

peэdaly tдsir koeffisientiniň kesgitlenilişi.<br />

= 1−<br />

T<br />

∫<br />

ΔP<br />

η<br />

tr.ort.<br />

(t)dt +<br />

mis<br />

0 0<br />

T<br />

∫<br />

0<br />

ΔP<br />

= 1−<br />

ΔP<br />

1 tr<br />

T<br />

∫<br />

∆P<br />

(t)dt<br />

mis.ort.<br />

polat<br />

+ ΔP<br />

ΔP<br />

l.ort<br />

polat.ort.<br />

(t)dt<br />

ΔЭ<br />

= 1−<br />

=<br />

mis<br />

+ ΔЭ<br />

Э<br />

1 tr<br />

polat<br />

(4)<br />

(4) formuladan gelip зykyşyna gцrд, transformatoryň PTK-syny hasaplamak<br />

ьзin energiэany цlзeэji ьз sany (∆ Э mis<br />

; ∆ Э polat<br />

; Э 1tr<br />

) hasaplaэan hasaplaэjylaryň<br />

gerekdigini delillendirip bolэar. Şol ьз sany hasaplaэjylaryň ikisi mis geзirijidдki we<br />

73


polat demirdдki эitirilэдn energiэalary цlзeэдn bolsalar, onda ьзьnji hasaplaэjy<br />

transformatoryň эokary woltly tarapyndaky energiэany цlзeэдr. Bu 3-nji hasaplaэjy<br />

transformatoryň эokarky tarapyndaky TT we TH цlзeэji transformatorlar bilen<br />

эцriteleşdirilen зyzgyda эygnalэar.<br />

Şeэlelikde, transformatoryň mis sargylaryndaky we polat demrindдki эitgilerini<br />

hemişe цlздp (hasaplap) durar эaly эцrite hasaplaэjyny dцretmegiň zerurlygy эьze<br />

зykэar.<br />

Indi bolsa tдze hasaplaэjyny nдdip dцretmegiň meselelerine garalyň;<br />

Belli formulany [2] цzleşdireliň.<br />

∆ P mis<br />

=3 · I 2 2tr<br />

· r e.m.<br />

Bu эerde r e.m.<br />

= r' 2 tr.<br />

+ r 1 tr.<br />

r 1 tr.<br />

– transformatordaky birinji sarymyň işjeň garşylygy.<br />

r' 2 tr.<br />

– transformatordaky ikinji sarymyň birinji sarymyna gцrд hasaplamalar<br />

arkaly getirilen işjeň garşylygy,<br />

r e.m<br />

– transformatoryň mis sargylaryndaky işjeň garşylyklarynyň jemi.<br />

Onda<br />

ΔPmis.nom<br />

re.m<br />

= bolar. (5)<br />

2<br />

3⋅<br />

I<br />

Şeэlelikde, islendik iş dьzgьninde transformatoryň mis sargylarynda эitirэдn<br />

kuwwat эitgisi<br />

2 tr<br />

2 ΔP<br />

2 ΔP<br />

ΔP mis = 3⋅<br />

I2 tr ⋅ = I2 tr bolar. (6)<br />

3⋅<br />

I<br />

Sargylardaky эitirilэдn energiэa:<br />

Onda<br />

Bu эerde<br />

mis.nom<br />

2<br />

tr.nom<br />

mis.nom<br />

2<br />

Itr.nom<br />

T<br />

mis.nom<br />

2<br />

tr.nom<br />

ΔЭ = ∫ΔP<br />

⋅dt<br />

bolar.<br />

mis<br />

T<br />

0<br />

mis<br />

T<br />

ΔPmis.nom<br />

2<br />

2<br />

ΔЭ mis = ⋅∫ I2<br />

(t)dt = k<br />

2<br />

∫ I<br />

tr<br />

2 tr.nom (t)dt bolar (7)<br />

I<br />

tr.nom<br />

ΔP<br />

k = gцnьmellik koeffisienti;<br />

I<br />

I 2<br />

– islendik iş dьzgьnindдki toguň bahasy.<br />

Эene-de [2] belli bolşy эaly,<br />

0<br />

∆ P x.x<br />

= ∆ P polat<br />

= U 2 1<br />

· g tr<br />

bolar.<br />

0<br />

74


Bu эerde<br />

g tr.<br />

– transformatoryň geзirijiligi;<br />

ΔPpolat<br />

onda g<br />

tr.<br />

=<br />

2<br />

bolar (8)<br />

U<br />

nom<br />

ΔP<br />

polat<br />

ΔP<br />

polat.nom 2<br />

= ⋅ U<br />

2<br />

1 tr bolar (9)<br />

Unom<br />

Bu эitirilэдn ∆ P polat<br />

– kuwwata degişli energiэa<br />

T<br />

T<br />

ΔPpolat.nom<br />

2<br />

2<br />

ΔЭ mis = ⋅∫ U (t)dt = C<br />

2<br />

∫ U<br />

1<br />

1 (t)dt<br />

(10)<br />

U<br />

0<br />

Bu эerde<br />

ΔPpolat.nom<br />

C =<br />

2<br />

– transformatoryň pasporty boэunзa hasaplap bolэan koeffisient<br />

Unom<br />

U 1<br />

– islendik iş dьzgьninde transformatoryň birinji sargysyndaky dartgynlylyk<br />

(naprэaћeniэe).<br />

Эokarda seljerilen formulalara esaslanyp, gьэзli transformatorlar ьзin<br />

PTK-nyň ortaзa bahasy.<br />

T<br />

∫<br />

∫<br />

T<br />

∫<br />

0<br />

2<br />

2<br />

K U2<br />

(t)dt + C U1<br />

(t)dt<br />

0 0<br />

η tr.ort. = 1−<br />

(11)<br />

T<br />

P (P)dt<br />

0<br />

1 tr.<br />

Bu gelen analitiki (11) netijд esaslanyp, şu aşakdaky зyzgyny hцdьrleэдris.<br />

∫<br />

U 2<br />

u<br />

TH<br />

Wh<br />

TT<br />

∫<br />

I 2<br />

I<br />

KT<br />

3-nji зyzgy<br />

75


Зyzgyda integrator hцkmьnde birfazaly induksion hasaplaэjylar ulanyldy.<br />

Derňelэдn ulgamyň goэberen эalňyşlyklarynyň<br />

jemini derňemek<br />

Umumy эalňyşlyklaryň jemini şu aşakdaky formula bilen hasaplamaklyk kabul<br />

edildi.<br />

δ<br />

2 2 2 2 2<br />

= δ % + δ % + δ % + δ % δ %<br />

(12)<br />

Σ TT TH UC UH +<br />

Bu formulada:<br />

δ TT<br />

– TT – transformatoryň;<br />

δ TH<br />

– TH – transformatoryň;<br />

δ UC<br />

– induksion hasaplaэjynyň;<br />

δ UH<br />

– integratoryň, degişlilikde doly we otnositel эalňyşlyklary;<br />

δ goşm<br />

– temperaturanyň ьэtgemegi netijesinde dцreэдn goşmaзa эalňyşlyk.<br />

goşm<br />

δ goşm<br />

= δ (t);<br />

R t<br />

= R 0<br />

(1 + αt)<br />

Bu эerde<br />

R 0<br />

– nolo temperaturada sarymlaryň garşylygy. Цz gezeginde<br />

1<br />

R 0<br />

= ρ ⋅ , α – misiň temperatura koeffisienti.<br />

S<br />

Temperatura bagly goşmaзa эalňyşlygy tapmak ьзin transformatoryň rugsat<br />

berlen gyzma temperaturasyny kesgitlemeli. Bu ∆ t – temperatura,<br />

Onda<br />

∆ t = t maks<br />

– t min<br />

.<br />

∆ R t<br />

= R 0<br />

(1 + αt)<br />

Şeэle эagdaэda goşmaзa эalňyşlygyň tapylyşy:<br />

δ<br />

goşm<br />

ΔR<br />

% =<br />

R<br />

t<br />

ort<br />

⋅100%<br />

Эalňyşlyklaryň tejribeler arkaly kesgitlenilişi<br />

a) Takyk toklarda hasaplaэjylaryň 10 aэlawy ьзin sarp edilen t – wagtdaky<br />

bahalaryny tablisada эerleşdirэдris.<br />

Hasaplaэjynyň 10 aэlawynyň netijeleri.<br />

76


1-nji tablisa<br />

I,[A] 1 2 3 4 5<br />

t 1 [s] 322 237 85 45 28<br />

t 2 [s] 340 239 86 45 28<br />

t 3 [s] 325 234 88 46 30<br />

t 4 [s] 335 243 88 47 29<br />

t 5 [s] 358 232 88 46 30<br />

t 6 [s] 332 231 86 45 29<br />

t 7 [s] 335 233 84 44 30<br />

t 8 [s] 332 237 84 44 29,5<br />

t 9 [s] 335 235 86 44 30<br />

t 10 [s] 332 231 85 44 30<br />

Bдş gezek geзirilen tejribeleriň ortaзa t ort<br />

bahalary.<br />

I = 1[A] deň bolanda, t 1ort<br />

= 333,6[s] = 5,56 min<br />

I = 2[A] deň bolanda, t 2ort<br />

= 235,2[s] = 3,92 min<br />

I = 3[A] deň bolanda, t 3ort<br />

= 86[s] = 1,43 min<br />

I = 4[A] deň bolanda, t 4ort<br />

= 45[s] = 0,75 min<br />

I = 5[A] deň bolanda, t 5ort<br />

= 29,35[s] = 0,49 min netijeleri alarys.<br />

b) Takyk dartgynlylyklarda hasaplaэjylaryň 10 aэlawy ьзin sarp edilen<br />

t – wagtdaky bahalaryny tablisada эerleşdirэдris.<br />

Hasaplaэjynyň 10 aэlawynyň netijeleri.<br />

2-nji tablisa<br />

U, [kW] 0,05 0,1 0,15 0,2 0,22 0,24<br />

t 1, [min] 3,45 0,68 0,32 0,183 0,15 0,145<br />

t 2 [min] 3,5 0,69 0,32 0,183 0,16 0,148<br />

t 3 [min] , 3,53 0,7 0,32 0,183 0,163 0,15<br />

t 4 [min] 3,3 0,7 0,32 0,183 0,163 0,148<br />

t 5, [min] 3,23 0,69 0,32 0,183 0,165 0,148<br />

t 6, [min] 3,33 0,7 0,32 0,183 0,167 0,147<br />

t 7, [min] 3,1 0,72 0,32 0,183 0,167 0,148<br />

t 8, [min] 3,17 0,7 0,32 0,183 0,165 0,148<br />

t 9, [min] 3,3 0,69 0,32 0,183 0,167 0,15<br />

t 10, [min] 3,33 0,68 0,32 0,183 0,165 0,15<br />

Alty gezek geзirilen tejribe netijesinde ortaзa t ort<br />

bahalary<br />

U = 0,005 [kw] deň bolanda, ∆ t 1 ort<br />

= 3,324 min<br />

U = 0,1 [kw] deň bolanda, ∆ t 2 ort<br />

= 0,695 min<br />

U = 0,15 [kw] deň bolanda, ∆ t 3 ort<br />

= 0,32 min<br />

77


U = 0,2 [kw] deň bolanda, ∆ t 4 ort<br />

= 0,1834 min<br />

U = 0,22 [kw] deň bolanda, ∆ t 5 ort<br />

= 0,1632 min<br />

U = 0,24 [kw] deň bolanda, ∆ t 6 ort<br />

= 0,1482 min<br />

Эokarda gцrkezilen tablisalara hem-de hasaplamalara esaslanyp, iki sany<br />

t=f(I) hem-de t = f (U) baglanyşyklaryň grafikleri 4-nji (a) we (b) зyzgylarda<br />

degişlilikde gцrkezildi.<br />

5<br />

4<br />

•<br />

•<br />

• 1,82<br />

• 3,93<br />

3<br />

•<br />

3,324<br />

•<br />

3<br />

t ort<br />

0,75<br />

•<br />

a)<br />

2<br />

t ort<br />

0,00 0,1 0,15 0,2 0,25<br />

•<br />

•<br />

b)<br />

•<br />

1,43<br />

•<br />

•<br />

1 •<br />

0,695<br />

•<br />

• 0,33<br />

0,49<br />

•<br />

0,184<br />

•<br />

0,1632<br />

0 • ••<br />

• • •<br />

•<br />

•<br />

1 2 3 4 5<br />

0 • • • 0,1482<br />

•<br />

I(A)<br />

U(kw)<br />

2<br />

1<br />

4-nji çyzgy<br />

Gurlan grafiklerden peэdalanyp, islendik ∆ t wagt aralyklary ьзin эalňyşlyklary<br />

anyklap bolэan deňlemeleri hцdьrlдp, grafikleri bцleklдp gцni approksimirlenişiň<br />

formulasyndan peэdalanэarys.<br />

Tok ьзin<br />

t<br />

t<br />

1<br />

2<br />

= a<br />

1<br />

= a<br />

1<br />

+ b I<br />

1 1<br />

+ b I<br />

1<br />

⎫<br />

⎬ gцrnьşde эazyp bileris<br />

⎭<br />

2<br />

t1<br />

= 5,56 min, I1<br />

= 1,8 A ⎫<br />

Mysal ьзin,<br />

⎬ berlen bahalar ьзin a 1<br />

= 20,3,<br />

t 2 = 3,92 min, I2<br />

= 2 A ⎭<br />

b 1<br />

= – 8,2 netijeleri alarys, onda şu bahalar ьзin<br />

⎛ 20,32 − t1<br />

⎞<br />

I1<br />

= ⎜ ⎟<br />

⎝ 8,2 ⎠<br />

formulany alarys.<br />

Edil şular эaly meňzeşlikde, islendik ∆ t aralyk ьзin toklaryň formulalary:<br />

⎛ 8,9 − t ⎞ ⎛ 3,47 − t ⎞<br />

I2<br />

= ⎜ ⎟;<br />

I2<br />

= ⎜ ⎟;<br />

I4<br />

⎝ 2,49 ⎠ ⎝ 0,68 ⎠<br />

⎛1,79<br />

− t<br />

= ⎜<br />

⎝ 0,26<br />

⎞<br />

⎟<br />

⎠<br />

Şeэlelikde, transformatoryň mis sargysynda эitirilэдn energiэany takyk<br />

hasaplamak ьзin şu aşakdaky tertipleşdirilen formulany hцdьrleэдris:<br />

78


ΔЭ<br />

+<br />

mis<br />

0,75<br />

∫<br />

1,43<br />

= n<br />

TT<br />

⋅ k ⋅ A<br />

⎛ 3,47 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 0,68 ⎠<br />

2<br />

T<br />

∫<br />

0<br />

dt +<br />

2<br />

I (t)dt = n<br />

0,49<br />

∫<br />

0,75<br />

TT<br />

⎛1,79<br />

− t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 0,26 ⎠<br />

⎡<br />

⋅ k ⋅ A⎢<br />

⎢⎣<br />

2<br />

⎤<br />

dt⎥<br />

;<br />

⎥⎦<br />

3,92<br />

∫<br />

5,56<br />

⎛ 20,32 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 8,2 ⎠<br />

2<br />

dt +<br />

Bu эerde<br />

n TT<br />

– peэdalanylan TT-niň transformasiэa koeffisienti.<br />

M.nom<br />

2<br />

nom<br />

1,43<br />

∫<br />

3,92<br />

⎛ 8,9 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 2,49 ⎠<br />

2<br />

dt +<br />

ΔP<br />

k = = 3 re.m.nom<br />

– peэdalanylan TT-niň sargysyndaky ekwiwalent,<br />

I<br />

nominal garşylygy.<br />

A – dьzleэji koeffisient.<br />

0,49<br />

Biziň peэdalanan TT – transformatorymyz ьзin A = = 2,042 bolar,<br />

0,24<br />

0,49 – nominal (berlen) ∆ t – wagtda toguň minimal bahasy.<br />

Indiki hasapda naprэaћeniэe ьзin aňlatmany эazalyň (2-nji tablisa hem-de<br />

4-nji (b) зyzga seret).<br />

Naprэaћeniэe ьзin<br />

t<br />

t<br />

1<br />

2<br />

= c<br />

1<br />

= c<br />

1<br />

+ d U<br />

1<br />

+ d U<br />

1<br />

1<br />

2<br />

⎫<br />

⎬<br />

⎭<br />

deňlemeden peэdalanalyň<br />

t1<br />

= 3,324 min, U1<br />

= 0,05 kW ⎫<br />

Mysal ьзin:<br />

⎬<br />

t 2 = 0,695 min, U2<br />

= 0,1kW ⎭<br />

berlen bahalar ьзin<br />

c 1<br />

= 5,953; d 1<br />

= – 52,58<br />

netijeleri alarys.<br />

Onda şu bahalar ьзin<br />

⎛ 5,953 − t ⎞<br />

U 1<br />

= ⎜ ⎟ formulany alarys.<br />

⎝ 52,58 ⎠<br />

Şeэlelikde, islendik ∆ t – aralyk ьзin naprэaћeniэeleriň formulalary:<br />

⎛1,445<br />

− t ⎞ ⎛ 0,7298 − t ⎞ ⎛ 0,3854 − t ⎞ ⎛ 0,3282 − t ⎞<br />

2<br />

= ⎜ ⎟;<br />

U3<br />

= ⎜ ⎟;<br />

U4<br />

= ⎜ ⎟;<br />

U = ⎜ ⎟ bolar.<br />

⎝ 7,5 ⎠ ⎝ 2,732 ⎠ ⎝ 1,01 ⎠ ⎝ 0,75 ⎠<br />

U<br />

5<br />

Transformatoryň polat demrinden эitirilэдn energiэany takyk hasaplamak ьзin<br />

şu aşakdaky tertipleşdirilen formulany hцdьrleэдris.<br />

ΔЭ<br />

+<br />

polat<br />

0,1834<br />

∫<br />

0,32<br />

= n<br />

TH<br />

⎛ 0,7298 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 2,732 ⎠<br />

T<br />

⎡0,695<br />

2<br />

2<br />

⎛ 5,953 − t ⎞<br />

⋅C<br />

⋅ B ∫ U (t)dt = nTH<br />

⋅C<br />

⋅ B ⎢ ∫ ⎜ ⎟ dt +<br />

0<br />

⎢⎣<br />

3,324⎝<br />

52,58<br />

∫<br />

⎠<br />

2<br />

dt +<br />

0,1632<br />

∫<br />

0,1834<br />

⎛ 0,3854 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 1,01 ⎠<br />

2<br />

dt +<br />

0,1482<br />

∫<br />

0,1632<br />

0,32<br />

0,695<br />

⎛ 0,3282 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 0,75 ⎠<br />

⎛1,445<br />

− t<br />

⎜<br />

⎝ 7,5<br />

2<br />

⎤<br />

dt⎥;<br />

⎥⎦<br />

⎞<br />

⎟<br />

⎠<br />

2<br />

dt +<br />

79


Bu эerde<br />

n TH<br />

– peэdalanylan TH-niň transformasiэa koeffisienti.<br />

ΔPpol.nom<br />

C = – transformatoryň nominal geзirijiligi;<br />

2<br />

U<br />

B – dьzleэji koeffisient<br />

Biziň peэdalanan TH – transformatorymyz ьзin<br />

0,1632<br />

B = = 0,68 diэip hasaplalyň<br />

0,24<br />

0,1632 – nominal (berlen) ∆ t wagtda naprэaћeniэдniň minimal bahasy.<br />

Эokardaky formulalardan gцrnьşi эaly, sarymlardaky energiэa эitgisiniň цlзeg<br />

эalňyşlygy эьkьň toguna baglydyr. Эьkьň togy nдзe az boldugyзa şonзa-da цlзegiň<br />

otnositel эalňyşlygy kцpelэдr. Emma цlзegiň getirilen эalňyşlygy эьkьň togy boэunзa<br />

az ьэtgeэдr. Barlagyň netijelerinde hцdьrlenilэдn abzalyň umumy эalňyşlygynyň<br />

4%-den эokary dдldigi anyklanyldy.<br />

6-10 kw-ly эokary kuwwatly transformatorlar ьзin hцdьrlenilэдn abzal<br />

taээarlanyldy.<br />

Taээarlanylan abzalyň uzak wagtlap bцkdenзsiz işlemegi onuň<br />

ygtybarlydygyny hem-de durnuklydygyny gцrkezdi.<br />

Netije<br />

1. Güýçli transformatorlaryň kuwwatyny isripsiz peýdalanmak üçin birnäçe зyzgylara<br />

seredildi. Şol çyzgynyň içinden gereklisi saэlanyp alyndy (4-nji зyzga seret!)<br />

2. Saэlanyp hцdьrlenilen çyzgynyň prinsipinde güýçli transformatoryň peýdaly täsir<br />

koeffisientini gцni цlзeэдn mьmkinзilik dцredildi.<br />

3. Ölçegleriň netijelerinde ýüze çykýan ýalňyşlyklaryň dürli görnüşleriniň hasaba<br />

alnyşynyň formulasy (13) hödürlenildi.<br />

4. Ýalňyşlyklar geçirilen ylmy tejribeler arkaly kesgitlenildi (1-nji we 2-nji<br />

tablisalara seret!).<br />

5. Transformatorlaryň mis sargylaryndaky we polat demrindäki ýitgileri hasaplamak<br />

ьзin зyzgyda hasaba alnan (integratorlar, kwadratorlar) tertipleşdirilen takyk<br />

formulalar alyndy.<br />

Tьrkmen politehniki<br />

instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji эylyň<br />

6-njy iэuny<br />

80<br />

EDEBIЭAT<br />

1. Gurbanguly Berdimuhamedow. “Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky sцэmek –<br />

– bagtdyr. Aşgabat: TDNG, 2007.<br />

2. Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň ýurdy täzeden<br />

galkyndyrmak baradaky syýasaty. Aşgabat: TDNG, 2007.<br />

3. Федоров А.А. Справочник по электроснабжению промышленных предприятий.<br />

Электрооборудование и автоматизация. Москва: Энергоиздат, 1981.


4. Неклепаев Б.Н., Крючков И.П. Электрическая часть электростанций и<br />

подстанций. Справочные материалы для курсового и дипломного проектирования.<br />

М.: Энергоатомиздат, 1989.<br />

П.А.Назаров, А.Окдыров<br />

ИССЛЕДОВАНИЕ РАЗРАБОТКИ АВТОМАТИЧЕСКИХ УСТРОЙСТВ ДЛЯ<br />

ПОВЫШЕНИЯ НАДЕЖНОСТИ ЭЛЕКТРОСНАБЖЕНИЯ<br />

В связи с резким увеличением потребления органического топлива и<br />

уменьшением мировых запасов вопросы энергосбережения наравне с вопросами<br />

экологии приобрели в XXI веке особое значение.<br />

Решение данных проблем требует комплексного подхода, т.к. эти вопросы<br />

взаимосвязаны.<br />

Повышение коэффициента полезного действия (к.п.д.) эксплуатируемых<br />

электрических машин является одним из актуальных задач энергосбережения.<br />

Авторами статьи разработан измерительный комплекс для определения<br />

среднего к.п.д. силовых трансформаторов за контрольный период.<br />

Данный комплекс позволяет определить раздельно потери электроэнергии в<br />

стали и в обмотках эксплуатируемых силовых трансформаторов и, следовательно,<br />

сделать соответствующие выводы о целесообразности использования трансформатора<br />

данной мощности и конструкции.<br />

В работе приведены результаты исследований погрешности указанного<br />

комплекса при различных электрических нагрузках силовых трансформаторов.<br />

Длительная эксплуатация разработанного комплекса показала его достаточную<br />

надежность и эффективность.<br />

P.A.Nazarov, A.Okdirov<br />

RESEARCHES OF AUTOMATIC FACILITIES FOR THE INCREASE OF<br />

RELIABILITY OF PO<strong>WE</strong>R SUPPLY<br />

At present time due to high growth of organic fuel consumption and world stock<br />

decrease.<br />

The issues of saving the energy, as well as ecology problems acquire special<br />

importance.<br />

The solution of these problems requires a complex approach, because these issues<br />

are interrelated.<br />

The increase of the performance index of the electrical cars is one of the vital<br />

questions of energy saving.<br />

The article concerns the results of the measuring complex, which allow to measure<br />

the average efficiency of power transformers during a definite time.<br />

This complex make it possible to measure the loss of the power supply in steel and<br />

in the windings of the power transformers and, thus, come to corresponding conclusion on<br />

the expediency of the usage of the definite transformer.<br />

The results of the researches of the named complex’s error at the different electric<br />

load of power transformers are given in the article.<br />

The long-time exploitation of the worked out complex has shown its reliability and<br />

effectiveness.<br />

81


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

M.Mдmmedow<br />

TÄZE ÇYZYKLY DEŇAGRAMSYZ TERMODINAMIKA <strong>WE</strong><br />

TERMOELEKTRIGIŇ TERMODINAMIKA – FENOMENOLOGIЭA<br />

TEORIЭASY<br />

Bize Onzageriň çyzykly termodinamikasynyň düýpgöter ýalňyşdygynyň üstüni<br />

açmak başartdy.<br />

Onuň ýalňyşlygynyň esasy sebдbi hem termodinamikanyň ikinji başlangyjynyň<br />

nдdogry interpretasiэasyna esaslanэandygyndan ybaratdyr. Bu interpretasiэa gцrд,<br />

зyzykly dissipatiw ulgamyň deňagramsyz эagdaэynda, entropiýanyň öndürilişiniň<br />

lokal bahasy diňe oňyndyrlar (poloћiteldir). Şonuň ьзin hem, termodinamikanyň<br />

здginde hemme deňagramsyz prosesler цwrьlmeэдndirler.<br />

Eэsemde bolsa ikinji başlangyjyň matematiki formulirowkasyna görä,<br />

çylşyrymly dissipatiw ulgamyň deňagramsyz ýagdaýynda, entropiýanyň öndürilişiniň<br />

lokal bahalary (otrisatel) dдldir. Muňa biziň guran täze çyzykly deňagramsyz<br />

termodinamikamyz şaýatlyk edýär. Ol aşakdaky formulalar arkaly aňladylýar [1].<br />

n<br />

J<br />

n<br />

= ∑γ ik X k ( i,<br />

k 1... n),<br />

(1)<br />

i =<br />

k=<br />

1<br />

σ = ∑ Ji<br />

X i = ∑γ<br />

ik X i X k ≥ 0 ( X i ≠ 0, X k ≠ 0),<br />

(2)<br />

i=<br />

1<br />

n<br />

i,<br />

k = 1<br />

γ γ = 2 γ γ<br />

( γ > 0, γ > 0)<br />

(3)<br />

ik + ki ii kk<br />

ii kk<br />

(3) şerte görä (1) we (2) deňlikler aşakdaky görnüşe eýe bolarlar:<br />

Eger-de<br />

J<br />

n<br />

n<br />

1<br />

= γ i i ∑ X i γ ii + ∑(<br />

γ i k −γ<br />

ki)<br />

X k ( i,<br />

k 1... n),<br />

(4)<br />

2<br />

i =<br />

i=<br />

1<br />

k=<br />

1<br />

2<br />

n<br />

⎡ ⎤<br />

σ = ⎢∑<br />

Xi<br />

γ<br />

ii ⎥ ≥ 0<br />

(5)<br />

⎣ i=<br />

1 ⎦<br />

n<br />

∑<br />

i=<br />

1<br />

bolsa, onda deňagramsyz proses цwrьlэдndir.<br />

Eger-de<br />

X γ = 0<br />

(6)<br />

i<br />

ii<br />

82


n<br />

∑<br />

i=<br />

1<br />

bolsa, onda deňagramsyz proses цwrьlmeэдndir.<br />

(1)-(7) gatnaşyklarda:<br />

i<br />

i<br />

k<br />

X γ ≠ 0<br />

(7)<br />

i<br />

J , X , X – umumylaşdyrylan termodinamiki akymlar we gьэзler,<br />

γ<br />

ik<br />

( i,<br />

k = 1.... n)<br />

– kinetik koeffisientler;<br />

n – umumylaşdyrylan akymlaryň sany.<br />

Atanaklaэyn kinetik koeffisientler özara deň bolanda, (3) formula aşakdaky<br />

görnüşe eýe bolýar:<br />

ii<br />

γ = γ = γ γ ( i,<br />

k 1.... n)<br />

(8)<br />

ik ki i i kk =<br />

we umumylaşdyrylan akymlaryň hemmesi nola цwrьlэдrler. Bu bolsa Onzageriň<br />

зyzykly termodinamikasynyň ýetmiş эyldan hem artygrak döwrüň dowamynda<br />

цwrьlэдn prosesleriň termodinamikasy bolmak bilen, цwrьlmeэдn prosesleriň<br />

termodinamikasy diýen ýalňyş ada eэe bolup gelenligine şaýatlyk edэдr.<br />

Tдze termodinamikada Tomsonyň gipotezasy dogry bolэar. Netijede, bir эarym<br />

asyrdan artygrak dцwьrden soň Tomsonyň gipotezasy teoriэa taэdan esaslandyrylэar.<br />

Tдze зyzykly termodinamikany deňagramsyz termodinamika ulgamynda akyl<br />

ýetirmegiň derejesini dьэpgцter цzgerdэдnligi üçin, gürrüňsiz, ylmy rewolэusiэa<br />

hasap etmek bolar.<br />

Tдze termodinamikanyň здklerinde цwrьlэдnlik we цwrьlmeэдnlik<br />

düşünjeleriniň adaty kesgitlemeleri hem-de ikinji jynsly цmьrlik dwigateliň<br />

gadaganlygy ýalňyş bolýarlar. Şeýlelik bilen, tдze termodinamika adamzadyň öňki<br />

dьnэдgaraýşyny dьэpgцter özgerdýär. Şonuň üçin hem Onzageriň termodinamikasyna<br />

daэanэan hemme bilim ulgamyna tankydy nukdaэnazardan tдzeden seretmekligiň<br />

zerurlygy dцreэдr. Mysal hцkmьnde elektronlaryň konsentrasiýasynyň gradienti<br />

bolmadyk elektron geçirijiler üçin termoelektrigiň adaty termodinamikafenomenologiэa<br />

teoriýasynyň esasynyň tankydy derňewine garalyň.<br />

Bu эagdaэda tдze termodinamikanyň nukdaэnazaryndan, R Haazeniň [2]<br />

deňlemeleri aşakdaky görnüşe eэe bolarlar.<br />

J<br />

1<br />

∇T<br />

( β − ) ,<br />

⎛ 1 γ ⎞ F /<br />

= F α F ⎜ F<br />

T ⎟<br />

α ∇ϕ<br />

+ ∇ −<br />

T F<br />

β<br />

(9)<br />

⎝<br />

⎠ 2 T<br />

∇T<br />

( β − ) ,<br />

γ ⎛ 1 γ ⎞ F /<br />

J2<br />

= F ⎜ F<br />

T ⎟ +<br />

F<br />

α ∇ϕ<br />

+ ∇<br />

T F<br />

β<br />

⎝<br />

⎠ 2 T<br />

(10)<br />

Eksperimental postulata gцrд, eger akymlaryň biri nola deň bolsa, onda<br />

β = β<br />

/ = αγ bolar. (11)<br />

Şeýle bolanda, akymlaryň beýlekisiniň hem nola deň bojakdygy (9) we (10)<br />

deňlemelerden gцrьnэдr. Diэmek, Onzageriň özara gatnaşyklary (11) ýerine ýetende,<br />

akymlaryň ikisi hem nola deň bolэar. Akymlar noldan tapawutly bolup (6) şert ýerine<br />

83


ýetende bolsa (11) şert dogry bolmaэar. Emma şonda-da Tomsonyň gipotezasy dogry<br />

bolэar. Bu bolsa Onzageriň çyzykly termodinamikasynyň Tomsonyň gipotezasynyň<br />

hususy halyna ekwiwalentdigini gцrkezэдr.<br />

Şeýle hem, tдze termodinamika görä, Prigožiniň entropiýanyň öndürilişiniň<br />

minimumy hakyndaky prinsipi-de, Grootuň stasioanar эagdaэlary we<br />

termodinamikanyň Onzageriň gatnaşyklaryna daэanэan дhli wariasion prinsipleri<br />

nдdogry bolэarlar.<br />

Magtymguly adyndaky<br />

Tьrkmen dцwlet uniwersiteti<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

30-njy oktýabry<br />

EDEBIÝAT<br />

1. Мамедов М.М. Новая линейная неравновесная термодинамика – предполагаемое<br />

научное открытие революционного характера. Журнал “Естественные и<br />

технические науки”. Москва, №4, 2006.<br />

2. Хаазе Р. Термодинамика необратимых процессов. Москва: Издательство<br />

“Мир”, 1967.<br />

М.Мамедов<br />

НОВАЯ ЛИНЕЙНАЯ НЕРАВНОВЕСНАЯ ТЕРМОДИНАМИКА И<br />

ТЕРМОДИНАМИЧЕСКИ – ФЕНОМЕНОЛОГИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ<br />

ТЕРМОЭЛЕКТРИЧЕСТВА<br />

вид:<br />

Математическая модель новой линейной неравновесной термодинамики имеет<br />

J<br />

n<br />

n<br />

1<br />

= γ<br />

ii ∑ X<br />

i<br />

γ<br />

ii<br />

+ ∑ ( γ<br />

i k<br />

−γ<br />

ki<br />

) X<br />

k<br />

( i,<br />

k 1... n),<br />

(1)<br />

2<br />

i<br />

=<br />

i=<br />

1<br />

k = 1<br />

γ γ = 2 γ γ<br />

( γ > 0, γ > 0).<br />

(2)<br />

ik<br />

+<br />

ki ii kk<br />

ii kk<br />

n<br />

∑<br />

При этом, если X γ = 0<br />

(3)<br />

i=<br />

1<br />

то процесс обратим, в противном случае необратим.<br />

В рамках новой линейной термодинамики, термодинамически –<br />

феноменологическая теория термоэлектричества для электронных проводников при<br />

отсутствии градиента концентрации электронов выражается соотношениями:<br />

J<br />

i<br />

ii<br />

/ F<br />

( β − ) ∇ ,<br />

= F α F f − β<br />

(4)<br />

2T<br />

1<br />

T<br />

/ F<br />

( β − β ) ∇ ,<br />

J<br />

2<br />

= γF<br />

f +<br />

ϕ где<br />

1 γ<br />

f = α F∆ϕ<br />

+ ∆T.<br />

(5)<br />

2<br />

T F<br />

84


Здесь: F – постоянная фарадея, φ – электрический потенциал, α – относится<br />

/<br />

электропроводности, γ – k теплопроводности, β характеризует эффект наложения, β<br />

– соотствующий обратный эффект.<br />

В (4) и (5), если f = 0, то процесс обратим, в противном случае необратим.<br />

/<br />

Более того, если β = β , то процесс обратим с нулевыми потоками.<br />

Таким образом, изложенное свидетельствует о том, что традиционная теория<br />

термоэлектричества неадекватна.<br />

M.Mammedov<br />

NEW LINEAR NONEQUILIBRIUM THERMODYNAMICS AND<br />

THERMODYNAMICAL – PHENOMENOLOGICAL THEORY OF<br />

THERMOELECTRICITY<br />

The mathematical model of new linear nonequilibrium thermodynamics looks like:<br />

r<br />

J<br />

n<br />

n<br />

r 1<br />

r<br />

= γ<br />

ii ∑ xi<br />

γ<br />

ii<br />

+ ∑(<br />

γ<br />

ik<br />

−γ<br />

ki<br />

) xk<br />

( i,<br />

k 1... n)<br />

, (1)<br />

2<br />

i<br />

=<br />

i=<br />

1<br />

i=<br />

1<br />

γ γ = 2 γ γ ( γ > 0, γ > 0).<br />

(2)<br />

ik<br />

+<br />

ki ii kk II<br />

KK<br />

n<br />

r<br />

Thus, if x γ = 0<br />

∑<br />

i=<br />

1<br />

i<br />

the process is reversible, otherwise it is irreversible.<br />

Within the limits of new linear thermodynamics, the thermodynamical –<br />

phenomenological theory of thermoelectricity for electronic conductors at the absence of a<br />

gradient of concentration of electrons is expressed by ratio:<br />

r<br />

F<br />

J1 = F αF<br />

f −(<br />

β − β′<br />

) ∇T,<br />

(4)<br />

2T<br />

ii<br />

F<br />

J r 1 γ<br />

2<br />

= γF<br />

f + ( β − β′<br />

) ∇ϕ,<br />

where f = α F∇ϕ<br />

+ ∇T.<br />

(5)<br />

2<br />

T F<br />

Here: F – is constant Pharadeya, ϕ – electric potential, α – concerns electric<br />

conductivity, γ – concerns heat conductivity, β – characterizes the effect of the imposing,<br />

β′ – corresponding boomerang effect.<br />

In (4) and (5) if f = 0<br />

, the process is reversible, otherwise it is irreversible.<br />

Moreover, if β = β′<br />

, the process is reversible with zero streams.<br />

Thus, the above stated testifies that the traditional theory of thermoelectricity is<br />

inadequate.<br />

(3)<br />

85


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

YLMA ÖRKLENEN ÖMÜR<br />

Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistan<br />

döwletimiz Hormatly Prezidentimiziň taýsyz<br />

tagallasy bilen gün-günden gülläp ösýär.<br />

Aýratyn hem, bilim, ylym ulgamy Täze<br />

Galkynyşlar we beýik özgertmeler döwründe<br />

has-da belende galdy. Muňa diýarymyzda bu<br />

ulgamda bolup geçen özgerişlikler, ýetilen<br />

sepgitler aňryýany bilen şaýatlyk edýär.<br />

Hormatly Prezidentimiz çykyşlarynyň<br />

birinde “Binýat berk bolanda, bina<br />

ömürlikdir” diýip ýerlikli belläp geçýär.<br />

Çuňňur manyly jümleleri özünde jemleýän şu<br />

parasatly pikirlerden ugur almak bilen, biz<br />

bütin ömrüni kitaba örklän, durmuşyny durky<br />

bilen ylma bagyşlan alymlaryň biri barada<br />

söhbet etmekçi bolýarys.<br />

Oňa Türkmenistanyň Prezidentiniň<br />

ýanyndaky Ylym we tehnika baradaky ýokary<br />

geňeşiň Merkezi ylmy kitaphanasynyň<br />

direktory, taryh ylymlarynyň doktory, Türkmenistanyň medeniýetde at gazanan işgäri<br />

Almaz Ýazberdiýew diýýärler. Almaz Berdiýewiçiň ady diňe bir türkmen<br />

diýarymyzda däl-de, eýsem, sebitdeş döwletlerde-de, GDA ýurtlarynda-da belli<br />

kitapşynas, kitaphanaşynas we bibliografiýaşynas alym, pedagog hem-de başarjaň<br />

ýolbaşçy hökmünde uly hormat bilen tutulýar.<br />

A.Ýazberdiýew 1939-njy ýylyň 8-nji ýanwarynda Daşoguz welaýatynyň<br />

Akdepe etrabynyň Magtymguly daýhan birleşiginde gullukçy maşgalasynda eneden<br />

dogulýar.<br />

Ol başlangyç bilimi Akdepe etrabynyň Magtymguly daýhan birleşigindäki<br />

ýediýyllyk mekdepde alýar.<br />

1953-1956-njy ýyllarda Akdepe etrabynyň 1-nji orta mekdebinde okuwyny<br />

dowam edýär hem-de ony üstünlikli tamamlaýar.<br />

1957-1959-njy ýyllarda A.Ýazberdiýew Aşgabadyň medeni aň-bilim<br />

tehnikumynyň kitaphanaçylyk bölüminde okaýar we ony gyzyl diplom bilen gutarýar.<br />

Şol ýyl ol Moskwanyň Döwlet kitaphanaçylyk (häzirki Medeniýet) institutyna okuwa<br />

girýär. Eýýäm talyplyk ýyllarynda onuň ylmy döredijilige bolan ukyby ýüze çykyp<br />

başlaýar. Ol ýokary okuw mekdebiniň jemgyýetçilik, ylmy-döredijilik işlerine<br />

höwesjeň gatnaşanlygy üçin Medeniýet ministrliginiň Hormat hatyna mynasyp bolýar<br />

86


hem-de şol döwürde Leningrad şäherine (häzirki Sankt-Peterburg) 20 günlük<br />

ýeňillikli şertlerde syýahat etmäge goýberilýär.<br />

1963-nji ýylda A.Ýazberdiýew ýokary bilim baradaky diplomy alandan soň, öz<br />

dogduk mekanyna, ýagny Türkmenistanyň Ylymlar Akademiýasynyň Merkezi ylmy<br />

kitaphanasyna işe iberilýär. Onuň zähmet depderçesinde şu güne çenli bary-ýogy<br />

Merkezi ylmy kitaphana diýen ýekeje ýazgy bar. Geljekki alym işe gelen gününden<br />

başlap, beýleki ýaş hünärmenler bilen bir hatarda özüni başarjaň işgär hökmünde<br />

tanadyp ugraýar hem-de kitaphana-bibliografiýa işiniň inçe tilsimlerini has içgin<br />

öwrenmäge girişip başlaýar.<br />

1966-njy ýylda onuň ylmy döredijiliginiň ilkinji başlangyjy hökmünde<br />

“Советская библиография” žurnalynda “Türkmenistan SSR-niň Kitap palatasy we<br />

onuň bibliografik işleri” atly giňgöwrümli makalasy hem-de kitaphanalar üçin ylmy<br />

we usuly görkezmeleriň ençemesi çap edilýär.<br />

1968-nji ýylda A.Ýazberdiýew Moskwanyň Döwlet Medeniýet institutynyň<br />

aspiranturasyna kabul edilýär. Ol dissertasiýasynyň temasy edip XIX asyryň ikinji<br />

ýarymynda XX asyryň I çärýeginde Orta Aziýa halklarynyň milli metbugatynyň<br />

bibliografiýasynyň taryhy barada entek ýüzlenilmedik meseläni esas edip alýar. Onuň<br />

bu işi 1974-nji ýylda “Ylym” neşirýatynda aýratyn kitap bolup çykýar. Alymyň bu<br />

monografiýasynyň esasy özeni Orta Aziýa döwletlerinde Sowet hökümetiniň ilkinji<br />

ýyllarynda döwlet bibliografiýasynyň ýola goýluşyna we ösüş taryhyna bagyşlanýar.<br />

Alymyň 1981-nji ýylda “Ylym” neşirýatynda “Arap grafikasynda neşir edilen<br />

türkmençe kitaplar” atly düýpli işi neşir edilýär. Onda arap grafikasynda neşir edilen<br />

türkmençe kitaplaryň neşir ediliş taryhy dolulygyna, yzygiderli beýan edilýär. Şol<br />

döwürlerde ol Orta Aziýada milli bibliografiýanyň taryhyna, kitaphanaşynaslyk<br />

işlerine hem-de olaryň çözgütlerini özünde jemleýän derwaýys meselelere bagyşlap<br />

ençeme ylmy makalalar ýazýar. Şolaryň esasynda onuň “Türkmenistanda<br />

rewolýusiýadan öňki döwürde kitap neşir ediliş işi” (A., Ylym, 1993) atly ylmy işi<br />

neşir edilýär. Onda kitap neşir edilişiniň taryhy, milli neşirleri ýygnamak we saklamak<br />

baradaky meseleler yzarlanýar.<br />

1993-nji ýylda “Книжное дело в Средней Азии и Туркменистане (с V в.до<br />

н.э. по 1917 года)” diýen tema boýunça doktorlyk dissertasiýasyny üstünlikli goraýar<br />

hem-de taryh ylymlarynyň doktory diýen hormatly ada eýe bolýar. Şondan soň<br />

alymyň ylmy döredijiliginiň has-da kämilleşen döwri başlanýar.<br />

A.Ýazberdiýewiň “Книжное дело в древней Средней Азии: (доисламский<br />

период)” atly düýpli, giňgöwrümli monografiýasy (A., Ылым, 1995) neşir edilýär.<br />

Onda Orta Aziýada kitapşynaslyk hem-de kitabyň taryhy baradaky ylmy taýdan<br />

derňelen, işläp taýýarlanan meseleler beýan edilýär. Türkmen kitabynyň taryhyny,<br />

medeniýetini açyp görkezýän bu kitaba metbugatda ençeme seslenmeler ýazylýar.<br />

Alymyň iri kitaphanalarda, gündogarşynaslyk merkezlerinde örän çuň we<br />

hemmetaraplaýyn gözlegleri hem-de bibliografiki çeşmeleri ünsli, inçeden<br />

öwrenmegi, irginsiz zähmeti netijesinde “Gündogar metbeçiligi we köne türkmen<br />

basma kitaplary” (A., 2002, 679 s.) atly, sebitdeş döwletleriň hiç birinde entek<br />

ýüzlenilmedik göwrümli işi neşir edilýär. Şeýle hem bu kitap awtoryň öz terjimesi<br />

esasynda gysgaldylan görnüşde Moskwanyň “Oriýent Press” neşirýatynda (M., 2001)<br />

87


ary-ýogy 500 nusgasy çap edilýär. Gynansak-da, bu gymmatly gollanma örän az<br />

mukdarda neşir edilipdir. Şu nukdaýnazardan bu kitap awtoryň haýyşy boýunça<br />

EYR-yň Ilçihanasynyň ýanyndaky Eýran Medeniýet merkeziniň howandarlygynda<br />

“Köne türkmen basma kitaplary” (A., 2004) ady bilen gysgaldylan görnüşde<br />

1000 nusgasy neşir edilýär.<br />

A.Ýazberdiýewiň kitapşynaslyk we bibliografiýaşynaslyk ulgamlarynda alyp<br />

barýan ylmy döredijilik işleri daşary döwletlerde hem gyzyklanma döredýär.<br />

1998-nji ýylda Türkiýäniň Milli kitaphanasy alymyň “Gadymy Merwiň Orta<br />

asyr kitaphanalary” atly işini türk dilinde aýratyn kitap görnüşinde neşir edýär<br />

(Ankara, 1998). Oňa Türkiýäniň Medeniýet ministri M. Istemihan Talaý sözbaşy<br />

ýazýar.<br />

2005-nji ýylda Stambulda “Kaknus” neşirýaty tarapyndan “Gündogarda kitap<br />

neşir edilişini ýaýratmagyň taryhy” atly kitaby türk dilinde neşir edilýär.<br />

A.Ýazberdiýew terjimeçilik işlerinden hem daşda durmaýar. Ol iňlis, pars, rus<br />

dillerinde ýazylan işleri, ylmy makalalary türkmen diline terjime edýär. Alymyň<br />

terjimeçilik işleriniň esasy aýratynlygy onuň alyp barýan işlerine, gozgaýan<br />

meselelerine çynlakaý çemeleşmeginden, daşary döwletlerdäki dürli dillerde ýazylan<br />

çeşmelerden hem-de olary has-da çuňňur derňemekden ybarat bolup durýar. Ol<br />

“Awestanyň” biziň döwrümize çenli gelip ýeten ýeke-täk 19-njy kitabyny<br />

(“Widewdat” (“Döwlere garşy kanun”)) dolulygyna türkmen diline terjime edýär<br />

hem-de onuň bu işi 2007-nji ýylda üç çap kagyzyndan ybarat ylmy makalasy bilen<br />

bilelikde “Türkmen arhiwi” žurnalynyň ýörite neşirinde “Awesta we zaratuştraçylyk<br />

dini eýýamynyň edebiýaty” ady bilen ähli maglumatlary berýän ylmy oçerki, onda<br />

duş gelýän şahslaryň, geografiki we beýleki atlaryň düýpli “Düşündirişli sözlügi” çap<br />

edilýär. Şeýle-de, ol Ahemeni patyşasy Dariý I (в.е.ö 521-486) meşhur Bisütin<br />

ýazgysyny türkmen diline terjime edýär. Alymyň bu sünnälen terjimesi “Garagum”<br />

žurnalynda çap edilýär.<br />

Bulardan başga-da A.Ýazberdiýew özüniň ençeme makalalar toplumyny<br />

XIX asyryň ahyrynda, XX asyryň başynda ýaşap geçen belli türkmen kitap neşir<br />

edijileri bolan Atajan Abdalowa, Mirzahyt Mirsyddyk ogluna, Abdyrahman Nyýaza<br />

we türkmen edebiýatynyň nusgawy şahyrlary Wepaýynyň, Fizulynyň, Magtymguly<br />

Pyragynyň eserleriniň neşir ediliş taryhyna bagyşlaýar.<br />

Onuň makalalary ylmy neşirlerde, gündelik metbugatda, kitaphanaşynaslyk,<br />

bibliografiýaşynaslyk we kitapşynaslyk işleriniň inçe tilsimleri baradaky dürli<br />

meseleleri öz içine alýan ýygyndylarda yzygiderli çap edilýär. Häzirki döwre çenli<br />

A.Ýazberdiýew 15 sany monografiýanyň we 10-dan gowrak bibliografik<br />

görkezijileriň, 350-den gowrak ylmy makalalaryň, synlaryň awtory hem-de 70-e golaý<br />

neşir edilen işleriň jogapkär redaktory hökmünde tanalýar.<br />

A.Ýazberdiýew indi 46 ýyla golaý wagtdan bäri şu MYK-da döredijilikli<br />

zähmet çekmek bilen, şonuň 35 ýylyny biregne kitaphana ýolbaşçylyk edip gelýär.<br />

Ol diňe bir başarjaň ýolbaşçy hökmünde tanalman, eýsem ol biziň Beýik Galkynyşlar<br />

we beýik özgertmeler döwrüni başdan geçirýän Garaşsyz, baky Bitarap döwletimiziň<br />

taryhyny öwrenmekde, hakyky beýan etmekde, milli medeniýetimizi ösdürmekde, ýaş<br />

hünärmenlere, talyp ýaşlara watançylyk terbiýesini bermekde uly tagalla edýär.<br />

88


Öňki sowet döwründe Moskwada we Aşgabatda Soýuz we respublikan<br />

möçberindäki ylmy-amaly geňeşleriň agzasy bolmak bilen, A.Ýazberdiýew türkmen<br />

halky Garaşsyzlyga, baky Bitaraplyga eýe bolandan soňky ýyllarda hem<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýörite Permany bilen Türkmen halkynyň taryhyny<br />

öwrenmek we dogruçyl beýan etmek boýunça hökümet toparynyň hem-de Dünýä<br />

türkmenleriniň Gumanitar birleşiginiň agzalygyna saýlanýar. Şeýle hem<br />

Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň ýanyndaky Taryh institutynyň, Saparmyrat<br />

Türkmenbaşy adyndaky Milli golýazmalar institutynyň hem-de Türkmen döwlet<br />

medeniýet institutlarynyň Alymlar geňeşleriniň agzasydyr.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň Permany bilen A.Ýazberdiýew Türkmenistanyň<br />

medeniýetde at gazanan işgäri, Zähmet weterany diýen hormatly atlara, birnäçe<br />

Hormat hatlara mynasyp bolýar hem-de Türkmenistanyň Garaşsyzlygynyň 5 ýyllygy<br />

mynasybetli “Watana bolan söýgüsi üçin” diýen ýubileý medaly bilen sylaglanýar. Ol<br />

Türkmenistanyň ýaşulylarynyň Halk Maslahatlarynyň birnäçesine gatnaşýar.<br />

A.Ýazberdiýewiň bagtly, agzybir maşgalasy bar. Onuň ýanýoldaşy Nurbike<br />

Ýazberdiýewa hem kitaphana işgäri bolup biregne 34 ýyllap zähmet çekmek bilen,<br />

häzir hormatly dynç alyşda. Bularyň maşgalasynda 1 gyz, 4 ogul ösüp kemala<br />

geldiler. Çaga terbiýesinden Ene – Ata baha berlişi ýaly, olaryň ählisi edepli, terbiýeli,<br />

Watanyna, il-gününe mynasyp bolup ýetişdiler. Olar ýokary derejeli hünärmenler<br />

bolmak bilen, Diýarymyzyň dürli edaralarynda abraýly zähmet çekýärler. Halypa alym<br />

sözüň doly manysynda maşgalasyna, çagalaryna, agtyklaryna guwanmaga hakly.<br />

Alym özüniň ýubileý toýuny ylmy döredijiliginiň, guramaçylyk ukybynyň<br />

has-da kämilleşen döwründe, Garaşsyzlyk alyp galkynan, baky Bitaraplygyna<br />

buýsanýan, Hormatly Prezidentimiziň taýsyz tagallasy bilen Beýik özgertmeleri,<br />

Galkynyşy başdan geçirýän türkmen döwletimiziň gülläp ösmegi üçin, halkymyz,<br />

Watanymyz üçin güýç-gayratyny gaýgyrman zähmet çekmek bilen garşylaýar.<br />

Uly alym, pedagog, ýurdumyzda we onuň çäklerinden daşda-da belli<br />

kitapşynas, talapkär we aladaçyl ýolbaşçy hökmünde tanalýan A.Ýazberdiýewiň<br />

şägirtleri bolan biz hem hormatly halypa – mugallymymyza mundan beýläk hem<br />

gujur-gaýrat, irginsiz, asylly zähmetinde uly üstünlikler arzuw edýäris.<br />

Mamagül Hudaýkulowa<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika<br />

baradaky Ýokary geňeşiň Merkezi ylmy kitaphanasynyň<br />

Bibliografiýa, kitaphanaşynaslyk we kitapşynaslyk ylmy-barlag<br />

bölüminiň müdiri<br />

Arzygül Möwlamowa<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika<br />

baradaky Ýokary geňeşiň Merkezi ylmy kitaphanasynyň<br />

Daşary ýurt edebiýaty we Halkara kitap alyş-çalyş bölüminiň müdiri<br />

89


INTERNET ULGAMYNDAN<br />

ALNAN MAGLUMATLAR<br />

ДЕСЯТКА НАУЧНЫХ ПРОРЫВОВ 2008 ГОДА ПО ВЕРСИИ<br />

ЖУРНАЛА SCIENCE<br />

90<br />

Перепрограммирование клеток – решение проблемы биоэтики<br />

Стволовые клетки, из которых на начальной<br />

стадии состоит эмбрион, способны превращаться в<br />

клетки многих тканей организма. Это дает<br />

уникальную возможность лечения многих<br />

болезней: из стволовых клеток можно выращивать<br />

органы, идеально подходящие для трансплантации,<br />

их можно использовать для восстановления<br />

нервной ткани спинного мозга и вылечивать<br />

параличи, бороться с рядом дегенеративных и<br />

наследственных болезней.<br />

Однако стволовые клетки получали из<br />

эмбрионов, убивая их, что создавало неразрешимую<br />

этическую проблему – ведь из зародыша может<br />

вырасти полноценный человек. Многие страны<br />

ограничили эксперименты с эмбриональными клетками, Ватикан в начале декабря<br />

потребовал запретить применение клеток эмбриона человека в медицине и косметике.<br />

Важный прорыв был сделан в 2006 году, когда японским ученым удалось с<br />

помощью вируса встроить четыре гена в зрелые клетки, полученные из хвоста мыши,<br />

превратив их в клетки, которые выглядели и вели себя как стволовые. Они получили<br />

название “индуцированные стволовые клетки”.<br />

Недостатком метода оказалось то, что для их перепрограммирования был<br />

необходим генетический материал ретровируса, способного вызывать раковые<br />

изменения в клетках.<br />

В этом году ученым удалось упростить метод и получить стволовые клетки из<br />

тканей людей, больных малоизученными заболеваниями, что открывает новые<br />

возможности для изучения этих болезней. Еще одна группа ученых с помощью этой<br />

технологии смогла напрямую превратить один из типов клеток поджелудочной железы<br />

мыши в другой.<br />

Увидеть планеты у других солнц<br />

Вторым в списке прорывов года журнал Science назвал достижение астрономов,<br />

которые с помощью специальной техники смогли увидеть планеты у других звезд, что<br />

ранее не удавалось из-за их крайне слабого света, который “заглушало” излучение<br />

звезды.<br />

С помощью телескопов Кек и Джемини ученые смогли получить изображения<br />

целой планетной системы – сразу трех планет у звезды HR 8799 в созвездии Пегаса,<br />

расположенной в 130 световых годах от Земли.<br />

www.inauka.ru/science/article88144


Тогда же – в ноябре – другая группа астрономов объявила, что с помощью<br />

орбитального телескопа “Хаббл” им удалось получить изображение планеты внутри<br />

пылевого пояса звезды Фомальгаут в 25 световых годах от Земли, в созвездии Южной<br />

Рыбы.<br />

Расширен список раковых мутаций<br />

В уходящем году ученым удалось значительно расширить перечень<br />

генетических мутаций, вызывающих появление раковых опухолей. С помощью<br />

расшифровки генома клеток различных типов рака были выявлены гены, повреждение<br />

которых “спускает тормоза” процесса деления клеток, вызывая рост опухоли.<br />

В частности были выявлены гены глиобластомы и рака поджелудочной железы<br />

– одни из самых опасных типов опухолей.<br />

Новая сверхпроводящая семья<br />

Физики открыли новое семейство высокотемпературных сверхпроводников –<br />

материалов, при определенной температуре теряющих электрическое сопротивление<br />

и способных в этом состоянии проводить электроток без потерь.<br />

Ранее известные высокотемпературные сверхпроводники создавались на базе<br />

меди и соединений кислорода. В начале года ученые объявили о создании нового типа<br />

сверхпроводников на базе соединений железа с температурой потери сопротивления<br />

55 градусов выше абсолютного нуля. Пока это далеко от 138 градусов – рекорда,<br />

поставленного традиционными сверхпроводниками, но ученые рассчитывают, что<br />

новые материалы будут весьма перспективными.<br />

Подглядывая за белками<br />

Хотя о существовании белковых молекул известно более ста лет, биохимикам<br />

удалось только в этом году увидеть их в действии. В ходе эксперимента ученым<br />

удалось пронаблюдать за процессом связывания белков с другими молекулами, что<br />

связано с состоянием клеток и процессом обмена веществ. В результате были<br />

выявлены механизмы, лежащие в основе этого процесса.<br />

Вода для сжигания<br />

Использование энергии ветра и Солнца не наносит ущерба экологии, однако<br />

при использовании их возникает большая проблема – откуда брать энергию, если<br />

Солнце не светит, а ветер не дует. Не существовало достаточно удобного способа<br />

запасать энергию в такой ситуации. Группа американских ученых создала новый<br />

катализатор на базе фосфора и кобальта, в присутствии которого значительно<br />

облегчался электролиз воды. Прежние типы катализаторов делались на базе дорогих<br />

материалов, например из платины.<br />

Дешевая альтернатива позволяет использовать воду как электрический<br />

аккумулятор – полученный при электролизе воды водород может быть сожжен в<br />

топливных элементах и превращен в электричество.<br />

Видеосъемка эмбриона<br />

В этом году ученым удалось в мельчайших подробностях и с беспрецедентной<br />

точностью пронаблюдать за начальными стадиями развития эмбриона. Немецкие<br />

ученые с помощью лазерного сканирования смогли проследить за движением около<br />

91


16 тысяч клеток зародыша рыбки данио рерио, а затем воспроизвести эту картину с<br />

помощью компьютера.<br />

В результате ученым удалось проследить начальные стадии формирования<br />

различных тканей, в частности сетчатки.<br />

“Плохой” и “хороший” жир<br />

О существовании двух типов жировой ткани – коричневой (“хорошей”) и белой<br />

(“плохой”) – известно уже более 400 лет. С ожирением связаны белые жировые<br />

клетки. Долгое время считалось, что оба типа жира образуются из одних и тех же<br />

клеток-предшественников. Ученые попытались воздействовать на гены коричневых<br />

клеток и превратить их в белые.<br />

Результат оказался неожиданным – коричневые жировые клетки превращались<br />

в мышечные и наоборот. Ученые рассчитывают, что это поможет создать<br />

принципиально новые методы борьбы с ожирением.<br />

Ученые взвесили протон теоретически<br />

Физики вновь взвесили протон. На этот раз они не буквально определили массу<br />

частицы, что было сделано достаточно давно, а теоретически подсчитали на основе<br />

существующих представлений – так называемой Стандартной модели. Полученные<br />

результаты совпали с практикой, еще раз подтвердив правильность теории.<br />

Дешифровка генов. Дешево<br />

Процесс дешифровки (секвенирования) генов живых организмов стал<br />

значительно дешевле и быстрее с момента завершения проекта расшифровки генома<br />

человека. В этом году ученым, в частности, удалось расшифровать 80% гена мамонта,<br />

получены предварительные результаты дешифровки гена неандертальца.<br />

Источник: РИА “Новости”<br />

92<br />

“SCIENCE” ŽURNALY 2008-nji ÝYLDAKY HAS MÖHÜM<br />

ÄHMIÝETLI YLMY AÇYŞLARYŇ SANAWYNY DÜZDI<br />

Öýjükleri gaýtadan ulanmak arkaly bioetika degişli meseleler çözüler<br />

Embrion (düwünçek) ýaňy dörän mahalynda ösüntgi (şaha görnüşindäki)<br />

öýjüklerinden ybarat bolýar, şol öýjükler bolsa organizmiň birentek dokumalarynyň<br />

öýjüklerine öwrülmäge ukyplydyr. Munuň özi köpsanly keselleri bejermekde haýran<br />

galdyryjy mükinçilikleri döredýär: ösüntgileriň öýjüklerinden transplantasiýa üçin ulanmaga<br />

ýaramly agzalar (organlar) taýýarlanýar, şol agzalary arkadaky ýiligiň nerwli dokumalaryny<br />

täzeden dikeltmekde hem-de ysmaz, degeneratiw we nesil yzarlaýan keselleri bejermekde<br />

ulanyp bolar.<br />

Ýöne ösüntgileriň öýjükleri embrionlary ýok etmek arkaly alynýardy, munuň özi<br />

etika degişli kyn meseläniň ýüze çykmagyna getirýärdi. Çünki düwünçekden diýseň sagdyn<br />

ynsanyň döremegi mümkin diýlip hasaplanýardy. Köp ýurtlarda embrional öýjükler bilen<br />

bagly synaglar çäklendirildi. Geçen ýylyň dekabrynyň başynda Watikan adamyň<br />

embrionynyň öýjükleriniň lukmançylykda we kosmetikada ulanylmagynyň gadagan<br />

edilmegini talap etdi.


2006-njy ýylda bu ugurda möhüm ähmiýetli ädim ädildi. Şonda ýaponiýaly alymlara<br />

wirusyň kömegi bilen, syçanyň guýrugyndan alnan kämil öýjüklere dört sany geni<br />

ornaşdyrmak we olary öýjüklere öwürmek başartdy. Şol öýjükleriň özüni alyp barşy edil<br />

ösüntgileriň öýjükleriniň bolşuna meňzeşdi. Olar “ösüntgileriň indusirlenen öýjükleri” diýlip<br />

atlandyryldy.<br />

Ýöne öýjükleri gaýtadan ulanmak üçin, öýjüklerde kanser bilen bagly özgerişleri<br />

döretmäge ukyply retrowirusyň genetiki materialy zerurdy. Munuň özi bu usulyň<br />

ýetmezçiligi diýlip hasaplanyldy.<br />

Geçen ýylda alymlara bu usuly ýönekeýleşdirmek hem-de ozal içgin öwrenilmedik<br />

kesellere ýolugan adamlaryň dokumalaryndan ösüntgileriň öýjüklerini almak başartdy.<br />

Munuň özi bolsa şol keselleri öwrenmek üçin täze mümkinçilikleri döredýär. Alymlaryň<br />

ýene bir topary şu tehnologiýany ulanmak arkaly syçanyň aşgazanasty mäziniň öýjükleriniň<br />

görnüşleriniň birini gös-göni başga görnüşe öwürmegi başardylar.<br />

Başga ýyldyzlaryň ýanyndaky planetalary görmek<br />

“Science” žurnaly astronomlaryň gazanan üstünligini öz ähmiýeti boýunça ilkinji<br />

orna mynasyp diýip hasaplaýar. Şonda astronomlar ýörite tehnikanyň kömegi bilen beýleki<br />

ýyldyzlaryň ýanyndaky planetalary görüpdirler. Bu bolsa ozal başartmaýardy. Şol ýagdaý<br />

planetalaryň ýagtylygynyň öçügsi ýagtylygy basýandygy bilen düşündirilýärdi.<br />

Alymlar “Kek” we “Jemini” atly teleskoplar arkaly planetanyň birbada tutuş<br />

ulgamynyň – Ýerden 130 ýagtylyk ýyllaryna barabar uzaklykda ýerleşýän Pegas diýen<br />

ýyldyzlar toplumyndaky HR 8799 belgili ýyldyzyň ýanyndaky üç sany planetanyň şekilini<br />

surata düşürdiler.<br />

Şol wagt – noýabrda astronomlaryň başga bir topary “Habbi” diýen orbital teleskop<br />

arkaly Günorta Balyk (Lu) ýyldyzlar toplumynda, ýagny Ýerden 25 ýagtylyk ýyllaryna<br />

barabar uzaklykdaky Fomalgaut ýyldyzynyň tozanly guşaklygynyň içindäki planetanyň<br />

şekilini surata düşürendigini aýan etdi.<br />

Düwnügiň mutasiýalarynyň sanawy uzaldyldy<br />

Geçen ýylda alymlara kanser keseliniň çişlerini döredýän genetiki mutasiýalaryň<br />

sanawyny uzaltmak başartdy. Kanseriň dürli görnüşleriniň öýjükleriniň genomlaryny<br />

aýdyňlaşdyrmak arkaly ýüze çykarylan genlere zeper ýetende, öýjükleriň bölünmek<br />

ýagdaýyna “giň ýol açylýandygy” we bu ýagdaýyň çişiň ulalmagyna sebäp bolýandygy äşgär<br />

edildi.<br />

Hususan-da, glioblastomanyň we aşgazanasty mäz kanseriniň genleri ýüze çykaryldy,<br />

bu keseller bolsa çişleriň has howply görnüşleri hasaplanýar.<br />

Ýokumlara syn etmek arkaly<br />

Ýokumlaryň molekulalarynyň bardygy ýüz ýyldan gowrak mundan ozal äşgär edilen<br />

bolsa-da, ahyry geçen ýylda biohimiklere olaryň hereketini görmek başartdy. Ýokumlaryň<br />

başga molekulalar bilen baglanyşygyna, ýagny öýjükleriň ýagdaýyna we maddalaryň<br />

çalşygyna alymlar synagyň barşynda gözegçilik edipdirler. Netijede, şol prosesiň özenini<br />

düzýän mehanizmler ýüze çykarylypdyr.<br />

Ýakmak üçin niýetlenen suw<br />

Ýeliň we Günüň energiýasynyň ulanylmagy daşky gurşawa hiç hili zeper ýetirmeýär.<br />

Ýöne bulary ulanmaly diýlende-de, eger Gün öz şöhlesini saçmasa, asla ýel öwüsmese,<br />

93


energiýany nireden almaly diýen mesele ör-boýuna galýar. Edil şu ýagdaýda energiýany<br />

toplamagyň diýseň amatly usulyny tapmak henize çenli başartmaýardy. Amerikan<br />

alymlarynyň bir topary fosfory we kobalty ulanmak esasynda düýpgöter täze katalizatory<br />

döretdiler. Şol katalizator ulanylanda, suwuň elektrolizi ep-esli ýeňleýärdi. Ozalky<br />

katalizatorlar platina ýaly gymmatbahaly materiallaryň ulanylmagy arkaly taýýarlanylýardy.<br />

Suwuň elektrolizinden alnan wodorody ýangyç hökmünde ulanyp, elektrik<br />

energiýasyny alyp bolýar. Bu arzan wariant suwy elektriki akkumulýator hökmünde<br />

ulanmaga mümkinçilik döredýär.<br />

Embrionyň wideousulynda surata düsürilişi<br />

2008-nji ýylda alymlar ýaňy dörän embrionyň (düwünçegiň) ösüşiniň gidişini<br />

jikme-jik we entek görlüp-eşidilmedik derejedäki takyklyk bilen synlapdyrlar. Nemes<br />

alymlary lazer bilen skanirlemek arkaly danio rerio diýwn balygynyň düwünçegindäki<br />

16 müňe golaý öýjükleriň hereket edişine gözegçilik edipdirler. Soňra kompýuteriň kömegi<br />

bilen olaryň hereketi täzeden görkezilipdir.<br />

Netijede, alymlar dürli dokumalaryň, hususan-da, gözüň ýagtylygy kabul edýän içki<br />

bardasynyň (setçatkanyň) emele gelşiniň başlangyç pursatlaryny synlamagyň hötdesinden<br />

geldiler.<br />

“Ýaramaz” we “gowy” ýag<br />

Ýagyň dokumalarynyň iki sany, ýagny goňur (“gowy”) we ak (“ýaramaz”) görnüşiniň<br />

bardygy indi 400 ýyldan hem gowrak wagt bäri mälimdir. Ýagyň ak öýjükleri semizlik bilen<br />

baglanyşyklydyr. Has köp wagtdan bäri ýagyň bu iki görnüşini hem ozalky birmeňzeş<br />

öýjüklerden emele gelýär diýlip hasaplanypdyr. Alymlar goňur öýjükleriň genlerine täsir<br />

edip, olary ak öýjüklere öwürmäge synanyşypdyrlar.<br />

Şonda asla garaşylmadyk netije alnyp oturylyberýär?! Ýagyň goňur öýjükleri beden<br />

etiniň öýjüklerine öwrüläýýär. Birdenem, tersine öwrülipdir. Alymlar aşa semizlige garşy<br />

göreşde ulanmak üçin munuň düýpgöter täze usullaryň özleşdirilmegine ýardam berjekdigine<br />

bil baglaýarlar.<br />

Alymlar taglymat esasynda protonyň agramyny ölçediler<br />

Fizikler protonyň agramyny ýene-de ölçäp gördüler. Şu gezek alymlar ülňä laýyk<br />

nusga diýlip atlandyrylýan düşünjelere esaslanyp, bölegiň öňden bäri belli massasyny<br />

taglymat esasynda hasaplap gördüler. Çykarylan netije iş ýüzünde ulanylýan görkezijä laýyk<br />

gelip, şuňa degişli taglymatyň dogrudygyny ýene-de bir gezek subut etdi.<br />

Genleri aýdyňlaşdyrmak işi arzanlady<br />

Adamyň genomynyň şifrini açmak baradaky taslamany durmuşa geçirmek arkaly<br />

janly organizmleriň genleriniň şifrini açmak (sekwenirlemek) işi has arzana düşüp ugrady.<br />

Bu bolsa işi çalt tamamlamaga mümkinçilik döretdi. Geçen ýylda alymlar hususan-da,<br />

mamontyň geniniň 80%-ni aýdyňlaşdyrdylar. Neandertaldyň (Germaniýada tapylan) şifrini<br />

açmak boýunça deslapky netijeler alyndy.<br />

Çeşme: Orsýetiň “Новости” habarlar agentligi.<br />

94


MAZMUNY<br />

Nuryýewa O. Baýram hanyň türkmen diwanynyň dilinde hal işlik şekilleri............. 3<br />

Söýegowa A. 1918-nji ýylda “Daň ýyldyzy” gazetinde çap edilen “Türkmen gyzy”<br />

goşgusy hakynda......................................................................................................... 8<br />

Gurbanow A., Gurbanowa L.N. Daşary ýurt dilleri boýunça sapaklarda<br />

emeli gepleşik ýagdaýlaryny döretmegiň käbir meseleleri...................................... 13<br />

Pleskanowskaýa S.A., Amanmyradowa D.A., Patyşagulyýew A.P. Demalyş<br />

ýollarynyň keselleriniň döremeginde tozanly howanyň täsiri................................... 18<br />

Jumaýew H.J., Kulow M.Ö. Türkmenistanyň şertinde parodont dokuma keselli<br />

näsaglarda kliniki-laborator barlaglaryň görkezijileri............................................... 25<br />

Kokanow A.A., Hanow M.K. Düwmeliniň (Sophora Japonica L.) lukmançylykdaky<br />

ähmiýeti.................................................................................................................... 33<br />

Garryýew G. Giňişlik babatda pikirlenmäni çagalaryň kabul edişinde geometriýanyň<br />

orny .......................................................................................................................... 43<br />

Одеков О.А. Общая теория происхождения и эволюции вселенной .................. 50<br />

Nazarow P.A., Ökdirow A. Kuwwatly transformatorlaryň ygtybarly peýdalanylyşyny<br />

kesgitleýji gurnama .................................................................................................. 71<br />

Mämmedow M. Täze çyzykly deňagramsyz termodinamika we termoelektrigiň<br />

termodinamika – fenomenologiýa teoriýasy ............................................................ 82<br />

Hudaýkulowa M., Möwlamowa A. Ylma örklenen ömür...................................... 86<br />

Internet ulgamyndan alnan maglumatlar.................................................................... 90<br />

95


СОДЕРЖАНИЕ<br />

Нурыева О. Деепричастные формы в диване Байрам хана ....................................................3<br />

Соегова А. О стихотворении “Туркмен гызы”, опубликованном в газете “Данг йылдызы”<br />

в 1918 году ......................................................................................................................................8<br />

Гурбанов А., Гурбанова Л.Н. Ситуации в обучении студентов иностранным языкам ........13<br />

Плескановская С.А., Аманмурадова Д.А., Патышагулыев А.П. О роли запыленности<br />

воздуха в развитии бронхолегочной патологии ..........................................................................18<br />

Джумаев Х.Д., Кулов М.О. Клинико-лабораторные показатели больных с заболеванием<br />

пародонта в условиях Tуркменистана .......................................................................................25<br />

Коканов А.А., Ханов М.К. Медицинское значение софоры японской ................................33<br />

Гаррыев Г. Роль геометрии в пространственном восприятии детей ....................................43<br />

Ödekow Ö.A. Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymaty .........................50<br />

Назаров П.А., Окдыров А. Исследование разработки автоматических устройств для<br />

повышения надежности электроснабжения...............................................................................71<br />

Мамедов М. Новая линейная неравновесная термодинамика и термодинамически –<br />

феноменологическая теория термоэлектричества .....................................................................82<br />

Информации, полученной из интернет – сети..........................................................................90<br />

CONTENTS<br />

Nuryyeva O. Adverbial participle forms in Bayram Khan’s divan ..............................................3<br />

Soyegova A. About “Turkmen gyzy” poem, published in “Dang yyldyzy”<br />

newspaper in 1918 ...........................................................................................................................8<br />

Gurbanov A., Gurbanova L.N. Situations in teaching students foreign languages .....................13<br />

Pleskanovskaya S.A., Amanmuradova D.A., Patyshagulyyev A.P. On the role of dusted air in<br />

the development of bronchopulmonary pathology..........................................................................18<br />

Jumayev H.J., Kulov M.O. Clinical and laboratory findings of investigation of parodontosis<br />

deseased within Turkmenistan .......................................................................................................25<br />

Kokanov A.A., Khanov M.K. Sophora Japonica’s medical significance ..................................33<br />

Garryyev G. The role of geometry in children’s space perception............................................43<br />

Odekov O.A. General theory of origin and evolution of the universe ......................................50<br />

Nazarov P.A., Okdirov A. Researches of Automatic Facilities for the Increase of Reliability<br />

of Power Supply.............................................................................................................................71<br />

Mammedov M. New linear nonequilibrium thermodynamics and thermodynamical –<br />

phenomenological theory of thermoelectricity..............................................................................82<br />

Internet web information................................................................................................................90<br />

96


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň ylmy-nazaryýet žurnaly<br />

Scientific-theoretical journal of Supreme Council<br />

on science and technology under the President of Turkmenistan<br />

Научно-теоретический журнал Высшего совета<br />

по науке и технике при Президенте Туркменистана<br />

12<br />

2009 2007<br />

AŞGABAT • <strong>YLYM</strong><br />

1


“Türkmenistanda ylym we tehnika”<br />

žurnaly syn berilýän ylmy makalalary çap edýär<br />

Журнал “Наука и техника в Туркменистане”<br />

публикует рецензируемые научные материалы<br />

Scientific materials published in the “Science and Technics<br />

in Turkmenistan” periodical have been reviewed<br />

Baş redaktor A.G.Allanurowa<br />

Geňeş toparynyň agzalary:<br />

N.T.Durdyýew, f-m.y.k.<br />

R.Işangulyýew, t.y.k.<br />

G.S.Karanow, l.y.d., professor.<br />

Ýa.Orazgylyjow, t.y.d.<br />

A.Öräýewa, y.y.k.<br />

A.Saparmyradow, t.y.k.<br />

P.Esenow, o-h.y.k.<br />

H.Ýowjanow, t.y.d., professor.<br />

2<br />

Jogapkär redaktor B.Hojadurdyýewa<br />

Ýygnamaga berildi 05.01.2009. Çap etmäge rugsat edildi 10.03.2009. A – 47521. Ölçegi 60×84 1 / 8<br />

.<br />

Otset kagyzy. Kompýuter ýygymy. Tekiz çap ediliş usuly. Şertli çap listi 8,40. Hasap-neşir listi 7,3.<br />

Sany 780. Neşir №8. Sargyt №67.<br />

Ýylda 6 gezek neşir edilýär.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň “Ylym” neşirýaty.<br />

744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň çaphanasy.<br />

744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.<br />

Žurnalyň çap edilişiniň hiline çaphana jogap berýär.<br />

© “Ylym” neşirýaty.<br />

© “Türkmenistanda ylym we tehnika”, 2009.


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

O.Nuryэewa<br />

BAÝRAM HANYŇ TÜRKMEN DIWANYNYŇ<br />

DILINDE HAL IŞLIK ŞEKILLERI<br />

Türkmen bilen hindi halkynyň arasyndaky gatnaşyklar asyrlaryň jümmüşine<br />

siňip gidýär. Munuň şeýledigine biz taryha ser salanymyzda göz ýetirýäris.<br />

Türkmen soltanlarynyň Hindistanda türkmen döwletini gurmak we türkmeniň<br />

medeniýetini, dilini, edebiýatyny ýaýmakda alyp baran işlerini soňra XVI asyrda<br />

Hindistanda Mogol döwletiniň düýbüni tutan Muhammet Babyr şa, onuň guran<br />

döwletiniň berkligini, mäkämligini üpjün eden hanlar hany Baýram han hem-de<br />

onuň ogly Abdyrahym han dowam etdiripdirler. Asly türkmen bolan Baýram hanyň<br />

Hindistanda türkmen dilini, edebiýatyny, sazyny ösdürmekde bitiren işleri bellenmдge<br />

mynasypdyr.<br />

Baýram han arap, pars, urdu dillerini hem suwara bilipdir. Şahyryň parsça we<br />

türkmençe ýazan şygyrlary bize gelip ýetipdir. Onuň türkmençe şygyrlary ene<br />

dilimizde döredilen naýbaşy eserleriň biridir. Şahyryň 1910-njy ýylda iňlis alymy<br />

E.Denison Ross tarapyndan Kalkuttada çap edilen “The persian and türki divans of<br />

Bayram khan, khan-khanan” (“Han-hanan Baýram hanyň pars we türki diwany”) atly<br />

diwany biziň üçin gymmatly çeşme bolup durýar. Baýram hanyn türkmen diwanynyň<br />

dili örän baý. Onuň türkmençe şygyrlary şol döwürlerde dürli dilleriň gurşawynda<br />

ulanylan türkmen diliniň ösüş aýratynlyklaryny yzarlamaga mümkinçilik berýär.<br />

Mysal üçin, şahyryň diwanynyň dilinde ulanylan hal işlik şekillerini alanymyzda-da,<br />

türkmen diliniň XVI asyrdaky ösüşini, kämilleşişini we onuň XVI asyrdan öňki we<br />

soňky döwürlerde döredilen ýadygärlikleriň dilinden aratapawudyny we bitewiligini<br />

ýüze çykarmak bolýar.<br />

Türkmen dilindäki ýazuw ýadygärlikleriniň dilinde hal işligiň “-yp, -ip”;<br />

“-yban, -ibдn” şekilleri ulanylypdyr. Hal işligiň “-yban” şekili özüniň gelip çykyşy<br />

taýyndan “-yp” şekiliniň asyl görnüşi hasap edilýär [2].<br />

Baýram hanyň şygyrlar diwanynda hal işligiň bu şekilleriniň ikisi-de gabat<br />

gelýär. Diwanda “-yp, -ip” şekili işjeň ulanylýar. Emma “-yban, -ibдn” şekili<br />

“-yp, -ip” şekiline garanda az ulanylypdyr. Bu hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn”<br />

şekilleriniň gadymylygyny we XVI asyrda hal işligiň “-yp, -ip” öwüşgininiň has işjeň<br />

ulanylandygyny aňladýar. Meselem:<br />

Sanjyban per jilwe (эalkym) biэr<br />

Rahşyňga meýdan sary kim [4,20 sah.].<br />

Hamdyň (öwgiň) tükenmegeý bitiban (ýazylan) bolsa tä ebet (hemişe) [4,23 sah.].<br />

Eэlдp ony gaýrynyň mähremliginden müjtenip (saklanyp, daşlaşyp),<br />

Aşna kylgyl, men mahrum ile bihasap [4,25 sah.].<br />

3


Ýügürip, müjde (buşluk, hoş habar) berip, зyn diэse эalgan geledir [4,27 sah.].<br />

Tä jahan bolgaý ilähi şatlyk birle bolup [4,29 sah.].<br />

Sergeşte (sergezdan) bolup, munзa tilдb, эar tapylmas [4,33 sah.].<br />

Ataşyn gül reňlik don birle gülgüniňi münьp,<br />

Ot-эalyn dek эeldirip, sцzьmni efzun (kцp, artyk) eýlediň [4,36 sah.].<br />

Baýram hanyň şygyrlarynda hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn” şekilleri<br />

çekimlileriň dil we dodak sazlaşygyna boýun egdirilipdir. Birbogunly dodak çekimlili<br />

sözlere “-up, -ьp; -uban, -ьbдn” goşulmalary goşulypdyr. Ol sözlerde goşulmalar<br />

“-ub”; “-uban” ýaly ýazylypdyr. Sesleriň dil sazlaşygy esasynda goşulýan “-yp, -ip”;<br />

“-yban, -ibдn” goşulmalary şygyrlar diwanynda “-yban”, “-yb” belgileri bilen berlen.<br />

Mysal üçin:<br />

Bilbil boluban ( ) gül kibi ruhsaryňa wale (däli, diwana).<br />

Sanjyban ( ) per jilwe (эalkym, эalpyldy) biэr<br />

Rahşyňa meýdan sary kim [4,20 sah.].<br />

Perwana bolup ( ), şem sypat husnuňa şeýda.<br />

Haýran jemalyň boluban (<br />

) nerkes şähla (goýun göz) [4,68 sah.].<br />

Gцrsetip ( ) oňa özüni, hutnemalyk kylmagyl [4,45 sah.].<br />

Gдhi зekip ( ) jepaýy pyrakyň heläk men [4,45 sah.].<br />

Azmy gulluk kylyp ( ) idim pynhan [4,75 sah.].<br />

Türkmen diliniň ýazuw ýadygärliklerinde hal işligiň “-yp, -ip” şekili, esasan,<br />

ahwalat bolup gelýär. “-yp, -ip” şekilindäki hal işligi ahwalat bolup gelende, köplenç,<br />

esasy hereketden öň bolýan hereketi we esasy hereket bilen bir wagtdaky hereketi,<br />

has seýrek ýagdaýda, esasy hereketden soň ýüze çykýan gymyldyny aňladýar<br />

[2,63-64 sah.]. Baýram hanyň şygyrlarynyň dilinde “-yp, -ip” hal işligi esasy<br />

hereketden öň ýüze çykýan hereketi aňladýan ahwalat bolup gelýär. Meselem:<br />

Şikeste köňlüme, jan-a, jepa kylyp ( ) bara sen.<br />

Meni bu Muhammet era nдryza goэup bardyň [4, 54 sah.].<br />

Gдhi kylyp ( ) howaýy-wysalyň tapyp ( ) heэat<br />

Gдhi зekip ( ) jepaýy-pyrakyň heläk men [4,57 sah.].<br />

Hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn” şekili dürli döwre degişli ýazuw<br />

ýadygärlikleriniň dilinde duş gelýär. Meselem, XI asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Anyň işin köçürdim,<br />

Işin ýeme kaçurdum,<br />

Цlьm цtьn iзirdim,<br />

Iзdi эьzi bolup tдrik.<br />

Manysy: Onuň işin bitirdim, hemrahyny, ýagny dostuny gaçyrdym. Ölüm<br />

şerbetini içirdim, ýüzüni bürüşdirip içdi [10,82 sah.].<br />

Bilge erig ezgь tutup, sözün eşit,<br />

Erdemini цgrenibдn yşga süre.<br />

Manysy: Ylymly, akylly adamlara ýagşylyk kylyp, sözlerini diňle. Ylymlaryny,<br />

hünärlerini öwrenip, amala aşyr [10,403 sah.].<br />

VIII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Bu эerde oluryp, tabgaз budun tьzeltim [1,25 sah.].<br />

4


Terjimesi: Bu ýerde oturyp, ornaşyp men öz durmuşymy we halkymyň<br />

durmuşyny tabgaç halky bilen bagladym.<br />

VII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Bi:rek gъy:zdan aэrylub, цwlerine geldi [8,53 sah.].<br />

Alub bunlary dдlь Gъarзara gitdi [8,57 sah.].<br />

XVIII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Maly dьnэд berip, niçe müň gany,<br />

Lagly-jцwahyrdyr bolan mesgeni,<br />

Gitdi goэup köşk, kasry, eýwany...<br />

Barganydan gaэdyp gelдni bolmaz [9,459 sah.].<br />

Magraja (gцk, asman) pygamber зykyban gцrdi o seni [9,463 sah.].<br />

Hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn” şekilleri milli dilimiziň ösüşiniň dürli<br />

döwürlerinde ulanylypdyr. Hal işligiň “-yp, -ip” goşulmasy “-yban, -ibдn” şekilinden<br />

ýygy işledilýär.<br />

Hal işligiň “-yp, -ip” şekilini ýerli gepleşiklerde hem görýäris. Meselem:<br />

aэdyv oty:r, biliv aýt, görüv aldym we ş.m. [3,366 sah.].<br />

Ýerli gepleşikleriň görkezgiçleri hem hal işligiň “-yp, -ip” şekiliniň gadym<br />

döwürde dilimizde bolandygyny hem-de janly gepleşik dilinde saklanyp galandygyny,<br />

“-yban, -ibдn” görnüşiniň bolsa, wagtyň geçmegi bilen, kem-kem ulanyşdan<br />

galandygyny subut edýär.<br />

Baýram hanyň şygyrlar diwanynyň dilinde hal işliginiň “-a, -e, -э”<br />

şekillerinden “-э” görnüşi işjeň ulanylypdyr.<br />

Tьrkişynas alymlar “-a, -e” hal işlik şekili gadymky “-kaэ” goşulmasyndan<br />

gelip çykypdyr diýen pikiri orta atýarlar [2,123 sah.].<br />

Baýram hanyň şygyrlarynda seýrek эagdaэda “-a, -e”; “-э” şekilleri hal işligiň<br />

“-maэa, -meэe” ýokluk galypynyň “-maэ, -meэ” gysgalan görnüşine gabat gelýär.<br />

Mysal üçin:<br />

Adymny эar bilmeэ, gaýrydan istär nyşan, Baýram [4,60 sah.].<br />

Hal işligiň “-a, -e”; “-э” şekilleri dürli döwürlere degişli bolan gadymy ýazuw<br />

эadygдrliklerinde hem ulanylýar. Meselem, VIII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Altun эysyg asa keltimiz, Эertis ьgьzьg keзe keltimiz [1,216 sah.]. – (Мы<br />

пришли, пройдя через Алтунскую чернь. Мы пришли, переправясь через реку<br />

Иртыш). Bilge kagan uça bardy [1,216 sah.]. – (Bilge – каган, умирая).<br />

Orta asyrlaryň ahyrlaryna degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Kadyr alla, meni эetir dermana,<br />

Aglaэ-aglaэ indi geldim amana<br />

Mejnun kibi sдhrada aglaэ-aglaэ gezdigim [7,353 sah.].<br />

XVIII asyra degişli ýazuw ýadygдrliginiň dilinde:<br />

Isteэ-isteэ han hazreti,<br />

Ahyr mekandan aэryldyk [12,20 sah.].<br />

Mysallardan görnüşi ýaly, türkmen diliniň ösüşiniň dürli döwürlerine we<br />

şertlerine garamazdan, hal işliginiň “-a, -e”; “-э” şekilleri ýazuw ýadygärliklerinde<br />

duş gelýär. Türkmen diliniň ýerli gepleşiginde hem hal işliginiň “-a, -e”; “-э”<br />

şekilleriniň gabat gelmegi türkmen diliniň taryhy ösüş ýagdaýlaryny yzarlamaga<br />

mümkinçilik berýär. Meselem:<br />

5


ile vilmedim, göre vildiňmi?<br />

bara vilema:kъ, geзe vilmдgдn,<br />

ede vilmi:mis [3,368 sah.].<br />

Baýram hanyň şygyrlar diwanynyň dilinde hal işligiň “-a, -e”; “-ý” şekiliniň<br />

bolmagy şahyryň dil baýlygyny janly gepleşikden susup alandygyny görkezýär. Hal<br />

işligiň “-a, -e”; “-ý” şekiliniň beýleki ýazuw ýadygärliklerinde gabat gelmegi onuň<br />

diliň ösüşiniň dürli döwürlerinde saklanyp gelendigini görkezýär.<br />

Baýram hanyň şygyrlar diwanynyň dilinde hal işligiň “-aly, -eli” şekiliniň<br />

gadymky “-galy, -geli” görnüşi ulanylypdyr. Bu ýazuw ýadygärliginde hal işligiň<br />

“-galy, -geli” şekiliniň “-geli” görnüşi has işjeň ulanylypdyr. Mysal üçin:<br />

Geэgeli simin teniň üzre gyzyl don, eý kuýaş! [4,36 sah.].<br />

Lybasyn etgeli, eý serwi, hoş hyram gyzyl<br />

Gözümi eýledi gan ýaş bile tamam gyzyl [4,43 sah.].<br />

Gaşyňa tüşgeli, eý serwi, gülgüzar saçyň [4,39 sah.].<br />

Hal işligiň “-galy, -geli” şekili türkmen dilindäki beýleki ýazuw<br />

ýadygärlikleriniň dilinde-de gabat gelýär.<br />

Mysal ьзin, XVIII asyra degişli ýazuw ýadygärliklerinde:<br />

Janandan aэrylgaly mдhnetge batyp galdym [6,51 sah.].<br />

Tende janym algaly kast ile çykdyň şanyma [13,38 sah.].<br />

Jismi-janym gitgeli, zerre mydarym galmady [6,65 sah.].<br />

Hal işligiň “-galy, -geli” şekili ýazuw däbe eýerilip ýazylan hal işligiň<br />

goşulmasy hasaplanýar. Biziň pikirimizçe, hal işligiň “-galy, -geli” şekiliniň şol<br />

döwürlerde janly gepleşik dilinde-de ulanylan bolmagy mümkin.<br />

Umuman, Baýram hanyň diwanynyň dili Hindistanda XVI asyrda türkmen<br />

diliniň ösüşini we kämilleşişini yzarlamaga mümkinçilik berýär. Şonuň ýaly-da<br />

şahyryň diwanynyň diliniň türkmen diliniň aýrylmaz bir bölegi bolup durýandygyny<br />

subut edýär.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňesiň<br />

Magtymguly adyndaky<br />

Dil we edebiýat instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2007-nji ýylyň<br />

25-nji ýanwary<br />

EDEBIÝAT<br />

1. Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VIII века.<br />

Алмата, 1971.<br />

2. Annanurow A. Türkmen dilinde hal işlik formalary. A., 1974.<br />

3. Amansaryýew J. Türkmen dialektologiýasy. A., 1970.<br />

4. Baýram han. Türkmen diwany. A., 2000.<br />

5. Baýram han. The persian and türki divans of Bayram khan, khan-khanan. Calcutta, 1910.<br />

6. Dessanlar. A., 1982.<br />

7. Görogly. A., 1990.<br />

8. Kitaby dädem Gorkut. A., 1995.<br />

9. Magtymguly. Saýlanan goşgular. A., 1976.<br />

6


10. Махмуд Кашгарий. Девону луготит турк. Ташкент, I, 1960.<br />

11. Myrat Talyby. Saýlanan eserler. A., 1963.<br />

12. Seýdi. Saýlanan eserler. A., 1959.<br />

13. Şabähram. A., 1966.<br />

О.Нурыева<br />

ДЕЕПРИЧАСТНЫЕ ФОРМЫ В ДИВАНЕ БАЙРАМ ХАНА<br />

Известный туркменский поэт Байрам хан, служивший при дворе правителя<br />

Могольского государства Захиреддин Мухамед Бабур, Байрам хан всячески<br />

содействовал развитию туркменского языка, литературы, музыки на индийской земле.<br />

Сам он хорошо владел арабским и персидским языком, а также урду. Среди дошедших<br />

до нас произведений Байрам хана широко известен его диван “Тhe Persian and Turki<br />

divans of Bayram Khan, Khan-Khanan”, изданный в 1910 году в Калькутте английским<br />

учёным Денисоном Россом.<br />

Диван включает в себя стихотворения Байрам хана на персидском и<br />

туркменском языках. Туркменские стихи поэта дают нам возможность проследить<br />

особенности исторического развития туркменского языка.<br />

Анализ языка дивана представляет нам важные сведения по морфологии<br />

туркменского языка. Нередки в нём и деепричастные формы. Чаще всего<br />

употребляются деепричастные формы на -yp/-ip, а также этимологически<br />

взаимосвязанные с ними формы на -yban/-ibän.<br />

При употреблении деепричастных форм на -уp/-ip и -yban/-ibän учитываются<br />

принципы губного сингармонизма. Помимо вышеуказанных форм в диване<br />

встречаются и формы на -a/-e/-ý и -galy/-geli.<br />

Все эти деепричастные формы сохранены в письменных памятниках,<br />

созданных до и после дивана Байрам хана.<br />

O.Nuryyeva<br />

ADVERBIAL PARTICIPLE FORMS IN BAYRAM KHAN’S DIVAN<br />

A famous Turkmen poet Bayram Khan who lived at the period of Zahireddin<br />

Muhammed Babur and served him, has made a great contribution to the development of<br />

Turkmen language, literature, music in Indian. He Knew Arabian, Percian and Urdu<br />

languages. His divan “The Persian and Turki divans of Bayram Khan, Khan-Khanan” was<br />

published in 1910 in Kalkutta by the English scholar Denisson Ross.<br />

This book includes the poems of Bayram Khan in Percian and Turkmen language.<br />

Turkmen poems of the poet give us the opportunity to trace the peciliarities of historical<br />

development of Turkmen language and reveal important information on morphology of the<br />

Turkmen language. Thus, adverbial participle forms with -yp/-ip, as well as etimologically<br />

correlated forms with -yban/-ibän are used rather often.<br />

Deep synharmony defines the usage of adverbial participle forms in -yp/-ip and<br />

-yban/-ibän. Besides the above-mentioned forms the forms with -a/-e/-ý and -galy/-geli are<br />

also met in the divan.<br />

All these adverbial participle forms may be revealed in written monuments created<br />

before and after Bayram Khan’s divan.<br />

7


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

A.Sцэegowa<br />

1918-NJI ÝYLDA “DAŇ ÝYLDYZY” GAZETINDE ÇAP EDILEN<br />

“TÜRKMEN GYZY” GOªGUSY HAKYNDA<br />

“Türkmen gyzy” goşgusynyň taryhyny öwrenmek üçin şu aşakdaky üç<br />

meseläniň üstünde aэry-aэrylykda durup geзmek maksadalaэykdyr.<br />

1-nji mesele: “Daň ýyldyzy” gazeti. Bu ugurda edilen iºlerden belli bolºuna<br />

görä, gazet ilki 1918-nji ýylyň güýzünde, soňra 1920-nji ýylyň başky üç aýynda<br />

Aşgabatda türkmen jedit ýazuwynda çap edilip ýaýradylan ilkinji döwürleýin<br />

neşirleriň biridir. Biziň günlerimize 1918-nji ýylyň 10-njy sentэabrynda çykan ýekeje<br />

sany gelip ýeten “Daň ýyldyzyna” sowet döwründe “ak gwardiýaçylar,<br />

es-er-menşewistik dönükler we buržuaz milletçiler tarapyndan partiýasyz neşir diýen<br />

perde astynda çykarylan tüýs kontrrewolýusion äheňli” gazet hökmünde baha<br />

berilmegi onuň bolşewikler tarapyndan öňe sürlen synpylyk эolundan gitmдn, eýsem<br />

öňden gelýän millilik ýörelgelerini dowam etdirendigi sebäplidir. Meselem, gazetde<br />

“Taryhymyzdan”, “Edebiýat” ýaly bölümler bolup, olarda “Oguznamalardan”<br />

bölekler, Magtymgulynyň şygyrlary, türkmen halkynyň taryhyna degişli rowaýatlar<br />

çap edilipdir [1].<br />

Bar bolan maglumatlary deňeşdirip, “Daň ýyldyzy” gazetiniň 1918-nji ýylda<br />

Zakaspide Oraz serdaryň (Gökdepe urşunyň gahrymanlarynyň biri Dykma serdaryň<br />

ogly) başlyklygynda döredilip, gysgawagtlaэyn dowam eden musulman (türkmen)<br />

hökümeti tarapyndan, 1920-nji ýylda bolsa RK(b)P-niň musulman (türkmen) býurosy<br />

tarapyndan neşir edilendigini anyklamak bolar.<br />

Sowat öwretmegiň jeditçilik usuly esasynda döredilen ilkinji türkmen<br />

harplyklarynyň we başga-da ençeme okuw kitaplarynyň awtory Alyşbek Alyýew [5]<br />

tarapyndan rejelenen (redaktirlenen) “Daň ýyldyzy” gazetiniň ýokarda görkezilen<br />

sanynda “Gyzlar” atly goºgy okyjylara hödürlenipdir, emma ony kimiň ýazandygy<br />

görkezilmändir.<br />

2-nji mesele: “Türkmen gyzy” (“Gyzlar”) goºgusy. Bu эerde эaэ<br />

iзinde эazylan “Gyzlar” sözi goºgynyň gazetde çap edilendäki goэlan adydyr.<br />

Eseriň näme üçin iki atlydygy barada aşakda, üçünji meselä geçenimizde,<br />

gürrüň ederis. Jemi 7bentlik goşgynyň başky 3 bendi ýokarda salgylanylan<br />

kitapda berlipdir [1]. Biz soňky 4 bendi hem arap hatyndan häzirki ýazuwymyza<br />

geçirip, goşgyny 1918-nji ýyldan soň ilkinji gezek tutuşlygyna okyjylaryň<br />

dykgatyna ýetirýäris:<br />

8


Göter perdäňi ýüzüňden,<br />

Göwnüň geçmesin özüňden,<br />

Aýlansam gara gözüňden,<br />

Eэ, türkmeniň gözel gyzy!<br />

Hьrriэet hem bolar size,<br />

Ýaş degmesin gara göze,<br />

Gulak salyň uşbu söze,<br />

Eэ, zehinli türkmen gyzy!<br />

Hünär köpdür, gyzlar, sizde,<br />

Hiз ynsap эok asyl bizde,<br />

Okap geziň açyk ýüzde,<br />

Keэijegim, tьrkmen gyzy!<br />

Kän pikirler bar başyňda,<br />

Niçe güller gözýaşyňda,<br />

Äre satarlar ýaşyňda,<br />

Eэ, bahaly türkmen gyzy!<br />

Musulmanlyk parzyn bolan,<br />

Sizi taºlap, özi gezen,<br />

(ªu setiri okap bolmady – A.S.)<br />

Gözi ýaşly türkmen gyzy!<br />

Gara günler gider sizden,<br />

Ryza bolarsyz siz bizden,<br />

Эaz gьnleri эeter yzdan,<br />

Eэ, gunça dek türkmen gyzy!<br />

Size hukuk köp garanda,<br />

Muny sцzlдrler her эanda,<br />

Armanyň galmaz hiç ýanda,<br />

Her ýaşasa, türkmen gyzy!<br />

Görnüşi ýaly, goşgy türkmen edebiýatynyň taryhynda nusgawy döwri<br />

tamamlanandan soň, ýüze çykan jeditçilik akymynyň [6,7] ruhunda ýazylypdyr.<br />

Ondaky duýgy-düşünjeler Muhammetguly Atabaý oglunyň şondan üç ýyl çemesi öň<br />

“Ruzname-ýi mawera-ýi bahr-i Hazar” gazetinde çap edilen makalalarynda öňe sürlen<br />

pikirler bilen utgaşyp gidýär [3,4].<br />

3-nji mesele: “Türkmen gyzy” goşgusynyň awtory. Görnükli galamgär we<br />

şahyr Allaýar Çüriýew 1988-nji эylda Aºgabat ºäherini etekläp oturan Köºi<br />

obasyndaky 15-nji orta mekdebiň ýaşuly mugallymy Meret Myradowdan bizi<br />

gyzyklandyrýan meselä degişli şeýle maglumatlary ýazyp alypdyr [2].<br />

9


“Biz Halmyrat Sähetmyradowyň düzen goşgularyny aýdym edip aýdýardyk.<br />

Onuň “Gumdaky baýlar” atly goşgusyny ýaşuly nesliň häzirem bilmeýäni ýokdur.<br />

Onuň “Türkmen gyzy” goşgusy:<br />

Göter perdäňi ýüzüňden,<br />

Göwnüň geçmesin özüňden,<br />

Aýlansam gara gözüňden,<br />

Eэ, türkmeniň gözel gyzy!<br />

diýen setirler bilen başlanýardy. Onuň “Türkmen ogly” goşgusynyň hem iki setiri<br />

эadymda:<br />

Türkmen ogly, batyrlykda çykar adymyz,<br />

Ata-baba kärimizdir, dakyn gylyjyň, ýör urşa”.<br />

Biziň pikirimizçe, ýaºuly mugallym Meret Myradowyň bu ýatlamasyndaky<br />

“Türkmen gyzy” goşgusyndan mysal getirilen ýokarky bent bilen “Daň ýyldyzy”<br />

gazetinde çap edilen “Gyzlar” goşgusynyň birinji bendiniň sözme-söz deň gelmegi<br />

ol ikisiniň aslynda ºol bir eserdigini, awtorynyň hem Halmyrat Sähetmyradowdygyny<br />

aэtmaga doly esas berэдr. Gazetdäki goşgynyň her bendiniň soňky setiriniň “türkmen<br />

gyzy” diэen sцzler bilen tamamlanmagy, munuň üstesine, ºol ºahyryň “Türkmen<br />

ogly” atly şygrynyň hem bolmagy biziň söhbetini edýän goşgymyzyň hakyky adynyň<br />

gazetdäki эaly”Gyzlar” dдl-de, “Türkmen gyzydygyna” şek-şübhe goýmaýar. Ýeri<br />

gelende aýtsak, “Türkmen ogly” şygryndan mysal getirilen ýokarky iki setir<br />

1914–1918-nji ýyllaryň I Jahan urºunda duºmana garºy mert durmak üçin Watany<br />

goramaga çagyryºdyr.<br />

Indi bolsa 1898-nji ýylda Köşi obasynda dünýä inen we öz döwründe эokary<br />

partiэa hem-de dцwlet wezipelerini eэelän, 1938-nji эylda bolsa “milletçi”, “halk<br />

duºmany” hökmünde nähak günä ýöňkelip эok edilen Halmyrat Sähetmyradowyň<br />

bary-эogy 40 эyla зeken ömür ýolunyň ylym-bilim, žurnalistika, çeper döredijilik<br />

bilen baglanyşykly taraplaryna gysgaça seredip geçeliň. Çünki olar biziň<br />

makalamyzda gozgalan meseleleri aэdyňlaşdyrmakda goşmaça delil bolup biler.<br />

H.Sähetmyradow ilki Köşi obasyndaky ýerli mekdebi, soňra şol ýerdäki<br />

bagbançylyk mekdebini gutaryp, 1914–1917-nji ýyllarda Daşkent şäherindäki<br />

mugallymçylyk seminarisinde bilim aýlar. Türkmenistana dolanyp gelip, Köşüdäki<br />

özüniň gutaran bagbançylyk mekdebinde mugallym bolup işe başlaýar. Onuň<br />

terjimehalynda 1919–1920-nji ýyllarda RK(b)P-niň Aşgabat şäher musulman<br />

(türkmen) býurosynyň agzasy, Aşgabat (häzirki Ahal) welaýat bilim bölüminiň<br />

müdiri, welaýat gazetiniň redaktory wezipelerinde işländigi barada maglumatlar bar.<br />

Şu we käbir beýleki maglumatlar 1918-nji ýylda çykarylan “Daň ýyldyzy” gazeti<br />

bilen ýakyn aragatnaşyk saklan H.Sähetmyradowyň 1920-nji ýylda gazet täzeden<br />

dikeldilende, onuň redaktory bolup işländigi barada netijä gelmäge esas berýär.<br />

1922–1924-nji эyllarda Orta Aziýa döwlet uniwersitetiniň talyby bolan<br />

H.Sähetmyradow şol bir wagtyň özünde uniwersitetiň türkmen ýaşlarynyň okaýan<br />

10


taýýarlyk bölüminiň propektory wezipesini hem ýerine ýetiripdir. Ol Daşkent<br />

şäherinde 1922-nji ýylyň 17-nji aprelinde iºe baºlan Türkmen bilim düzümini<br />

döredenleriň biridir. Düzümiň agzalarynyň tagallasy bilen taryhda ilkinji gezek ene<br />

dilimizde taýýarlanylan “Türkmen ili” atly žurnalyň birinji sany 1922-nji ýylyň<br />

31-nji maэynda öz okyjylaryna gowuşýar. Tьrkmen dilindдki ilkinji ћurnal bolan bu<br />

dцwürleýin neşiriň sahypalarynda H.Sähetmyradow özüniň döreden goşgularyny we<br />

beýleki eserlerini okyjylara hödürläp durupdyr. Mysal üçin, žurnalyň birinji sanynda<br />

onuň “Mekdep” atly goşgusy çap edilipdir.<br />

Netije we umumy jemleme. 20 ýaşly şahyr ýigit Halmyrat Sähetmyradowyň<br />

1918-nj ýylyň 10-njy sentýabrynda “Daň ýyldyzy” gazetinde “Gyzlar” ady bilen çap<br />

edilen goşgusy özüniň hakyky “Türkmen gyzy” ady bilen 70 ýylyň dowamynda halk<br />

arasynda (onuň dilden aýdylyp ýörlen nusgasynyň bir bendi 1988-nji эylda эazylyp<br />

alnypdyr) meºhur bolup gelipdir. Munuň özi XX asyr türkmen edebiýatyna degişli<br />

çeper eserleriň, öň hasap edilişi ýaly, 20-nji ýyllarda däl-de, eýsem 10-njy ýyllarda<br />

“Ruzname-ýi mawera-ýi bahr-i Hazar”, “Daň ýyldyzy” ýaly gazetleriň sahypalarynda<br />

peýda bolup ugrandygynyň köpsanly mysallarynyň biridir. Olary ýüze çykarmak,<br />

öwrenmek hem-de ylmy dolanyşyga girizmek işi häzirki Beýik Galkynyşlar we täze<br />

özgertmeler döwründe edebiýatçy alymlaryň öňünde duran wajyp wezipeleriň<br />

hataryna degişlidir.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň<br />

Magtymguly adyndaky<br />

Dil we edebiэat instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

10-njy sentэabry<br />

EDEBIЭAT<br />

1. Beэik tьrkmen ruhunyň dürdäneleri. Aşgabat: Ylym, 2001.<br />

2. Зьriэew A. Ýüregiň emri bilen. Aşgabat: Magaryf, 1989.<br />

3. Muhammetguly Atabaэ ogly. Täze çykan türkmen okuwy // Ruzname-эi mawera-эi<br />

bahr-i Hazar, 1915-nji ýylyň 23-nji эanwary.<br />

4. Muhammetguly Atabaэ ogly. Türkmen aýallarynyň zehini // Ruzname-эi mawera-эi<br />

bahr-i Hazar, 1915-nji 17-nji marty.<br />

5. Nazarow A. Alyşbek Alyýewiň hyzmatlary // Edebiэat we sungat, 1989-njy ýylyň<br />

21-nji iэuly.<br />

6. Sцэegowa A. Edebiýatyň ösüş taryhynda jeditçilik döwri hakynda // Türkmenistanda<br />

ylym we tehnika, №3, 1999.<br />

7. Sцэegowa A. Jeditçiler we gadymçylar: Garaэyºlaryň çaprazlygy // Türkmenistanda ylym<br />

we tehnika, №4, 2000.<br />

11


А.Соегова<br />

О СТИХОТВОРЕНИИ “ТУРКМЕН ГЫЗЫ”, ОПУБЛИКОВАННОМ В<br />

ГАЗЕТЕ “ДАНГ ЙЫЛДЫЗЫ” В 1918 ГОДУ<br />

Газета “Данг йылдызы” (“Утренняя звезда”), издававшаяся в Ашхабаде на<br />

туркменском языке осенью 1918 года и первые три месяца 1920 года, по своим<br />

идейным взглядам относилась к первым в Туркменистане периодическим изданиям<br />

национального характера. К сожалению, до наших дней дошел единственный<br />

экземпляр, изданный 10 сентября 1918 года. На страницах этого номера наряду с<br />

другими материалами под названием “Гызлар” (“Девушки”) опубликовано<br />

стихотворение. Состоит оно из 7 четверостиший. Сведения об авторе стихотворения<br />

в газете отсутствуют. По своему духу и содержанию стихотворение принадлежит к<br />

числу произведений, которые были созданы в джадитском (новаторском) периоде<br />

развития туркменской литературы.<br />

В результате сравнительного изучения материалов, изданных в последние годы,<br />

в частности, данных, содержащихся в книге А.Чуриева, нами установлено, что<br />

автором упомянутого стихотворения является молодой поэт Халмурад Сахетмурадов<br />

(1898-1938) – представитель джадитского течения в литературе. Его произведения<br />

печатались и в других изданиях того периода, в частности, с его стихотворением<br />

“Мекдеп” (“Школа”) читатели ознакомились на страницах первого туркменского<br />

журнала “Туркмен или” (“Туркменский народ”) в 1922 году. В статье впервые<br />

воспроизведен полный текст стихотворения Х.Сахетмурадова, изданного в выше<br />

упомянутом номере газеты “Данг йылдызы”. Также установлено первоначальное<br />

название стихотворения “Туркмен гызы” (“Девушка-туркменка”).<br />

A.Soyegova<br />

ABOUT “TURKMEN GYZY” POEM, PUBLISHED IN “DANG YYLDYZY”<br />

NEWSPAPER IN 1918<br />

The newspaper “Dang yyldyzy (“Morning star“) published in Ashgabat in Turkmen<br />

language in autumn 1918 and in first three months of 1920 was one of first periodicals of<br />

national character in Turkmenistan. Unfortunately, new we have only one copy of this<br />

newspaper published on September 10 1918, where a poem “Gyzlar” (“Girls”) consisting<br />

of 7 quatrains was published without any information about the author of the poem.<br />

According to its spirit and content created in jadid (new) manner and period of Turkmen<br />

literature.<br />

In the result of comparative study of materials published last years and the poem was<br />

information of A.Churiyev, we may ascertain that the author of the mentioned poem is a<br />

young poet of that time Halmyrat Sдhetmyradov (1898-1938) – a representative of jadid<br />

(new) trend literature. His works had been published in other periodicals of that of the<br />

readers may remember his poem “Mekdep” (“School”) time on the pages of the first<br />

Turkmen journals “Turkmen ili” (“Turkmen people”) of 1922. This article gives a complete<br />

text of H.Sдhetmyradov’s poem published in the above-mentioned number of “Dang<br />

yyldyzy” newspaper the original name of the poem was “Turkmen gyzy” (“A Turkmen<br />

girl”).<br />

12


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

A.Gurbanow, L.N.Gurbanowa<br />

DAŞARY ÝURT DILLERI BOÝUNÇA SAPAKLARDA EMELI<br />

GEPLEŞIK ÝAGDAÝLARYNY DÖRETMEGIŇ KÄBIR MESELELERI<br />

Эaşlarymyzyň эokary derejede bilim-sowat, edep-terbiэe almaklaryny, hьnдrli<br />

bolmaklaryny gazanmak, olary ylym-bilime hцweslendirmek, halallyk, ahlaklylyk,<br />

agzybirlik, watanзylyk ruhunda terbiэelemek эurdumyzda alnyp barylэan ähli<br />

özgertmelerimiziň özenidir. Şonuň üçin hem Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistan<br />

Watanymyzy mundan buэana-da цsdьrmдge, bilim ulgamyny dьэpli цzgertmдge we<br />

kämilleşdirmдge, эaşlara berilэдn bilim-terbiэäniň dünэд bilim derejesine laэyk<br />

bolmagyny gazanmaga, mugallymlary цsьp gelэдn nesillerimiziň bilim-terbiэe işine<br />

has-da hцweslendirmдge, olaryň эaşaэyş-durmuş, iş şertlerini gowulandyrmaga, şeэle<br />

hem talyp эaşlarymyzyň ylym-bilim almaga işjeň gatnaşmaklaryny gazanmaga<br />

Hormatly Prezidentimiz ähli şertleri döretdi.<br />

Bilim ulgamy adamzat ösüşinde öňe sürülэän ugurlaryň iň esasylarynyň biridir.<br />

Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow эurduň baştutany wezipesine<br />

geçen günlerinden başlap bilim-ylym meselelerine aэratyn ьns berэär. Hormatly<br />

Prezidentimiz Türkmenistanyň bilimini, ylmyny dünэäniň ösen döwletleriniň<br />

derejesine эetirmek we dьnэд tejribesini цwrenmek meselelerini öňe sürdi.<br />

Şu nukdaэnazardan Amerikanyň Birleşen ştatlarynda daşary эurt dillerini<br />

okatmagyň usulyэetine gцz aэlalyň. Garward uniwersitetiniň professory Jorj Tiknor<br />

Amerikada iň görnükli usulyэetçileriň biri hasaplanэar. Ol özüniň uşulyэet<br />

garaэyşlaryny Boston şäheriniň uniwersitetinde diňleэjileriň öňünde beэan edipdir.<br />

J.Tikner daşary эurt dilini öwretmek üçin emeli gepleşik эagdaэyny döretmegiň<br />

zerurdygyny belläpdir. Tanymal alym dьrli эaşdaky, basganзakdaky we dьrli<br />

derejedдki taээarlygy bolan çagalar üçin birmeňzeş (birhili) usulyň эerlikli<br />

bolmajakdygyny nygtap görkezdi. J.Tikner grammatikanyň we sözlükleriň garşysyna<br />

çykyş etmek bilen, 6-7 эaşly çagalar üçin diňe aňsat эazylary (текстлери) okamagyň,<br />

terjime etmegiň we эat tutmagyň peэdaly boljakdygyny subut etdi.<br />

Gцrnьkli usulyэetзi эaş çagalar üçin alynэan эazylaryň örän эцnekeэ<br />

bolmalydygyny maslahat beripdir. J.Tikner uly эaşly adamlar tarapyndan daşary эurt<br />

dilleriniň öwrenilmeginiň aэratynlygyna hem uly ьns beripdir. Ol bu эaşdaky<br />

adamlara grammatikany oňat öwrenmegi, köpräk эazmagy we terjime etmegi teklip<br />

edipdir.<br />

Häzir hem Amerikanyň Birleşen ştatlarynda daşary эurt dilini öwretmekde<br />

emeli gepleşik эagdaэlaryny dцretmдge uly ьns berilэar. Atlanta şäherinde bolup<br />

geçen ylmy-amaly maslahatda köp adamlar emeli gepleşik эagdaэlaryny döretmegiň<br />

we okadyş usulynyň üstünde durup geçdiler.<br />

13


Troy dцwlet uniwersitetinde grammatika, fonetika sapaklary, kцplenз, emeli<br />

gepleşik эagdaэlaryny döretmegiň üsti bilen geçirilэär. Meselem, işligiň şert şekilini<br />

düşündirenlerinde oэunjaklardan зatryk gurup, kiзijek adamlary hem зatrykda goэup,<br />

sцzlem dьzmдni emeli эagdaэlaryň üsti bilen öwredэдrler. Her talyby зatrykda dьrli<br />

эagdaэlarda goэup, birnдзe sцzlemler dьzэärler. Bu usulyň ähmiэeti uly. Talyplar<br />

emeli gepleşik эagdaylarynyň üsti bilen grammatiki hadysany özleşdirэдrler. Olar<br />

цwrenilen grammatikanyň dьrli эagdaэlarda ulanyp boljakdygyna gцz эetirэдrler.<br />

Emeli gepleşikleriň dürli görnüşleri bolup biler:<br />

– dialog gepleşigi;<br />

– monolog gepleşigi.<br />

Bu gepleşikleriň aşakdaky mowzuklary bolup biler:<br />

Цэde.<br />

Kitaphanada.<br />

Naharhanada.<br />

Telefon gepleşigi.<br />

Howa menzilinde.<br />

Myhmanhanada we ş.m.<br />

Emeli gepleşik эagdaэyny dцretmek usulynyň Türkmenistanyň orta<br />

mekdeplerinde, эöriteleşdirilen we эokary okuw mekdeplerinde iňlis dilini<br />

цwretmekde дhmiэeti uludyr.<br />

Iňlis dilini öwrenэän talyplaryň we okuwçylaryň gepleşik endiklerini<br />

ösdürmekde fonetikanyň ähmiэeti hem möhümdir. Geliň, fonetiki gönükmeleriň<br />

üstünde durup geçeliň. Fonetiki gönükmeleri iki topara bölüp bolar:<br />

1. Diňlemek üçin niэetlenen gцnьkmeler.<br />

2. Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmeler.<br />

1. Diňlemek üçin niэetlenen gцnьkmeler.<br />

Diňlemek üçin niэetlenen gönükmeler okuwçylara daşary эurt diliniň seslerini,<br />

ses birikmelerini, дheňlerini tanamak we tapawutlandyrmak endiklerini цwredэär.<br />

Şondan soň okuwçylar, talyplar sözleri we sözlemleri diňläp, olaryň manysyna<br />

düşünip başlaэarlar.<br />

Diňlemek üçin niэetlenen gönükmeleriň şu aşakdaky görnüşlerini görkezmek<br />

bolar:<br />

– Aэdyljak sesleriň arasynda öwrenilэдn tдze sesi eşideniňizde eliňizi galdyryň.<br />

– Okaljak sözleri diňläň. Içinde täze ses bar bolan söz aэdylanda eliňizi<br />

galdyryň.<br />

– Okaljak sözlemleri diňläň. Olaryň içinde sorag, habar sözlemlerini<br />

tapawutlandyryň.<br />

– Aэdyljak sözleriň içindäki iki basymly sözleri tapyň.<br />

– Эazydaky basym düşэän sözleriň aşagyny çyzyň.<br />

– Eşidэän sözlemleriňizde dyngy belgileriň bar эerlerini dik çyzyklar bilen<br />

belläň.<br />

– Sцzlemde эokary galэan äheň bilen aэdylэan sözüň aşagyny çyzyň.<br />

14


– Eşiden sesiňizi transkripsiэada эa-da harp görnüşinde эazyň.<br />

– Eşiden sözleriňizde näçe bogun bardygyny aэdyň.<br />

– Eliňizdäki эazynyň içinden mugallymyň aэdan sözüni tapyň.<br />

– Aэratynlykda aэdylan seslerden sцz эasaň we ony эazyň.<br />

2. Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmeler.<br />

Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmeler эerine эetirilende, kцpзьlik bolup<br />

gaэtalamak (хор) işine uly orun degişlidir. Fonetik türgünleşik hökmünde geçirilэän<br />

gönükmeleriň arasynda goşgulary, kiçijek dialoglary, hekaэajyklary эat tutup aэtmak<br />

эaly işler gabat gelэдrler. Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmelerden, esasan, şu<br />

aşakdakylary bellemek bolar:<br />

– Mugallymyň aэdan seslerini (sözlerini) onuň yzy bilen gaэtalaň.<br />

– Galdyrylan sözi goşup, aэdylan sцzlemi gaэtalaň.<br />

– Dialogy iki bolup sesli okaň.<br />

– Зekimli we зekimsiz sesleri iki topara bцlьp эazyň we olary sesli okaň.<br />

– Mugallymyň aэdan sцzьndдki sesleri aэratynlykda aэdyp beriň.<br />

– Eşiden sesleriňiziň içindäki зekimli we зekimsiz sesleri aэdyp beriň.<br />

– Elipbiэiň hemme harplaryny aэdyň.<br />

– Eşiden sözleriňizi bogunlara bölüp aэdyň.<br />

– Diktoryň aэtjak sцzlerini diňläň we içinde täze öwrenilen sesler bolan sözleri<br />

iki gezek gaэtalaň.<br />

– Esasy we ikinji derejeli basymlary bolan sözleri diktoryň yzy bilen gaэtalaň.<br />

– Eşiden sesleriňizden söz эasap aэdyň.<br />

– Ýat tutan goşgularyňyzdan birini labyzly aэdyp beriň.<br />

– Magnitafonda eşitdiriljek goşgyny (эazyny, dialogy) эat tutup aэdyp beriň.<br />

Diňlemek we aэtmak ьзin niэetlenen gönükmeler daşary эurt dilini<br />

цwrenэänleriň sesleri, sцzleri, sцzlemleri dogry aэtmagyna uly kцmek edэдr.<br />

Alabama ştatynyň Troy uniwersitetinde hem fonetiki gönükmeleriň birnäçe<br />

görnüşleri okyjylara hödürlenэдr. Talyplar эöriteleşdirilen barlag-tejribe otaglarynda<br />

kompэuterleriň üsti bilen disketlere эazylan gцnьkmeleri işleэдrler. Mugallym bolsa<br />

talyplaryň эumuşlary эerine эetirişlerini Internetiň üsti bilen barlap, düzediş berэдr.<br />

Fonetiki oэunlara Boston uniwersitetiniň alymy professor J.Tikner hem aэratyn<br />

ьns berэär. Onuň pikirine görä, oэunlaryň üsti bilen berilэдn bilimleri talyplar has<br />

эeňil, gowy kabul edэär we olaryň aňynda kop wagtlap durэar.<br />

Biz öz sapaklarymyzda şu aşakdaky fonetik oэunlary ulanэarys we okyjylara<br />

hцdьrleэдris. Sapakda oэunlary has netijeli guramak ьзin bolsa mugallym birnдзe<br />

talaplary berjaэ etmelidir.<br />

1. Her bir didaktiki oэun oэunjaga цwrьlmдn, anyk amaly we terbiэeçilik<br />

maksatlaryň amala aşyrylmagyna эardam etmelidir. Mugallym bolsa oňa ykjam<br />

taээarlanmalydyr.<br />

2. Geзirilэдn oэunlar we эaryşlar okuwçylaryň эaş aэratynlyklaryna,<br />

okatmagyň degişli döwrüne (basganзagyna) gabat gelmelidir.<br />

3. Oэunlar sapakda esasy orny eэelemän, olar öňde goэlan baş maksadyň<br />

15


amala aşyrylmagyna serişde bolup hyzmat etmelidir. Oэunlar bir sapagyň dowamynda<br />

3-5 minutdan artyk bolmaly däldir.<br />

4. Geзirilэдn oэunlara synpyň ähli okuwçylarynyň işjeň gatnaşmagy nazarda<br />

tutulmalydyr.<br />

5. Mugallym her bir geзirilэдn oэnuň maksatlaryny we düzgünlerini<br />

okuwçylara aэdyň düşündirmelidir.<br />

Fonetik oэunlaryň esasy maksady daşary эurt diliniň seslerini, basymlaryny we<br />

beэleki hadysalaryny öwrenmegi kämilleşdirmekden ybaratdyr. Fonetik oэunlaryň şu<br />

asakdaky görnüşlerini nusga hökmünde görkezmek bolar.<br />

“Kцp mysal tapmak” oэny.<br />

Bu oэny sapagyň başlangyç döwründe geзirmek maslahat berilэдr. Okuwзylar<br />

sapakda oturyşlaryna laэyklykda iki эa-da ьз topara bцlьnэдrler. Mugallym kynlyk<br />

bilen aэdylэan sesleriň birini эa-da birnдзesini tagtada эazэar. Okuwçylar bolsa,<br />

gezekili-gezegine şol sese degişli sözleri mümkin boldugyça köpräk эazэarlar we<br />

sesli okaэarlar. Tд okuwзylar mysal tapmasyny bes edэдnзeler oэun dowam edэдr.<br />

Haэsy topar эa-da okuwзy kop mysal aэtsa we эalňyşsyz эazsa, şol hem эeňiji<br />

bolэar.<br />

“Kim kцp bilэдr oэny.<br />

Bu oэny ortaky we эokary synplarda geзirmek gowy netije berэдr. Oэun<br />

geçirmezden birnäçe gün öň mugallym okuwçylara goşgulary paэlap berэдr эa-da<br />

olaryň haэsy çeşmelerden alnyp öwrenilmelidigini salgy berэär. Bellenilen güne çenli<br />

okuwçylaryň hemmesi olary эat tutэarlar. Oэun geзirilende mugallym okuwзylary<br />

toparlara bolэar. Toparlaryň haэsysy goşgulary kop we эalňyşsyz aэtsa, şol hem<br />

эeňiji bolэar.<br />

Bu usullar Dцwletmдmmet Azady adyndaky Tьrkmen milli dьnэä dilleri<br />

institutynda daşary эurt dillerini öwretmegiň milli we dünэä tejribesiniň esasynda<br />

döredilen. Bu usul sapaklarda ьstьnlikli ulanylэan sцzleэiş usulyýetiniň, эagny hünär<br />

dilini öwretmegiň usulyэetiniň esasy usullarynyň biri bolup durэar. Olar talyplaryň<br />

daşary эurt dillerinde sцzleэiş endiklerini ösdürmekde netijeli ulanylэar we talyplaryň<br />

öwrenэдn dillerinde suwara gьrlemegine uly эardam edэдr.<br />

Döwletmämmet Azady adyndaky<br />

Türkmen milli dünýä dilleri instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

23-nji iýuny<br />

А.Гурбанов, Л.Н.Гурбанова<br />

СИТУАЦИИ В ОБУЧЕНИИ СТУДЕНТОВ ИНОСТРАННЫМ ЯЗЫКАМ<br />

Современная политика в области образования проводимая под руководством<br />

Президента Туркменистана нацелена на поднятие уровня его развития до мировых<br />

стандартов через изучение и усвоение международного опыта. Существуют разные<br />

точки зрения на методику преподавания иностранных языков.<br />

В данной статье даются рекомендации по использованию в процессе обучения<br />

16


фонетических упражнений двух типов: фонетических упражнений для слушания и<br />

фонетических упражнений для говорения.<br />

Подобные упражнения по фонетике используются в университете Трой, штат<br />

Алабама, США. Упражнения записываются на дискету. Преподаватель контролирует<br />

выполнение заданий студентами через интернет.<br />

Для развития логического мышления и навыков устной речи на занятиях по<br />

английскому языку полезно использовать фонетические игры. Что касается обучения<br />

студентов иностранным языком, то в ряде стран популярен метод ускоренного<br />

ситуативного обучения.<br />

При проведении фонетических игр преподаватели должны соблюдать<br />

следующие требования:<br />

Игры должны соответствовать уровню обучения, не должны являться основной<br />

целью занятия, а их продолжительность не должна превышать 3-5 минут.<br />

A.Gurbanov, L.N.Gurbanova<br />

SITUATIONS IN TEACHING STUDENTS FOREIGN LANGUAGES<br />

The new educational policy pursued under the leadership of the President of<br />

Turkmenistan is aimed at raising of the level of its development up to the world standards<br />

through studying of the international experience.<br />

There are different methods of teaching of foreign languages.<br />

As to teaching English the method of accelerated situational training is popular in<br />

many countries of the world.<br />

Two types of phonetic exercises are given in this article: phonetic exercises for<br />

listening and phonetic exercises for pronouncing.<br />

The article contains recommendations for the use of phonetic games at the English<br />

classes. Some requirements for the teachers are described:<br />

• the game should correspond to the level of the study;<br />

• the game should not be the main aim of the lesson;<br />

• duration of the game should not be more than 3-5 minutes.<br />

17


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

S.A.Pleskanowskaýa, D.A.Amanmyradowa, A.P.Patyşagulyýew<br />

DEMALYŞ ÝOLLARYNYŇ KESELLERINIŇ DÖREMEGINDE<br />

TOZANLY HOWANYŇ TÄSIRI<br />

Öýkenleriň hünär bilen bagly keselleri (professional) dünýä ýüzünde sosial<br />

medisinanyň we saglygy goraýyş ulgamynyň möhüm meseleleriniň biri bolmagynda<br />

galýar. Aýratynam, bu keselleriň döremegine önümçilik jaýlarynyň howasynyň her<br />

hili maýdajyk tozan görnüşli bölejikler (jisimler) bilen hapalanmagy sebäp bolýar.<br />

Dürli önümçilikde, şol sanda dokma senagatynda işleýän adamlaryň öýken<br />

keselleriniň sebäplerini esasy üç topara bölmek mümkin.<br />

Olaryň birinji toparyna mikroorganizmler (bakteriýalar, termofil aktinomisetler,<br />

kömelekler, sadaja ýa-da ýönekeýje jandarlar) we önüp-ösýän döwürlerinde olaryň<br />

bedeninden bölnüp çykýan önümler (endotoksinler, beloklar, gliko- we lipoproteidler,<br />

polisaharidler, fermentler);<br />

ikinji toparyna gelip çykyşy jandar (haýwan) we ösümlik bolan biologiki işjeň<br />

jisimler;<br />

üçünji toparyna bolsa pes molekulaly birleşmeler (agyr metallar we olaryň<br />

duzlary, fermentler, gormonlar we beýlekiler) girýärler [18-19].<br />

Eger ilkinji iki topara degişli faktorlaryň edýän täsirleri antigen, allergiýa we<br />

zäherleýji häsiýete eýe bolýan bolsalar, pes molekulaly jisimler diňe gandaky beloklar<br />

we bronhoalwelolýarlardan bölnüp çykýan suwuklyk (sekret) bilen birleşenlerinden<br />

soň antigenlik we biologiki işeňňirlik häsiýetine eýe bolýarlar [2,3,14,19]. Şeýle<br />

ýagdaýda endamgarşylykly (антитела) täsiri hem, gaptena hem täze antigen<br />

detereminantyna garşy gönükdirilen bolýar [8,7,19]. Kömrüň, koksuň, gurumyň,<br />

almazlaryň tozanlary, haýwanlardan we ösümliklerden döreýän tozanlar ýokarky<br />

demalyş ýollarynyň nemli bardasyna zyýan ýetirýärler. Bu bölünişige aerozollaryň uly<br />

toparyny (maýdajyk tozanlary) hem goşmak gerek. Bu tozanjyklaryň gönüden-gцni<br />

edэдn tдsirleэjiligi ýokdur. Şeýle tozanjyklara, beýlekileriň arasynda, ýüňüň<br />

mikroworsinkalary we dokma önümçiliginiň gurallarynyň (stanok) düzümine girýän<br />

alýuminiэ hem degişlidir.<br />

Bedene fibrogen täsir etmek tozan bölejikleriniň hemmesine-de mahsusdyr.<br />

Tebigatdaky organiki we organiki dдl antigenler bilen bilelikde howadan yzygiderli<br />

dem almak öýkenleriň alweolýar we interstisial gurluşyna zyýan ýetirip, keseller<br />

toplumynyň döremegine getirýär [2,3,4,10]. Şol topluma ekfogen allergiki<br />

bronhoalweoliti, ýokary duýgurly pnewmoniti (öýken çişmesi), ýaýraw interstisial<br />

pnewmoniýasy, interstisial granulemotoz pnewmoniti, ekzogen цэken granulemotozy,<br />

эaэraw, ingalэasiэa pnewmoniэasy we beэleki keseller girэдrler [2,5,11,18]. Soňky<br />

18


ýyllarda önümçilikde tozanly şertlerde işleýän adamlarda özboluşly däl öýken<br />

keselleriniň arasynda bronhöýken keselleriniň sany gitdigiзe эokarlanэar.<br />

Dьrli hдsiэetli we ululygy 5 mkm-e зenli bolan tozan bцlejikleri dem alnanda<br />

alweollara зenli baryp эetip we sensibilizasiэa dцredip, цэken parenhimasyna, esasan<br />

hem, T-limfositlerden we işjeňligi güýçlenen makrofaglardan ybarat bolan ýaýraw<br />

infiltrasiýasynyň emele gelmegine getirýär [6,15]. Keseliň döremegine<br />

immunotoplum, öýjük arkaly allergiki reaksiýa we alawlamagyň özboluşly bolmadyk<br />

tдsirleri gatnaşýarlar [2,3,11,12].<br />

Ondan başda-da, tozan bölejikleri öýkenlerde saklanyp galyp, olaryň howa<br />

çalyşýan zolagynda birleşdiriji dokumanyň emele gelmegine, şeýle-de, öýkenleriň<br />

bitişmeklerine getirýär. Aerozollaryň täsiri netijesinde dцreэдn pnewmokonioz,<br />

hroniki tozan bronhiti we pnewmoskleroz эaly hьnдr bilen bagly (professional)<br />

keseller Orsэet эaly цsen эurtlarda-da keselleriň arasynda ikinji эerde durэarlar [2,3].<br />

Şunuň bilen baglylykda tozan bölejikleriniň bronhoalweolýar ýoluna edэдn<br />

tдsirini цwrenmek meselesi has эokary derejд galэar. Bu iş tejribesi haýwanlarda-da,<br />

adamlarda-da alnyp barylýar.<br />

Meselem, ak köralakalaryň kekirdewügine 1,25 mg-a çenli mukdarda<br />

owradylan alýuminiý A1 (owuntyklarynyň ululygy 1 mkm we ondan hem kiçi) bir<br />

gezek goýberilende, olaryň öýkenlerinde öňki derejesine gaýdyp gelýän öýjük<br />

reaksiýasy döreýär. A1 aýrylansoň öýkenleriň dokumalarynyň adaty morfologiýasy<br />

dikelýär. Bu metalyň mukdarynyň 10-a çenli ýokarlandyrylmagy öýken<br />

dokumalarynda bronhlaryň töweregindäki alweolэar dokumalarynyň aralyk sklerozyna<br />

we düwünler görnüşinde öňki kadasyna öwrülmeýän üýtgeşmelere getirýär.<br />

Alýumininiň has ýokary (40 mkg-a çenli), ýagny silokotiki hadysalarynyň ýüze<br />

çykmagyna getirýän SiO 2<br />

-niň mukdarlaryna golaэ mukdary öýkenleriň has aýdyň<br />

fibrozyna getirýär. Bu fibroz sklerotiki düwünjikler görnüşinde ýüze çykýar.<br />

Alýuminiý okisiniň gidraty (A1-niň 10 mg hasabyndan) alweolýar<br />

epiteliýasynyň bitişmegine A1-den has güýçli täsir edýär. Süýümli birleşdiriji<br />

dokumanyň bitişmegi we merkezi (makrofaglardan ybarat bolan) gialinzirleşýän<br />

sklerozirlenen düwünjikleriň emelegelme hadysasy bolup geзэдr [10,7].<br />

Kцmьr tozanyndan, şeýle-de emeli ýa-da tebigy grafitden uzak wagtyň<br />

dowamynda dem almak ýa-da bu tozanlary köralakalaryň kekirdewügine goýbermek<br />

tozan öýjükleriniň toplanmaklaryna, bronhitiň ýa-da peribronhitiň döremegine, soňra<br />

bolsa öýkenleriň ýaýraw we düwünli fibrozyna getirýär, işjeň kömrüň we süňkkömrüň<br />

tozany цэkenlerde antrakoza gцrnüşinde geçýän üýtgeşmelere alyp barýar. Şeýle<br />

ýagdaý bagryň, böwrekleriň we miokardyň zaýalanmagyna getirэдr [5,11,20].<br />

Tebigy we emeli almazlaryň tozanynyň fibrogenlik häsiýeti gowşak bolup,<br />

pnewmokonioza sebäp bolýar. Dörän pnewmokonioz ýaýraw-sklerotiki we tozan<br />

ojajyklaryny giç emele getirýän görnüşli bolýar. Şeýle ojajyklar emeli almazlaryň<br />

tozanyndan döränlerinde has aзyk-aýdyň bildirýärler. Alakalaryň kekirdewügine<br />

gurumyň goýberilmegi aýdyň bildirýän pnewmokoniotiki üýtgeşmelere getirýär. Slans<br />

mazuty we slansyň gaty эangyjy эananda emele gelэдn gurum bolsa howply çişiň<br />

döremegine alyp barýar, üstesine-de, gurum bölejikleriniň dispersligi azaldygyзa<br />

(kiзeldigiзe) olaryň kanserogenlik täsiri ýokarlanýar. Syçanlaryň hamyna tebigy gazyň<br />

19


elektrokrekingi netijesinde alynýan gurum çalnanda hem howply çiş döreэдr [21].<br />

Gurum tozany bilen uzak wagtlap dem almak syçanlaryň dişleriniň we agzynyň nemli<br />

bardasynyň zaýalanmaklaryna getirýär [16]. Bu topara degişli jisimleriň demalyş<br />

synalaryna düşmegi ýokarky demalyş ýollarynyň atrofiýasyna ýa-da gipertrofiýasyna<br />

getirэдr. Bu jisimler öýkenlerde saklananlarynda bolsa howa çalyşýan zolakda<br />

birleşdiriji dokumalaryň emele gelmegine we öýkenleriň bitişmegine (fibrozyna)<br />

getirэдr. Şunlukda, 2 tipli pnewmositleriň saýlama görnüşinde zaэalanma emele gelip,<br />

olar RADS-a, цэkenleriň fibrozyna, böwrek ýetmezçiligine sezewar bolэarlar [20].<br />

Asbestiň täsiri astynda dörän öýkenleriň dokumaiçki giňişleýin fibrozy, beýleki<br />

sebäplere görä dörän fibrozda bolşy ýaly, restriktiw öэken halkasy bilen utgaşyp<br />

gidýär [11,12,18]. Onuň alamatlary öýken göwrüminiň peselmegini, aýratyn hem,<br />

1sekuntda forsirlenen ekspirator göwrümiň forsirlenen ýaşaýyş sygymyna<br />

(FEVi/FVC%) bolan gatnaşygyny saklap, ýaşaýyş sygymynyň azalmagyny, öýkenleriň<br />

ýumşamagyny öz içine alýar. Emma FEVi/FVC ululygyň peselmegi bilen howa<br />

akymynyň çäklenmegi hem bolup biler. Bu hadysa daşky gurşawyň tozanly<br />

bolmagyna ýa-da çilim çekilmegine garşy bolan jogapdyr. Asbestozyň irki<br />

döwürlerinde, haçan-da garşylyk keselçilik üýtgeşmeleri peribronhiolýar fibroz bilen<br />

çäklenen wagty, hatda ondan hem öň, ýagny yzygiderli bolmadyk ownujak garalan<br />

ýerler kükrek öýjüginiň rentgenogrammasynda entek görünmeýän wagtlarynda-da,<br />

inçe demalyş ýollarynda respirator disfunksiýasy döreýär. Dem goýbermegiň<br />

ortasynda iň ýokary akymyň peselmegi asbestozda respirator disfunksiýasynyň<br />

ýeke-täk alamaty bolup biler. Keseliň irki döwürlerinde agrama (işe, ýüke) bolan<br />

reaksiýa (jogap, täsir) ýaramazlaşýar. Bu ýagdaý wentilýasiýanyň ýokarlanmagy<br />

hem-de dem almagyň çaltlaşmagy we ýüzleý dem almagyň haýryna kisloroda bolan<br />

islegiň peselmegi görnüşinde ýüze çykýar. Netijede, howa (kislorod) alyş-çalşygynyň<br />

gowşamagy peýda bolýar. Kesel agyrlaşdygyça howa alyş-çalşygynyň bozulmagy üçin<br />

gerek bolan agram azalýar. Asbestozdan jebir çekýän kesellileriň öýken halkasynda<br />

restruktiw we obstruktiw üýtgeşmeleriň ýüze çykmak mümkinçiligini göz öňünde<br />

tutup, tejribeli lukman oňa anyklamak üçin gural hökmünde düşünmän, öýkenleriň<br />

işiniň gowşamagy diýip düşünýär. Öýkenleriň ýerine ýetirýän işleri, aýratynam,<br />

olaryň ýaşaýyş sygymy (göwrümi), uzak wagtlap aýry-aýry gözegçilikleri ýa-da<br />

epidemiologiki barlaglary geçirmekde, meselem, täsir kesilensoň asbestozyň ösüşini<br />

ýa-da asbest bilen baglanyşygy plewra keselleriniň döremeklerini yzarlamak üçin<br />

peýdaly guraldyr [5,6,8].<br />

Öýkenlerde asbestoz bilen baglanyşykly ýüze çykarylan patologiki üýtgeşmeler<br />

damar we bronhial deformasiýasy bilen alamatlanýarlar we alweolýaryň hem-de<br />

dilimara germewjikleriň nädogry galňamagy bilen utgaşyp gidýär.<br />

Interstisial fibroza goşmaça: palçyk-slanes pnewmokonioz zerarly zaýalanan<br />

öýkeniň nusgalygy öýken kökleriniň töwereginiň garalan ýerleriniň ulalandygyny<br />

görkezýär. Bu ýagdaý palçyk slansynyň tozanynyň düşmegi we öýken derwezeleriniň<br />

gän mäzlerinde skleretiki üýtgeşmeleriň emele gelmekleri bilen baglanyşyklydyr [17].<br />

Biziň alymlarymyzyň geçiren barlaglary asbestosement önümçiliginde işleýän<br />

işgärlerde hem öýjük hem gumoral immunitetiniň ýetmezçilik edýändigini görkezýär.<br />

Olarda immunitetiň fagositar bölegi hem jebir çekýär, ýiti respirator keselleri bilen<br />

20


kesellemek howpy ýokarlanýar. Howa pürkülen interferondan dem almak işgärleriň<br />

arasynda öýken keselleriniň döremeginiň öňüni almakda örän gowy peýda berdi [1].<br />

Aýnasüýümiň (стекловолокно) adam saglygyna edýän täsiri tejribe<br />

haýwanlarynda we MMVF önümçiliginde işleýänleriň kesellemeklerinde hem-de ölen<br />

adamyň öýkeni açylyp barlanan derejesinde öwrenildi. Köralakalaryň kese kesimi<br />

1mkm we uzynlygy 20 mm bolan ikigörnüşli senagat aýnapagtasy (стекловата) bilen<br />

dem almaklarynyň netijesini öwrenmeklik öýken öýjükleriniň aram reaksiýasyny we<br />

dem almak kesilensoň olaryň bölekleýin öňki kaddyna dolanyp gelýändiklerini ýüze<br />

çykardy. Şular ýaly netije haýwanlar şlak pagtasy bilen dem alanlarynda hem ýüze<br />

çykaryldy. Haýwanlar mineral pagtasy bilen dem alanlarynda gowşak fibroz döreýär.<br />

Köralakalar gyzgynlyga durnukly keramiki süýümler bilen çydap bolýan iň ýokary<br />

250 süýüm/ml mukdarda dem alanlarynda olaryň öýkenlerinde howply çiş, ýagny<br />

düwnük (рак) keseli, mezotelioma, plewral we öýken fibrozy; homýaklarda<br />

mezotelioma, plewral we öýken fibrozy döreýär.<br />

75 we 120 süýüm/ml-de köralakalarda diňe mezotelioma we gowşak fibroz,<br />

25 süýüm/ml-de bolsa öýkenleriň öýjükleriniň reaksiýasy bildirýär [6].<br />

Biogen allergenlerine kömelejikler, haýwan proteinleri, terpenler, tozan<br />

sakyrtgalary we enzimler degişlidirler. Oba hojalygynda biogen allergenleriň köp<br />

bölegi mallaryň derileriniň proteinlerinde, tüýlerde, tezegiň we peşewiň proteinlerinde<br />

bolýarlar. Allergenler her hili önümçilik işlerinde-de, meselem, fermentasiýa<br />

geçirilende, derman taýýarlanylanda, çörek bişirilende, kagyz öndürilende, agaç<br />

ýa-da tagta kesilende, fermentleri hem-de waksinalary öndürmekde we dokumalary<br />

ösdürip ýetişdirmek işlerinde hem bolýandyrlar.<br />

Allergenler duýgur adamlarda allergiki rinitiň, konýuktiwitiň we demgysmanyň<br />

alamatlary ýaly alamatlaryň döremegine getirip bilerler. Allergiki alweolit demalyş<br />

ulgamynyň zaýalanmagynyň alamatlarynyň ýiti görnüşde ýüze çykmaklary bilen<br />

alamatlanýar. Şeýle alamatlara üsgülewük, gagşamak, gyzgynlyk, kelle we et agyrylary<br />

degişli bolup, olar öýkenleriň fibrozyna getirip bilerler [6]. Öýkenler şöhlelenmä<br />

(radiasiýa) duýgur däl diýlip hasaplanylýar. Emma gysga wagtlap 6-dan 10SV-e çenli<br />

mukdar bilen şöhlelendirilen ýerde bir aýdan üç aýa çenli ýiti pnewmoniýanyň<br />

döremegine getirip biler. Eger-de öýken dokumalary uly göwrümde zaýalanan bolsalar,<br />

onda birnäçe hepdäniň dowamynda demalyş ýetmezçiligi ýa-da ençeme aý-ýyl geçensoň<br />

öýken fibrozy we “öýken ýüregi” döräp biler [ISRP, 1984; UNSCEAR, 1988].<br />

Soňky ýyllarda beýleki sebäpler bilen bir hatarda her hili bioorganiki<br />

faktorlaryň täsiri astynda bronhöýken keselleriniň hem döreýändikleri barada köp<br />

maglumatlar toplandy. Olaryň ýüze çykmaklarynda daşky we önümçilik gurşawlaryny<br />

hapalaýan mikroorganizmler we olaryň endotoksinleri hem-de biologiki işjeň<br />

substansiýalary esasy ähmiýete eýedirler. Şeýle mikroorganizmlere kömelekler, her<br />

dürli aspergiller, alternariýalar, termofol aktinomisetler, her dürli gramotrisatel<br />

bakteriýalar degişlidirler [2,3,20,14,19]. Olara tebigy süýümli maddalar (pagta, zygyr,<br />

kenep (kendir), agaç, agawa we beýlekiler) bilen iş salyşýan işgärleriň köp böleginiň<br />

keselleýän hünär bilen bagly bolan bissinoz öýken keseli hem degişlidir. Bu kesel<br />

ösümlik tozanlary bilen dem alnanda döreýär [2,3,4,13,14]. Bissinozyň döremeginde<br />

21


ösümlik tozanlarynyň, bakterialaryň endotoksinler bilen bilelikdäki edýän täsirlerine<br />

uly ähmiýet berilýär [9].<br />

Şeýlelikde, önümçilik jaýlarynda tozanyň ownujak bölejikleriniň bolmagy<br />

bronhlarda we öýkenlerde keselçilik hadysalarynyň döremeklerine getirýär. Şeýle<br />

şertlerde işleýän işgärleri diňe bir tozan böleklerinden goramak bilen çäklenmän,<br />

olaryň bedeniniň durnuklylygyny ýokarlandyrmaga gönükdirilen öňünalyş çärelerini<br />

hem amala aşyrmak gerek. Asbestosement, dokma we pagtany gaýtadan işläp<br />

çykarýan önümçiliklerde işleýän işgärleriň saglygyna howp salyp biläýjek hadysalary<br />

öz wagtynda ýüze çykarmak üçin, habar berişli, elýeterli we ykdysady taýdan amatly<br />

bolan barlag usullaryny işläp düzmek zerur.<br />

Türkmen döwlet lukmançylyk<br />

instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

1-nji maýy<br />

EDEBIЭAT<br />

1. Атдаева М.К., Ботанжян М.Г., Зименкова И.Б. Иммуностимуляция у рабочих с<br />

различными условиями труда. Здравоохранение Туркменистана. 1995.<br />

2. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности. стр. 449, 1999.<br />

3. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности. стр. 345, 2000.<br />

4. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности. издание 3, (исправленное и<br />

дополненное). стр. 488, 2001.<br />

5. Болезни органов дыхания. Под ред. Н.Р.Палеева. Том 4, стр. 7-22. М.:<br />

Медицина, 1990.<br />

6. Гафуров Карим. Экзогенный аллергический альвеолит хлопкопереработчиков.<br />

Автореф. дисс... докт. мед. наук. стр. 29. М., 1992.<br />

7. Keller R.H., Fink J.N. Immunoloregulation in hypersensitivity pneumonitis. //<br />

J.Clin.Immunol. Vol. 2, P. 46-58, 411, 1982.<br />

8. Клиническая иммунология и аллергология. Под ред. Г.Лолора, Т.Фишера,<br />

Д.Адельмана. стр. 806, М.: Практика. 2000.<br />

9. Лазарев Н.В. Вредные вещества в промышленности. Ч.2, стр. 621, 1965.<br />

10. Лазарев Н.В. Вредные вещества в промышленности. Ч.3, стр. 608, 1977.<br />

11. Morgan W.K., Westerling J. Byssinosis: some unans wered questions. // Amer. Rev.<br />

resp. Dis. Vol. 126, N2, P. 354-357, 1982.<br />

12. Pickering C.A.C., Newman – Taylor A.I. Extrinic allergic bronchioloalviolitis.<br />

Occupatioal Lung Disorders. Ed Parkers WR. Butterworth Heinemann. P. 667-709,<br />

Oxford, 1994.<br />

13. Починок А.П. Энциклопедия по безопасности и гигиене труда. Том 1,<br />

стр. 1280, 2001.<br />

14. Починок А.П. Энциклопедия по безопасности и гигиене труда. Том 2,<br />

стр. 926, 2001.<br />

15. Salvaggio J.E., De Shazo P.D. Pathogenesis of hypersensitivity pneumonitis. Chest.<br />

Vol.89, suppl. 3, P. 190-193, 1986.<br />

16. Ходош Е.М., Кидонь В.П. Об информативности эпидемиологических<br />

показателей, характеризующих бронхиальную астму и хронические<br />

обструктивные заболевания легких. Укр. пульм. ж. №3, стр. 63-66, 1999.<br />

17. Хронические заболевания легких. Под ред. А.Н.Кокосова и др., К., стр. 196, 1986.<br />

22


18. Schyler M. The diagnosis of hypersensitivity pneumonitis. Chest. V. 111,<br />

P.534-536, 1997.<br />

19. Чучалин А.Г., Копылев И.Д. Аллергические заболевания легких. В кн.: Болезни<br />

органов дыхания. стр. 7-64. М.: Медицина, 1990.<br />

20. Чучалин А.Г. Хронические обструктивные заболевания легких. стр. 510. М.:<br />

Медицина, 2000.<br />

21. Shimazu K., Ando M., Sakata T. Hypersensitivity pneumonitis induced by<br />

Trichosporon cutaneum. Amer. Rev. resp. Dis. Vol.130, N3, P. 407, 1984.<br />

С.А.Плескановская, Д.А.Аманмурадова, А.П.Патышагулыев<br />

О РОЛИ ЗАПЫЛЕННОСТИ ВОЗДУХА В РАЗВИТИИ<br />

БРОНХОЛЕГОЧНОЙ ПАТОЛОГИИ<br />

В последние годы в структуре неспецифических заболеваний легких самых<br />

развитых стран все больше увеличивается доля бронхолегочной патологии, связанной<br />

с производственной деятельностью в условиях повышенной запыленности. Особенно<br />

большую роль в их формировании играет загрязнение воздуха производственных<br />

помещений: 1) микроорганизмами, 2) биологически активными субстанциями животного<br />

и растительного происхождения; 3) низкомолекулярными соединениями. Механизм их<br />

действия обусловлен либо прямыми антигенными, аллергизирующими и токсическими<br />

свойствами, либо их способностью комплексировать с белками сыворотки крови и<br />

бронхоальвеолярных секретов. Для всех пылевых частиц характерно фиброгенное<br />

действие на организм. Пылевые частицы (менее 5 мкм) достигая альвеол, вызывают<br />

сенсибилизацию и последующую диффузную инфильтрацию легочной паренхимы<br />

клетками, преимущественно Т-лимфоцитами и активированными макрофагами,<br />

иммунными комплексами. В результате развиваются заболевания легких: экзогенный<br />

аллергический бронхоальвеолит, гиперчувствительный пневмонит, диффузная<br />

интерстициальная пневмония, интерстициальный гранулематозный пневмонит,<br />

экзогенный легочный гранулематоз, диффузная, ингаляционная пневмопатия и др. В<br />

связи с этим, все более интенсифицируются исследования по изучению влияния<br />

различных видов пылевых частиц на бронхоальвеолярный тракт, как экспериментальных<br />

животных, так и человека. Показано, что при вдыхании крысами микрочастиц<br />

алюминия, угольной пыли происходит разрастание волокнистой соединительной ткани<br />

и образование склерозированных узелков, центр которых (состоящий из макрофагов)<br />

гиалинизируется. Злокачественные новообразования возникают при вдыхании и<br />

нанесении на кожу мышей сажи, получаемой в результате электрокрекинга природного<br />

газа. Обширный внутритканевый фиброз и рак легких могут быть вызваны<br />

воздействием асбеста, курением, воздействием стекловолокна жаропрочных<br />

керамических волокон, биогенных аллергенов (к ним относятся грибки, животные<br />

протеины, терпены, пылевые клещи и энзимы). Значительная часть биогенных<br />

аллергенов в сельском хозяйстве содержится в протеинах шкур животных, в волосках<br />

меха и в протеинах фекалий и мочи. Аллергены присутствуют при различных<br />

производственных процессах, например при осуществлении ферментации, изготовлении<br />

лекарств, хлебопечении, производстве бумаги, обработке древесины (распилочные цеха,<br />

производство), а также в биотехнологии (производство ферментов и вакцин, культур<br />

тканей) и при производстве специй.<br />

Таким образом, наличие микрочастиц пыли в производственных помещениях<br />

23


способствует развитию патологического процесса в бронхах и легких. Охрана труда<br />

работающих в этих условиях лиц должна быть направлена не только на снижение<br />

концентрации пылевых частиц во вдыхаемом воздухе. Чрезвычайно важно проводить<br />

профилактические мероприятия, направленные на повышение сопротивляемости<br />

организма. Необходимо наработать информативные, доступные и экономически<br />

выгодные тесты скрининговых исследований для своевременного выявления риска для<br />

здоровья работающих в асбестоцементной, ткацкой, хлопкоперерабатывающей<br />

промышленности.<br />

S.A.Pleskanovskaya, D.A.Amanmuradova, A.P.Patyshagulyyev<br />

ON THE ROLE OF DUSTED AIR IN THE DEVELOPMENT OF<br />

BRONCHOPULMONARY PATHOLOGY<br />

In the structure of nonspecific lung diseases of highly developed countries the portion<br />

of bronchopulmonary pathology increases more and more in the past years due to the industrial<br />

activity in conditions of high dustiness. Contamination of air in industrial premises plays a<br />

substantial role in the formation of Pollution by: 1) micro organisms, 2) biologically active<br />

substances of animal and plant nature, 3) low-molecular compounds. The mechanism of their<br />

action is conditioned either by direct antigenic, allergic and toxic features or their ability to<br />

complex with HBeAg proteins and bronchoalveolar secretion. All dust particles have typical<br />

fibrogen affect to the body. Dust particles (less than 5 micrometers) reaching alveolus cause<br />

sensibility and subsequent diffusive infiltration of lung parenchyma by cells, chiefly by<br />

T-lymphocytes and activated macrophages, immune complexes. As a result lung diseases<br />

develop: exogenous allergic bronchoalveolitis, hypersensitive pneumonitis, diffusive interstitial<br />

pneumonitis, interstitial granulomatous pneumonitis, exogenous lung granulomatosis, diffusive,<br />

inhalation pneumopathy and so forth. In connection with this, more and more researches are<br />

intensively conducted on examination of impact of various types of dust on bronchoalveolar<br />

tract, of both experimental animals and human being. It is known that when rats inhale<br />

microparticles of aluminium, coal dust the growth of fibers of connective tissue occurs and<br />

formation of sclerosed nodes the center of which (consisting of macrophages) hyalinizes.<br />

Malignant neoplasms occur while inhaling and spreading mouse soot on skin, which derives<br />

as a result of electrocracking of natural gas. Extensive interstitial fibrosis and lung cancer<br />

could be caused by impact of asbestos, smoking, glass fibre of heatproof ceramic fibers,<br />

biogenic allergens (such as fungi, animal proteins, terpenes, dust pincers and enzymes).<br />

Considerable part of biogenic allergens in agriculture is contained in proteins of animal skin,<br />

fur and protein of faeces and urine. Allergens are present in numerous industrial processes,<br />

for instance in realization of fermentation, manufacturing of medicine, baking of bread, paper<br />

production, wood processing (sawing works, manufacture), as well as biotechnology<br />

(production of enzymes and vaccines, tissue culture) and in production of spicery.<br />

Thus, if there are microparticles of dust in industrial premises it promotes the<br />

development of pathologic process in bronchi and lungs. Labor protection of those who work<br />

in such conditions should not only focus on lowering the concentration of dust particles<br />

inhaled with air but also it is highly recommended to conduct preventive actions towards the<br />

improvement of body resistance. It is necessary to work on informative, available and<br />

economically profitable tests of screening researches for timely risk identification for the health<br />

of those who work in asbestos-cement, textile and cotton processing industry.<br />

24


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

H.J.Jumaýew, M.Ö.Kulow<br />

TÜRKMENISTANYŇ ŞERTINDE PARODONT DOKUMA KESELLI<br />

NÄSAGLARDA KLINIKI-LABORATOR BARLAGLARYŇ<br />

GÖRKEZIJILERI<br />

Ilat arasynda parodontdokuma keselleriniň ýaýramagynyň sebäplerini we geçiş<br />

aýratynlyklaryny öwrenmek, bejeriş usullaryny we öňünalyş эollaryny seljerip saэlap<br />

almak meselesi häzirki zamanyň wajyp meseleleriniň biri bolup durэar [1,4,3,7]. Ylmy<br />

çeşmeleriň maglumatlaryna görä ýerleşэan эerine, ýaşaýyş hem-de durmuş şertlerine<br />

baglylykda dürli ýurtlarda ilatyň 65-80%-nde, эagny 35-44 ýaşdaky adamlarda<br />

parodontdokuma keseliniň dürli görnüşleriniň duş gelýanligi bellenilэar [5,3].<br />

Parodontdokumanyň zeperlenmegi, çişmegi netijesinde fermentler цэjьklerden<br />

эuwlup aэrylэar we olar gana, gan suwuklygyna, biologik suwuklyklara geзip, olaryň<br />

işjeňligini эokarlandyrэar hem-de olar dokumalaryň zeperlenmekleriniň çuňlugyny we<br />

derejesini kesgitlemekde anyklaэjy bolup hyzmat edэдr. Sьlekeэde we<br />

parodontdokumanyň зykarэan suwuklygynda oэuk fermentleriň işjeňligi<br />

parodontdokumanyň nemli bardasynyň sudurynyň biteweliginiň ýagdaýyny görkezýär<br />

we parodontdokumada destruktiw hadysanyň, çişme hadysasynyň agyrylyk<br />

derejelerini, çişe garşy geçirilen bejerginiň netijeliligini anyklamaga эardam berэдr<br />

[2,6,8,9,10]. Şeýle hem olar belli bir derejede gaýtadan bitip dikelmek hadysasyny<br />

we bedeniň goraýyş güýçlerini gözegçilikde saklaýar.<br />

Parodontdokumanyň nemli bardasyndan зykэan suwuklykda we garyşyk<br />

sülekeýde fermentleriň öwrenilmegi kцpsanly alymlarda gyzyklanma dцretdi<br />

[8,9,10,11]. Parodontdokumanyň destruksiýasy bolmak bilen çişme – distrofiki<br />

hadysasy peэda bolэar, bu эagdaэda fermentleriň, hususan-da, turşy we aşgar<br />

fosfatazalarynyň, şol sanda olaryň önümleriniň orny uludyr.<br />

Işiň maksady parodontdokuma keselli nдsaglaryň kliniki aэratynlyklaryny we<br />

agyz boşlugynyň suwuklygynyň düzьmindдki fermentleriň ýagdaýyny цwrenip,<br />

bejeriş we öňünalyş usullarynyň эollaryny kesgitlemekden ybaratdyr.<br />

Öňьmizde goэlan maksada эetmek ьзin Aşgabadyň azyk senagat<br />

maşyngurluşyk zawodynda işleýän 16-49 ýaş aralykdaky parodontdokuma keselli<br />

(gingiwit we parodontit) nдsaglaryň 89 sanysy we TDLI-niň terapewtiki<br />

stomatologiýa kafedrasyna agyz boşlugynyň kesellerini bejertmek ьзin эьz tutanlar<br />

laboratoriэa barlagyndan geзirilip anyklanyldy. Barlag BSGG tarapyndan hцdьrlenen<br />

karta boэunзa doldurylyp geзirildi [5,3]. Kartada CPITN indeksi boэunзa<br />

parodontdokumanyň bejergä mätäçligi we nasag bilen эцrite sorag-jogap geзrimek<br />

arkaly keseliň agyrlyk derejesi anyklanyldy.<br />

25


Parodont kesellerini we onuň geçiş aýratynlygyny düýpli öwrenmek maksady<br />

bilen, nдsaglaryň hemmesi ýaşyna görä 4 topara bцlьndi.<br />

I. 16-19 ýaşly;<br />

II. 20-29 ýaşly;<br />

III. 30-39 ýaşly;<br />

IV. 40-49 ýaşly.<br />

Deňeşdirmek ьзin TDLI-niň stomatologiýa fakultetiniň 23 sany sagdyn<br />

parodontly talyplary saэlanyp alyndy. Toparlara bцlnen näsaglaryň ýaşy we keselleriň<br />

kliniki alamatlarynyň agyrlyk derejeleri boýunça bölünişi 1-nji tablisada gцrkezilэдr.<br />

1-nji tablisa<br />

Gingiwit we parodontit keselli näsaglaryň toparlara bölünişi<br />

Keseliň görnüşleri<br />

Agyrlyk Näsaglaryň<br />

Ýaşy<br />

derejesi sany 16-19 20-29 30-39 40-49<br />

Ь znьksiz эerli<br />

kataral gingiwit<br />

Ýeňil<br />

Orta<br />

9<br />

11<br />

5<br />

2<br />

4<br />

7<br />

–<br />

2<br />

–<br />

–<br />

Üznüksiz ýaýraň<br />

kataral gingiwit<br />

Ýeňil<br />

Orta<br />

6<br />

12<br />

2<br />

3<br />

4<br />

6<br />

1<br />

2<br />

–<br />

1<br />

Ь znьksiz эerli<br />

parodontit<br />

Ýeňil<br />

Orta<br />

7<br />

14<br />

1<br />

–<br />

4<br />

8<br />

2<br />

5<br />

–<br />

1<br />

Üznüksiz ýaýraň<br />

parodontit<br />

Ýeňil<br />

Orta<br />

9<br />

21<br />

1<br />

–<br />

3<br />

8<br />

3<br />

7<br />

2<br />

6<br />

Jemi 89 14 44 21 10<br />

Barlaglaryň netijeleri parodontkeselli näsaglaryň şahsy kartasyna bellenildi.<br />

Onda pasport maglumatlary, keseliň taryhy, kliniki-funksional barlaglaryň, geçirilen<br />

toplumlaýyn bejerginiň netijeleri ýazyldy.<br />

Barlag we gözegçilik toparyndaky näsaglaryň gözegçilik edilýän we bejergi<br />

geçirilýän döwründe dişýanynyň (parodont) dokumasynyň ýagdaýyna obýektiw baha<br />

bermek üçin aşakdaky gцrkezilen barlag usullary ulanyldy:<br />

– agyz boşlugynyň arassaçylyk ýagdaýyny kesgitlemek (Greiene-<br />

-Vermillion, 1964);<br />

– CPITN – indeks boэunзa (BSGG, 1978) parodont keselleriň bejergд<br />

mätäçligini kesgitlemek;<br />

– B.U.Kulaženkonyň usuly (1960) boýunça parodontdokumanyň gan<br />

damarlarynyň durnuklylygyny kesgitlemek;<br />

– Sülekeýde turşy fosfotazanyň işjeňligini kesgitlemek (1971-nji ýylda<br />

В.С.Куликова we başga ýazarlar bilen bilelikdäki) işleri geçirildi.<br />

Barlaglaryň netijeleri<br />

Sorag-jogap arkaly geçirilen barlaglaryň netijesinde parodontdokuma keselli<br />

näsaglaryň 89-syndan 78-siniň (87,64%) ýaramaz endikli (çilim çekýän, nas atýan we<br />

ş.m.) näsagdygy, ýagny 51-sanysynyň (65,38%) çilim çekýändigi, 27-sanysynyň bolsa<br />

(34,62%) nas atýandygy anyklanyldy. Şeýlelikde, ýüze çykarylan maglumatlaryň<br />

parodontdokuma keselleriniň döremeginiň we onuň gaýraüzülmeleriniň öňüni<br />

almakda peýdasy köpdür.<br />

26


Parodontdokuma keselleriniň döremeginiň we agyrlaşmagynyň agyz<br />

boşlugynyň arassaçylyk ýagdaýlaryna berk baglydygyny цwrenmeklik meselesine<br />

alymlar tarapyndan aэratyn ьns berilэдr. Biz gцzleg işimizde Grin-Wermillion indeksi<br />

boýunça agyz boşlugynyň arassaçylyk эagdaэlaryny цwrendik.<br />

Barlagyň netijesinde Grin-Wermillion boýunça arassaçylyk indeksiniň<br />

görkezijileri boýunça parodont keseliniň agyrlyk derejesiniň ýokarlanmagy bilen agyz<br />

boşlugynyň arassaçylygynyň juda pese düşэдnligi anyklanyldy.<br />

I toparda ortaça sany 1.8+0.08 ölçeg birligine deň bolup, deňeşdirilýän<br />

topardaky görkezijilerden 0.7+0.07 цlзeg birliginden ýokary (P


parodontdokumadaky çydamlylygy aşaky äňdäkiden beýik bolandygy we keseliň<br />

derejesiniň agralmagy bilen ownuk gan damarlaryň çydamlylygynyň peselэдnligi<br />

anyklanyldy.<br />

Ol ortaça ýokarky äňiň alyn dişleriniň sebitinde:<br />

I toparda 38.7+0.7 sekunda;<br />

II toparda 24.3+0.3 sekunda;<br />

III toparda 18.6+0.06 sekunda deň boldy.<br />

Aşaky äňde:<br />

I toparda 35.2+0.5 sekunda;<br />

II toparda 21.4+0.4 sekunda;<br />

III toparda 17.4+0.03 sekunda deň boldy.<br />

Şol bir wagtda deňeşdirilýän toparda ýokarky äňde 58.3+0.4 sekunda we aşaky<br />

äňde 56.7+0.7 sekunda deň bolup, bu barlag topardakylardan dogrulygy beýikdir,<br />

ýagny I toparda P


3-nji tablisa<br />

Parodontkeselli näsaglaryň garyşyk sülekeýinde turşy we aşgar fosfatazalarynyň<br />

gцrkezijileri<br />

Barlagdan geзirilenleriň<br />

ýaşy<br />

Turşy fosfataza (Р) Aşgar fosfatazasy (Р)<br />

16 – 19 1,58 + 0,019 Р > 0,05 1,384 + 0,42 Р > 0,05<br />

20 – 29 1,82 + 0,07 Р > 0,05 1,31 + 0,06 Р > 0,05<br />

30 – 39 1,97 + 0,07 Р > 0,05 1,51 + 0,08 Р > 0,05<br />

40 – 49 1,78 + 0,07 Р > 0,05 1,15 + 0,07 Р > 0,05<br />

Deňeşdirilýän topar 19 – 30 1,35 + 0,04 Р > 0,05 1,01 + 0,05 Р > 0,05<br />

Barlag edilen 16-19 ýaşly topar adamlarda, esasan, parodontdokumasynda<br />

çişme hadysasy – üznüksiz kataral gingiwitiň ortaça we agyr derejeleri ýüze<br />

çykaryldy. Beýleki galan barlag geзrilэan toparlardaky (20-49 ýaşly) näsaglaryň esasy<br />

böleginde bolsa parodontitiň dürli görnüşindäki agyrlyk derejesi anyklanyldy.<br />

Tablisadan görnüşi ýaly, parodontkeselli näsaglaryň garyşyk sülekeýinde turşy<br />

we aşgar fosfotazalarynyň möçberi çişme hadysasynyň agyrlyk derejesine we<br />

näsaglaryň ýaşynyň ulalmagyna baglylykda beýgelýär, emma 40-49 ýaşly näsaglarda<br />

birazrak peselэдr.<br />

4-nji tablisa<br />

Bölnüp çykýan arassa sülekeýde fermentleriň gцrkezjileri<br />

Barlagdan geзirilenleriň<br />

ýaşy<br />

Turşy fosfataza (Р) Aşgar fosfatazasy (Р)<br />

16 – 19 1,26 + 0,02 Р > 0,05 0,69 + 0,03 Р > 0,05<br />

20 – 29 1,34 + 0,07 Р > 0,05 1,34 + 0,30 Р > 0,05<br />

30 – 39 1,48 + 0,04 Р > 0,05 1,11 + 0,07 Р > 0,05<br />

40 – 49 1,36 + 0,07 Р > 0,05 0,91 + 0,06 Р > 0,05<br />

Deňeşdirilýän topar 19 – 30 0,78 + 0,08 Р > 0,05 0,63 + 0,03 Р > 0,05<br />

Biohimiki barlaglaryň analiziniň görkezijisinden bilnişi ýaly, bölnüp çykýan<br />

arassa sülekeýde turşy we aşgar fosfatazalarynyň möçberi garyşyk sülekeýdäki bilen<br />

deňeşdirilende birazrak peselýär, aýratyn hem, bu hadysa barlanyp deňeşdirilýän<br />

toparda aýdyň bildirýär. Meselem, garyşyk sülekeýde turşy fosfatazanyň möçberi<br />

1.35+0.04 mkg, bölnüp çykýan arassa sülekeýe garşy 0.78+0.08, tapawudy 2 esse<br />

(P >0.001). Şonuň ýaly alamatlar aşgar fosfatazasynda hem bellenýär: 1.01+0.05<br />

onuň garşysyna 0.63+0.03 (P > 0.001).<br />

Biziň barlaglarymyzyň görkezişine görä, gingiwit we parodontit keselli<br />

nдsaglarda parodontdokumanyň çykarýan suwuklygynda turşy fosfatazanyň möçberi<br />

garyşyk we bölnüp çykýan arassa sülekeýdäki bilen deňeşdirilende 0.7-1.5 esse<br />

köpdür. Ol keseliň agyrlyk derejesine we näsagyň ýaşyna baglylykda möçberiniň<br />

ulalmagyna bagly bolýar. Parodontdokumanyň suwuklygyndaky aşgar fosfatazasynyň<br />

möçberi garyşyk we bölnüp çykýan arassa sülekeýdäki bilen deňeşdirilende 2.0 – 2.5<br />

esse köpdür. Ol hem parodontdokumasyndaky gaэnaglama hadysasynyň häsiýetine<br />

baglylykda üýtgäp durýar.<br />

29


5-nji tablisa<br />

Parodont dokumanyň çykarýan suwuklygyndaky fermentleriň görkezijileri<br />

Barlagdan geçirilenleriň<br />

ýaşy<br />

Turşy fosfataza (Р) Aşgar fosfatazasy (Р)<br />

16 – 19 2,43 + 0,71 Р > 0,05 2,39 + 0,13 Р > 0,05<br />

20 – 29 2,55 + 0,17 Р > 0,05 3,31 + 0,21 Р > 0,05<br />

30 – 39 2,42 + 0,11 Р > 0,05 3,06 + 0,14 Р > 0,05<br />

40 – 49 2,62 + 0,36 Р > 0,05 2,64 + 0,22 Р > 0,05<br />

Deňeşdirilýän topar 16 – 30 1,91 + 0,08 Р > 0,05 1,34 + 0,24 Р > 0,05<br />

Şeýlelik bilen, agyz boşlugyndaky biologiki suwuklykda fermentleriň (turşy we<br />

aşgar fosfatazalarynyň) düzüminiň öwrenilmegi onuň düzüminiň<br />

parodontdokumasynda patologik hadysanyň häsiýeti we agyrlyk derejesi bilen<br />

arabaglanyşygynyň bardygyna şaýatlyk edýär. Olaryň agyz boşlugyna gelip düşýän<br />

esasy çeşmesi parodontdokumanyň suwuklygyndan gelýär, ony bolsa<br />

parodontkeselleri anyklanylanda, göz öňünde tutmak gerekdir.<br />

Netije:<br />

1. Geçirilen kliniki-funksional barlaglaryň netijesinde 16-49 ýaş aralykdaky<br />

adamlaryň arasynda parodontitiň gaэnaglama keselleriniň ýaýraýşy 70-80 göterime<br />

deň bolup, onuň ösüş depgininiň näsaglaryň ýaşyna, agzynyň gigiýenasynyň<br />

ýagdaýlaryna baglylykda ýokarlanýandygy mдlim boldy.<br />

2. Agyz boşlugyndaky biologik suwuklyklaryň düzümindäki turşy we aşgar<br />

fosfotazalarynyň mukdary öwrenilende, olaryň iň kän bölnüp çykýan ýeri dişeti<br />

suwuklygynda bolup, sülekeýdäki bilen deňeşdirilende 1.5-2.0 esse köpdür. Turşy we<br />

aşgar fosfatazalarynyň mukdarlary parodontçişme hadysalarynyň depginine görä<br />

üýtgäp durýar. Näsaglaryň keselini anyklamakda bolsa ony göz öňünde tutmak<br />

gerekdir.<br />

3. Kliniki we laborator barlaglaryň netijelerini gelejekde parodontdokumanyň<br />

gaýnaglamaly näsaglarynda anyklaýyş we bejerginiň netijelerine baha beriş hökmünde<br />

amaly stomatologiýada giňden ulanmaklygy maslahat berýäris.<br />

Türkmen döwlet lukmançylyk<br />

instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

3-nji awgusty<br />

EDEBIÝAT<br />

1. Berdimuhamedow G. “Türkmenistan-Sagdynlygyň we ruhubelentligiň ýurdy”. Aşgabat:<br />

Türkmen döwlet neşirýat gullugy, 2007.<br />

2. Барер Г.М., Кочержинский В.В., Халитова Э.С. “Десневая жидкость: состав и<br />

свойства”. Стоматология. Том 65, №4, 1986.<br />

3. Иванов В.С. Заболевания пародонта. М.: Медицина, 1998.<br />

4. Jumaэew H.J., Kulow M.Ц. Parodontdokumanyň çişme keselleri bejerilende<br />

“Зopantelpek” цsьmliginden alnan şiräniň täsirliligini цwrenmek\\. TDLI-niň<br />

30


mugallymlarynyň we talyplarynyň Türkmenistanyň Garaşsyzlyk baýramynyň şanly<br />

16 ýyllygyna bagyşlanan “Milli Garaşsyzlyk – Türkmen döwletiniň gudraty we berklik<br />

binýadydyr” atly ylmy-amaly maslahatyndaky çykyşlarynyň gysga beýanlarynyň<br />

ýygyndysy. Aşgabat, 2007.<br />

5. Jumaэew H.J., Aэnazarow H.A., Kulow M.Ц “Terapewtik stomatologiэa” (okuw<br />

gollanmasy). Aşgabat, 2008.<br />

6. Каграманова К.А., Ермольева З.В. Антибиотики. №10, 1966.<br />

7. Канканян А.П., Леонтьев В.К. Болезни пародонта. Ереван, 1998.<br />

8. Кречина Е.К., Хазанова B.B., Земская Е.А. Стоматология. №2, 1991.<br />

9. Кулов М.О. “Исследование состояния зубов и пародонта при одонтогенных<br />

воспалительных заболеваниях”. Автореферат диссертации на соискание ученой<br />

степени к.м.н. Тверь, 1999.<br />

10. Пашаев K.П., Джумаев Х.Дж. “Состояние местных защитных факторов полости<br />

рта при гингивите и пародонтите” (Материалы 56-ой научно-практ. конф. профес.<br />

– препод. состава ТГМИ). Ашгабат, 1996.<br />

11. Плешкова Л.В. “Активность ферментов и содержание иммуноглобулинов в<br />

десневой жидкости при пародонтозе”. Стоматология. №1, 1983.<br />

Х.Д.Джумаев, М.О.Кулов<br />

КЛИНИКО-ЛАБОРАТОРНЫЕ ПОКАЗАТЕЛИ БОЛЬНЫХ С<br />

ЗАБОЛЕВАНИЕМ ПАРОДОНТА В УСЛОВИЯХ ТУРКМЕНИСТАНА<br />

По данным отдельных отечественных и зарубежных авторов заболевание<br />

пародонта высоко распространено среди населения. Судя по научным данным, в<br />

зависимости от различного социального происхождения, географического размещения<br />

населения различные формы заболевания пародонта колеблются от 65 до 80% среди<br />

людей в возрасте 35-44 лет.<br />

Для определения уровня и тяжести патологических процессов в тканях<br />

пародонта было проведено клинико-лабораторное обследование по методике ВОЗ у 89<br />

работников Ашхабадского машиностроительного завода лекой промышленности и<br />

обратившихся на кафедру терапевтической стоматологии ТГМИ в возрасте от 16-49<br />

лет с целью санации полости рта. Для определения тяжести заболевания у всех<br />

обследуемых больных, они были распределены на четыре (4) группы: первая группа<br />

включала больных в возрасте от 16 до 19 лет; вторая – от 20 до 29 лет; третья – от<br />

30 до 39 лет и четвертая – от 40 до 49 лет. В контрольную группу было подобрано<br />

23 студента стоматологического факультета ТГМИ со здоровым пародонтом в возрасте<br />

от 16 до 30 лет. Необходимые данные больных были зафиксированы в специальных<br />

картах и таблицах.<br />

В результате клинико-функциональных исследований было выявлено, что<br />

распространенность заболевания пародонта в возрасте от 16 до 49 лет равна 70-80%,<br />

а интенсивность заболевания пародонта зависит от гигиенического состояния полости<br />

рта и возраста больных.<br />

Изучение биологической жидкости полости рта кислой щелочной фосфатазы в<br />

1,5-2 раза больше в десновой жидкости, чем в слюне. Так же было выявлено, что<br />

количество кислой щелочной фосфатазы в зависимости от воспалительного<br />

заболевания пародонта колеблется. Эти данные имеют большое значение в<br />

31


диагностировании и прогнозировании методов лечения больных с заболеваниями<br />

пародонта.<br />

Таким образом, у больных с воспалительными заболеваниями тканей пародонта<br />

состояние местных защитных сил может меняться в зависимости от степени<br />

воспалительного процесса и среди них самым чувствительным можно считать<br />

ферменты кислой и щелочной фосфатазы, содержащиеся в слюне и десновой<br />

жидкости.<br />

H.J.Jumayev, M.O.Kulov<br />

CLINICAL AND LABORATORY FINDINGS OF INVESTIGATION OF<br />

PARODONTOSIS DESEASED WITHIN TURKMENISTAN<br />

According to certain home and foreign authors, parodontosis (amphodontosis) is<br />

widely spread among population. Judging by scientific data, different kinds of parodentium<br />

(periodontium) vary between 65-80 % among people aged 35-44 subject to social origin and<br />

geographical location of population.<br />

89 16-49 aged diseased – workers of Ashgabat machine building plant of light<br />

industry who addressed to the therauputic dentistry department of the State Medical Institute<br />

of Turkmenistan underwent clinical and laboratory examination to define the pathologic<br />

process rate in parodentium tissue by the method of ВОЗ with the view of sanitization of<br />

the mouth cavity. To define the rate of illness of all the patients, they were divided into<br />

4 groups: group I included the 16-19 aged diseased, group II – 20-29 aged, group III –<br />

30-39 and the IV-th group 40-49 aged diseased. Reference group included 16-30 aged<br />

23 students of Dentistry Faculty of the Turkmen State Medical Institute with healthy<br />

parodontosis. During examination necessary information/data concerning patients were fixed<br />

in the special files (case record) and tables.<br />

As a result of clinic and functional examinations it was revealed that prevalence of<br />

parodentium disease among 16-49 aged equals to 70-80%, but intensity of parodentium<br />

disease depends on hygienic condition of mouth cavity and the age of diseased.<br />

Examination of biological fluid of mouth cavity on availability of acid and alkaline<br />

phosphatase 1.5-2 times more compared with gingivitis fluid rather than in saliva. It was<br />

also revealed that the quantity of acid and alkaline phosphatase changes depending on<br />

inflammatory parodentium disease.<br />

Thus, host defenses of inflammatory diseased persons may vary in accordance with<br />

the level of inflammatory process and the most sensible among them is considered enzymes<br />

of acid and alkaline phosphatase contained in saliva and gingivitis fluid.<br />

32


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

A.A.Kokanow, M.K.Hanow<br />

DÜWMELINIŇ (SOPHORA JAPONICA L.) LUKMANÇYLYKDAKY<br />

ÄHMIÝETI<br />

Türkmen topragy derman ösümliklerine baýdyr. Olary lukmançylyk maksatlary<br />

üçin ulanmaklyk häzirki Beýik Galkynyşlar zamanamyzyň derwaýys meseleleriniň<br />

biri bolup durýar [1;2].<br />

Adamzat jemgyýetiniň ösmekligi bilen baglanyşyklylykda lukmançylyk<br />

amalynda tebigy çig mal serişdelerinden alynýan dermanlara bolan islegler barha<br />

artýar. Olar sintetiki ýoly bilen alynýan derman serişdelerinden tapawutlylykda<br />

näsagyň immun ulgamynyň işine oňaýly täsir edýär. Ýene-de bir aýratyn tarapy, bu<br />

hili dermanlar beden üçin zyýanly täsirleri ýüze çykarmaýarlar.<br />

Işiň maksady: Düwmeliniň (ýapon soforasynyň) lukmançylykdaky<br />

ulanylyşyny we onuň gelejegini kesgitlemek.<br />

Biologiki işjeň maddalaryň uly toparlarynyň birine flawonoid maddalary<br />

degişlidir. Olaryň rutin, kwersetin we ş.m. görnüşleri häzirkizaman dermançylyk<br />

senagatynda taýýar derman görnüşlerini öndürmeklikde giňden peýdalanylýar.<br />

Flawonoid maddalaryny özünde esasy düzüm bölegi hökmünde saklaýan derman<br />

ösümlikleriniň biri hem – düwmelidir (Sophora japonica L. “Düwmeli agajy”)<br />

[10;4;5;7,11;15;14;18;12;36].<br />

Düwmeli – bu boýy 10-15 metre çenli ösüp bilýän, kösükliler (Fabaceae)<br />

maşgalasyna degişli agaç ösümligi bolup, onuň Watany Hytaý hasaplanýar. Ýöne bu<br />

derman ösümligine Amerika, Ýewropa ýurtlarynda, Wýetnamda, Ýaponiýada, GDA<br />

döwletlerinde: Ukrainada, Azerbeýjanda, Özbegistanda, Gyrgyzystanda, Täjigistanda,<br />

şeýle-de Türkmenistanda (Balkan, Lebap, Ahal welaýatlarynda, Köpetdagda,<br />

Köýtendagda) hem duşmak bolýar (1-nji surat) [9;23;26;33;40].<br />

Bu ösümligiň himiki düzümi köpdürli bolup, rutin, soforini, soforoflawy,<br />

soforoflawonozidi, soforokozidi, osiritrini, wiolakwersetrini, mirtikolorini,<br />

globulýariasitrini we başgalary saklaýandygy kesgitlenendir (rutin maddasy<br />

(% hasabynda), ýagny miwesinde 44[6]; 19[8]; 14[22], gunçasynda 35[6]; 30[41];<br />

28[15], gülünde 18[6]; 16,5[15]; 16[41], kwersitin miwesinde 3,7[35], kempferolda<br />

5-7[10], genisteinde 6,3[35].<br />

Düwmelide howa şertlerine baglylykda ösýän flawonoid maddalarynyň<br />

mukdarlary dürlüçe bolup bilýär. Esasan hem, bu biologiki işjeň maddalary saklaýan<br />

onuň miwesi, gunçasy we gülleri hasap edilýär we olary dermanlyk çig maly<br />

hökmünde ulanmaklyk mümkin bolup durýar. Ondaky rutin maddasy doly bişip<br />

ýetişmedik gök miwelerinde 46%-e, doly bişip ýetişende bolsa 8-10%-e çenli bolýar.<br />

Daşary ýurt alymlary rutiniň mukdary boýunça garşylyklaýyn maglumatlary berýärler.<br />

33


1-nji surat<br />

Amerikan alymlarynyň maglumatlaryna [6] görä, Pensilwaniýa ştatynda ýyglan<br />

düwmeliniň bişip ýetişen miwelerinde rutin maddasy tapylmandyr. Wenger we rumyn<br />

alymlarynyň getirýän maglumatlaryna [6] görä rutiniň mukdary 8,8-14% bolup, doly<br />

bişip ýetişmedik miwelerinde bolsa 44%-e çenli ýetýär. Ispaniýada ýapon soforasynyň<br />

gunçalaryndaky rutiniň mukdary 35%-e çenli bolsa [32], şol bir wagtda Wengriýada<br />

şol görkeziji 0,3-0,45%-e эetэдr [12]. Düwmeliniň miweleriniň bişip başlamagy bilen<br />

kempferolyň glikozidleri peýda bolýarlar, olaryň içinde köp mukdary kempferol-3-<br />

soforazid we genisteiniň glikozidi tutýar has-da kempferol-3, diglikozid-7 agdyklyk<br />

edýär [8]. Güýz aýlarynda şireli ýetişen miwelerinde daşky klimat şertlerine<br />

baglylykda 7-8-e çenli flawonoid birleşmeleri bolup bilýärler [9]. Onuň miwelerinde<br />

häzirki wagtda flawonoid birleşmelerinden başga-da immunomodulirleýji işjeňligi<br />

ýüze çykaryp bilýän triterpen glikozidleriniň hem bardygy ýüze çykarylypdyr [18].<br />

Rutiniň mukdary ösümligiň ösüş döwürlerine görä hem üýtgeýändir, ýagny<br />

ýapraklarynda gunçalaýan döwründe (%-hasabynda) 5,7-ä, gülleýän döwründe<br />

3,4-e, miwe getirýän döwründe 1,4-e, ösümligiň gunçalarynda gunçalaýan döwrüniň<br />

başynda 28-e, gunçalaýan döwrüniň ahyrynda 21-e, gülleýän döwründe güllerindäki<br />

derejesi 18-e, miwe getirýän döwrüniň başynda 7,1-e, ahyrynda 3,4-e deňdir [3].<br />

Türkmenistanyň derman senagatynda we ylmy lukmançylykda ulanylmagy göz<br />

öňünde tutulan düwmeliniň miwesine wagtlaýyn farmakopeýa makalasy düzüldi [13].<br />

Dermanlyk çig maly bolan onuň miwesi (kösükler) – guradylan, doly bişmedik<br />

(arasynda bişenleri hem bolup biler), etli, ýalaňaç, açylmadyk, çekdirilen bogunly<br />

silindr görnüşli, köp tohumly (her tohumyň arasy gysylan görnüşde), 10 sm-e çenli<br />

uzynlykda, ini 0,5-1sm bolan, ýaşylymtyl mele (bişenleri-gyzylymtyl), sary, seplenen<br />

ýaly sepgittikinden (çyzykdan-sepden) ybaratdyr. Tohumy gara ýa-da goýy goňur<br />

reňkde, tegelek, tekiz, 1 sm uzynlykda, 0,4-0,7 sm inlilikde bolýar. Onuň esasy bölegi<br />

bolsa doly ýetişen däldir, ysy ýok, tagamy ajy (2-nji surat).<br />

34


2-nji surat<br />

Mikroskopiýa laýyklykda, onuň miwesi daşyndan bir gat galyň epidermis bilen<br />

örtülendir. Epidermanyň aşagynda hloroplastlar bilen doldurylan inçe diwarly<br />

parenhimanyň öýjükleriniň giň gatlagy ýerleşýär. Olaryň arasynda suwuklyklary<br />

(lateksi) saklaýan mäz öýjükleri bardyr. Olar, adatça, ýekelikde ýerleşýärler ýa-da<br />

köpsanly dykyz toparlara jemlenendirler [13;26].<br />

Türkmenistanda ösýän düwmelini lukmançylyk maksatlary üçin öwrenmeklik<br />

geçen asyryň 90-njy ýyllarynda A.A.Kokanow we başgalar tarapyndan başlanypdyr<br />

[10;9;23-27]. Barlaglaryň netijesinde rutiniň mukdarynyň miwesinde 18,99%-e,<br />

gunçalarynda 30,6%-e deňdigi kesgitlenildi. Şeýle-de bu dermanlyk ösümligiň<br />

gunçalarynda köp mukdarda palmitin turşusynyň (beýleki ýag turşulary bilen<br />

deňeşdirilende), miwelerinde bolsa linol turşusynyň bardygy görkezilýär (Palmitin<br />

turşusy (% hasabynda): miwesinde 21, gunçasynda 51; stearin turşusy: miwesinde 7,<br />

gunçasynda 5; olein turşusy: miwesinde 22, gunçasynda 8; linol turşusy:<br />

miwesinde 49, gunçasynda 23; linolen turşusy: miwesinde 1,7, gunçasynda bolsa 13).<br />

Onuň mikroelement düzümi öwrenilende, jemi 25 sany mikroelement görnüşi ýüze<br />

çykarylyp, şolaryň 12 sany görnüşiniň köp mukdardadygy kesgitlenildi. Ol<br />

mikroelementlere aşakdakylar degişlidir, ýagny magniý mikroelementi: miwesinde<br />

(% –hasabynda) 0,26, gunçasynda 0,345; kalsiý: miwesinde 0,65, gunçasynda 0,699;<br />

alýuminiý: miwesinde 1,3x10 -2 , gunçasynda 1,04x10 -2 ; demir: miwesinde 6,5x10 -3 ,<br />

gunçasynda 6,9x10 -3 ; marganes: miwesinde 4,6x10 -3 , gunçasynda 4,83x10 -3 ;<br />

mis: miwesinde 9,75x10 -4 , gunçasynda 1,04x10 -3 ; hrom: miwesinde 1,3x10 -5 ,<br />

gunçasynda 2,76x10 -5 ; sink: miwesinde 2,6x10 -3 , gunçasynda 4,83x10 -3 ;<br />

kaliý: miwesinde 6,5x10 -3 , gunçasynda 6,9x10 -3 ; natriý: miwesinde 4,6x10 -2 ,<br />

gunçasynda 4,83x10 -2 ; bariý: miwesinde 6,5x10 -4 , gunçasynda 6,9x10 -4 ;<br />

fosfor: miwesinde 0,325, gunçasynda 0,48 [25].<br />

Düwmeliniň miwesiniň ýetişişine baglylykda ýag turşularynyň we olaryň<br />

düzümleriniň üýtgemesinde fosfolipidleriň orny uludyr [31].<br />

35


Himiki düzüminiň köpdürlüligi düwmeliniň lukmançylyk amalynda<br />

ulanylyşynda köp täsirli häsiýetlere eýe bolmagyny şertlendirýär. Ondan alynýan<br />

derman serişdeleri 50-den gowrak keselleri bejermekde ulanylýar (1-nji<br />

görkeziji) [10;9;17;23;30-33;40;41-43].<br />

Kardiologiýada düwmeliniň dermanlary bejergi hökmünde ulanylanda, olaryň,<br />

esasan, gipotenziw gan damarlarynyň diwarlaryny berkitmeklik, kapillýarlaryň<br />

geçirijiligini ýokarlandyrmak ýaly häsiýetleri göz öňünde tutulýar [40].<br />

Pulmonologiýa kesellerinde mikroblara garşy täsirleri ýüze çykarmaklyk bejergisinde<br />

ulanylýar [42]. Iç kesellerinde düwmeliniň dermanlarynyň ulanylmagy özüniň gowy<br />

netijelerini berýär. Bu derman serişdeleri öt bölüp çykaryjy, aşgazan ýaralaryny bitiriji<br />

(düzümindäki flawonoid maddalary aşgazan diwarynyň biohimiki hadysalaryna<br />

gatnaşýarlar), böwrekde reabsorbsiýa täsir etmekligiň hasabyna diurezi güýçlendirip<br />

bilýärler [15]. Endokrinologiýada süýji keselini bejermekde ulanmaga flawonoidleriň<br />

gipoglikemiki täsirleri ýüze çykaryp bilmekleri esas döredýär [27]. Hirurgiýa<br />

kesellerinde düwmeliniň dermanlarynyň mikroblara garşy, gan damarlarynyň<br />

diwarlaryny berkidiji, ýaralarda regenerasiýa hadysalarynyň geçmegine ýardam beriji<br />

täsirleri ulanylýar [41-43]. Ginekologiýada ýatgydan gan akmalarynyň öňünalyjy<br />

serişde hökmünde peýdalanylýar [42]. Deri kesellerinde mikroblara garşy we<br />

immunomodulirleýji täsirlerine esaslanylýar [15]. Onkologiýa kesellerinde öňünalyjy<br />

serişde hökmünde ulanylyp, çiş öýjükleriniň ösüşini togtadyjy, radioprotektop täsirleri<br />

hasaba alynýar [42]. Ýokanç kesellerde esasy bejergileriň düzüminde ulanylanda,<br />

immunomodulirleýji ukybynyň hasabyna bejerginiň täsirliligini ýokarlandyrýar [30].<br />

Gulak-burun-bokurdak (GBB) kesellerinde düwmeliniň jöwheri ulanylanda bejerginiň<br />

täsiri ýokarlanýar (mikroblara garşy täsirlerine esaslanylýar) [4]. Hirurgiki<br />

stomatologiýada bejergi hökmünde ulanylanda düwmeliniň dermanlarynyň mikroblara<br />

garşy täsirleri esasy orny eýeleýär [10]. Oftalmologiýada gözüň ownuk gan<br />

damarlarynyň geçirijiligini kadalaşdyrýar we gan inmeleriniň öňüni alýar [31].<br />

Rewmatologiýa kesellerinde bolsa, bedende autoimmunitetiň döremegine garşy täsiri<br />

ýüze çykarýar [43].<br />

Düwmeli şu günki güne çenli dürli ýurtlaryň halk lukmançylygynda hem<br />

giňden ulanylyp gelnipdir.<br />

Hytaýda düwmeliniň demlemeleri we melhem dermanlary ganakmalaryň dürli<br />

görnüşlerinde (içki we daşky), stenokardiýada, ateroskleroz kesellerinde, mikrobly<br />

ekzemalarda, süýji keselinde, gipertoniýada, myşýak birleşmeleri, salisilatlar bilen<br />

zäherlenmelerde bejergi hökmünde ulanylypdyr we oňat netijeler gazanylypdyr.<br />

Koreýada bu derman ösümliginiň jöwherinden ýatgy gan akmalarynyň we insultlaryň<br />

öňünalyjy serişde hökmünde peýdalanypdyrlar. Wýetnamda bolsa onuň miwelerinden<br />

taýynlanan demleme aşgazanyň ýara-baş kesellerini, ýagyr ýaralaryny bejermekde we<br />

agyr keselleri geçirenden soňra horlanan näsaglaryň immun ulgamynyň işini<br />

dikeltmekde gowy derman hasaplanypdyr [41-43]. Orsýetde düwmeliniň jöwheri iriňli<br />

we trofiki ýaralary bejermekde, ýatgy gan akmalarynyň öňüni almakda<br />

ulanylypdyr [17;33;40].<br />

Türkmenistanda onuň jöwherini aşgazanyň ýara-baş kesellerinde, ekzemalarda,<br />

ýanyk ýaralarynda bejergi maksatlary üçin ulanmaklyk maslahat berlipdir [9;23].<br />

36


Düwmeliniň lukmançylyk amalynda ulanylýan ýerleri<br />

1-nji görkeziji<br />

Lukmanзylykda ulanylэan esasy ugurlary we kesel<br />

görnüşleri<br />

Kardiologiэa:<br />

Stenokardiэa, gipertoniэa, ateroskleroz keselleri, beэni<br />

gan aэlanyşygynyň bozulmalary, gan damarlarynyň<br />

diwarlarynyň sklerotiki özgermelerinde;<br />

Pulmonologiэa:<br />

Цэken sowuklamalarynda (pnewmoniэalarda), цэken<br />

inçekeseliniň hatda gijikdirilen ýagdaýlarynda, könelişen<br />

gury plewritlerde;<br />

Iз keselleri:<br />

Aşgazanyň we onkibarmak içegäniň ýara-baş keselinde,<br />

gastritde we agyryly iзsanjyda, bцwrek kesellerinde,<br />

bagyr kesellerinde, içgeçmelerde, sepsisde, myşýak<br />

birleşmeleri, salisilatlar bilen zäherlenmelerde;<br />

Endokrinologiэa:<br />

Süýji keseliniň irki döwürlerinde;<br />

Hirurgiэa keselleri:<br />

Babasil, tromboflebit, gan damarlarynyň diwarlarynyň<br />

zeperlenmesinde, I, II we III derejeli эanyklarda,<br />

furunkullarda we karbunkullarda, sowugalmalarda, iriňli<br />

ýaralarda, paraproktitlerde, ýeňil we orta derejedäki<br />

эaralanmalarda, ýümşak dokumalaryň ýenjilmesinde,<br />

эagyr эaralarynda;<br />

Ginekologiэa:<br />

Эatgy gan akmalarynda;<br />

Deri keselleri:<br />

Trofiki başlarda, ekzemalarda, pis kesellerinde, saçyň<br />

düşmeginde, gemorragiki diatezlerde, deriniň<br />

inзekeselinde, psoriaz keselinde;<br />

Onkologiэa kesellerinde:<br />

Bokurdak dьwnьginde, miomalarda, mastitlerde,<br />

şöhle keselinde;<br />

Эokanз kesellerde:<br />

Garyn garahassalygynda, цrgьnli garahassalykda,<br />

bagryň wirusly gepatitlerinde, glist inwaziýalarynda,<br />

kömelejikleriň döredýän kesellerinde, deriniň menekli<br />

lişaýlarynda, dizenteriýada;<br />

GBB kesellerinde:<br />

Otitlerde, tonzillitlerde, faringitlerde, gaэmaritlerde;<br />

Hirurgiki stomatologiэa:<br />

Эьz-äň sebitiniň iriňli ýaralarynda;<br />

Oftalmologiэa:<br />

Göz torjagazynyň ownuk gan damarlarynyň çeýeliginiň<br />

peselmelerinde, olaryň degenerasiýalarynda,<br />

kapillýarotoksikozlarynda, keratitleriň dürli<br />

görnüşlerinde, iriňli iridosiklitlerde, göz gabagynyň<br />

wirusly gaэnaglamasynda;<br />

Rewmatologiэa:<br />

Guragyryda, obliterirlenэдn endoartritlerde;<br />

Derman görnüşleri<br />

1. Gerdejikler görnüşinde<br />

(rutin, kwersitin);<br />

2. Jцwher;<br />

3. Gaэnatma we demleme;<br />

1. Jцwher;<br />

2. Gaэnatma we demleme;<br />

1. Demleme;<br />

2. Gerdejikler we ьrgьn<br />

görnüşindäki dermanlar;<br />

1. Demleme we ьrgьn<br />

görnüşindäki dermanlar;<br />

1. Jцwher;<br />

2. Melhem görnüşi;<br />

1. Gerdejikler görnüşinde<br />

(rutin, kwersitin);<br />

2. Demleme;<br />

1. Jцwher;<br />

2. Demleme;<br />

1. Jцwher;<br />

2. Demleme;<br />

1. Rutin, kwersitin<br />

gerdejikleri görnüşinde;<br />

1. Jцwher;<br />

1. Jцwher;<br />

1. Rutin, kwersitin<br />

gerdejikleri görnüşinde;<br />

1. Rutin, kwersitin<br />

gerdejikleri görnüşinde;<br />

2. Demleme;<br />

3. Jцwher;<br />

Ulanylan<br />

edebiэatlar<br />

[9;23;41-43]<br />

[17;41-43]<br />

[9;23;41-43]<br />

[41-43]<br />

[17;23;40;41-43]<br />

[23;40;41;42]<br />

[17;33;41-43]<br />

[42]<br />

[9;23;30]<br />

[4]<br />

[10]<br />

[31]<br />

[43]<br />

37


Bu derman ösümliginiň ýapraklarynyň himiki düzüminde protistosid häsiýetli,<br />

miwelerinde bolsa bakteriýalara garşy (olar altynsow stafilakoklary we içege<br />

taýajyklaryny öldürýärler) maddalaryň bardygy kesgitlenipdir.<br />

Düwmeliniň jöwheriniň stafilakoklaryň we içege taýajyklarynyň ösüşini<br />

peseldýändigi, Candida albiсans mikroorganizmlerine bolsa täsir etmeýändikleri<br />

kesgitlenilipdir. Bu derman serişdesiniň mikroba garşy täsiri 5 mg (gury madda<br />

hasabynda) mukdarda ýüze çykyp başlapdyr, mukdarynyň artmagy bilen bolsa<br />

mikroblara täsiri hem ýokarlanypdyr. Mysal üçin, 5 mg mukdarynda altynsow<br />

stafilakoklaryň ösüşiniň saklanýan sebitiniň diametri 16 mm-e, 10 mg mukdarynda<br />

bolsa bu görkeziji 28 mm-e deň bolupdyr. Ýöne düwmeliniň jöwheriniň mukdarynyň<br />

artdyrylmagynyň dowam etdirilmegi onuň mikroblara garşy täsiriniň ýokarlanmagyna<br />

getirmändir. Air ösümliginiň (Acorus calamus L.) ýagy bilen düwmeliniň jöwheriniň<br />

1:1 gatnaşygyndaky toplumy ýokarda getirilen test mikroorganizmleriniň<br />

(stafilakoklara, içege taýajyklaryna, Candida albicans mikroorganizmlerine) ählisine<br />

birmeňzeş derejede mikroblara garşy täsirini görkezýändigini, olaryň<br />

1:4 gatnaşygyndaky toplumlarynda bolsa Candida albicans mikroorganizmlerine bolan<br />

mikroblara garşy täsirleriniň peselýändigini barlaglaryň netijesinde ýüze<br />

çykarypdyrlar. Şeýle-de düwmeliniň (Sophora japonica L.) jöwheriniň we air<br />

ösümliginiň (Acorus calamus L.) ýagynyň 20-den gowrak paradontoz keselli<br />

näsaglaryň agyz boşlugyndan alnan mikroorganizmleriň toplumlaryna garşy täsiri<br />

öwrenilipdir. Ol mikroorganizmleriň toplumlarynyň düzümini 70% ýagdaýda<br />

stafilakoklar we streptokoklar, 50% ýagdaýda grammotrisatel taýajyklar,<br />

30% ýagdaýda bolsa esasy düzüm böleklerini hamyrmaýa kybapdaş kömelejikler<br />

düzüpdir. Geçirilen barlaglaryň netijelerine görä, düwmeliniň jöwheri bilen air<br />

ösümliginiň ýagy bilelikde kombinirlenen görnüşinde näsaglaryň agyz boşlugynyň,<br />

keselli dişleriniň patologiki jübülerinden alnan mikroorganizmleriň toplumyna garşy,<br />

mikroblara garşy täsirlerini görkezip bilýändikleri kesgitlenipdir [19].<br />

Flawonoid maddalarynyň fungistatik we fungisit täsirleriniň bardygy, ýöne<br />

olaryň bu häsiýetleriniň aýratyn maddalaryň däl-de, olaryň toplumlarynyň hasabyna<br />

ýüze çykýandyklary ylymda öwrenilendir [15].<br />

Düwmeliniň “Soforin” atly dermany trofiki we iriňli ýaralary bejermeklik üçin<br />

niýetlenilip, beýleki dermanlardan tapawutlylykda (furasillin, Wişnewskiý melhemi)<br />

ýaranyň töweregindäki nekrotiki elementleriň basym aýrylmagyna, işjeň<br />

granulirlenme hadysasynyň geçmegine we bedeniň immun ulgamynyň işjeňligine<br />

oňaýly täsir edipdir [20].<br />

Türkmenistanyň Milli derman serişdeleri institutynda düwmeliniň<br />

miwelerinden bölekleýin goýmak usuly bilen taýýarlanan jöwheriniň farmakologiki<br />

we toksikologiki häsiýetleri öwrenilipdir. Netijede, ondan alnan jöwheriň<br />

farmakopeýa talaplaryna doly gabat gelýändigi subut edilipdir (3-nji surat) [26].<br />

Ýapon soforasynyň jöwheri çagalarda gulagyň otitlerinde ýokary bejerijilik<br />

ukybyny ýüze çykarýar. Bu usullar boýunça geçirilen bejergilerde mekdep ýaşyna<br />

ýetmedik çagalaryň arasynda adaty bejergi bilen deňeşdirilende, olaryň 1,5 gün ir<br />

sagalýandygyny, mekdep ýaşly çagalaryň arasynda bolsa adaty bejergi bilen<br />

deňeşdirilende 1,4 gün ir sagalýandygyny gözegçilikler görkezýär [4].<br />

38


Ýüz-äň sebitiniň kesellerini<br />

bejermeklikde ýerli düwmeliniň<br />

jöwherini ulanmaklyk özüniň oňat<br />

netijesini beripdir. Hassahana şertlerinde<br />

ýörite näsaglaryň barlag toparlarynda<br />

bejergide furasillin ergininiň ýerli<br />

düwmeliniň jöwheri bilen çalşylmagy<br />

netijesinde alnan maglumatlardan<br />

görnüşi ýaly, onuň ähmiýetli kesel<br />

bejeriş täsirleriniň ýüze çykarylandygy<br />

subut edilipdir. Bu derman serişdesi<br />

ulanylan toparda agyz boşlugynyň<br />

iriňli ýaralarynyň adaty bejergidäki<br />

(Wişnewskiý melhemi, Lewomekol<br />

melhemi, furasillin ergini 1:5000, natriý<br />

hloridiniň gipertoniki ergini, 0,5%-li<br />

permanganat kaliý ergini, 3%-li perekis<br />

wodorod ergini ulanylandaky bejergiler<br />

göz öňünde tutulýar) topar bilen<br />

deňeşdirilende 1-2 gün çalt we hiç<br />

hili beterleşmesiz bitýändigi ýüze<br />

çykarylypdyr. Şeýle-de bejerginiň<br />

dowamynda näsaglarda ganyň, peşewiň<br />

3-nji surat<br />

we bagryň biohimiki görkezijileriniň<br />

barlaglary gemoglobiniň, timolyň, sink sulfatynyň mukdarlarynyň belli bir çäklerde<br />

saklanýandygyny görkezýär, bu bolsa onuň goşmaça täsirleri ýüze çykarmaýandygyny,<br />

bejerginiň düzüminde ulanylanda bolsa adaty dermanlar bilen utgaşýandygyny<br />

hem-de hassalar tarapyndan kanagatlanarly kabul edilýändigini görkezýär [10].<br />

Şeýlelikde, geçirilen barlaglaryň esasynda Türkmenistanyň şertlerinde<br />

düwmeliniň lukmançylyk amalynyň dürli ugurlarynda, giňden ulanmak mümkinçiligi<br />

açylýar. Şol maksatlar bilen Türkmenistanyň çäklerindäki ösýän ýerli düwmelini<br />

öwrenmeklik döwrebap meseleleriň biridir.<br />

Netije:<br />

1. Düwmeliniň himiki düzüminiň köpdürlüligi esasynda onuň köptaraplaýyn<br />

täsiri ýüze çykaryp bilýändigi, özi hem onuň käbir bejeriji täsirleriniň aýratyn düzüm<br />

bölekleri görnüşinde däl-de, eýsem toplumlar görnüşinde döreýändigi<br />

aýdyňlaşdyryldy.<br />

2. Bu derman ösümliginiň Türkmenistanda tebigy ätiýaçlyklarynyň köpdügi<br />

olaryň senagat maksatlary üçin islegleri doly kanagatlandyryp bilmegine mümkinçilik<br />

berýär.<br />

3. Düwmeliniň dermanlary bejergi maksatlary üçin ulanylanda, näsagda<br />

39


goşmaça täsirleriň ýüze çykmaýanlygy, bejerginiň düzüminde ulanylýan beýleki<br />

derman serişdeleri bilen oňat utgaşýanlygy, adam bedeni üçin zyýansyzdygy onuň<br />

dermanlyk ähmiýetini ýokarlandyrýar.<br />

Türkmenistanyň Milli derman<br />

serişdeleri instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

8-nji oktýabry<br />

EDEBIÝAT<br />

1. Berdimuhamedow G. Türkmenistanda Saglygy goraýşy ösdürmegiň ylmy esaslary.<br />

Aşgabat: Ylym, 2007.<br />

2. Berdimuhamedow G. Türkmenistan – Sagdynlygyň we ruhubelentligiň ýurdy. Aşgabat:<br />

Türkmen döwlet neşirýat gullugy, 2007.<br />

3. Авазходжаев М.Н., Мусаев Н.А. и др. Содержание рутина в вегетативных органах<br />

sophorae japonicae L. Узбекский биологический журнал. №4, 1991.<br />

4. Altyýew T., Gurbandurdyýew A. Çagalarda otitleri bejermekde düwmeliniň ulanylyşy.<br />

Türkmenistanyň lukmançylygy. №1, 2008.<br />

5. Артамонова Н.А., Бурковская Л.Ф. и др. Пигменты и витамины листьев<br />

некоторых растений семейства бобовых. Химия природных соединений. №4, 1987.<br />

6. Ахмедходжаева Н.М., Свечникова А.Н. и др. К вопросу определения флавоновых<br />

соединений в плодах софоры японской. Фармация. №5, 1986.<br />

7. Ахмедходжаева Н.М., Свечникова А.Н. и др. Определение производных<br />

кемпферола в настойке софоры японской. Химико-фармацевтический журнал.<br />

№12, 1983.<br />

8. Ахмедходжаева Н.М., Свечникова А.Н. Производные кемпферола из плодов<br />

софоры японской. Химия природных соединений. №1, 1983.<br />

9. Аширова А.А. Лекарственные растения флоры Туркмении, применяемые в<br />

народной медицине. Ашгабат, 1992.<br />

10. Aşyrow A., Kokanow A. we başg. Düwmeliniň ýüz-äň ulgamyndaky iriňli ýaralary<br />

bejermekde ähmiýeti. Türkmenistanyň lukmançylygy. №4, 2003.<br />

11. Барнаулов О.Д., Маничева О.А. и др. Сравнительная оценка влияния<br />

флавоноидов на образование экспериментальных деструкций желудка у мышей.<br />

Химико-фармацевтический журнал. №11, 1984.<br />

12. Bognar R., Szabo V., Farkas – Szabo L. Uber das rutin und Abe rein neues rutin<br />

vorkommen. Изв. хим. ин-та Болгар. АН. №3, 1955.<br />

13. ВФС 43–2–99. Плоды софоры японской. Ашгабат, 1999.<br />

14. Генкина Г.Л., Шакиров Т.Т. Хромато – спектрофотометрическое определение<br />

рутина в бутонах sophora japonica. Химия природных соединений. №3, 1973.<br />

15. Георгиевский В.П., Комисаренко Н.Ф. и др. Биологически активные вещества<br />

лекарственных растений. Новосибирск, 1990.<br />

16. Гончаренко А.К., Шебанова С.Т. и др. Исследование экстракции флавоноидов<br />

на полупромышленной установке. Химико-фармацевтический журнал. №1, 1973.<br />

17. Гринкевич Н.И., Ладыгина Е.Я. Фармакогнозия. Атлас. М., 1989.<br />

18. Гришковец В.И., Горбачева Л.А. Весовой и спектрофотометрический методы<br />

количественного определения тритерпеновых гликозидов в плодах sophora<br />

japonica и других растениях. Химия природных соединений. №1, 1997.<br />

40


19. Данилевский Н.Ф., Антонишин Б.В. Антимикробная активность настойки<br />

софоры японской и эфирного масла аира тростникового. Микробиологический<br />

журнал. №5, 1982.<br />

20. Дрозд Г.А., Горбачева Л.А. Фармакогностическо-иммунологическое изучение<br />

плодов софоры японской. Фармация. №1, 1994.<br />

21. Земцова Г.Н., Дмитриев А.Б. Сравнительная оценка методов определения суммы<br />

флавоноидов в “Р” витаминном комплексе. Химико-фармацевтический журнал.<br />

№6, 1987.<br />

22. Иванов Л.В., Хаджай Я.И. и др. Сродство к биомембранам и некоторые<br />

особенности фармакокинетики соединений флавоноидной природы.<br />

Химико-фармацевтический журнал. №2, 1992.<br />

23. Каррыев М.О. Лекарственные растения Туркменистана. Ашгабат, 1996.<br />

24. Касумов М.А. Изучение красящих свойств плодов софоры японской.<br />

Биологические науки. №2, 1979.<br />

25. Коканов А.А., Джумаев А.Р. и др. Изучение различных органов софоры<br />

японской, произрастающей на территории Туркменистана. Здравоохранение<br />

Туркменистана. №3, 1999.<br />

26. Коканов А.А., Караджаев Ш.К. и др. Фармакохимические аспекты изучения<br />

местного вида софоры японской как перспективного лекарственного растения.<br />

Здравоохранение Туркменистана. №1, 2002.<br />

27. Коканов А.А., Онов А.О. Некоторые перспективные лекарственные растения<br />

семейства бобовых, произрастающие на территории Туркменистана.<br />

Здравоохранение Туркменистана. №1, 1998.<br />

28. Komatsu M. et. al. Studies on the Constituenes Sophora Species. X. Constituents of<br />

the Root of Sophora japonica L. МРЖ. №11, 1976.<br />

29. Кугач В.В., Никульшина Н.И. и др. Лекарственные формы флавоноидов.<br />

Химико-фармацевтический журнал. №8, 1988.<br />

30. Мавланов К.Х., Мурадназарова Т.Б. и др. Особенности влияния природных<br />

флавоноидов – рутина и кверцитина на некоторые клинико-иммунологические<br />

показатели острого вирусного гепатита “В” у детей. Здравоохранение<br />

Туркменистана. №2, 1995.<br />

31. Мазулин А.В. Получение и исследование лекарственных форм флавоноидов для<br />

лечения заболевания глаз (Автореф. канд. дисс.). М., 1985.<br />

32. Martin Panizo F., Acebal B. Ectudios sorbe oxiflavonois. 1. Extraccionde tetro-ypentaoxiflavonos<br />

de diversas plantos espanolas. An. Real. Sci. espanola fis y guim.<br />

B. 51. N11, 1955.<br />

33. Муравьева Д.А. Фармакогнозия. М., 1978.<br />

34. Мухаммедова Х.С., Глушенкова А.И. Фосфолипиды зрелых семян sophora<br />

japonica. Химия природных соединений. №4, 1997.<br />

35. Симонян А.В., Шинкаренко А.Л. и др. Определение флавоноидов в некоторых<br />

фармацевтических препаратах. Фармация. №4, 1973.<br />

36. Tadahiro Takeda. et. al. New isoflavone glikozides from the woods of sophora<br />

japonica. Phytochemistry. №16, 1977.<br />

37. Точкова Т.В. Аналитические исследования препаратов и растительного сырья,<br />

содержащих флавонолы (Автореф. канд. дисс.). Харьков, 1984.<br />

38. Турсунов Т.Т. Интродукция редких среднеазиатских видов рода софора в<br />

условиях ботанического сада АН УзССР. Узбекский биологический журнал.<br />

№4, 1986.<br />

41


39. Фетхуллина Г.А., Буленков Т.И. Спектрофотометрическое определение<br />

флавонолов и изофлавонов в настойке софоры японской. Фармация. №2, 1984.<br />

40. Шретер А.И., Муравьева Д.А. и др. Лекарственная флора Кавказа. М., 1979.<br />

41. htt: //design-kostuma.ru/page 22;<br />

42. htt: //moroznik-fito.ru/Sofora.html;<br />

43. htt: //travi.moroznik-fito.ru/Sofora.html;<br />

А.А.Коканов, М.К.Ханов<br />

МЕДИЦИНСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ СОФОРЫ ЯПОНСКОЙ<br />

Большую группу биологически активных веществ составляют флавоноиды. В<br />

современной фармацевтической промышленности при изготовлении готовых<br />

лекарственных форм применяются такие флавоноиды, как рутин, кверцитин и др.<br />

Одним из лекарственных растений, в химическом составе которого имеются<br />

флавоноидные вещества, является софора японская (Sophora Japonica L., “Düwmeli<br />

agajy”) семейства Fabaceae (Leguminosae).<br />

В медицинской практике разнообразность химического состава софоры<br />

японской обуславливает множественность её применения. Получаемые из растения<br />

лекарственные средства применяются при лечении свыше 50 видов заболеваний.<br />

Особое значение препаратов на основе софоры японской состоит в том, что они не<br />

оказывают побочных действий на организм, безопасны, совместимы с другими<br />

лекарственными средствами.<br />

Показаны достижения как зарубежных, так и туркменских ученых по созданию<br />

на основе софоры японской различных лекарственных форм. Вместе с тем отмечается,<br />

что изучение особенностей софоры японской, произрастающей в Туркменистане,<br />

начато сравнительно недавно (90-ые года прошлого века) и потому требует<br />

всестороннего обстоятельного исследования в целях создания отечественных<br />

препаратов широкого спектра действия.<br />

A.A.Kokanov, M.K.Khanov<br />

SOPHORA JAPONICA’S MEDICAL SIGNIFICANCE<br />

Flavonoid compounds make a large group of biological active substances. Such<br />

flavonoids as routine, kversitin and others are used in the production of medicinal agents<br />

in modern pharmaceutical industry. Sophora Japonica L. Fabaceae (Leguminosae) family is<br />

one of the medicinal plants that have flavonoid substances in its chemical composition.<br />

The variety of chemical composition of Sophora Japonica stipulates variety of its<br />

application in medical practice. Medicinal remedies got from Sophora Japonica are used for<br />

treatment of over 50 diseases. Significance of these medical remedies consists in the<br />

following qualities: they do not have any adverse reaction, they are safe and compatible<br />

with other medicines.<br />

The achievements of foreign and Turkmen scientists in the creation of different<br />

medicinal agents based on Sophora Japonica have been listed in the article. As faras the<br />

study of Sophora Japonica in Turkmenistan started at the end of last century a detailed<br />

investigation is needed to create new varieties of wide-range medicine of local production.<br />

42


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

G.Garryэew<br />

GIŇIŞLIK BABATDA PIKIRLENMÄNI ÇAGALARYŇ KABUL<br />

EDIŞINDE GEOMETRIÝANYŇ ORNY<br />

Täze Galkynyş eýýamynda ýaş nesle maşgalada, çagalar baglarynda, orta<br />

mekdeplerde berilýän terbiýä hem-de her bir dersde berilýän bilime jogapkärli<br />

çemeleşmek mugallymlaryň, terbiýeçileriň esasy wezipesidir, зьnki ertirki gün öz<br />

kärini söýýän, durmuş bilen baglanyşykly her bir meseläni çözmegi başarýan ýaşlary<br />

ýetişdirmek üçin çagalar baglarynda we orta mekdeplerde geçirilýän okuwlaryň<br />

göwnejaý bolmalydygy öz-özünden düşnüklidir.<br />

Çaga durmuşda üçölçegli giňişlikde ýaşaýar, terbiýelenýär, oýnaýar, bilim<br />

alýar. Onuň oýnawaçlary üçölçegli jisimler. Çagalar mekdebe barmazdan has öň<br />

kublary, parallelepipedleri, şarlary synlaýarlar we elläp görýärler. Bu bolsa çagalarda<br />

giňişlik babatda düşünjäniň irki döwürlerde emele gelýändigine şaýatlyk edýär.<br />

Diýmek, çagalar bizi gurşap alýan GEOMETRIÝANYŇ içinde terbiýelenýärler.<br />

Geometriýa çagalaryň logiki pikirlenmesini hem-de giňişlikde göz öňüne<br />

getirmesini ösdürýär, bu bolsa beýleki dersleri gowy цwrenmek ьзin zerurdyr.<br />

Geometriэa bizi gurşap alýan giňişligiň göwrüm hem-de mukdar<br />

gatnaşyklaryny öwrenýär. Diэmek, geometriэa bizi giňişlik bilen tanyşdyrýar.<br />

“Tekizlikde geometriýa” – emeli zatdyr, umuman, galyňlygy bolmadyk,<br />

ikölçegli zat ýokdur, aslynda ol üçölçegli geometriýanyň howaýylaşdyrylmagydyr.<br />

Stereometriýanyň birinji aksiomasynda şeýle diýilýär: Giňişlikdäki islendik tekizlikde<br />

planimetriýanyň ähli aksiomalary ýerine ýetýär. Diэmek, planimetriэa –<br />

– stereometriýanyň diňe bir bölegidir. Şol sebäpli hem çagalara diňe ikölçegli<br />

şekilleri öwretmek kemçilikdir. Ьзцlзegli jisimlerde ýerleşen ikölçegli figuralary<br />

öwretmek bolsa artykmaçlykdyr.<br />

Geometriэanyň ders hökmündäki mümkinçiliklerini doly amala aşyrmak üçin<br />

okuwça berilýän maglumat onuň ýaşyna, okatmagyň maksadyna laэyk gelmelidir.<br />

Okatmagyň usuly we mazmuny bolsa çaganyň dünýä düşünişine esaslanmalydyr. Şol<br />

sebäpli hem çaganyň daşky dünýäni kabul edişine esaslanэan usuly ulgamy saэlap<br />

almaly.<br />

Bu meseläni çözmekde geometriýanyň mümkinçilikleri köpdür. Geometriýa öz<br />

tebigatyna mahsus hakyky giňişligi şöhlelendirmдge esaslanyp, logikany aýdyňlyk,<br />

umumyny hususy, howaýyny anyk bilen utgaşdyrýar. Bularyň barysy geometrik<br />

usulyň manysyny düzýär.<br />

Geometriэa-umumyadamzat medeniýetiniň öwüşgünidir.<br />

Geometriýanyň käbir teoremalary dünýä medeniýetiniň gadymy ýadygärlikleridir.<br />

Geometriэa adamzadyň diňe bir subutly iş ýüzündäki zerurlygyndan dдl-de, eэsem ruhy<br />

zerurlygyndan hem dцrдndir. Çagalykdan başlap geometriýany ünsli öwrenseň,<br />

43


töwerek-daşymyzyň ähli ýerinde ruhuňa-ruh goşjak, seniň Dünýä baradaky düşünjäňi<br />

beýgeltjek, seni aňly-düşünjeli şahsyýet edip ýetişdirijek pikirler aňyňa girer.<br />

Geometriýanyň taryhy diňe bir adam aňynyň ösüşini aňlatmaýar. Geometriýa<br />

köpden bäri bu pikiri hereketlendirýän güýçli guraldyr. Birnäçe müň ýyl mundan ozal<br />

ýüze çykan we Keploryň kanunlary bilen üsti ýetirilen konik kesikler taglymaty<br />

adamzady kosmosa uзurdy (ine, geometriýanyň amaly we iş ýüzündдki ähmiýeti).<br />

Geometriýa adamy ruhy taýdan terbiýelemegiň hem serişdesidir, çünki geometriýanyň<br />

ylmy we ahlak esasy, ýagny ähli tassyklamalaryň subut edilýändigi muny tassyklaýar.<br />

Geometrik mazmunly meseleleri зagalar baglarynda mukdaryna (kцp, az, deň),<br />

ýerleşişine (ýokarda, aşakda, çepde, sagda), ululygyna (meэdany uly, meэdany kiзi),<br />

gцwrьmine (uly gцwrьmli, kiзi gцwrьmli), görnüşine (meňzeş, meňzeş däl, başga<br />

görnüşde) gцrд deňeşdirmek arkaly цwredip bolar.<br />

Зagalar baglarynda bilim we terbiýe, esasan, gös-göni çaganyň gözüniň<br />

alnynda ýerine ýetirilýän oýunlar arkaly berilmelidir. Başgaça aэdylanda, зagalar<br />

oэun arkaly terbiэelenэдrler we olaryň dьnэд bilen tanyşlygy oэundan başlanýar.<br />

Çagalar bagynda “Geometriýa dünýäsi” bilen tanyşdyrylmagy olaryň gelejegi<br />

ьзin has hem дhmiэetlidir. Çagalar oýun oýnanlarynda GEOMETRIÝA bilen<br />

gös-göni giňişlikde tanyşýarlar. Çagalaryň geometrik şekilleri oýnawaja derek<br />

oýnamagy bolsa olaryň giňişlik babatda pikirlenmesiniň ýaşlykdan kemala gelmegine<br />

we цsmegine getirэдr. Bu bolsa planimetriэa girizilmegi zerur bolan FUZIONIZM<br />

(utgaşdyrma) usulynyň özenidir.<br />

Зagalar başlangyз synplarada geometrik maglumatlary öwrenmek bilen, öz<br />

geometrik düşünjeleriniň goruny artdyrýarlar, käbir ululyklar bilen (uzynlyk, perimetr,<br />

meýdan) tanyşýarlar, enjamlar bilen (çyzgyç, sirkul, burçluk, transportir) işlemek<br />

endiklerini öwrenýärler, geometrik adalgalary özleşdirýärler.<br />

Başlangyç synplarda geometrik maglumatlar aэratyn bцlьm hцkmьnde<br />

gцrkezilmeэдr. Şeýle-de bolsa, oňa bölüm hökmünde garap, onuň matematikanyň<br />

beýleki bölümleri bilen, esasanam, arifmetika bilen baglanyşygyny nygtamak<br />

zerurdyr. Baglanyşygyň esasynda san bilen geometrik figurany baglanyşdyrmak<br />

mümkinçiligi ýatýar. Bu bolsa san, sanlaryň häsiýetleri we olaryň üstünde geçirilýän<br />

amallar öwredilende figuralary peýdalanmaga we tersine, geometrik figuralaryň<br />

häsiýetleri öwrenilende sanlardan peэdalanmaga mьmkinзilik berэдr.<br />

Okuwзylar 1-3-nji synplarda эцnekeэ geometrik figuralar bolan kesim,<br />

üçburçluk, dörtburçluk bilen ýüzleý tanyşdyrylýar. Olar üçburçlugyň we<br />

dörtburçlugyň elementleriniň atlaryny özleşdirýärler, olary tanamagy öwrenýärler.<br />

Kesimleri üçburçluklary, dörtburçluklary çyzmagy, olary ölçemegi, üçburçluklaryň we<br />

dörtburçluklaryň perimetrlerini hasaplamagy öwrenýärler.<br />

4-5-nji synplarda başlangyç synplarda berlen maglumatlary has hem<br />

çuňlaşdyryp özleşdirýärler. Şonuň üçin hem bu synplarda öwrenilýän matematikanyň<br />

“Aýdyň geometriýa” (Rusзasy: Наглядная геометрия) diэip atlandyryp boljak<br />

geometrik maglumatlar toplumynyň mazmunyny kesgitlemek ьзin geometriýanyň<br />

sistematik kursy öwrenilip başlananda okuwçylaryň nдmeden kynзylyk зekэдndigini<br />

anyklamak zerurdyr.<br />

“Aýdyň geometriýa” kursunyň maglumatlary girizilende meseleleriň dört<br />

görnüşini (subut etmäge, gurmaga, ölçemäge, hasaplamaga degişli) däl-de, eýsem<br />

44


diňe soňky üçüsini girizmeli. Özünem bu kursy öwrenmekligi ölçemäge degişli<br />

meseleleri girizmekden başlamaly. Uzynlyklary ölçemeklik okuwçylara başlangyз<br />

synplardan hem bellidir. Meýdanlary, göwrümleri we burçlary ölçemekligiň bolsa<br />

durmuşy zerurlykdygyny aýtmak gerek. Şoňa görä-de geometriýa girişi metrik gaby<br />

(gapyrgasy bir birlik bolan kuby) ýasamakdan başlamak amatlydyr. Şonda şeýle kuby<br />

ýasamak üçin tarapy 1 birlik bolan alty sany kwadratyň gerekdigine okuwçylaryň<br />

ünsüni çekmek zerurdyr. Eýýäm şu mysaldan hem “Aýdyň geometriýa” kursunyň<br />

alamatlary gцrnьp ugraэar: зagalar цlзeэдrler, зyzэarlar, hasaplaэarlar.<br />

Geometriýanyň sistematik kursuny fuzionistik esasda öwrenmeli. Okuwçylaryň<br />

1-nji – 5-nji synplarda matematika sapaklarynda alan geometrik düşünjelerini,<br />

bilimlerini göz öňünde tutup, 6-njy synpda öwrenilip başlanylýan sistematik geometriýa<br />

kursuny diňe “fuzionizm” ideýasyna ýugurmak arkaly okuwçylaryň giňişlik<br />

düşünjelerini, giňişlik hyýallaryny, giňişlik babatda pikirlenmelerini we pikirleniş<br />

ukyplaryny ösdürip bileris. Olardan Garaşsyz döwletimiz üçin öz kärini söýэдn tehnik,<br />

mehanizator, binagдr taýýarlap bileris. Onuň üçin bolsa geometriýanyň sistematik kursy<br />

öwrenilende geometrik jisimler barada diňe ýatlanylyp geçilmän, eýsem olary her bir<br />

mysalda, her bir sapakda ýerlikli peýdalanmaga çalyşmaly. Bu işler, ikinji tarapdan,<br />

stereometrik materiallar эokary synplarda has ylmy nukdaýnazardan öwrenilende<br />

okuwçylaryň materiallary özleşdirmeklerine ýardam eder.<br />

Mekdepde geometriýanyň sistematik planimetriэa kursuny okatmaklyk:<br />

– planimetriýanyň logiki gurluşy hem-de stereometriýa bilen ýüzleý<br />

tanyşdyrmak;<br />

– tekiz figuralary we olaryň esasy häsiýetlerini öwrenmek;<br />

– simmetriýanyň häsiýetlerini öwrenmek;<br />

– geometrik meseleleri зцzmek ьзin analitik usullary peэdalanmak;<br />

– gurmaga, цlзemдge, hasaplamaga, subut etmдge degişli, şol sanda durmuş<br />

ähmiýetli meseleleri çözmegi öwretmeklik;<br />

– olaryň giňişlik düşünjelerini, giňişlik göz öňüne getirmelerini we hyýallaryny<br />

baýlaşdyrmak, giňişlik babatda pikirlenmelerini we pikirleniş ukyplaryny<br />

ösdürmeklik;<br />

– giňişlik figuralaryny ölçemek, gurmak, şekillendirmek, olaryň modellerini<br />

gurmak we gurnamak endiklerini emele getirmegi göz önünde tutýar.<br />

Geometriýanyň sistematik stereometriэa kursunda bolsa geometrik jisimler we<br />

maglumatlar empirik usulda цwrenilmдn, olara berk ylmy talap bildirilmelidir. Olar<br />

ylmy esasda цwrenilip, ugur alynэan geometrik tassyklamalar berk “matematiki<br />

elekden” geзirilmelidir.<br />

Mekdepde bu kursy okatmagyň esasy maksady oba hojalygynyň dürli<br />

pudaklarynda hem-de dürli medeniýet edaralarynda işlejek ýaşlaryň:<br />

– umumymedeni tehniki derejesini ýokarlandyrmakdan, önümçiligiň<br />

tehnikasyna, tehnologiэasyna we ykdysadyэetine çuňňur düşünmeklerini<br />

gazanmakdan;<br />

– önümçiligiň oýlaptapyjylyk bцleginde olaryň döredijilik işjeňligini,<br />

hyjuwlylygyny artdyrmakdan, olara zähmetiň öňdebaryjy usullaryndan peэdalanmagy<br />

цwretmekden;<br />

– beýleki okuw sapaklaryny üstünlikli özleşdirmeklerine ýardam etmekden;<br />

45


– okuwlaryny dowam etdirmek ьзin dьэpli esas dцretmekden ybaratdyr.<br />

Okuwçylaryň ylmy dünýägaraýşyny ösdürmek üçin geometriэa kursy<br />

mekdepde цwrenilэдn dцwrьnde okuwçylaryň grafik çyzyp biliş ukybyny, olaryň<br />

giňişlik düşünjelerini hem-de giňişlik hyýallaryny ösdürmek maksadalaýykdyr. Şu<br />

ýerden bolsa planimetriýa we stereometriýa kurslaryny şu meselä laýyklykda özara<br />

baglanyşyklykda öwrenmegiň pedagogik nukdaýnazardan zerurdygy gelip çykýar.<br />

Okuwзylarda giňişlik düşünjelerini we hyýallaryny ösdürmegiň nähili usuly<br />

ähmiýeti bolup biler?!<br />

Giňişlik düşünjeleri hem-de giňişlik hyýallary okuwçylaryň bilimleriniň,<br />

başarnyklarynyň we endikleriniň belli bir ulgamyny цzьnde jemleэдr. Olar цwrenilэдn<br />

howaэy geometrik teoriýa garanynda durmuşa has ýakyndyr. Olar daş-töweregi<br />

gurşap alýan obýektlerde bolup geзэдn hadysalara gцzegзilik etmдge hem-de olary<br />

цwrenmдge mьmkinзilik dцredэдrler. Şoňa görä-de planimetrik we stereometrik<br />

materiallary, teoriýany hem-de praktikany özara baglanyşykda öwrenmek<br />

psihologik-pedagogik nukdaýnazardan has netijelidir. Bu ýerde psihologik-pedagogik<br />

hem-de metodologik bahalar gabat gelэдrler, sebдbi bu цzara baglanyşyk mugallyma<br />

okuw wagtynda akyl ýetirişi didaktiki şöhlelendirmäge mümkinзilik berýär. Bu<br />

planimetriýany hem-de stereometriýany özara baglanyşykda öwrenmegiň usuly<br />

esasydyr. Planimetriýa kursy öwrenilende diňe ylmy-geometrik maksatlaryň<br />

gazananlary bilen здklenmek эeterlik dдldir. Bu kurs okuwçylaryň geometrik<br />

intuisiýasy, giňişlik we logiki pikir ýöredişi, geometrik konstruksiýalary gurmaga<br />

ukyby organiki özara baglanyşykda bolar ýaly guralsa, şonda geometriýanyň<br />

цwrenilmeginden garaşylýan netijeleri gazanyp bolar. Muny G.D.Gleýzeriň geçiren<br />

barlaglary hem tassyklaýar.<br />

Her bir зagada mekdebe barmazyndan has öň olaryň daş-töwerek bilen özara<br />

täsirlerinden emele gelen giňişlik babatda pikirlenmesi ýörite okuwlar arkaly<br />

ösdürilmelidir. Bu mesele geometriýanyň mekdep kursunda ikinji derejeli bolmaly<br />

däldir. Bizi gurşap alýan hakyky giňişlikde adamyň ugur tapmagyna эardam edýän<br />

giňişlik babatda pikirlenme meselesi geometriýa dersiniň birinji derejeli wezipesi<br />

bolmalydyr. Edil nokat düşünjesi ýaly, giňişlik düşünjesi hem geometriýanyň<br />

başlangyç düşünjesi bolmalydyr. Şunlukda, okuwçynyň iki adalga, “hakyky” giňişlik<br />

we “geometrik” giňişlik adalgalaryň manysyna oňat aň ýetirmekleri we olary<br />

tapawutlandyryp bilmekleri örän möhümdir.<br />

Зagany matematiki ugra gönükdirmeklik, biziň pikirimizçe, onuň asylky hut<br />

öz giňişlik babatda ugur almasyna (muňa käbir derejede endik, başarnyk, baş alyp<br />

çykmak hem diýip bolar; bu endik dürli zatlar bilen, olary özgerdenlerinde alynýan<br />

geometrik şekiller bilen, цzi hem şol bir wagtda iki we üçölçegli giňişlikde özara<br />

täsiriniň tejribesi hцkmьnde emele gelэдr) esaslanmalydyr. Şunlukda, çaganyň hakyky<br />

giňişlikde uguralma tejribesini umumylaşdyrmak üçin şertleri döretmelidir. Bu<br />

tejribäni matematikany özleşdirenlerinde, aýdyň düşünjelerden howaýy düşünjelere<br />

geçilende, simmetriýa, öwrülme, parallel göçürme ýaly düşünjeler цwrenilende<br />

peэdalanmalydyr.<br />

Çaganyň aňynyň ösmegi üçin ýardam edýän giňişlik babatda pikirlenmäniň<br />

mekdepde pes derejede guralmagy geografiэa, fizika, himiэa, surat, зyzuw,<br />

stereometriэa ýaly dersleriň ýaramaz özleşdirilmegine getirýär.<br />

46


Biz üçölçegli giňişlikde ýaşaýarys, işleýäris. Şol sebäpli hem adamyň hünäri<br />

daşymyzy gurşap alan dünýä bilen, bu dünýädäki zatlar bilen işlemek zerurlygyny<br />

dцredэдr. Gurluşykçy, hirurg, biçimçi, binagär we ş.m. hünärler adamdan hyýaly<br />

giňişlikde oňat ugur almagy başarmak bilen, hyýalyňda giňişlik özgertmelerini<br />

geзirmegi talap edэдr.<br />

Başlangyç bilim – nobatdaky bilim üçin esasdyr. Başlangyç mekdebiň<br />

çagalarynyň ýaşy ony maksadaokgunly adam edip ýetişdirmek üçin, onuň intellektini<br />

ösdürmek üçin has amatlydyr. Giňişlik babatda pikirlenmäni emele getirmek –<br />

– pikirlenmäniň iň mцhьm daýançlarynyň biridir, sebäbi hyýalda döreýän şekiller,<br />

olaryň mazmuny ýönekeý ýatlamadan başlap, howaýy pikir ýöretmä çenli bolan<br />

pikirlenmeleriň esasydyr.<br />

Kiçi ýaşly okuwçylara geometrik maglumatlary öwretmek olaryň giňişlik<br />

babatda pikirlenmesini ösdürmegiň zerur şertidir, ony psihologiýa ylymlarynyň<br />

doktory, professor I.S.Ýakimanskaýa [20] şeýle häsiýetlendirýär: “Giňişlik babatda<br />

pikirlenmäni ösdürmek Okatmagyň ähli basganзaklarynda oňat bilim bermegiň<br />

esasyny düzýär, ol bolsa дhli ylymlarda ulanylэan matematiki amallardan baş alyp<br />

çykmagyň möhüm şertidir. Şeýlelikde, ol adamyň umumy akyl medeniэetini<br />

hдsiэetlendirэдr”.<br />

Kiçi ýaşly okuwçylara geometrik maglumatlary öwretmek, matematiki<br />

nukdaýnazardan seredeniňde, ol orta mekdepde geometriýanyň sistematik kursuny<br />

öwretmäge taýýarlykdyr. Giňişlik babatda pikirlenme – dürli praktiki we teoretik<br />

meseleler çözülýän döwründe giňişlik şekillerini döretmäge we olar bilen işlemäge<br />

mümkinçilik berýän pikirlenmäniň görnüşi. Birnäçe alymlaryň derňewleriniň<br />

netijeleri: orta mekdebi tamamlan okuwçylaryň kцpüsiniň, birinjiden, bilimlerini<br />

dowam etdirmek ьзin, ikinjiden, öz bilimlerini iş ýüzünde barlamak üçin zerur bolan<br />

giňişlik pikirlenmelerini цwrenmдndiklerini gцrkezэдr. Başlangyç synplarda giňişlik<br />

babatda pikirlenmä üns berilmeэändigi hem munuň sebäpleriniň biri hökmünde<br />

görkezilýär.<br />

Häzirki wagtda geometriýa matematikanyň beýleki bölümleri bilen eriş-argaç<br />

bolup ösýär. Geometriýada täze düşünjeleriň emele gelmeginiň we ösmeginiň<br />

çeşmeleriniň biri hem tebigy bilimleriň, fiziki we tehniki bilimleriň meseleleri bolup<br />

durýar.<br />

Takyk tebigat bilimlerini adam biliminiň depesinde durýar. Bu pikiri amala<br />

aşyrmak başardarmyka ýa-da haýsam bolsa bir garşylyga duşularmyka? Bu, elbetde,<br />

gelejegiň, belki, ýakyn gelejegiň meselesidir. Bilşimiz ýaly, geometriýa massasyna,<br />

reňkine we beýleki häsiýetlerine garamazdan, jisimleriň görnüşleri, ölçegleri we özara<br />

ýerleşişleri baradaky ylymdyr. Diňe olary hem däl, geometriýa, olardan başga-da, pikir<br />

ýöretmegi, derňemegi, netije çykarmagy, ýagny logiki hem-de giňişlik babatda, özünem<br />

hut biziň ýaşaýan hakyky dünýämiz babatda pikirlenmegi öwredýär.<br />

Belli bolşy ýaly, matematiki bilimiň, şol sanda geometrik bilimiň maksady diňe<br />

bir delilleriň belli bir toplumyny özleşdirmekden ybarat bolman, eýsem ol<br />

pikirlenmäni we pikirleniş ukybyny hem ösdürmegi göz öňünde tutýar. Şonuň üçin<br />

hem pikirlenmäniň induktiw hem-de deduktiw tapgyrlarynyň sintezi matematiki<br />

bilimiň möhüm bölegi bolup durýar.<br />

Matematiki bilim berlende induktiw tapgyryň esasy terbiýeçilik wezipesi<br />

47


okuwçylara hakykaty duýgy arkaly kabul etmekden, ony ýerlikli ulanmaga özbaşdak<br />

çemeleşmeklige itermekden ybaratdyr. Biziň pikirimizçe, induktiw tapgyr<br />

planimetriýa öwrenilýän döwründe okuwçylary stereometrik materiallar ýa-da<br />

üçölçegli giňişligiň jisimleri bilen tanyşdyrmakdan ybaratdyr.<br />

Planimetriýa bölümini ikölçegli we üçölçegli düşünjeleriň özara baglanyşygy<br />

esasynda öwrenmegiň tamamlanmagy bilen, üçölçegli giňişlik babatda matematiki<br />

pikirlenmäniň induktiw tapgyry tamamlanýar. Stereometriýanyň aksiomalaryny<br />

öwrenip başlamak bilen bolsa üçölçegli giňişlik babatda pikirlenmäniň deduktiw<br />

tapgyryna geçýäris.<br />

Planimetriýa kursuny ikölçegli we üçölçegli düşünjeleriň özara baglanyşygy<br />

esasynda okatmaklyk çagalaryň pikirlenmesini we pikirleniş ukyplaryny şobada bir<br />

gez ýokary galdyrýar diýip bolmaz (sebäbi çaga doglan badyna özbaşdak ýöräp<br />

bilmeýär ahyryn). Okuwçynyň “matematiki pikirlenme ýodasyndan” ilki bilen<br />

pedagogyň goldamagy bilen ýöräp başlajakdygy düşnüklidir. Bu babatda pedagogyň<br />

goldawynyň kemelmegi bilen okuwçynyň özi kem-kemden tekiz figuralardan<br />

üçölçegli giňişlikdäki jisimlere geçip başlar. Şoňa görä-de, ikölçegli we üçölçegli<br />

düşünjeleriň özara baglanyşygy geometriýa sapagyna tapgyrlaýyn girizilýär: ilki<br />

bilen, pedagog tarapyndan bu deliller getirilýär, soňky tapgyrlarda ol okuwçynyň<br />

özbaşdak derňew işiniň dersine öwrülýär. Şeýle çemeleşilende ikölçegli we<br />

üçölçegli düşünjeleriň özara baglanyşygynyň okuwçylaryň giňişlik babatda<br />

pikirlenmesini we pikirleniş ukybyny ösdürmek üçin baý mümkinçilikleri<br />

döretjekdigi düşnüklidir.<br />

Dцwletmдmmet Azady adyndaky<br />

Tьrkmen Milli dьnэд<br />

dilleri instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

17-nji oktэabry<br />

48<br />

EDEBIЭAT<br />

1. G.Berdimuhamedow. Eserler эygyndysy. A., 2007.<br />

2. G.Berdimuhamedow. Türkmenistanda saglygy goraýşy ösdürmegiň ylmy esaslary. A., 2007.<br />

3. G.Berdimuhamedow. Halkyň saýlany we ynam bildireni. A., 2007.<br />

4. G.Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr. A., 2007.<br />

5. G.Berdimuhamedow. Täze galkynyş eээamy. A., 2007.<br />

6. G.Berdimuhamedow. Dцwlet adam ьзindir. A., 2008.<br />

7. Garryэew G. Geometrik terminleri düşündirişim // “Tьrkmenistanyň halk magaryfy”,<br />

№8, 1992.<br />

8. Garryэew G. Geometriэadan metodik maslahatlar (7-8 kl). A.: Magaryf, 1995.<br />

9. Garryэew G. Geometrik tablisalara degişli metodik maslahatlar. A.: Magaryf, 1995.<br />

10. Garryэew G. Geometriэadan metodik maslahatlar (7-8 kl), A.: “Magaryf”, 1995.<br />

11. Garryэew G., Ьwdiэew O., Şadurdyэew G. Düşündirişli matematiki sцzlьk, A.:<br />

“Magaryf”, 1991.<br />

12. Гаррыев Г. Опыт развития пространственного мышления учащихся на уроках<br />

геометрии. Сб: Вечерняя школа в системе непрерывного образования. Л., 1991.<br />

13. Гаррыев Г. Фузионизм как принцип интеграции обучения геометрии.<br />

Сб: Проблемы интеграции учебных предметов в современной школе. Л., 1991.<br />

14. Gleэzer G., Garryэew G. Geometriэa. 6 kl (Okuw kitaby). A.: Magaryf, 1992.<br />

15. Gleэzer G., Garryэew G. Geometriэa. 7-8 kl (Okuw kitaby). A.: Magaryf, 1993.


16. Глейзер Г.Д. Методы формирования и развития пространственных представлений<br />

взрослых в процессе обучения геометрии в школе. Докт. дисс. М., 1989.<br />

17. Глейзер Г.Д. Взаимосвязь обучения геометрии и жизненного опыта учащихся<br />

восьмилетней вечерней (сменной) школы. Канд. дисс. М., 1966.<br />

18. Gusew W. A., Gleэzer G. D., Garryэew G. Geometriэadan metodik maslahatlar (6 kl),<br />

A.: “Magaryf”, 1993.<br />

19. Ьwdiэew O., Şadurdyэew G., Garryэew G. Matematiki düşünjeler. A.:<br />

“Magaryf”, 1984.<br />

20. Якиманская И.С. Развитие пространственного мышления школьников.<br />

Москва, 1980.<br />

Г.Гаррыев<br />

РОЛЬ ГЕОМЕТРИИ В ПРОСТРАНСТВЕННОМ ВОСПРИЯТИИ ДЕТЕЙ<br />

Предлагаемая автором статьи геометрическая система основана на развитии<br />

пространственного мышления детей.<br />

В статье отмечается, что для раскрытия наглядности геометрии необходимо<br />

учитывать специфику восприятия детьми окружающей действительности, их<br />

мыслительных способностей.<br />

Автор ясно излагает цели обучения геометрии на различных этапах обучения,<br />

т.е. в детском саду, в начальных классах, в 4-5 классах и на систематических курсах.<br />

Также в статье предлагаются методы обучения разделов геометрии планиметрии и<br />

стереометрии в тесной взаимосвязи друг с другом.<br />

Здесь же автор предлагает ознакомительный материал об изучении<br />

зарубежными учеными идеи фузионизма, который способствует развитию мышления<br />

детей в пространственном плане.<br />

Изучение курсов планиметрии и стереометрии в тесной взаимосвязи друг с<br />

другом позволяет улучшить геометрическую интуицию, пространственное и<br />

логическое мышления учеников, а также развивать их способности для построения<br />

различных конструкций.<br />

G.Garryyev<br />

THE ROLE OF GEOMETRY IN CHILDREN’S SPACE PERCEPTION<br />

The geometrical system proposed by the author of the article is based on the<br />

development of the spatial reasoning of children.<br />

Specificity of children’s perception of the environment and of their thinking abilities<br />

should be taken into consideration for revealing geometric visualisation.<br />

The author states the aims of teaching geometry at different levels of study, i.e. in<br />

kindergarten, at primary school, in the 4 th – 5 th form and at systematic courses and offers<br />

methods of teaching planimetry and stereometry in their close connection with each other.<br />

The article gives information on fusionism which promotes the development of<br />

children’s thinking abilities in spatial aspect.<br />

The study of planimetry and stereometry courses in their close connection with each<br />

other makes it possible to improve geometrical intuition, spatial and logical ways of<br />

thinking of pupils as well as to develop their abilities in building up different constructions.<br />

49


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

О.А.Одеков<br />

К Всемирному году астрономии<br />

ОБЩАЯ ТЕОРИЯ ПРОИСХОЖДЕНИЯ И ЭВОЛЮЦИИ<br />

ВСЕЛЕННОЙ<br />

Введение<br />

“Я во всяком случае, убежден,<br />

что Господь Бог не играет в кости”<br />

А.Эйнштейн<br />

К созданию Общей теории происхождения и эволюции Вселенной<br />

(ОТПЭВ) автор пришел через обоснование концепции синхронно<br />

расширяющейся и сжимающейся Вселенной, сформулированной, в свою<br />

очередь, на основе изучения процессов тектогенеза в эволюции Земли как<br />

космического тела и фактов, свидетельствующих о наличии растяжений и<br />

сжатий как в самой Земле, так и за ее пределами (1965-90 г.г.).<br />

При этом позиция автора, профессора геофизики и геологии (1972), на<br />

проявление сил растяжения и сжатия в процессах геотектогенеза определилась<br />

еще в 1965 году [1] и в дальнейшем она неизменно сохранялась и<br />

обосновывалась во всех работах (1969-1981 г.г.), касающихся обнаруженной<br />

автором фундаментальной для наук о Земле закономерности [2-5].<br />

Принятие синхронного растяжения и сжатия Земли вынудило автора<br />

отбросить все гипотезы и “теории”, отвергающие одно из этих явлений, а из их<br />

числа, в свою очередь, выбрать те, которые признают многопричинность<br />

явления сжатия и растяжения, принимая при этом как космический, так и<br />

внутриземной вклад в деформацию Земли [3-5].<br />

Вместе с тем для объяснения этого явления автор обратился к<br />

существующим космогоническим концепциям, но ни одна из них не объясняла<br />

выявленные на Земле закономерности. Все это, в свою очередь, позволило<br />

сформулировать и новую космогоническую концепцию на развитие Вселенной,<br />

потому что существующие на этот счет гипотезы, к сожалению, не объясняют<br />

и, более того, вступают в противоречие с фактами, наблюдаемыми в процессах,<br />

происходящих во Вселенной [7, стр. 176-183].<br />

Опубликованная в 1990 году [7] и излагаемая ниже концепция основана<br />

на более чем 20-летних исследованиях автора и теперь по прошествии еще двух<br />

десятков лет космогоническая наука обогатилась новыми данными,<br />

50


подтверждающими излагаемую ниже в первоначальном издании (1990 г.)<br />

фундаментальную концепцию, дополненную в отдельном разделе новыми<br />

фактами.<br />

Синхронно расширяющаяся и сжимающаяся Вселенная<br />

Тогда я в жилы недр земных проник<br />

и, вихрем встав, седьмых небес достиг,<br />

… открылись мне далекие края<br />

и тайные движенья бытия.<br />

Махтумкули<br />

Как отмечает академик В.Амбарцумян, к 70-м г.г. двадцатого столетия<br />

астрономы разных стран установили следующие важные свойства<br />

Метагалактики. Первое – галактики в Метагалактике не распределены<br />

равномерно; подавляющее большинство их сосредоточено в скоплениях и<br />

группах галактик. Наша галактика входит в относительно бедную по числу<br />

членов Местную группу галактик. Второе – существует закон взаимного<br />

удаления галактик со скоростями, приблизительно пропорциональными их<br />

взаимным расстояниям (закон Хаббла). Так, галактики, находящиеся друг от<br />

друга на расстоянии в 10 млн. парсек (парсек – единица длины, равная 3,26<br />

светового года), удаляются друг от друга со скоростями около 600 км/сек.<br />

Расширение в соответствии с принципом Доплера вызывает наблюдаемое<br />

красное смещение спектральных линий в спектрах галактик. Это грандиозное<br />

явление часто называют расширением Вселенной. Третье – в диапазоне<br />

миллиметровых радиоволн наша часть Вселенной равномерно заполнена<br />

радиоизлучением, которое называют реликтовым, так как предполагается, что<br />

оно представляет собой остаток излучательных процессов, имевших место в<br />

очень отдаленную прошлую эпоху, связанную с началом существования<br />

Метагалактики. Указанные три факта лежат в основе многочисленных<br />

современных космологических схем. Однако, несомненно, будущая космология,<br />

наряду с этими основными фактами, по мнению В. Амбарцумяна, должна<br />

учитывать и много других, более тонких явлений и обстоятельств.<br />

Далее отмечается, что галактики являются далеко не самыми крупными<br />

структурными единицами наблюдаемой Вселенной. Они сосредоточены в<br />

скоплениях и группах галактик, редко в изолированном виде. Тенденция<br />

галактик к скучиванию является одним из важнейших структурных свойств<br />

Вселенной. Полагают, что существуют системы более высокого порядка, чем<br />

скопления и группы галактик, то есть скопления скоплений или сверхскопления<br />

галактик. Согласно этим исследованиям Местная система галактик<br />

(включающая нашу Галактику) вместе с обильным галактическим скоплением<br />

в созвездии Девы и некоторыми более близкими группами входит в одно из<br />

таких сверхскоплений. Нет основания утверждать, что сверхскопления<br />

распределены по Вселенной равномерно, тем более, что наблюдательные<br />

51


данные всегда свидетельствовали о существовании неоднородностей все<br />

больших и больших масштабов.<br />

Акцентируем внимание на следующих неоспоримых фактах. Первое – на<br />

расширении Вселенной, которое в соответствии с принципом Доплера вызывает<br />

наблюдаемое красное смещение спектральных линий в спектрах галактик. В<br />

основе теории расширяющейся Вселенной лежит модель ее нестационарности,<br />

предложенная А.Фридманом (1922–1924 г.г.), логически вытекающая из теории<br />

гравитации А.Эйнштейна, неоспоримо подкрепленная выведенной Э.Хабблом<br />

(1929 г.) зависимостью между красным смещением галактик и расстоянием до<br />

них (закон Хаббла) и доказательно подтвержденная наблюдениями А.Пензиаса,<br />

Р.Вильсона (1969-1977 гг.) и др.<br />

Таким образом, теоретически и экспериментально доказано, что<br />

Вселенная и прежде всего тот ее участок, в котором располагается Местная<br />

система галактик, включающая нашу Галактику, расширяется.<br />

Второе – на фоне неоспоримого расширения Вселенной отмечается<br />

скучивание галактик в группы, в скопления и в сверхскопления<br />

галактик, причем тенденция к скучиванию является очень характерной чертой<br />

доступной исследованиям части Вселенной. Эти черты Вселенной, на мой<br />

взгляд, являются одним из свидетельств уже прямо противоположного ее<br />

расширению, но определенно с ним происходящего процесса – сжатия.<br />

Следовательно, сущность космогонической гипотезы выразить можно одной<br />

фразой – как гипотезу синхронно расширяющейся и сжимающейся<br />

Вселенной. Вместе с тем, чтобы одно из этих двух суждений об одновременно<br />

происходящих процессах (расширении и сжатии) не показалось контрарным<br />

суждением, необходимы неоспоримые доказательства. Иными словами, надо<br />

показать, что ни одно из этих суждений не является ложным. Этого<br />

доказательства требует только второе явление – сжатие, поскольку<br />

расширение – факт неоспоримый, поэтому обратимся к новым фактам<br />

(помимо отмеченного выше скучивания), доказывающим процессы сжатия.<br />

Прежде всего рассмотрим современные представления об эволюции звезд,<br />

о которых дает представление диаграмма Герцшпрунга – Рассела, роль<br />

которой, как считают астрономы, трудно переоценить (ее называют самым<br />

важным графиком во всей астрономии).<br />

Диаграмма характеризует зависимость светимости от температуры (и<br />

наоборот) звезд, причем каждая звезда на небе, для которой известны указанные<br />

два параметра, изображается в виде точки на этом графике. Например,<br />

светимость Солнца равна 1, а его поверхностная температура близка к 6000 К,<br />

поэтому Солнце изображается точкой вблизи середины диаграммы (Рис.1).<br />

Из диаграммы Герцшпрунга – Рассела видно, что точки, изображающие<br />

реальные звезды, не разбросаны беспорядочно по всей диаграмме, а<br />

группируются в трех основных областях. Большинство звезд, которые мы видим<br />

на небе, принадлежат к так называемой главной последовательности,<br />

проходящей через всю диаграмму по диагонали от ярких горячих звезд в левом<br />

верхнем углу к слабым холодным звездам в правом нижнем углу. Точка,<br />

52


изображающая Солнце, как уже говорилось выше, находится в середине главной<br />

последовательности, и поэтому говорят, что Солнце – это звезда главной<br />

последовательности.<br />

Другая большая группа звезд расположена в правом верхнем углу<br />

диаграммы и представлена яркими и холодными звездами. Они излучают света<br />

в тысячи раз больше, чем Солнце, но температуры их поверхностей составляют<br />

всего 3000–4000 К, что дает основание предположить их гигантские размеры.<br />

Поскольку эти звезды холодные, они излучают в основном красноватый<br />

свет, поэтому их называют красными гигантами. Почти каждая красноватая<br />

звезда которую можно увидеть на небе, – красный гигант это Бетельгейзе в<br />

созвездии Ориона, Антарес – Скорпиона, Альдебаран – Тельца. Все прочие<br />

звезды, видимые невооруженным глазом, – звезды главной последовательности.<br />

При помощи телескопа можно обнаружить звезды еще одного типа, которые<br />

не относятся ни к красным гигантам, ни к главной последовательности, а<br />

составляют третий тип, включающий очень горячие (от 10000 до 20000 К) и очень<br />

слабые (1/100 часть света, испускаемого Солнцем) звезды. На диаграмме<br />

Герцшпрунга – Рассела точки, изображающие эти звезды, сосредоточены в<br />

нижнем левом углу. Очень горячие звезды испускают в основном голубоватобелый<br />

свет и, следовательно, они должны быть очень невелики: они имеют<br />

размеры незначительно превышающие размеры Земли (диаметр их примерно<br />

53


15000 км), и называются белыми карликами. Большинство звезд, за редким<br />

исключением, – это либо звезды главной последовательности либо красные<br />

гиганты, либо белые карлики. И именно в такой последовательности происходит<br />

их эволюция от протозвезды, которую можно сравнить с зародышем через ее три<br />

возраста – юность, молодость и зрелость, примером которых являются Солнце и<br />

все звезды главной последовательности, к старости которой соответствуют<br />

красные гиганты до постепенного умирания стадии белых карликов.<br />

Расчеты астрофизиков показали, что протозвезда устойчива и поэтому<br />

сжимается, а вещество этого огромного газового шара занимает все меньший и<br />

меньший объем. При этом резко возрастают плотность и давление внутри<br />

протозвезды. Температура вблизи ее центра при сжатии также повышается: при<br />

достижении 10 миллионов градусов происходит термоядерная реакция, при<br />

которой водород превращается в гелий с выделением гигантского количества<br />

энергии, что останавливает процесс сжатия протозвезды.<br />

В процессе сжатия протозвезды точка, изображающая ее на диаграмме,<br />

перемещается по ней и надолго (5-10 млрд. лет) останавливается в области<br />

главной последовательности. По истечении этого срока, когда в ней истощаются<br />

все запасы водорода, звезды главной последовательности, типичным примером<br />

которых является Солнце, стремительно сожмутся в центральной части и<br />

расширятся с поверхности. В сравнительно короткие сроки (менее чем за<br />

1 млрд. лет) чудовищно вздувшееся Солнце поглотит вращающиеся по ее<br />

орбите планеты, которые превратятся в пар.<br />

Не останавливаясь подробно на дальнейшем сценарии эволюции Солнца,<br />

переадресуем любознательного читателя к книге У.Кауфмана “Космические<br />

рубежи теории относительности” (М.: Мысль, 1984).<br />

Из изложенного выше отметим два дополнительных факта. Во-первых, то,<br />

что диаграмма Герцшрунга – Рассела, помимо зависимости светимости от<br />

температуры, дает представление и о сжатости (термин по аналогии со<br />

светимостью) небесных тел: от наибольшей на определенной стадии своего<br />

развития – белые карлики, через сравнительно меньшую – Солнце и другие<br />

звезды главной последовательности, до наименьшей – красные гиганты. Все это<br />

свидетельствует о явлении сжатия даже в отдельно взятых объектах Вселенной.<br />

Более того, как известно, гораздо значительнее сжаты нейтронные звезды –<br />

пульсары с параметрами 15-20 км и массами, превышающими солнечную, и<br />

черные дыры с размерами в несколько километров при колоссально больших<br />

массах.<br />

Второй факт, следующий из той же диаграммы, указывает на наличие<br />

широкомасштабного сжатия, выражающегося в неслучайном скучивании<br />

звезд в центральной части диаграммы – в области главной последовательности.<br />

Этот факт обретает еще большую значимость, если сопоставлять его с<br />

невообразимо гигантским скоплением звезд в Млечном Пути (100 млрд. звезд)<br />

на сравнительно небольшом, в масштабах Метагалактики, пространстве.<br />

Следовательно, эти факты неоспоримо свидетельствуют о том, что Млечный<br />

Путь, в котором располагается и наша Солнечная система, это пространство, где<br />

54


происходят процессы сжатия. Полоса Млечного Пути, пересекающая звездное<br />

небо почти по большому кругу, имеет на вид облачное строение, обусловленное<br />

существованием в Галактике звездных сгущений и неравномерностью<br />

распределения поглощающих свет пылевых темных туманностей, образующих<br />

участки с кажущимся дефицитом звезд из-за поглощения их света.<br />

Как концентрируются звезды в Млечном Пути? Если наблюдается<br />

скучивание звезд в какой-то его части, например в центральной, то это –<br />

свидетельство превалирующего процесса сжатия в данном звене. Разрежение же<br />

звездных скоплений к периферии Млечного Пути при этом может служить<br />

доказательством воздействия растаскивания или, точнее, преобладающего<br />

расширения в данном его звене. Изучая более пристально оптическими и<br />

неоптическими (радио, инфракрасным, ультрафиолетовым, рентгеновским и др.)<br />

методами характер распределения звезд в Млечном Пути, можно ответить и на<br />

этот вопрос, дополнительно проверив правильность нашего заключения. Именно<br />

так в большинстве галактик располагаются звезды: имеются шаровые звездные<br />

скопления, в которых содержатся примерно 100 тыс. звезд, движущихся по сильно<br />

вытянутым эллиптическим орбитам вокруг ядра (центра) своей галактики. В<br />

самих же центрах галактик, в том числе и в нашей, астрономы предполагают<br />

наличие массивных черных дыр, открытие которых будет еще более убедительным<br />

подтверждением явления сжатия внутри Галактики.<br />

В последней связи можно указать на гипотезу (1978 г.) американских<br />

астрофизиков А.Редхеда, М.Коэна и Р.Бландорфа, которые, проанализировав<br />

характер извержений колоссальных выбросов вещества и энергии из ядра<br />

радиогалактики NGС 6251 (NGС – Новый Генеральный Каталог), пришли к<br />

выводу, что в его ядре должна скрываться растущая черная дыра массой около<br />

100 млн. солнечной. Но еще большую ценность для выдвинутой автором гипотезы<br />

имеют данные, полученные группой астрономов Калифорнийского университета<br />

в Беркли, руководимой профессором Ч.Таунсом. В 1985 г. в статье,<br />

опубликованной в английском научном еженедельнике “Природа”, они сообщили<br />

о полученных новых подтверждениях в пользу существования в центральной<br />

части Млечного Пути черной дыры. Объектом их исследований стал поток<br />

инфракрасных лучей, пересекающих Млечный Путь. В обширной области,<br />

находящейся в его средней части, инфракрасное излучение обнаружено не было.<br />

Это явление объяснено наличием небесного тела большой массы, притягивающего<br />

движущиеся в космическом пространстве тела и частицы, то есть черной дыры.<br />

Примеры, подтверждающие как крупномасштабные внегалактические<br />

сжатия, так и менее масштабные, но столь же впечатляющие<br />

воображение внутригалактические сжатия можно было бы продолжить,<br />

но я укажу лишь еще на один. В 1984 г. астрономы обратили внимание на<br />

гигантское звездное скопление, находящееся на расстоянии 300 миллионов<br />

световых лет от Земли, которое излучает столько же энергии, сколько два<br />

триллиона Солнц вместе взятых. Однако с Земли его можно заметить лишь<br />

в очень мощный телескоп, поскольку 99% излучения приходится на невидимую<br />

инфракрасную часть спектра. Это тепловое излучение в 100 раз более<br />

55


интенсивно, чем у нашей Галактики. Американские ученые, обнаружившие<br />

это скопление, считают, что в его центральной части, видимо, находится<br />

“исключительно мощный источник теплового излучения”, который<br />

нагревает окружающее газово-пылевое облако. Возникновение таких<br />

инфракрасных галактик возможно при столкновении двух или более звездных<br />

скоплений, в результате чего образуется множество новых солнц.<br />

Таким образом, на общем фоне разбегающихся друг от друга<br />

с огромной скоростью галактик отмечается столкновение<br />

некоторых из них, указывающее на явление синхронного сжатия в<br />

Метагалактике.<br />

56<br />

Новые факты<br />

Первый факт. Более десяти лет назад независимые астрономы<br />

обнаружили, что последние 5 млрд. лет наша Вселенная расширяется причем<br />

с ускорением. Источником такой “космологической антигравитации” является<br />

новая форма материи, называемая “темной энергией”, ассоциированной с<br />

вакуумом. Для ускоренного расширения Вселенной считают Лоренс Кросс<br />

(Lawrence M. Krauss) и Роберт Шеррер (Robert I. Scherrer) необходимо, чтобы<br />

пустое пространство содержало по крайней мере в три раза больше энергии,<br />

чем все наблюдаемые космические структуры и объекты: галактики, скопления<br />

и сверхскопления галактик. Между тем еще Альберт Энштейн в 1917 году ввел<br />

в рассмотрение такую специальную форму материи, чтобы сохранить<br />

статичность Вселенной. Он назвал ее “космологической постоянной”, то есть<br />

это то, что называют ныне “темной энергией”.<br />

С космологом Гленом Штаркманом (Glen Starkman) Лорен Кросс<br />

исследовал причастность феномена жизни к этой экзотической материи и сделал<br />

вывод о том, что присутствие космологической постоянной может привести к<br />

образованию фиксированного “горизонта событий” – воображаемой сферы, вне<br />

которой ни материя, ни излучение никогда не достигнут наблюдателя. В такой<br />

модели Вселенная становится чем-то наподобие “внешней черной дыры”, когда<br />

материя и излучение оказываются запертыми вне горизонта событий, а не внутри<br />

него. Это рассуждение приводит к выводу о том, что Вселенная содержит<br />

конечное количество информации, и ее передача (следовательно, и зарождение и<br />

развитие жизни) не может продолжаться вечно. Задолго до того, как указанный<br />

информационный предел станет критическим, вся материя и излучение расши<br />

– ряющейся Вселенной окажутся за горизонтом событий. Этот процесс был<br />

изучен в работах Абрахама Лоеба (Abraham Loeb) и Кентаро Нагамине (Kentaro<br />

Nagamine), ученых университета Гарварда, которые обнаружили, что наша так<br />

называемая “Местная группа” галактик (включающая в себя нашу Галактику,<br />

галактику Туманность Андромеды и несколько карликовых галактик –<br />

спутников), вольется в единое сверхскопление звезд. Все другие галактики<br />

исчезнут из поля зрения наблюдателя. Этот процесс займет 100 миллиардов лет<br />

и тогда преемником Млечного пути (нашей галактики) станет шарообразная<br />

гигантская галактика [13].


Иными словами, это открытие является еще одним доказательством<br />

правильности моей концепции о расположении нашей Галактики в<br />

сжимающейся части Вселенной, а наличие гравитации (притяжения) и<br />

антигравитации (отталкивания) еще более подкрепляет концепцию.<br />

Второй факт. Как известно, Метагалактика – часть Вселенной,<br />

доступная современным астрономическим методам исследований, содержит<br />

несколько миллиардов галактик – звездных систем, в которых звезды связаны<br />

друг с другом силами гравитации.<br />

Космическому телескопу, названному в честь Эдвина Хаббла (Edwin<br />

Hubble), удалось “пересчитать” количество звезд в нашей Галактике<br />

(Млечном Пути) и оказалось, что в ней свыше 200 млрд. звезд, то есть<br />

вдвое больше, чем считалось доныне [9].<br />

Таким образом, это открытие еще более подкрепляет концепцию автора<br />

о синхронном с расширением сжатии Вселенной в границах Млечного пути [7].<br />

Третий факт. В этом же контексте находится и другой факт: астрономы<br />

обнаружили 9 ранее неизвестных Галактик в ранней Вселенной с возрастом в<br />

11 млрд. лет, то есть в момент, когда возраст Вселенной не превышал 3 млрд.<br />

лет. Каждая из галактик имеет массу в 200 млрд. раз превышающую массу<br />

Солнца, но при этом длина галактик не превышает 5 000 световых лет. Для<br />

сравнения масса Млечного Пути в 3 млн. раз превышает массу Солнца, но его<br />

длина составляет целых 100 000 световых лет.<br />

В каждой из этих “компактных” галактик находится звезда в десятки раз<br />

больше, чем в современных галактиках, при этом они в 20-30 раз меньше.<br />

“Для нас увидеть галактики столь компактных размеров на таком<br />

расстоянии было удивительно. В данном регионе раньше не было<br />

зафиксировано таких массивных объектов. …Исходя из современных<br />

физических данных, которые регулируют нынешние галактики, объекты,<br />

расположенные на расстоянии 11 млрд. световых лет должны были бы быть раз<br />

в 5 больше” – говорит Питер Ван Доккуи, автор исследования и астроном из<br />

Йельского Университета в штате Коннектикут (США).<br />

По оценкам ученых возраст звезд в этих галактиках также совсем невелик<br />

– от 500 млн. до 1 млрд. лет. Основываясь на массе галактик, исследователи<br />

также обнаружили, что звезды в них вращаются вокруг центра со скоростью<br />

400-500 км/сек, что в два раза быстрее нынешних звезд.<br />

Ни одна из современных галактик в ближайшей нам Вселенной не<br />

обладает столь малыми размерами. Однако сегодня у специалистов нет ответа<br />

на вопрос почему обладая столь небольшими размерами, концентрация<br />

вещества в них достигала таких масштабов. На мой взгляд, ответ на эту<br />

“загадку” лежит на поверхности и объясняется тем, что открытые ранние,<br />

компактные галактики располагаются в сжимающейся части<br />

Вселенной, как и наша Галактика – Млечный Путь, но с разницей в<br />

несколько миллиардов лет, доказывая факт синхронного<br />

расширения и сжатия Вселенной почти на всем временном<br />

интервале своей эволюции.<br />

57


Четвертый факт. В качестве бесспорного наличия явления сжатия в<br />

концепции синхронно расширяющейся и сжимающейся Вселенной двадцать лет<br />

назад автор указывал на столкновение галактик. За истекшие два десятилетия<br />

получены на этот счет поражающие воображение факты таких явлений во<br />

Вселенной.<br />

Так, Европейская космическая рентгеновская обсерватория “ХММ Newton”<br />

зафиксировала во Вселенной взрыв, равного которому еще никому не удавалось<br />

наблюдать. Американское космическое агентство заявило по поводу открытия<br />

европейцев, что взрыв такой мощности произошел в результате столкновения<br />

двух групп галактик, в которых были миллиарды звезд. Ученые сравнивают<br />

масштабы космической катастрофы с “Большим взрывом” в результате которого,<br />

как полагает большинство исследователей, образовалась Вселенная (2004 г.).<br />

Вслед за этим вселенским событием астрономы при помощи телескопа<br />

“Спитцер” обнаружили четыре большие галактики, сливающиеся в одну<br />

гигантскую, которая по масштабам будет примерно в десять раз больше<br />

Млечного пути. Это самое крупное слияние Галактик из когда-либо<br />

наблюдающихся, как сообщалось в пресс-релизе Гарвард-Смитсоновского<br />

астрофизического центра (2007 г.).<br />

Слияние одной большой галактики с несколькими малыми неоднократно<br />

наблюдались и хорошо описаны астрономами. Известны также случаи слияния<br />

двух одинаковых по размеру галактик, однако объединение сразу четырех<br />

галактик (три имеют примерно тот же размер, что и Млечный Путь, одна в три<br />

раза больше) еще ни разу не было зафиксировано.<br />

Описываемое скопление галактик известно астрономам под номером CL<br />

0958+4702 и удалено от нас на пять миллиардов световых лет, так что<br />

фактически слияние давно произошло и, как это часто бывает в подобных<br />

исследованиях, ученые наблюдают за событиями прошлого.<br />

В инфракрасном спектре был обнаружен необычно большой шлейф света,<br />

в который входили четыре эллиптические галактики.<br />

Дальнейшие исследования при помощи “Спитцера” и других телескопов<br />

позволили установить, что остальную часть света составляют миллиарды звезд<br />

“выкинутых” из галактик при столкновении. В дальнейшем, как считают<br />

астрономы, половина этих звезд будет втянута в новую галактику и она станет<br />

одной из самых крупных галактик во Вселенной.<br />

И, наконец, еще более впечатляющие данные, свидетельствующие о<br />

столкновениях галактик, получены в результате фотосъемок с телескопа Hubble.<br />

Научно-популярное издание Spaсe опубликовало подборку из 59 новых<br />

фотоснимков, на которых запечатлены завораживающие столкновения галактик<br />

(апрель 2008 г.).<br />

Благодаря съемкам Hubble выяснилось, что столкновения галактик – более<br />

распространенное явление, чем считалось раньше. При этом, в прошлом, когда<br />

Вселенная была меньше по масштабам они случались чаще, чем теперь, так как<br />

галактики были ближе друг к другу, значит вероятность столкновений была выше.<br />

Даже во внутренней структуре изолированных, на первый взгляд,<br />

58


галактик, можно обнаружить признаки былых столкновений. В нашей<br />

собственной галактике Млечный путь астрономы обнаружили “обломки”<br />

более мелких галактик, с которыми они сталкивались в прошлом и которые<br />

она поглотила. А в настоящее время она “заглатывает” карликовую<br />

галактику Стрельца.<br />

Хотя сталкивающиеся галактики приближаются друг к другу со скоростью<br />

сотен километров в час этот процесс занимает сотни миллионов лет. На снимках,<br />

сделанных Hubble, галактики изображены на разных стадиях столкновений.<br />

Общая теория происхождения и эволюции Вселенной<br />

Высшим проявлением человеческого<br />

гения является то, что человек<br />

может понять и объяснить, но не в<br />

силах вообразить.<br />

Л.Ландау<br />

Признание в зарождении, рождении и длительной эволюции Вселенной<br />

и расширения (антигравитации, отталкивания) и сжатия (гравитации,<br />

притяжения) отвечает на множество вопросов, возникающих в связи с<br />

получением новых фактов, и их осмысления, а также позволяет открыть<br />

фундаментальные следствия, вытекающие из концепции. При этом возникает<br />

вопрос: в какой диалектической взаимосвязи и взаимообусловленности<br />

проявляются силы расширения и сжатия, приводящие к формированию<br />

отдельных галактик, скоплений галактик, их сверхскоплений и, в конечном<br />

итоге Вселенной в современном виде и в дальнейшей ее эволюции.<br />

Кроме того, возникает еще один вопрос: ограничиваются ли процессы,<br />

происходящие в эволюции Вселенной комбинацией расширения и сжатия,<br />

следующей из моей концепции или простого расширения, как это следует из<br />

теории расширяющейся Вселенной А.Эйнштейна, А.Фридмана, Э.Хаббла.<br />

Для ответа на эти вопросы обратимся к математической логике, как это<br />

было уже однажды сделано автором при создании “Общей теории образования<br />

складчатых и разрывных дислокаций в земной коре”, что позволило разрешить<br />

150 – летний бескомпромиссный спор в Науках о Земле между “фиксистами”<br />

(вертикалистами) и “мобилистами” (горизонталистами) о роли тектонических<br />

движений в формировании лика Земли и открыть новые закономерности в<br />

геотектонике и сейсмологии (О.А.Одеков, 1965-68 г.г., 1979-81 г.г.).<br />

В математической логике признается возможной существование пяти<br />

типов соотношения в каждой паре, состоящей в нашем случае из понятий<br />

С и Р, которые соответствуют сжатию и расширению и тогда соотношения<br />

между сжатием (С) и расширением (Р) выразятся следующим образом.<br />

1. Первое понятие (С) существует независимо от второго (Р), оба понятия<br />

несовместимы: С ≡ Р.<br />

2. Первое понятие (С) тождественно совпадает со вторым (Р), то есть оба<br />

59


понятия в равной мере справедливы по отношению к одним и тем же участкам<br />

(объектам). Запись этого соотношения: С ≡ Р.<br />

3. Первое понятие (С) шире, чем второе (Р), то есть первое понятие<br />

относится к большему числу участков (объектов). Запись того, что С включает<br />

в себя (Р): С Р.<br />

4. Первое понятие (С) уже, чем второе (Р), соответственно первое<br />

распространяется на меньшее число участков (объектов). Запись того, что С<br />

включено в Р: С Р.<br />

5. Первое понятие (С) и второе (Р) лишь частично перекрываются одно<br />

другим, поэтому есть участки (объекты), на которых справедливо только первое<br />

понятие; есть участки, где оба понятия верны, и, наконец, существуют участки,<br />

для которых справедливо только второе понятие. Это так называемое<br />

перекрещивание понятий: С Р.<br />

Эти понятия могут быть исходными посылками для Общей теории<br />

происхождения и эволюции Вселенной. При этом необходимо помнить, что<br />

всякая общая теория, являясь синтезом частных теорий и включая их в себя, не<br />

должна вступать с ними в противоречие. В свою очередь, всякая частная теория,<br />

не претендуя на общий характер, должна укладываться в рамки общей теории,<br />

составляя как бы необходимый элемент в общем здании.<br />

Итак, в приложении к Общей теории происхождения и эволюции<br />

Вселенной можно обосновать модели формирования объектов Вселенной и ее<br />

самой в целом действием сил сжатия (гравитации) и расширения<br />

(антигравитации). При этом можно выделить шесть самостоятельных<br />

возможных механизмов формирования в процессах происхождения и развития<br />

Вселенной, существование которых доказывается автором на основе<br />

современной изученности Вселенной в целом и ее объектов* ) .<br />

1. Объекты, образованные силами сжатия (гравитации).<br />

2. Объекты, образованные силами расширения (антигравитации).<br />

3. Объекты, образованные тождественным действием сил сжатия и<br />

расширения.<br />

4. Объекты, образованные преобладающе сжимающими силами в<br />

сочетании с расширяющимися.<br />

5. Объекты, образованные преобладающе расширяющими силами в<br />

сочетании с сжимающимися.<br />

6. Объекты, образованные сложной комбинацией сил сжатия<br />

(гравитации) и расширения (антигравитации).<br />

Таким образом, в составе единой синтезированной Общей теории<br />

сформулировалось три частные теории в эволюции Вселенной,<br />

отображающие три явления.<br />

П е р в а я – Теория сжимающейся Вселенной (О.А.Одеков).<br />

В т о р а я – Теория расширяющейся Вселенной (А.Эйнштейн,<br />

А.Фридман, Э.Хаббл; 1922 г.).<br />

* ) Под понятием “объекты” имеются в виду в каждом конкретном случае галактики, скопления<br />

галактик, их сверхскопления…и Вселенная в целом<br />

60


Т р е т ь я – Теория синхронно расширяющейся и сжимающейся<br />

Вселенной (О.А.Одеков, 1990 г.).<br />

Теперь обратимся к последовательной идентификации положений Общей<br />

теории происхождения и эволюции Вселенной через сформулированные выше<br />

частные теории с процессами, происходящими во Вселенной.<br />

Вопрос о том, что было до возникновения современной Вселенной, то<br />

есть до Большого взрыва, тайна за семью печатями и не обсуждается учеными.<br />

По поводу Вселенной до Большого взрыва, то есть первозданной Вселенной,<br />

как я предлагаю ее называть, известный американский астрофизик, профессор<br />

Калифорнийского университета в Беркли Джозеф Силк говорит: – “Мы не<br />

исключаем возможности предшествующей фазы Вселенной, но по-существу<br />

ничего сказать о ней не можем”.<br />

Как известно из Общей теории относительности А.Эйнштейна (1916),<br />

Пространство, Время и Тяготение вне Вселенной не существует. Следовательно,<br />

если есть Вселенная, то имеется и материя. В какой среде и в какой форме<br />

пребывала материя в первозданной Вселенной вряд-ли мы узнаем когда-либо,<br />

но это не имеет принципиального значения как для Общей теории<br />

происхождения и эволюции Вселенной, так и тем более для одной из ее<br />

частных теорий, описывающих процессы в первозданной Вселенной – Теории<br />

сжимающейся Вселенной.<br />

Материя в первозданной Вселенной могла быть однородной,<br />

неоднородной или однородно – неоднородной,<br />

хаотической или ф рактальной…. При этом в любом из этих или<br />

других вариантов главнейшим и неоспоримым событием в сценарии развития<br />

первозданной Вселенной являлось перманентное центростремительное<br />

движение всей ее материи в одну точку, приведшее к сжатию материи в<br />

суперкомпактный объект (рис. 2А).<br />

Для реализации сценария сжатия первозданной Вселенной необходимо<br />

допустить наличие в ней некоей “физически активной неоднородности”<br />

(ФАН), каковой может быть супермассивная “черная дыра”, которая и<br />

притянула к себе и в себя всю огромную вселенскую массу материи, сжав ее до<br />

неимоверной плотности – до размеров сингулярности (рис. 2В).<br />

Неоспоримым доказательством участия черной дыры в сценарии<br />

первозданной Вселенной и ее роли в возникновении сингулярности,<br />

завершившей заключительный акт эволюции Вселенной перед Большим<br />

взрывом, является отсутствие черных дыр в р анней современной Вселенной.<br />

Еще более убедительным аргументом в пользу этого сценария служит<br />

заключение, сделанное американскими учеными, связанное с открытием в<br />

современной Вселенной сверхмассивной черной дыры в центре галактики NGC<br />

4051. По их мнению, раскаленный газ, ускользавший из гравитационных<br />

“объятий”, таких сверхмассивных образований, мог стать одним из источников<br />

тяжелых химических элементов, необходимых для возникновения жизни.<br />

После Большого взрыва, давшего начало нашей современной Вселенной,<br />

в ней на начальных этапах присутствовали только водород и гелий. Более<br />

61


тяжелые химические элементы предстояло “сварить” в недрах первых звезд, а<br />

затем рассеять по просторам Вселенной, чтобы они попали в звезды<br />

следующего поколения и их планеты. Именно черные дыры могли помочь<br />

“разбросать” эти элементы на огромные даже по космическим меркам<br />

расстояния. По полученным оценкам, вещество улетало со скоростью свыше<br />

6 млн. км/час. За тысячи лет оно могло преодолеть колоссальные расстояния и<br />

в конечном итоге стать составной частью космических облаков газа или пыли,<br />

из которых формировались новые звезды и планеты и помочь возникновению<br />

жизни. (Интернет – сайт “Известия науки”, 2007 г.).<br />

Таким образом, в сценарии первозданной Вселенной реализовался один<br />

из механизмов ее развития, соответствующий частной теории<br />

сжимающейся Вселенной (О.А. Одеков).<br />

Далее реальная первозданная Вселенная, превратившаяся в<br />

сингулярность, по-существу, становится зародышем (предлагаемый мной<br />

термин) современной Вселенной.<br />

Существование сингулярности в прошлом современной Вселенной было<br />

неизбежно, что стало очевидным благодаря важной теореме, доказанной<br />

английскими теоретиками Стивеном Хоукингом и Роджером Пенроузом<br />

(Д.Силк, 1982).<br />

Современная Вселенная (по англ. – Universe; Unity), по единодушному<br />

признанию астрономов, возникла около 13,7 млрд. лет назад внезапно в результате<br />

Большого взрыва – чудовищного катаклизма, когда температура и давление<br />

значительно превосходили их предельные значения, наблюдаемые во Вселенной<br />

в наши дни. В мгновение пространство заполнилось материей необычных форм,<br />

управляемых силами, которые с того времени остались навсегда подавленными.<br />

62


Именно тот первоначальный краткий миг бытия ознаменовался господством<br />

суперсилы. Большой взрыв рассматривается учеными как событие, в результате<br />

которого возникло и само пространство. Другими словами, Большой взрыв не есть<br />

событие, которое произошло во Вселенной; это было само рождение Вселенной,<br />

целиком и буквально из ничего (П.Девис, 1989).<br />

И именно с этого момента началось перманентное расширение<br />

Вселенной, предсказанное и обоснованное работами советского физика и<br />

математика А.Фридмана, подтвержденное наблюдениями американского<br />

астронома Э.Хаббла и окончательно доказанное открытием реликтового<br />

теплового излучения от Большого взрыва, произошедшего 13,7 млрд. лет назад,<br />

ознаменовавшего рождение нашей современной Вселенной.<br />

Не вдаваясь в тонкости дальнейшего, после Большого взрыва сценария<br />

эволюции Вселенной перейдем к рассмотрению явления чистого расширения,<br />

отражающего соответствующую ей частную теорию расширяющейся<br />

Вселенной.<br />

В нулевой момент времени Вселенная возникла из сингулярности и уже с<br />

первых секунд началось ее расширение. Через 3 минуты после Большого взрыва<br />

температура Вселенной понизилась до 10 9 К, что в тысячу раз меньше (10 12 К),<br />

чем она была в течение первой миллионной доли секунды ее рождения. Спустя<br />

примерно еще минуту почти все вещество Вселенной состояло из ядер водорода<br />

и гелия, находившихся приблизительно в той же количественной пропорции,<br />

какую мы наблюдаем сегодня. Начиная с этого момента расширение первичного<br />

огненного шара происходило без существенных изменений до тех пор пока через<br />

700 000 лет электроны и протоны не соединились в нейтральные атомы водорода,<br />

тогда Вселенная стала прозрачной для электромагнитного излучения – возникло<br />

то, что сейчас наблюдают как реликтовое фоновое излучение (И.Николсон, 1983).<br />

Таким образом можно констатировать, что в сценарии ранней<br />

эволюции современной Вселенной в целом (от первых секунд и в течение<br />

примерно 700 000 лет) реализовался как раз тот самый механизм развития,<br />

который следует из Теории р асширяющейся Вселенной А.Эйнштейна,<br />

А.Фридмана, Э.Хаббла и соответствующий частной составляющей Общей<br />

теории происхождения и эволюции Вселенной (Рис. 2С).<br />

С временного рубежа после 700 000 лет современная Вселенная в<br />

целом, перестав просто расширяться, вступила в перманентную стадию<br />

дуалистической эволюции – расширения и сжатия.<br />

Как отмечает И.Николсон (1983), по прошествии 700 000 лет: – “После<br />

того как вещество стало прозрачным для электромагнитного излучения в<br />

действие вступило тяготение: оно начало преобладать над всеми другими<br />

взаимодействиями между массами практически нейтрального вещества,<br />

составляющего основную часть материи Вселенной. Тяготение создало<br />

галактики, скопления, звезды и планеты…” (выделено мною – О.А.О.).<br />

При этом особый интерес для ученых представляет временной интервал<br />

возраста ранней Вселенной от 700 000 до почти 2 млрд. лет, когда по их<br />

общему признанию, должно было произойти и действительно произошло<br />

63


многое, в том числе сформировались галактики, что по мнению И.Николсона<br />

(1983), предшествовало формированию скоплений и их сверхскоплений, а не<br />

наоборот, как полагают некоторые астрономы.<br />

Очевидно, на этом втором временном интервале (0,7 млн. – около<br />

2 млрд. лет) расширение Вселенной оставалась еще достаточно высоким,<br />

поэтому именно на данный этап попадает один из механизмов, когда ее<br />

расширение преобладало над сжатием, что соответствует формуле Р С<br />

или преобладающе расширяющейся в сочетании с сжимающейся эволюцией<br />

Вселенной в целом.<br />

Это заключение подтверждается также достаточно убедительным фактом:<br />

открытием самой далекой от нас галактики – квазара, наблюдаемый свет от<br />

которого был испущен, когда возраст Вселенной составлял 1,3 млрд. лет (газета<br />

“Советская Россия”, 1 августа 1986 г.). Поскольку квазары, будучи необычайно<br />

массивными плотными объектами Вселенной, с наличием в их центрах черных<br />

дыр, формируются под превалирующим воздействием сжатия над<br />

расширением, можно считать, что этот квазар стал одним из первых, если не<br />

первым, объектом Вселенной на этапе преобладания расширения над сжатием,<br />

ознаменовав собой факт дуалистического этапа эволюции Вселенной в целом.<br />

Третий этап эволюции современной Вселенной в целом начавшись<br />

почти с 2 млрд. лет продолжался в течение, примерно 6,7 млрд. лет до того<br />

временного рубежа, который отделяется от нас на 5 млрд. лет, когда Вселенная<br />

ускорила свое расширение. Третий этап отмечается преобладающе<br />

сжимающейся в сочетании с расширяющейся эволюцией Вселенной в<br />

целом, отвечая формуле С Р.<br />

И, наконец, четвертый этап эволюции современной Вселенной в<br />

целом, начавшись 5 млрд. лет назад с ускорения процесса ее расширения,<br />

ознаменовал собой новый этап синхронного преобладающего расширения в<br />

сочетании со сжатием, что соответствует формуле Р С.<br />

Теперь перейдем к идентификации крупномасштабных структур<br />

Вселенной в приложении к выделенным мною четырем комбинациям сил<br />

расширения (антигравитации) и сжатия (гравитации).<br />

По понятным причинам наиболее изученным объектом Вселенной<br />

является наша Галактика – Млечный путь и Местное скопление галактик, в<br />

которую она входит. Поскольку, по-существу частная теория синхронно<br />

расширяющейся и сжимающейся Вселенной сформулирована автором<br />

(О.А.Одеков, 1990) на этих объектах, поэтому остается лишь констатировать,<br />

что аргументы и новые факты, приведенные в первых двух разделах настоящей<br />

статьи неоспоримо доказывают, что Местное скопление галактик с входящей<br />

в ее состав нашей галактикой Млечный путь располагаются в<br />

преобладающе сжимающейся в сочетании с расширяющейся частью<br />

Вселенной, соответствуя формуле С Р.<br />

Идентификацию этой крупномасштабной структуры с одним из четырех<br />

механизмов совместно действующих сил сжатия и расширения трудно<br />

переоценить, поскольку Местное скопление галактик вместе с Нашей<br />

64


галактикой, относится к типу спиральных, что составляет половину от общего<br />

числа галактик Вселенной.<br />

Кстати говоря, заслуга классификации галактик по форме на спиральные<br />

(50%), эллиптические (25%), сферические или линзовидные (20%) и<br />

неправильные (5%) принадлежит Э.Хабблу. При этом 95% галактик,<br />

включающих спиральные, эллиптические, сферические (линзовидные), имеют<br />

правильную симметричную форму и лишь 5% относятся к неправильным.<br />

Известный астрофизик Вальтер Бааде по этому поводу написал: –<br />

“Система Хаббла настолько эффективна, что число исключений<br />

неправдоподобно мало”. Даже в числе неправильных (5%) лишь у 3% галактик<br />

не удалось обнаружить какую-либо структуру.<br />

Две другие группы галактик и их скоплений из числа правильных<br />

симметричных – эллиптические и сферические (или линзовидные) –<br />

сформировались, очевидно, тождественным действием сил сжатия и<br />

расширения, отвечая формуле С ≡ Р.<br />

И, наконец, в образовании неправильных (5%) по форме галактик<br />

и их скоплений сыграла главенствующую роль сложная комбинация<br />

совместно действующих сил сжатия и расширения, соответствующая<br />

формуле С Р.<br />

Итак, как видно из Общей теории происхождения и эволюции<br />

Вселенной, современная Вселенная в целом развивалась<br />

– от чистого расширения (в течение 700 000 лет);<br />

– через преобладающее расширение в сочетании со сжатием в<br />

интервале 0,7 млн. – около 2 млрд. лет;<br />

– к преобладающе сжимающейся в сочетании с расширяющейся в<br />

интервале с почти 2 млрд. до примерно 8,7 млрд. лет;<br />

– и далее к преобладающе расширяющейся в сочетании со<br />

сжимающейся Вселенной в последующие 5 млрд. лет, когда началось<br />

ускорение ее расширения.<br />

При этом крупномасштабные объекты в составе Вселенной после<br />

700 000 – летнего рубежа уже в течение около 2 млрд. лет, когда произошло их<br />

формирование и доныне развивались в режиме:<br />

– преобладающе сжимающихся сил в сочетании с расширяющимися<br />

(спиралевидные галактики);<br />

– или тождественно действующих сил расширения и сжатия<br />

(эллиптические и сферические галактики);<br />

– либо сложной комбинации сил расширения и сжатия (неправильные<br />

галактики).<br />

Отмеченное же астрономами ускорение расширения Вселенной в<br />

целом, начиная с 5 млрд. лет назад, свидетельствуя о тенденции<br />

преобладания расширения над ее сжатием, поэтому проблемой наблюдательных<br />

и аналитических исследований ученых является установление временной<br />

границы, когда могут смениться знаки этих процессов и Вселенная в целом<br />

вступит в другую фазу своей эволюции, что не станет помехой проявлениям<br />

65


иных своеобразных процессов в крупномасштабных (галактики, скопления<br />

галактик и их сверхскопления) и мелкомасштабных (звезды, планеты и т.д.) ее<br />

объектах и структурах.<br />

Вместе с тем общими как для Вселенной в целом, так и для ее<br />

крупномасштабных объектов несомненно будут сохраняться процессы<br />

сочетания сил расширения и сжатия, то есть дуалистический механизм<br />

эволюции.<br />

В галактических формах (спиральные, эллиптические, сферические и<br />

неправильные) современной Вселенной ученые в последние годы пытались<br />

найти последовательность возникновения и трансформации их из одних форм<br />

в другие, но основываясь при этом на концепции расширяющейся Вселенной.<br />

Однако эти попытки не увенчались успехом, поскольку возникли необъяснимые<br />

противоречия, вызванные необходимостью подразделять галактики на<br />

старые и молодые (между тем как они возникли одновременно);<br />

– а также невозможностью объяснить почему у “очень старых”<br />

неправильных галактик обнаружено наибольшее количество газов, иногда до<br />

трети от массы самого объекта:<br />

– и, наконец, почему у “старого” объекта есть еще вещество, из<br />

которого могут образовываться звезды?<br />

Все эти вопросы и противоречия полностью снимает созданная<br />

автором Общая теория происхождения и эволюции Вселенной.<br />

Итак, как отмечалось выше, по единодушному убеждению ученых, все<br />

галактики сформировались одновременно в интервале времени после<br />

начала Большого взрыва 0,7 млн. – около 2 млрд. лет. На начальном этапе<br />

данного временного интервала, очевидно, во Вселенной проявлялись сложные<br />

комбинации сил расширения и сжатия, поэтому галактики имели<br />

неправильную форму. В последующем из этого хаоса неправильных<br />

галактик сформировался тот наблюдаемый ныне п орядок – из спиральных,<br />

эллиптических и сферических галактик. При этом модель трансформации<br />

галактик из одних форм в другие выглядит следующим образом:<br />

неправильные → спиральные → эллиптические → сферические.<br />

Эта последовательная цепочка трансформации галактик снимает неясные<br />

вопросы: почему у неправильных галактик обнаружено наибольшее количество<br />

газов и почему у них есть еще вещество, из которого могут образовываться<br />

звезды? Ответ очевиден: неправильные галактики – это реликт начального,<br />

после этапа чистого расширения хаоса, существовавшего в современной<br />

Вселенной, из которого возникла наблюдаемая нами гармония.<br />

Косвенным, если не сказать больше, подтверждением приведенной выше<br />

цепочке причинно – следственных трансформаций галактик служит и<br />

предложенная Э.Хабблом схема. Она имеет вид “камертона”: на “рукоятке”<br />

ее изображены эллиптические галактики, на двух ответвлениях – спиральные<br />

галактики. В том месте, где ответвления соединяются с рукояткой находится<br />

чечевицеобразная галактика, обладающая некоторыми особенностями<br />

спиральных и эллиптических галактик. Из этой схемы также следует, что<br />

66


спиральные галактики в своем развитии трансформируются в<br />

эллиптические.<br />

Очевидно, что эта схема нуждается в дополнении недостающих звеньев из<br />

неправильных и сферических галактик. При этом неправильные галактики<br />

закономерно ложатся между двух ответвлений “камертона”, на которых размещены<br />

спиральные галактики, а сферические галактики укладываются в основание<br />

“рукоятки” “камертона Хаббла”, придавая схеме полную завершенность.<br />

Выводы:<br />

1. Впервые создана Общая теория происхождения и эволюции<br />

Вселенной, основанная на фактологических данных, полученных к настоящему<br />

времени, в которой получили научное обоснование механизмы формирования<br />

первозданной Вселенной, сингулярности, Большого взрыва и современной<br />

Вселенной в целом, а также крупномасштабных ее объектов.<br />

2. В Общей теории происхождения и эволюции Вселенной доказано,<br />

что сжатие (гравитация, притяжение) и расширение (антигравитация,<br />

отталкивание) являются главными физическими причинами механизма<br />

формирования Вселенной в целом, а также крупномасштабных и<br />

мелкомасштабных ее объектов и структур.<br />

3. В составе Общей теории происхождения и эволюции Вселенной<br />

обосновано наличие трех частных теорий:<br />

– Расширяющейся Вселенной (А.Эйнштейн, А.Фридман, Э.Хаббл; (1922);<br />

– Сжимающейся Вселенной (О.А.Одеков; 2008);<br />

– Синхронно расширяющейся и сжимающейся Вселенной<br />

(О.А.Одеков; 1990).<br />

4. Положения Общей теории происхождения и эволюции Вселенной<br />

применимы и к мелкомасштабным структурам Вселенной (звезды, планеты и<br />

др.), причем одно из приложений, отвечающее частной теории, опубликовано<br />

под названием “Синхронно расширяющаяся и сжимающаяся Земля” в<br />

монографии автора (7, стр. 183-190).<br />

Научно-исследовательский<br />

геолого-разведочный институт<br />

ГК “Туркменгеология”<br />

Принято 19 января 2009 г.<br />

ЛИТЕРАТУРА<br />

1. Одеков О.А. О природе “вторичных” складок Юго-Западного Туркменистана.<br />

Ж. Нефтяная и газовая промышленность Средней Азии. Выпуск 1, 1965.<br />

2. Одеков О.А. Новый генетический тип складки. Известия АН ТССР, серия ФТХ и<br />

ГН, №3, 1969.<br />

3. Одеков О.А. Явление совместного действия вертикальных и горизонтальных<br />

тектонических движений в земной коре (научное открытие). Приоритетная справка<br />

Госкомизобретений, 1978.<br />

4. Одеков О.А. Общая теория образования складчатых и разрывных дислокаций в<br />

земной коре. Известия АН ТССР, серия ФТХ и ГН, №2, 1979.<br />

67


5. Одеков О.А. Явление совместного действия вертикальных и горизонтальных<br />

тектонических движений в земной коре (обнаружение, исследование и<br />

приложения). Ашхабад: “Ылым”, 1981.<br />

6. Одеков О.А. Землетрясения. Москва: Изд. “Знание”, 1988/11.<br />

7. Одеков О.А. Земли неровное дыханье. Ашхабад: “Туркменистан”. 1990.<br />

8. Одеков О.А. Биобиблиография. Ашхабад: “Ылым”, 2005.<br />

9. Галактики. Интернет. Gonov.net, Vseprogolub.net Website Astroera. 2008.<br />

10. Девис П. Случайная Вселенная. Москва: Изд. “Мир”, 1985.<br />

11. Девис П. Суперсила. Поиск единой силы природы. Москва: Изд. “Мир”, 1989.<br />

12. Кауфман У. Космические рубежи теории относительности. Москва: Изд.<br />

“Мысль”, 1984.<br />

13. Кросс Л. и Шеррер. Наступит ли конец космологии? Ускоряющаяся Вселенная<br />

уничтожает следы собственного прошлого.<br />

14. Крупномасштабная структура Вселенной. Сб. под редакцией Лонгейра Л. и<br />

Эйнасто Я. Москва: Изд. “Мир”, 1981.<br />

15. Николсон Л. Тяготение, черные дыры и Вселенная. Москва: Изд. “Мир”, 1983.<br />

16. Пригожин И. и Стенгерс И. Порядок из хаоса. Новый диалог человека с<br />

природой. Москва: Изд. “Прогресс”, 1986.<br />

17. Силк Дж. Большой взрыв. Рождение и эволюция Вселенной. Москва: Изд.<br />

“Мир”, 1982.<br />

Ö.A.Ödekow<br />

ÄLEMIŇ EMELE GELŞINIŇ <strong>WE</strong> EWOLÝUSIÝASYNYŇ<br />

UMUMY TAGLYMATY<br />

Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymatynyň dogrulygyna awtor<br />

sinhron ýagdaýda giňelýän we gysylýan älem baradaky garaýşyny esaslandyrmanyň üsti bilen<br />

geldi. Ol bolsa öz gezeginde Ýeriň özünde hem onuň daşynda giňemegiň we gysylmagyň<br />

bardygyna şaýatlyk edýän delillere we ýeriň kosmiki jisim hökmünde ewolýusiýasynda<br />

tektogenez prosesleriň öwrenilişine daýanýar (1965-1990). Älemiň emele gelmeginde,<br />

döremeginde we uzak wagtlaýyn ewolýusiýasynda giňelmäniň (antigrawitasiýanyň, itişmäniň)<br />

we gysylmanyň (grawitasiýanyň, çekişmäniň) barlygynyň ykrar edilmegi täze delilleriň<br />

alynmagy we olara akyl ýetirilmegi bilen baglanyşykly döreýän soraglara jogap bermäge, şeýle<br />

hem bu garaýşyň netijesinde düýpli netijelere gelmäge mümkinçilik berýär.<br />

Älemiň ilkibaşda emele gelmesinde gysylýan Älem baradaky hususy taglymata laýyk<br />

gelýän ösüş mehanizmleriniň biri amala aşýar (Ö.Ödekow).<br />

Soňra bolsa singulýarlyga öwrülen Älem häzirki Älemiň düwünçegine (meniň teklip<br />

edýän adalgam) öwrülýär.<br />

Häzirki Älem umumylykda ösüşiň aşakdaky döwürlerini başdan geçirdi:<br />

– arassa görnüşde giňelmek (700000 ýyl);<br />

– gysylmaklyk bilen bir hatarda giňemegiň artykmaçlyk etmegi (0,7 million –<br />

– 2milliard ýyl);<br />

– giňelmek bilen bir hatarda gysylmaklygyň artykmaçlyk etmegi (2 milliard ýyldan<br />

az – takmynan 8,7 milliard ýyla çenli);<br />

– mundan soňra gysylmak bilen bir hatarda giňemegiň artykmaçlyk etmegi (soňky<br />

5 mlrd. ýyl). Bu döwürde giňemegiň tizlenmesi başlady.<br />

Şunlukda, Älemiň düzümindäki iri obýektler 700000 ýyllyk möhletden soň<br />

68


2mlrd ýyla ýakyn wagtyň içinde, ýagny olaryň emele gelmegi tamamlanýança we häzirki<br />

zamanda şeýle ösüşleri başdan geçiripdirler:<br />

– giňeýän güýçler bilen bilelikde gysylýan güýçleriň artykmaçlyk etmegi (Spiral<br />

görnüşli galaktikalar);<br />

– ýa-da deň hereket edýän, giňeýän we gysylýan güýçleriň täsiri (elliptiki we steriki<br />

galaktikalar);<br />

– ýa-da giňeme we gysylma güýçleriniň çylşyrymly kombinasiýasy (dogry däl<br />

galaktikalar).<br />

Şunda galaktikalaryň bir görnüşden başga bir görnüşe geçmegi şu görnüşde bolup<br />

geçýär:<br />

dogry däl → spiral görnüşli → elliptiki → sferiki.<br />

Geçişiň şu yzygiderli zynjyry düşnüksiz birnäçe soragy aradan aýyrýar: näme üçin<br />

dogry däl galaktikalarda gazlaryň iň köp möçberi hem-de entägem ýyldyz döreme<br />

mümkinçiligi bolan jisimler bar.<br />

Jogap aýdyňdyr: dogry däl galaktikalar häzirki Älemde bar bolan haosyň arassa<br />

giňelme döwrüniň galyndysydyr.Ondan soň bolsa biziň häzirki görýän sazlaşykly dünýämiz<br />

emele gelendir.<br />

Ilkinji gezek häzirki wagta çenli belli bolan delillere daýanýan Älemiň emele<br />

gelme we ewolýusion taglymaty esaslandyryldy.<br />

Onda ilkibaşda Älemiň emele gelmesiniň singuliýarlygynyň ägirt uly<br />

partlamasynyň, häzirkizaman Äleminiň we onuň iri obýektleriniň emele gelme<br />

mehanizmi ylmy taýdan esaslandyryldy.<br />

Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymatynda gysylma<br />

(grawitasiýa, çekilme) we giňelme (antigrawitasiýa, itekleşme) hadysalarynyň Älemiň we<br />

onuň iri hem ownuk obýektleriniň we strukturalarynyň emele gelme mehanizminiň esasy<br />

fiziki sebäpleridigi subut edildi.<br />

Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymatynyň düzüminde üç<br />

sany aýratyn taglymat esaslandyryldy:<br />

– giňeýän Älem taglymaty (Eýnşteýin, A. Tridman, E.Habbl; 1922);<br />

– gysylýan Älem taglymaty (Ö.A.Ödekow; 2008);<br />

– bir wagtda giňeýän we gysylýan Älem taglymaty (Ö.A.Ödekow; 1990).<br />

Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy nazaryýetiniň düzgünleri Älemiň<br />

kiçi möçberdäki strukturalary dogrusynda hem kabul ederliklidir. Hususy taglymatyň bölegi<br />

awtoryň monografiýasynda “Bir wagtda giňeýän we gysylýan Ýer” ady bilen çap edildi<br />

(7; 183-190 sah.).<br />

O.A.Odekov<br />

GENERAL THEORY OF ORIGIN AND EVOLUTION OF THE UNIVERSE<br />

The author created General theory of origin and evolution of the Universe (GTOEU)<br />

through explanation of the conception of the synchronously expanding and contracting<br />

Universe. In its turn the Universe was formulated on the basis of the study of the processes<br />

of tectogenesis in the evolution of the Earth as cosmic body and facts, which are indicative<br />

of presence of tensions and contractions both in the Earth and outside its limits (1965-1990).<br />

Admission of the origin, birth and long evolution of the Universe and expansion<br />

(antigravitation, repulsion) and contraction (gravitation, attraction) answers many questions,<br />

occurring in connection with acquisition of new facts and their perception, as well as<br />

enables to discover fundamental consequences following from conception.<br />

69


One of the mechanisms of the development of the Universe, appropriate to the<br />

particular theory of the contracting Universe was realized in the scenario of the primeval<br />

Universe. (O.A.Odekov)<br />

Then the real primeval Universe, transformed into singularity, substantially becomes<br />

embryo (the term suggested by me) of the modern Universe.<br />

Modern Universe was developing in whole<br />

– from pure expansion (during 700 000 years);<br />

– through prevalent expansion in combination with contraction in interval 0.7<br />

million – about 2 billion years;<br />

– to prevalently contracting in combination with expanding in interval from less<br />

2 billion till approximately 8.7 billion years;<br />

– and later to prevalently expanding in combination with contracting in the next<br />

5 billion years, when the acceleration of the expansion began.<br />

In this case when the large-scale objects formation occurred in the composition of<br />

the Universe after boundary of 700 000 years during approximately 2 billion years, they<br />

developed till nowadays in the regimen:<br />

– prevalently contractive force in the combination with expanding (helical<br />

galaxies);<br />

– or identically effective force of expansion and contraction (elliptical and<br />

spherical galaxies);<br />

– or complex combination of forces of expansion and contraction (irregular<br />

galaxies).<br />

In this case model of transformation of galaxies from one form into other forms can<br />

be shown in the following way:<br />

irregular → helical → elliptical → spherical<br />

This consecutive chain of transformation of galaxies withdraws unnecessary<br />

questions: why was the maximal quantity of gases discovered in irregular galaxies? Why<br />

do they have a substance, which is able to form stars? The answer is clear: irregular<br />

galaxies are the relict of initial, pure expansion of chaos after the stage; this chaos existed<br />

in the modern Universe with the help of which the observed harmony arose.<br />

It is the first time General theory of origin and evolution of the Universe is created,<br />

this theory is based on fact data, received at present time. Mechanisms of formation of the<br />

primeval Universe, singularity, Big Bang and in whole the modern Universe, as well as<br />

its large-scale objects acquired scientific explanation in this theory.<br />

It was proved in the General theory of origin and evolution of the Universe, that<br />

contraction (gravitation, attraction) and expansion (antigravitation, repulsion) are the main<br />

physical reasons of the mechanism of formation of the Universe in whole, as well as its<br />

large-scale and small-scale objects and structures.<br />

The presence of three particular theories is proved in the composition of General<br />

theory of origin and evolution of the Universe:<br />

– theory of the Expanding Universe (A.Einstein, A.Friedmann, E.Habble; (1992);<br />

– theory of the Contracting Universe (O.A.Odekov; 2008);<br />

– theory of the synchronously expanding and contracting Universe (O.A.Odekov; 1990).<br />

Outlines of the General theory of origin and evolution of the Universe is also used<br />

to small-scale structures of the Universe (stars, planets and others), and one of the<br />

applications, answering the particular theory, is published with the name “The<br />

synchronously expanding and contracting Universe” in the monograph of the author<br />

(7, 183-190 pp.).<br />

70


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

P.A.Nazarow, A.Цkdirow<br />

KUWWATLY TRANSFORMATORLARYŇ YGTYBARLY<br />

PEЭDALANYLYŞYNY KESGITLEЭJI GURNAMA<br />

Tьrkmenistanda energetika ugry uly depgin bilen цsэдr [1,2]. Elektrik<br />

energiэany uzak aralyklara ibermek we elektrik эьklerini paэlamak ьзin ulanylэan<br />

esasy desga bolup, kuwwatly transformatorlar hyzmat edэдrler [3,4].<br />

Transformatorlaryň kuwwatlaryny isripsiz peэdalanmak bolsa ykdysady tarapdan<br />

mцhьm we цrдn дhmiэetli meseleleriň biridir.<br />

Kuwwatly transformatorlaryň energiэa эitgileri iki bцlekden durэarlar:<br />

– sarymlardaky эitgiler;<br />

– transformatoryň polat jigerindдki dцreэдn эitgiler.<br />

Elektrik sarymlaryndaky эitgiler transformatoryň эьkьne baglydyr. Эьkьň<br />

togy ulaldygyзa bu эitgi toguň ikinji derejeli funksiэasy boэunзa kцpelэдr.<br />

Transformatoryň polat jigerindдki dцreэдn energiэa эitgileri<br />

transformatoryň jigeriniň gцwrьmine, magnit hдsiэetnamasyna, gurluşyna we elektrik<br />

setiň эygylygyna, dartgynlylygyna (naprэaћeniэesine) baglydyr. Şeэlelikde,<br />

transformatoryň jigerindдki эitgileri transformatoryň эьkьne bagly dдldir. Senagat<br />

kдrhanalaryndaky transformatorlar uly kuwwat bermek ьзin niэetlenilip, kцplenз<br />

polat jigerindдki эitgileriniň kцplьgi bilen tapawutlanэarlar.<br />

Hдzirki dцwьrde transformatoryň jigerindдki эitgilerini hem-de sarym<br />

эitgilerini цzbaşdak aэratynlykda цlздp bilэдn abzal эokdur. Şol sebдpli awtorlar<br />

transformatorlaryň эitgilerini цlзeэдn abzalyň gцzlegleriniň netijelerini şu makalada<br />

getirmegi maksadalaэyk bildiler.<br />

Gьэзli transformatorlaryň kuwwatyny isripsiz peэdalanmak ьзin,<br />

transformatorlarda эitirilэдn kuwwatlary nдdip azaldyp (minimizirleşdirip)<br />

bolэandygynyň usullaryny birnдзe зyzgylar arkaly seljermegi, цlзeglerde goэberilэдn<br />

эalňyşlyklary hasaba alyp, transformatorlaryň peэdaly tдsir koeffisiэentini (PTK)<br />

kesgitleэдn gurnamany (ulgamy) dцretmegi, soňra synaglardan geзirip цnьmзilikde<br />

ornaşdyrmagy, ylmy barlaglar bilen esaslandyrmagy awtorlar цz цňlerinde maksat<br />

edindiler. Kuwwatly transformatorlaryň PTK-syny kesgitleэдn ulgamy dцretmek ьзin<br />

birnдзe зyzgylary hцdьrleэдris.<br />

I wariant<br />

Эokary kuwwatly transformatorlaryň isripsiz ygtybarly ulanylэandygyny<br />

anyklamak ьзin kesgitli bir wagt aralykda degişli transformatoryň ortaзa PTK-syny<br />

kesgitlдp цwrenmeklik zerurdyr.<br />

71


TT 1<br />

KT<br />

TT 2<br />

TH 1 TH 2 DP 1 – цlзeэji P 1 – özgerdijiniň<br />

datзigi<br />

DP DP<br />

DP 2 – цlзejii P 2 – özgerdijiniň<br />

1 2<br />

datзigi<br />

P 2 /P 1<br />

P 2<br />

– bцlьji abzal<br />

P 1<br />

η<br />

η<br />

– PTK-ny gцrkeziji abzal<br />

1-nji зyzgy<br />

Ortaзa PTK-nyň tapylyşy:<br />

1<br />

T<br />

T<br />

∫<br />

P<br />

(t)dt<br />

2<br />

0<br />

Э2A<br />

η ort = =<br />

T<br />

(1)<br />

1 Э1A<br />

P<br />

1(t)dt<br />

T<br />

∫<br />

0<br />

Bu эerde<br />

Э 2A<br />

– transformatoryň зykalgasyndaki işjeň (aktiw) energiэa.<br />

Э 1A<br />

– transformatoryň girelgesindдki işjeň energiэa.<br />

Eger-de (1) formula esaslansak, onda ortaзa PTK-syny kesgitlemek ьзin<br />

transformatoryň girelgesinde we зykalgasynda işjeň energiэany hasaplaэjylary<br />

TT 1<br />

KT<br />

TT 2<br />

TH 1<br />

WH 1 WH 2<br />

2-nji зyzgy<br />

TH 2<br />

ululygydyr.<br />

Цlзegiň эalňyşlygy şu formula bilen hasaplanyp bilner:<br />

(счетчик) oturtmaly bolэarys.<br />

Зyzgyda gцrkezilen WH 1<br />

,<br />

WH 2<br />

– transformatoryň эokarky we<br />

aşaky taraplarynda oturdylan işjeň<br />

energiэalaryň hasabyny эцrediji<br />

abzallar.<br />

Şular эaly зyzgylaryň, edilэдn<br />

talaplary kanagatlandyrmaэan tarapy<br />

TT, TH – transformatorlardaky<br />

burзuň we otnositel эalňyşlyklaryň<br />

δ<br />

2 2 2<br />

= 2 (δ + δ δ )<br />

(2)<br />

Σ wh TT +<br />

TH<br />

72


Bu эerde<br />

δ wh<br />

– hasaby эцredэдn hasaplaэjylaryň эalňyşlygy.<br />

δ TT<br />

– цlзeэji TT transformatoryň эalňyşlygy.<br />

δ TH<br />

– цlзeэji TH transformatoryň эalňyşlygy.<br />

Şu эalňyşlyklaryň дhlisi gьэзli transformatoryň nominal (takyk) kuwwatynyň<br />

dьzьmine girэдr.<br />

Şular эaly зyzgylar bilen hasaplanylanda эalňyşlyklar 3-4%-den uly bolэar.<br />

Mysal ьзin transformatorlarda hakyky işjeň эitgi adaty kuwwatyň 6-7%-ne deňdir,<br />

эagny ∆ P T<br />

≈ (0,06–0,07)·P a<br />

, (cosφ = 1).<br />

Diэmek, 2-nji formuladan:<br />

2 (2<br />

2<br />

2 2<br />

+ 0,5 + 0,5 ) = 3% – netijдni alarys.<br />

Şeэlelikde, gцrkezilen usul bilen transformatoryň PTK-syny цlзesek, цlзegiň<br />

эalňyşlygy 50%-den kцp bolэar.<br />

II wariant<br />

Эitirilэдn kuwwatlaryň gцni цlзenilişi.<br />

Bu usulda-da gцrkezilen зyzga degişli şertleri kabul edip, transformatoryň<br />

peэdaly tдsir koeffisientini<br />

η<br />

tr<br />

P<br />

P<br />

2 1 tr<br />

tr<br />

= = = 1−<br />

(3)<br />

1<br />

P − ΔP<br />

P<br />

1<br />

ΔP<br />

P<br />

1<br />

gцrnьşde aňladyp bileris.<br />

Bu эerde<br />

∆ P tr<br />

= ∆ P mis<br />

+ ∆ P polat<br />

– transformatoryň mis sargylaryndaky we polat<br />

demrindдki эitgileri.<br />

Onda bir dцwrьň (periodyň) dowamynda transformatoryň ortalaşdyrylan<br />

peэdaly tдsir koeffisientiniň kesgitlenilişi.<br />

= 1−<br />

T<br />

∫<br />

ΔP<br />

η<br />

tr.ort.<br />

(t)dt +<br />

mis<br />

0 0<br />

T<br />

∫<br />

0<br />

ΔP<br />

= 1−<br />

ΔP<br />

1 tr<br />

T<br />

∫<br />

∆P<br />

(t)dt<br />

mis.ort.<br />

polat<br />

+ ΔP<br />

ΔP<br />

l.ort<br />

polat.ort.<br />

(t)dt<br />

ΔЭ<br />

= 1−<br />

=<br />

mis<br />

+ ΔЭ<br />

Э<br />

1 tr<br />

polat<br />

(4)<br />

(4) formuladan gelip зykyşyna gцrд, transformatoryň PTK-syny hasaplamak<br />

ьзin energiэany цlзeэji ьз sany (∆ Э mis<br />

; ∆ Э polat<br />

; Э 1tr<br />

) hasaplaэan hasaplaэjylaryň<br />

gerekdigini delillendirip bolэar. Şol ьз sany hasaplaэjylaryň ikisi mis geзirijidдki we<br />

73


polat demirdдki эitirilэдn energiэalary цlзeэдn bolsalar, onda ьзьnji hasaplaэjy<br />

transformatoryň эokary woltly tarapyndaky energiэany цlзeэдr. Bu 3-nji hasaplaэjy<br />

transformatoryň эokarky tarapyndaky TT we TH цlзeэji transformatorlar bilen<br />

эцriteleşdirilen зyzgyda эygnalэar.<br />

Şeэlelikde, transformatoryň mis sargylaryndaky we polat demrindдki эitgilerini<br />

hemişe цlздp (hasaplap) durar эaly эцrite hasaplaэjyny dцretmegiň zerurlygy эьze<br />

зykэar.<br />

Indi bolsa tдze hasaplaэjyny nдdip dцretmegiň meselelerine garalyň;<br />

Belli formulany [2] цzleşdireliň.<br />

∆ P mis<br />

=3 · I 2 2tr<br />

· r e.m.<br />

Bu эerde r e.m.<br />

= r' 2 tr.<br />

+ r 1 tr.<br />

r 1 tr.<br />

– transformatordaky birinji sarymyň işjeň garşylygy.<br />

r' 2 tr.<br />

– transformatordaky ikinji sarymyň birinji sarymyna gцrд hasaplamalar<br />

arkaly getirilen işjeň garşylygy,<br />

r e.m<br />

– transformatoryň mis sargylaryndaky işjeň garşylyklarynyň jemi.<br />

Onda<br />

ΔPmis.nom<br />

re.m<br />

= bolar. (5)<br />

2<br />

3⋅<br />

I<br />

Şeэlelikde, islendik iş dьzgьninde transformatoryň mis sargylarynda эitirэдn<br />

kuwwat эitgisi<br />

2 tr<br />

2 ΔP<br />

2 ΔP<br />

ΔP mis = 3⋅<br />

I2 tr ⋅ = I2 tr bolar. (6)<br />

3⋅<br />

I<br />

Sargylardaky эitirilэдn energiэa:<br />

Onda<br />

Bu эerde<br />

mis.nom<br />

2<br />

tr.nom<br />

mis.nom<br />

2<br />

Itr.nom<br />

T<br />

mis.nom<br />

2<br />

tr.nom<br />

ΔЭ = ∫ΔP<br />

⋅dt<br />

bolar.<br />

mis<br />

T<br />

0<br />

mis<br />

T<br />

ΔPmis.nom<br />

2<br />

2<br />

ΔЭ mis = ⋅∫ I2<br />

(t)dt = k<br />

2<br />

∫ I<br />

tr<br />

2 tr.nom (t)dt bolar (7)<br />

I<br />

tr.nom<br />

ΔP<br />

k = gцnьmellik koeffisienti;<br />

I<br />

I 2<br />

– islendik iş dьzgьnindдki toguň bahasy.<br />

Эene-de [2] belli bolşy эaly,<br />

0<br />

∆ P x.x<br />

= ∆ P polat<br />

= U 2 1<br />

· g tr<br />

bolar.<br />

0<br />

74


Bu эerde<br />

g tr.<br />

– transformatoryň geзirijiligi;<br />

ΔPpolat<br />

onda g<br />

tr.<br />

=<br />

2<br />

bolar (8)<br />

U<br />

nom<br />

ΔP<br />

polat<br />

ΔP<br />

polat.nom 2<br />

= ⋅ U<br />

2<br />

1 tr bolar (9)<br />

Unom<br />

Bu эitirilэдn ∆ P polat<br />

– kuwwata degişli energiэa<br />

T<br />

T<br />

ΔPpolat.nom<br />

2<br />

2<br />

ΔЭ mis = ⋅∫ U (t)dt = C<br />

2<br />

∫ U<br />

1<br />

1 (t)dt<br />

(10)<br />

U<br />

0<br />

Bu эerde<br />

ΔPpolat.nom<br />

C =<br />

2<br />

– transformatoryň pasporty boэunзa hasaplap bolэan koeffisient<br />

Unom<br />

U 1<br />

– islendik iş dьzgьninde transformatoryň birinji sargysyndaky dartgynlylyk<br />

(naprэaћeniэe).<br />

Эokarda seljerilen formulalara esaslanyp, gьэзli transformatorlar ьзin<br />

PTK-nyň ortaзa bahasy.<br />

T<br />

∫<br />

∫<br />

T<br />

∫<br />

0<br />

2<br />

2<br />

K U2<br />

(t)dt + C U1<br />

(t)dt<br />

0 0<br />

η tr.ort. = 1−<br />

(11)<br />

T<br />

P (P)dt<br />

0<br />

1 tr.<br />

Bu gelen analitiki (11) netijд esaslanyp, şu aşakdaky зyzgyny hцdьrleэдris.<br />

∫<br />

U 2<br />

u<br />

TH<br />

Wh<br />

TT<br />

∫<br />

I 2<br />

I<br />

KT<br />

3-nji зyzgy<br />

75


Зyzgyda integrator hцkmьnde birfazaly induksion hasaplaэjylar ulanyldy.<br />

Derňelэдn ulgamyň goэberen эalňyşlyklarynyň<br />

jemini derňemek<br />

Umumy эalňyşlyklaryň jemini şu aşakdaky formula bilen hasaplamaklyk kabul<br />

edildi.<br />

δ<br />

2 2 2 2 2<br />

= δ % + δ % + δ % + δ % δ %<br />

(12)<br />

Σ TT TH UC UH +<br />

Bu formulada:<br />

δ TT<br />

– TT – transformatoryň;<br />

δ TH<br />

– TH – transformatoryň;<br />

δ UC<br />

– induksion hasaplaэjynyň;<br />

δ UH<br />

– integratoryň, degişlilikde doly we otnositel эalňyşlyklary;<br />

δ goşm<br />

– temperaturanyň ьэtgemegi netijesinde dцreэдn goşmaзa эalňyşlyk.<br />

goşm<br />

δ goşm<br />

= δ (t);<br />

R t<br />

= R 0<br />

(1 + αt)<br />

Bu эerde<br />

R 0<br />

– nolo temperaturada sarymlaryň garşylygy. Цz gezeginde<br />

1<br />

R 0<br />

= ρ ⋅ , α – misiň temperatura koeffisienti.<br />

S<br />

Temperatura bagly goşmaзa эalňyşlygy tapmak ьзin transformatoryň rugsat<br />

berlen gyzma temperaturasyny kesgitlemeli. Bu ∆ t – temperatura,<br />

Onda<br />

∆ t = t maks<br />

– t min<br />

.<br />

∆ R t<br />

= R 0<br />

(1 + αt)<br />

Şeэle эagdaэda goşmaзa эalňyşlygyň tapylyşy:<br />

δ<br />

goşm<br />

ΔR<br />

% =<br />

R<br />

t<br />

ort<br />

⋅100%<br />

Эalňyşlyklaryň tejribeler arkaly kesgitlenilişi<br />

a) Takyk toklarda hasaplaэjylaryň 10 aэlawy ьзin sarp edilen t – wagtdaky<br />

bahalaryny tablisada эerleşdirэдris.<br />

Hasaplaэjynyň 10 aэlawynyň netijeleri.<br />

76


1-nji tablisa<br />

I,[A] 1 2 3 4 5<br />

t 1 [s] 322 237 85 45 28<br />

t 2 [s] 340 239 86 45 28<br />

t 3 [s] 325 234 88 46 30<br />

t 4 [s] 335 243 88 47 29<br />

t 5 [s] 358 232 88 46 30<br />

t 6 [s] 332 231 86 45 29<br />

t 7 [s] 335 233 84 44 30<br />

t 8 [s] 332 237 84 44 29,5<br />

t 9 [s] 335 235 86 44 30<br />

t 10 [s] 332 231 85 44 30<br />

Bдş gezek geзirilen tejribeleriň ortaзa t ort<br />

bahalary.<br />

I = 1[A] deň bolanda, t 1ort<br />

= 333,6[s] = 5,56 min<br />

I = 2[A] deň bolanda, t 2ort<br />

= 235,2[s] = 3,92 min<br />

I = 3[A] deň bolanda, t 3ort<br />

= 86[s] = 1,43 min<br />

I = 4[A] deň bolanda, t 4ort<br />

= 45[s] = 0,75 min<br />

I = 5[A] deň bolanda, t 5ort<br />

= 29,35[s] = 0,49 min netijeleri alarys.<br />

b) Takyk dartgynlylyklarda hasaplaэjylaryň 10 aэlawy ьзin sarp edilen<br />

t – wagtdaky bahalaryny tablisada эerleşdirэдris.<br />

Hasaplaэjynyň 10 aэlawynyň netijeleri.<br />

2-nji tablisa<br />

U, [kW] 0,05 0,1 0,15 0,2 0,22 0,24<br />

t 1, [min] 3,45 0,68 0,32 0,183 0,15 0,145<br />

t 2 [min] 3,5 0,69 0,32 0,183 0,16 0,148<br />

t 3 [min] , 3,53 0,7 0,32 0,183 0,163 0,15<br />

t 4 [min] 3,3 0,7 0,32 0,183 0,163 0,148<br />

t 5, [min] 3,23 0,69 0,32 0,183 0,165 0,148<br />

t 6, [min] 3,33 0,7 0,32 0,183 0,167 0,147<br />

t 7, [min] 3,1 0,72 0,32 0,183 0,167 0,148<br />

t 8, [min] 3,17 0,7 0,32 0,183 0,165 0,148<br />

t 9, [min] 3,3 0,69 0,32 0,183 0,167 0,15<br />

t 10, [min] 3,33 0,68 0,32 0,183 0,165 0,15<br />

Alty gezek geзirilen tejribe netijesinde ortaзa t ort<br />

bahalary<br />

U = 0,005 [kw] deň bolanda, ∆ t 1 ort<br />

= 3,324 min<br />

U = 0,1 [kw] deň bolanda, ∆ t 2 ort<br />

= 0,695 min<br />

U = 0,15 [kw] deň bolanda, ∆ t 3 ort<br />

= 0,32 min<br />

77


U = 0,2 [kw] deň bolanda, ∆ t 4 ort<br />

= 0,1834 min<br />

U = 0,22 [kw] deň bolanda, ∆ t 5 ort<br />

= 0,1632 min<br />

U = 0,24 [kw] deň bolanda, ∆ t 6 ort<br />

= 0,1482 min<br />

Эokarda gцrkezilen tablisalara hem-de hasaplamalara esaslanyp, iki sany<br />

t=f(I) hem-de t = f (U) baglanyşyklaryň grafikleri 4-nji (a) we (b) зyzgylarda<br />

degişlilikde gцrkezildi.<br />

5<br />

4<br />

•<br />

•<br />

• 1,82<br />

• 3,93<br />

3<br />

•<br />

3,324<br />

•<br />

3<br />

t ort<br />

0,75<br />

•<br />

a)<br />

2<br />

t ort<br />

0,00 0,1 0,15 0,2 0,25<br />

•<br />

•<br />

b)<br />

•<br />

1,43<br />

•<br />

•<br />

1 •<br />

0,695<br />

•<br />

• 0,33<br />

0,49<br />

•<br />

0,184<br />

•<br />

0,1632<br />

0 • ••<br />

• • •<br />

•<br />

•<br />

1 2 3 4 5<br />

0 • • • 0,1482<br />

•<br />

I(A)<br />

U(kw)<br />

2<br />

1<br />

4-nji çyzgy<br />

Gurlan grafiklerden peэdalanyp, islendik ∆ t wagt aralyklary ьзin эalňyşlyklary<br />

anyklap bolэan deňlemeleri hцdьrlдp, grafikleri bцleklдp gцni approksimirlenişiň<br />

formulasyndan peэdalanэarys.<br />

Tok ьзin<br />

t<br />

t<br />

1<br />

2<br />

= a<br />

1<br />

= a<br />

1<br />

+ b I<br />

1 1<br />

+ b I<br />

1<br />

⎫<br />

⎬ gцrnьşde эazyp bileris<br />

⎭<br />

2<br />

t1<br />

= 5,56 min, I1<br />

= 1,8 A ⎫<br />

Mysal ьзin,<br />

⎬ berlen bahalar ьзin a 1<br />

= 20,3,<br />

t 2 = 3,92 min, I2<br />

= 2 A ⎭<br />

b 1<br />

= – 8,2 netijeleri alarys, onda şu bahalar ьзin<br />

⎛ 20,32 − t1<br />

⎞<br />

I1<br />

= ⎜ ⎟<br />

⎝ 8,2 ⎠<br />

formulany alarys.<br />

Edil şular эaly meňzeşlikde, islendik ∆ t aralyk ьзin toklaryň formulalary:<br />

⎛ 8,9 − t ⎞ ⎛ 3,47 − t ⎞<br />

I2<br />

= ⎜ ⎟;<br />

I2<br />

= ⎜ ⎟;<br />

I4<br />

⎝ 2,49 ⎠ ⎝ 0,68 ⎠<br />

⎛1,79<br />

− t<br />

= ⎜<br />

⎝ 0,26<br />

⎞<br />

⎟<br />

⎠<br />

Şeэlelikde, transformatoryň mis sargysynda эitirilэдn energiэany takyk<br />

hasaplamak ьзin şu aşakdaky tertipleşdirilen formulany hцdьrleэдris:<br />

78


ΔЭ<br />

+<br />

mis<br />

0,75<br />

∫<br />

1,43<br />

= n<br />

TT<br />

⋅ k ⋅ A<br />

⎛ 3,47 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 0,68 ⎠<br />

2<br />

T<br />

∫<br />

0<br />

dt +<br />

2<br />

I (t)dt = n<br />

0,49<br />

∫<br />

0,75<br />

TT<br />

⎛1,79<br />

− t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 0,26 ⎠<br />

⎡<br />

⋅ k ⋅ A⎢<br />

⎢⎣<br />

2<br />

⎤<br />

dt⎥<br />

;<br />

⎥⎦<br />

3,92<br />

∫<br />

5,56<br />

⎛ 20,32 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 8,2 ⎠<br />

2<br />

dt +<br />

Bu эerde<br />

n TT<br />

– peэdalanylan TT-niň transformasiэa koeffisienti.<br />

M.nom<br />

2<br />

nom<br />

1,43<br />

∫<br />

3,92<br />

⎛ 8,9 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 2,49 ⎠<br />

2<br />

dt +<br />

ΔP<br />

k = = 3 re.m.nom<br />

– peэdalanylan TT-niň sargysyndaky ekwiwalent,<br />

I<br />

nominal garşylygy.<br />

A – dьzleэji koeffisient.<br />

0,49<br />

Biziň peэdalanan TT – transformatorymyz ьзin A = = 2,042 bolar,<br />

0,24<br />

0,49 – nominal (berlen) ∆ t – wagtda toguň minimal bahasy.<br />

Indiki hasapda naprэaћeniэe ьзin aňlatmany эazalyň (2-nji tablisa hem-de<br />

4-nji (b) зyzga seret).<br />

Naprэaћeniэe ьзin<br />

t<br />

t<br />

1<br />

2<br />

= c<br />

1<br />

= c<br />

1<br />

+ d U<br />

1<br />

+ d U<br />

1<br />

1<br />

2<br />

⎫<br />

⎬<br />

⎭<br />

deňlemeden peэdalanalyň<br />

t1<br />

= 3,324 min, U1<br />

= 0,05 kW ⎫<br />

Mysal ьзin:<br />

⎬<br />

t 2 = 0,695 min, U2<br />

= 0,1kW ⎭<br />

berlen bahalar ьзin<br />

c 1<br />

= 5,953; d 1<br />

= – 52,58<br />

netijeleri alarys.<br />

Onda şu bahalar ьзin<br />

⎛ 5,953 − t ⎞<br />

U 1<br />

= ⎜ ⎟ formulany alarys.<br />

⎝ 52,58 ⎠<br />

Şeэlelikde, islendik ∆ t – aralyk ьзin naprэaћeniэeleriň formulalary:<br />

⎛1,445<br />

− t ⎞ ⎛ 0,7298 − t ⎞ ⎛ 0,3854 − t ⎞ ⎛ 0,3282 − t ⎞<br />

2<br />

= ⎜ ⎟;<br />

U3<br />

= ⎜ ⎟;<br />

U4<br />

= ⎜ ⎟;<br />

U = ⎜ ⎟ bolar.<br />

⎝ 7,5 ⎠ ⎝ 2,732 ⎠ ⎝ 1,01 ⎠ ⎝ 0,75 ⎠<br />

U<br />

5<br />

Transformatoryň polat demrinden эitirilэдn energiэany takyk hasaplamak ьзin<br />

şu aşakdaky tertipleşdirilen formulany hцdьrleэдris.<br />

ΔЭ<br />

+<br />

polat<br />

0,1834<br />

∫<br />

0,32<br />

= n<br />

TH<br />

⎛ 0,7298 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 2,732 ⎠<br />

T<br />

⎡0,695<br />

2<br />

2<br />

⎛ 5,953 − t ⎞<br />

⋅C<br />

⋅ B ∫ U (t)dt = nTH<br />

⋅C<br />

⋅ B ⎢ ∫ ⎜ ⎟ dt +<br />

0<br />

⎢⎣<br />

3,324⎝<br />

52,58<br />

∫<br />

⎠<br />

2<br />

dt +<br />

0,1632<br />

∫<br />

0,1834<br />

⎛ 0,3854 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 1,01 ⎠<br />

2<br />

dt +<br />

0,1482<br />

∫<br />

0,1632<br />

0,32<br />

0,695<br />

⎛ 0,3282 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 0,75 ⎠<br />

⎛1,445<br />

− t<br />

⎜<br />

⎝ 7,5<br />

2<br />

⎤<br />

dt⎥;<br />

⎥⎦<br />

⎞<br />

⎟<br />

⎠<br />

2<br />

dt +<br />

79


Bu эerde<br />

n TH<br />

– peэdalanylan TH-niň transformasiэa koeffisienti.<br />

ΔPpol.nom<br />

C = – transformatoryň nominal geзirijiligi;<br />

2<br />

U<br />

B – dьzleэji koeffisient<br />

Biziň peэdalanan TH – transformatorymyz ьзin<br />

0,1632<br />

B = = 0,68 diэip hasaplalyň<br />

0,24<br />

0,1632 – nominal (berlen) ∆ t wagtda naprэaћeniэдniň minimal bahasy.<br />

Эokardaky formulalardan gцrnьşi эaly, sarymlardaky energiэa эitgisiniň цlзeg<br />

эalňyşlygy эьkьň toguna baglydyr. Эьkьň togy nдзe az boldugyзa şonзa-da цlзegiň<br />

otnositel эalňyşlygy kцpelэдr. Emma цlзegiň getirilen эalňyşlygy эьkьň togy boэunзa<br />

az ьэtgeэдr. Barlagyň netijelerinde hцdьrlenilэдn abzalyň umumy эalňyşlygynyň<br />

4%-den эokary dдldigi anyklanyldy.<br />

6-10 kw-ly эokary kuwwatly transformatorlar ьзin hцdьrlenilэдn abzal<br />

taээarlanyldy.<br />

Taээarlanylan abzalyň uzak wagtlap bцkdenзsiz işlemegi onuň<br />

ygtybarlydygyny hem-de durnuklydygyny gцrkezdi.<br />

Netije<br />

1. Güýçli transformatorlaryň kuwwatyny isripsiz peýdalanmak üçin birnäçe зyzgylara<br />

seredildi. Şol çyzgynyň içinden gereklisi saэlanyp alyndy (4-nji зyzga seret!)<br />

2. Saэlanyp hцdьrlenilen çyzgynyň prinsipinde güýçli transformatoryň peýdaly täsir<br />

koeffisientini gцni цlзeэдn mьmkinзilik dцredildi.<br />

3. Ölçegleriň netijelerinde ýüze çykýan ýalňyşlyklaryň dürli görnüşleriniň hasaba<br />

alnyşynyň formulasy (13) hödürlenildi.<br />

4. Ýalňyşlyklar geçirilen ylmy tejribeler arkaly kesgitlenildi (1-nji we 2-nji<br />

tablisalara seret!).<br />

5. Transformatorlaryň mis sargylaryndaky we polat demrindäki ýitgileri hasaplamak<br />

ьзin зyzgyda hasaba alnan (integratorlar, kwadratorlar) tertipleşdirilen takyk<br />

formulalar alyndy.<br />

Tьrkmen politehniki<br />

instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji эylyň<br />

6-njy iэuny<br />

80<br />

EDEBIЭAT<br />

1. Gurbanguly Berdimuhamedow. “Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky sцэmek –<br />

– bagtdyr. Aşgabat: TDNG, 2007.<br />

2. Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň ýurdy täzeden<br />

galkyndyrmak baradaky syýasaty. Aşgabat: TDNG, 2007.<br />

3. Федоров А.А. Справочник по электроснабжению промышленных предприятий.<br />

Электрооборудование и автоматизация. Москва: Энергоиздат, 1981.


4. Неклепаев Б.Н., Крючков И.П. Электрическая часть электростанций и<br />

подстанций. Справочные материалы для курсового и дипломного проектирования.<br />

М.: Энергоатомиздат, 1989.<br />

П.А.Назаров, А.Окдыров<br />

ИССЛЕДОВАНИЕ РАЗРАБОТКИ АВТОМАТИЧЕСКИХ УСТРОЙСТВ ДЛЯ<br />

ПОВЫШЕНИЯ НАДЕЖНОСТИ ЭЛЕКТРОСНАБЖЕНИЯ<br />

В связи с резким увеличением потребления органического топлива и<br />

уменьшением мировых запасов вопросы энергосбережения наравне с вопросами<br />

экологии приобрели в XXI веке особое значение.<br />

Решение данных проблем требует комплексного подхода, т.к. эти вопросы<br />

взаимосвязаны.<br />

Повышение коэффициента полезного действия (к.п.д.) эксплуатируемых<br />

электрических машин является одним из актуальных задач энергосбережения.<br />

Авторами статьи разработан измерительный комплекс для определения<br />

среднего к.п.д. силовых трансформаторов за контрольный период.<br />

Данный комплекс позволяет определить раздельно потери электроэнергии в<br />

стали и в обмотках эксплуатируемых силовых трансформаторов и, следовательно,<br />

сделать соответствующие выводы о целесообразности использования трансформатора<br />

данной мощности и конструкции.<br />

В работе приведены результаты исследований погрешности указанного<br />

комплекса при различных электрических нагрузках силовых трансформаторов.<br />

Длительная эксплуатация разработанного комплекса показала его достаточную<br />

надежность и эффективность.<br />

P.A.Nazarov, A.Okdirov<br />

RESEARCHES OF AUTOMATIC FACILITIES FOR THE INCREASE OF<br />

RELIABILITY OF PO<strong>WE</strong>R SUPPLY<br />

At present time due to high growth of organic fuel consumption and world stock<br />

decrease.<br />

The issues of saving the energy, as well as ecology problems acquire special<br />

importance.<br />

The solution of these problems requires a complex approach, because these issues<br />

are interrelated.<br />

The increase of the performance index of the electrical cars is one of the vital<br />

questions of energy saving.<br />

The article concerns the results of the measuring complex, which allow to measure<br />

the average efficiency of power transformers during a definite time.<br />

This complex make it possible to measure the loss of the power supply in steel and<br />

in the windings of the power transformers and, thus, come to corresponding conclusion on<br />

the expediency of the usage of the definite transformer.<br />

The results of the researches of the named complex’s error at the different electric<br />

load of power transformers are given in the article.<br />

The long-time exploitation of the worked out complex has shown its reliability and<br />

effectiveness.<br />

81


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

M.Mдmmedow<br />

TÄZE ÇYZYKLY DEŇAGRAMSYZ TERMODINAMIKA <strong>WE</strong><br />

TERMOELEKTRIGIŇ TERMODINAMIKA – FENOMENOLOGIЭA<br />

TEORIЭASY<br />

Bize Onzageriň çyzykly termodinamikasynyň düýpgöter ýalňyşdygynyň üstüni<br />

açmak başartdy.<br />

Onuň ýalňyşlygynyň esasy sebдbi hem termodinamikanyň ikinji başlangyjynyň<br />

nдdogry interpretasiэasyna esaslanэandygyndan ybaratdyr. Bu interpretasiэa gцrд,<br />

зyzykly dissipatiw ulgamyň deňagramsyz эagdaэynda, entropiýanyň öndürilişiniň<br />

lokal bahasy diňe oňyndyrlar (poloћiteldir). Şonuň ьзin hem, termodinamikanyň<br />

здginde hemme deňagramsyz prosesler цwrьlmeэдndirler.<br />

Eэsemde bolsa ikinji başlangyjyň matematiki formulirowkasyna görä,<br />

çylşyrymly dissipatiw ulgamyň deňagramsyz ýagdaýynda, entropiýanyň öndürilişiniň<br />

lokal bahalary (otrisatel) dдldir. Muňa biziň guran täze çyzykly deňagramsyz<br />

termodinamikamyz şaýatlyk edýär. Ol aşakdaky formulalar arkaly aňladylýar [1].<br />

n<br />

J<br />

n<br />

= ∑γ ik X k ( i,<br />

k 1... n),<br />

(1)<br />

i =<br />

k=<br />

1<br />

σ = ∑ Ji<br />

X i = ∑γ<br />

ik X i X k ≥ 0 ( X i ≠ 0, X k ≠ 0),<br />

(2)<br />

i=<br />

1<br />

n<br />

i,<br />

k = 1<br />

γ γ = 2 γ γ<br />

( γ > 0, γ > 0)<br />

(3)<br />

ik + ki ii kk<br />

ii kk<br />

(3) şerte görä (1) we (2) deňlikler aşakdaky görnüşe eýe bolarlar:<br />

Eger-de<br />

J<br />

n<br />

n<br />

1<br />

= γ i i ∑ X i γ ii + ∑(<br />

γ i k −γ<br />

ki)<br />

X k ( i,<br />

k 1... n),<br />

(4)<br />

2<br />

i =<br />

i=<br />

1<br />

k=<br />

1<br />

2<br />

n<br />

⎡ ⎤<br />

σ = ⎢∑<br />

Xi<br />

γ<br />

ii ⎥ ≥ 0<br />

(5)<br />

⎣ i=<br />

1 ⎦<br />

n<br />

∑<br />

i=<br />

1<br />

bolsa, onda deňagramsyz proses цwrьlэдndir.<br />

Eger-de<br />

X γ = 0<br />

(6)<br />

i<br />

ii<br />

82


n<br />

∑<br />

i=<br />

1<br />

bolsa, onda deňagramsyz proses цwrьlmeэдndir.<br />

(1)-(7) gatnaşyklarda:<br />

i<br />

i<br />

k<br />

X γ ≠ 0<br />

(7)<br />

i<br />

J , X , X – umumylaşdyrylan termodinamiki akymlar we gьэзler,<br />

γ<br />

ik<br />

( i,<br />

k = 1.... n)<br />

– kinetik koeffisientler;<br />

n – umumylaşdyrylan akymlaryň sany.<br />

Atanaklaэyn kinetik koeffisientler özara deň bolanda, (3) formula aşakdaky<br />

görnüşe eýe bolýar:<br />

ii<br />

γ = γ = γ γ ( i,<br />

k 1.... n)<br />

(8)<br />

ik ki i i kk =<br />

we umumylaşdyrylan akymlaryň hemmesi nola цwrьlэдrler. Bu bolsa Onzageriň<br />

зyzykly termodinamikasynyň ýetmiş эyldan hem artygrak döwrüň dowamynda<br />

цwrьlэдn prosesleriň termodinamikasy bolmak bilen, цwrьlmeэдn prosesleriň<br />

termodinamikasy diýen ýalňyş ada eэe bolup gelenligine şaýatlyk edэдr.<br />

Tдze termodinamikada Tomsonyň gipotezasy dogry bolэar. Netijede, bir эarym<br />

asyrdan artygrak dцwьrden soň Tomsonyň gipotezasy teoriэa taэdan esaslandyrylэar.<br />

Tдze зyzykly termodinamikany deňagramsyz termodinamika ulgamynda akyl<br />

ýetirmegiň derejesini dьэpgцter цzgerdэдnligi üçin, gürrüňsiz, ylmy rewolэusiэa<br />

hasap etmek bolar.<br />

Tдze termodinamikanyň здklerinde цwrьlэдnlik we цwrьlmeэдnlik<br />

düşünjeleriniň adaty kesgitlemeleri hem-de ikinji jynsly цmьrlik dwigateliň<br />

gadaganlygy ýalňyş bolýarlar. Şeýlelik bilen, tдze termodinamika adamzadyň öňki<br />

dьnэдgaraýşyny dьэpgцter özgerdýär. Şonuň üçin hem Onzageriň termodinamikasyna<br />

daэanэan hemme bilim ulgamyna tankydy nukdaэnazardan tдzeden seretmekligiň<br />

zerurlygy dцreэдr. Mysal hцkmьnde elektronlaryň konsentrasiýasynyň gradienti<br />

bolmadyk elektron geçirijiler üçin termoelektrigiň adaty termodinamikafenomenologiэa<br />

teoriýasynyň esasynyň tankydy derňewine garalyň.<br />

Bu эagdaэda tдze termodinamikanyň nukdaэnazaryndan, R Haazeniň [2]<br />

deňlemeleri aşakdaky görnüşe eэe bolarlar.<br />

J<br />

1<br />

∇T<br />

( β − ) ,<br />

⎛ 1 γ ⎞ F /<br />

= F α F ⎜ F<br />

T ⎟<br />

α ∇ϕ<br />

+ ∇ −<br />

T F<br />

β<br />

(9)<br />

⎝<br />

⎠ 2 T<br />

∇T<br />

( β − ) ,<br />

γ ⎛ 1 γ ⎞ F /<br />

J2<br />

= F ⎜ F<br />

T ⎟ +<br />

F<br />

α ∇ϕ<br />

+ ∇<br />

T F<br />

β<br />

⎝<br />

⎠ 2 T<br />

(10)<br />

Eksperimental postulata gцrд, eger akymlaryň biri nola deň bolsa, onda<br />

β = β<br />

/ = αγ bolar. (11)<br />

Şeýle bolanda, akymlaryň beýlekisiniň hem nola deň bojakdygy (9) we (10)<br />

deňlemelerden gцrьnэдr. Diэmek, Onzageriň özara gatnaşyklary (11) ýerine ýetende,<br />

akymlaryň ikisi hem nola deň bolэar. Akymlar noldan tapawutly bolup (6) şert ýerine<br />

83


ýetende bolsa (11) şert dogry bolmaэar. Emma şonda-da Tomsonyň gipotezasy dogry<br />

bolэar. Bu bolsa Onzageriň çyzykly termodinamikasynyň Tomsonyň gipotezasynyň<br />

hususy halyna ekwiwalentdigini gцrkezэдr.<br />

Şeýle hem, tдze termodinamika görä, Prigožiniň entropiýanyň öndürilişiniň<br />

minimumy hakyndaky prinsipi-de, Grootuň stasioanar эagdaэlary we<br />

termodinamikanyň Onzageriň gatnaşyklaryna daэanэan дhli wariasion prinsipleri<br />

nдdogry bolэarlar.<br />

Magtymguly adyndaky<br />

Tьrkmen dцwlet uniwersiteti<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

30-njy oktýabry<br />

EDEBIÝAT<br />

1. Мамедов М.М. Новая линейная неравновесная термодинамика – предполагаемое<br />

научное открытие революционного характера. Журнал “Естественные и<br />

технические науки”. Москва, №4, 2006.<br />

2. Хаазе Р. Термодинамика необратимых процессов. Москва: Издательство<br />

“Мир”, 1967.<br />

М.Мамедов<br />

НОВАЯ ЛИНЕЙНАЯ НЕРАВНОВЕСНАЯ ТЕРМОДИНАМИКА И<br />

ТЕРМОДИНАМИЧЕСКИ – ФЕНОМЕНОЛОГИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ<br />

ТЕРМОЭЛЕКТРИЧЕСТВА<br />

вид:<br />

Математическая модель новой линейной неравновесной термодинамики имеет<br />

J<br />

n<br />

n<br />

1<br />

= γ<br />

ii ∑ X<br />

i<br />

γ<br />

ii<br />

+ ∑ ( γ<br />

i k<br />

−γ<br />

ki<br />

) X<br />

k<br />

( i,<br />

k 1... n),<br />

(1)<br />

2<br />

i<br />

=<br />

i=<br />

1<br />

k = 1<br />

γ γ = 2 γ γ<br />

( γ > 0, γ > 0).<br />

(2)<br />

ik<br />

+<br />

ki ii kk<br />

ii kk<br />

n<br />

∑<br />

При этом, если X γ = 0<br />

(3)<br />

i=<br />

1<br />

то процесс обратим, в противном случае необратим.<br />

В рамках новой линейной термодинамики, термодинамически –<br />

феноменологическая теория термоэлектричества для электронных проводников при<br />

отсутствии градиента концентрации электронов выражается соотношениями:<br />

J<br />

i<br />

ii<br />

/ F<br />

( β − ) ∇ ,<br />

= F α F f − β<br />

(4)<br />

2T<br />

1<br />

T<br />

/ F<br />

( β − β ) ∇ ,<br />

J<br />

2<br />

= γF<br />

f +<br />

ϕ где<br />

1 γ<br />

f = α F∆ϕ<br />

+ ∆T.<br />

(5)<br />

2<br />

T F<br />

84


Здесь: F – постоянная фарадея, φ – электрический потенциал, α – относится<br />

/<br />

электропроводности, γ – k теплопроводности, β характеризует эффект наложения, β<br />

– соотствующий обратный эффект.<br />

В (4) и (5), если f = 0, то процесс обратим, в противном случае необратим.<br />

/<br />

Более того, если β = β , то процесс обратим с нулевыми потоками.<br />

Таким образом, изложенное свидетельствует о том, что традиционная теория<br />

термоэлектричества неадекватна.<br />

M.Mammedov<br />

NEW LINEAR NONEQUILIBRIUM THERMODYNAMICS AND<br />

THERMODYNAMICAL – PHENOMENOLOGICAL THEORY OF<br />

THERMOELECTRICITY<br />

The mathematical model of new linear nonequilibrium thermodynamics looks like:<br />

r<br />

J<br />

n<br />

n<br />

r 1<br />

r<br />

= γ<br />

ii ∑ xi<br />

γ<br />

ii<br />

+ ∑(<br />

γ<br />

ik<br />

−γ<br />

ki<br />

) xk<br />

( i,<br />

k 1... n)<br />

, (1)<br />

2<br />

i<br />

=<br />

i=<br />

1<br />

i=<br />

1<br />

γ γ = 2 γ γ ( γ > 0, γ > 0).<br />

(2)<br />

ik<br />

+<br />

ki ii kk II<br />

KK<br />

n<br />

r<br />

Thus, if x γ = 0<br />

∑<br />

i=<br />

1<br />

i<br />

the process is reversible, otherwise it is irreversible.<br />

Within the limits of new linear thermodynamics, the thermodynamical –<br />

phenomenological theory of thermoelectricity for electronic conductors at the absence of a<br />

gradient of concentration of electrons is expressed by ratio:<br />

r<br />

F<br />

J1 = F αF<br />

f −(<br />

β − β′<br />

) ∇T,<br />

(4)<br />

2T<br />

ii<br />

F<br />

J r 1 γ<br />

2<br />

= γF<br />

f + ( β − β′<br />

) ∇ϕ,<br />

where f = α F∇ϕ<br />

+ ∇T.<br />

(5)<br />

2<br />

T F<br />

Here: F – is constant Pharadeya, ϕ – electric potential, α – concerns electric<br />

conductivity, γ – concerns heat conductivity, β – characterizes the effect of the imposing,<br />

β′ – corresponding boomerang effect.<br />

In (4) and (5) if f = 0<br />

, the process is reversible, otherwise it is irreversible.<br />

Moreover, if β = β′<br />

, the process is reversible with zero streams.<br />

Thus, the above stated testifies that the traditional theory of thermoelectricity is<br />

inadequate.<br />

(3)<br />

85


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

YLMA ÖRKLENEN ÖMÜR<br />

Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistan<br />

döwletimiz Hormatly Prezidentimiziň taýsyz<br />

tagallasy bilen gün-günden gülläp ösýär.<br />

Aýratyn hem, bilim, ylym ulgamy Täze<br />

Galkynyşlar we beýik özgertmeler döwründe<br />

has-da belende galdy. Muňa diýarymyzda bu<br />

ulgamda bolup geçen özgerişlikler, ýetilen<br />

sepgitler aňryýany bilen şaýatlyk edýär.<br />

Hormatly Prezidentimiz çykyşlarynyň<br />

birinde “Binýat berk bolanda, bina<br />

ömürlikdir” diýip ýerlikli belläp geçýär.<br />

Çuňňur manyly jümleleri özünde jemleýän şu<br />

parasatly pikirlerden ugur almak bilen, biz<br />

bütin ömrüni kitaba örklän, durmuşyny durky<br />

bilen ylma bagyşlan alymlaryň biri barada<br />

söhbet etmekçi bolýarys.<br />

Oňa Türkmenistanyň Prezidentiniň<br />

ýanyndaky Ylym we tehnika baradaky ýokary<br />

geňeşiň Merkezi ylmy kitaphanasynyň<br />

direktory, taryh ylymlarynyň doktory, Türkmenistanyň medeniýetde at gazanan işgäri<br />

Almaz Ýazberdiýew diýýärler. Almaz Berdiýewiçiň ady diňe bir türkmen<br />

diýarymyzda däl-de, eýsem, sebitdeş döwletlerde-de, GDA ýurtlarynda-da belli<br />

kitapşynas, kitaphanaşynas we bibliografiýaşynas alym, pedagog hem-de başarjaň<br />

ýolbaşçy hökmünde uly hormat bilen tutulýar.<br />

A.Ýazberdiýew 1939-njy ýylyň 8-nji ýanwarynda Daşoguz welaýatynyň<br />

Akdepe etrabynyň Magtymguly daýhan birleşiginde gullukçy maşgalasynda eneden<br />

dogulýar.<br />

Ol başlangyç bilimi Akdepe etrabynyň Magtymguly daýhan birleşigindäki<br />

ýediýyllyk mekdepde alýar.<br />

1953-1956-njy ýyllarda Akdepe etrabynyň 1-nji orta mekdebinde okuwyny<br />

dowam edýär hem-de ony üstünlikli tamamlaýar.<br />

1957-1959-njy ýyllarda A.Ýazberdiýew Aşgabadyň medeni aň-bilim<br />

tehnikumynyň kitaphanaçylyk bölüminde okaýar we ony gyzyl diplom bilen gutarýar.<br />

Şol ýyl ol Moskwanyň Döwlet kitaphanaçylyk (häzirki Medeniýet) institutyna okuwa<br />

girýär. Eýýäm talyplyk ýyllarynda onuň ylmy döredijilige bolan ukyby ýüze çykyp<br />

başlaýar. Ol ýokary okuw mekdebiniň jemgyýetçilik, ylmy-döredijilik işlerine<br />

höwesjeň gatnaşanlygy üçin Medeniýet ministrliginiň Hormat hatyna mynasyp bolýar<br />

86


hem-de şol döwürde Leningrad şäherine (häzirki Sankt-Peterburg) 20 günlük<br />

ýeňillikli şertlerde syýahat etmäge goýberilýär.<br />

1963-nji ýylda A.Ýazberdiýew ýokary bilim baradaky diplomy alandan soň, öz<br />

dogduk mekanyna, ýagny Türkmenistanyň Ylymlar Akademiýasynyň Merkezi ylmy<br />

kitaphanasyna işe iberilýär. Onuň zähmet depderçesinde şu güne çenli bary-ýogy<br />

Merkezi ylmy kitaphana diýen ýekeje ýazgy bar. Geljekki alym işe gelen gününden<br />

başlap, beýleki ýaş hünärmenler bilen bir hatarda özüni başarjaň işgär hökmünde<br />

tanadyp ugraýar hem-de kitaphana-bibliografiýa işiniň inçe tilsimlerini has içgin<br />

öwrenmäge girişip başlaýar.<br />

1966-njy ýylda onuň ylmy döredijiliginiň ilkinji başlangyjy hökmünde<br />

“Советская библиография” žurnalynda “Türkmenistan SSR-niň Kitap palatasy we<br />

onuň bibliografik işleri” atly giňgöwrümli makalasy hem-de kitaphanalar üçin ylmy<br />

we usuly görkezmeleriň ençemesi çap edilýär.<br />

1968-nji ýylda A.Ýazberdiýew Moskwanyň Döwlet Medeniýet institutynyň<br />

aspiranturasyna kabul edilýär. Ol dissertasiýasynyň temasy edip XIX asyryň ikinji<br />

ýarymynda XX asyryň I çärýeginde Orta Aziýa halklarynyň milli metbugatynyň<br />

bibliografiýasynyň taryhy barada entek ýüzlenilmedik meseläni esas edip alýar. Onuň<br />

bu işi 1974-nji ýylda “Ylym” neşirýatynda aýratyn kitap bolup çykýar. Alymyň bu<br />

monografiýasynyň esasy özeni Orta Aziýa döwletlerinde Sowet hökümetiniň ilkinji<br />

ýyllarynda döwlet bibliografiýasynyň ýola goýluşyna we ösüş taryhyna bagyşlanýar.<br />

Alymyň 1981-nji ýylda “Ylym” neşirýatynda “Arap grafikasynda neşir edilen<br />

türkmençe kitaplar” atly düýpli işi neşir edilýär. Onda arap grafikasynda neşir edilen<br />

türkmençe kitaplaryň neşir ediliş taryhy dolulygyna, yzygiderli beýan edilýär. Şol<br />

döwürlerde ol Orta Aziýada milli bibliografiýanyň taryhyna, kitaphanaşynaslyk<br />

işlerine hem-de olaryň çözgütlerini özünde jemleýän derwaýys meselelere bagyşlap<br />

ençeme ylmy makalalar ýazýar. Şolaryň esasynda onuň “Türkmenistanda<br />

rewolýusiýadan öňki döwürde kitap neşir ediliş işi” (A., Ylym, 1993) atly ylmy işi<br />

neşir edilýär. Onda kitap neşir edilişiniň taryhy, milli neşirleri ýygnamak we saklamak<br />

baradaky meseleler yzarlanýar.<br />

1993-nji ýylda “Книжное дело в Средней Азии и Туркменистане (с V в.до<br />

н.э. по 1917 года)” diýen tema boýunça doktorlyk dissertasiýasyny üstünlikli goraýar<br />

hem-de taryh ylymlarynyň doktory diýen hormatly ada eýe bolýar. Şondan soň<br />

alymyň ylmy döredijiliginiň has-da kämilleşen döwri başlanýar.<br />

A.Ýazberdiýewiň “Книжное дело в древней Средней Азии: (доисламский<br />

период)” atly düýpli, giňgöwrümli monografiýasy (A., Ылым, 1995) neşir edilýär.<br />

Onda Orta Aziýada kitapşynaslyk hem-de kitabyň taryhy baradaky ylmy taýdan<br />

derňelen, işläp taýýarlanan meseleler beýan edilýär. Türkmen kitabynyň taryhyny,<br />

medeniýetini açyp görkezýän bu kitaba metbugatda ençeme seslenmeler ýazylýar.<br />

Alymyň iri kitaphanalarda, gündogarşynaslyk merkezlerinde örän çuň we<br />

hemmetaraplaýyn gözlegleri hem-de bibliografiki çeşmeleri ünsli, inçeden<br />

öwrenmegi, irginsiz zähmeti netijesinde “Gündogar metbeçiligi we köne türkmen<br />

basma kitaplary” (A., 2002, 679 s.) atly, sebitdeş döwletleriň hiç birinde entek<br />

ýüzlenilmedik göwrümli işi neşir edilýär. Şeýle hem bu kitap awtoryň öz terjimesi<br />

esasynda gysgaldylan görnüşde Moskwanyň “Oriýent Press” neşirýatynda (M., 2001)<br />

87


ary-ýogy 500 nusgasy çap edilýär. Gynansak-da, bu gymmatly gollanma örän az<br />

mukdarda neşir edilipdir. Şu nukdaýnazardan bu kitap awtoryň haýyşy boýunça<br />

EYR-yň Ilçihanasynyň ýanyndaky Eýran Medeniýet merkeziniň howandarlygynda<br />

“Köne türkmen basma kitaplary” (A., 2004) ady bilen gysgaldylan görnüşde<br />

1000 nusgasy neşir edilýär.<br />

A.Ýazberdiýewiň kitapşynaslyk we bibliografiýaşynaslyk ulgamlarynda alyp<br />

barýan ylmy döredijilik işleri daşary döwletlerde hem gyzyklanma döredýär.<br />

1998-nji ýylda Türkiýäniň Milli kitaphanasy alymyň “Gadymy Merwiň Orta<br />

asyr kitaphanalary” atly işini türk dilinde aýratyn kitap görnüşinde neşir edýär<br />

(Ankara, 1998). Oňa Türkiýäniň Medeniýet ministri M. Istemihan Talaý sözbaşy<br />

ýazýar.<br />

2005-nji ýylda Stambulda “Kaknus” neşirýaty tarapyndan “Gündogarda kitap<br />

neşir edilişini ýaýratmagyň taryhy” atly kitaby türk dilinde neşir edilýär.<br />

A.Ýazberdiýew terjimeçilik işlerinden hem daşda durmaýar. Ol iňlis, pars, rus<br />

dillerinde ýazylan işleri, ylmy makalalary türkmen diline terjime edýär. Alymyň<br />

terjimeçilik işleriniň esasy aýratynlygy onuň alyp barýan işlerine, gozgaýan<br />

meselelerine çynlakaý çemeleşmeginden, daşary döwletlerdäki dürli dillerde ýazylan<br />

çeşmelerden hem-de olary has-da çuňňur derňemekden ybarat bolup durýar. Ol<br />

“Awestanyň” biziň döwrümize çenli gelip ýeten ýeke-täk 19-njy kitabyny<br />

(“Widewdat” (“Döwlere garşy kanun”)) dolulygyna türkmen diline terjime edýär<br />

hem-de onuň bu işi 2007-nji ýylda üç çap kagyzyndan ybarat ylmy makalasy bilen<br />

bilelikde “Türkmen arhiwi” žurnalynyň ýörite neşirinde “Awesta we zaratuştraçylyk<br />

dini eýýamynyň edebiýaty” ady bilen ähli maglumatlary berýän ylmy oçerki, onda<br />

duş gelýän şahslaryň, geografiki we beýleki atlaryň düýpli “Düşündirişli sözlügi” çap<br />

edilýär. Şeýle-de, ol Ahemeni patyşasy Dariý I (в.е.ö 521-486) meşhur Bisütin<br />

ýazgysyny türkmen diline terjime edýär. Alymyň bu sünnälen terjimesi “Garagum”<br />

žurnalynda çap edilýär.<br />

Bulardan başga-da A.Ýazberdiýew özüniň ençeme makalalar toplumyny<br />

XIX asyryň ahyrynda, XX asyryň başynda ýaşap geçen belli türkmen kitap neşir<br />

edijileri bolan Atajan Abdalowa, Mirzahyt Mirsyddyk ogluna, Abdyrahman Nyýaza<br />

we türkmen edebiýatynyň nusgawy şahyrlary Wepaýynyň, Fizulynyň, Magtymguly<br />

Pyragynyň eserleriniň neşir ediliş taryhyna bagyşlaýar.<br />

Onuň makalalary ylmy neşirlerde, gündelik metbugatda, kitaphanaşynaslyk,<br />

bibliografiýaşynaslyk we kitapşynaslyk işleriniň inçe tilsimleri baradaky dürli<br />

meseleleri öz içine alýan ýygyndylarda yzygiderli çap edilýär. Häzirki döwre çenli<br />

A.Ýazberdiýew 15 sany monografiýanyň we 10-dan gowrak bibliografik<br />

görkezijileriň, 350-den gowrak ylmy makalalaryň, synlaryň awtory hem-de 70-e golaý<br />

neşir edilen işleriň jogapkär redaktory hökmünde tanalýar.<br />

A.Ýazberdiýew indi 46 ýyla golaý wagtdan bäri şu MYK-da döredijilikli<br />

zähmet çekmek bilen, şonuň 35 ýylyny biregne kitaphana ýolbaşçylyk edip gelýär.<br />

Ol diňe bir başarjaň ýolbaşçy hökmünde tanalman, eýsem ol biziň Beýik Galkynyşlar<br />

we beýik özgertmeler döwrüni başdan geçirýän Garaşsyz, baky Bitarap döwletimiziň<br />

taryhyny öwrenmekde, hakyky beýan etmekde, milli medeniýetimizi ösdürmekde, ýaş<br />

hünärmenlere, talyp ýaşlara watançylyk terbiýesini bermekde uly tagalla edýär.<br />

88


Öňki sowet döwründe Moskwada we Aşgabatda Soýuz we respublikan<br />

möçberindäki ylmy-amaly geňeşleriň agzasy bolmak bilen, A.Ýazberdiýew türkmen<br />

halky Garaşsyzlyga, baky Bitaraplyga eýe bolandan soňky ýyllarda hem<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýörite Permany bilen Türkmen halkynyň taryhyny<br />

öwrenmek we dogruçyl beýan etmek boýunça hökümet toparynyň hem-de Dünýä<br />

türkmenleriniň Gumanitar birleşiginiň agzalygyna saýlanýar. Şeýle hem<br />

Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň ýanyndaky Taryh institutynyň, Saparmyrat<br />

Türkmenbaşy adyndaky Milli golýazmalar institutynyň hem-de Türkmen döwlet<br />

medeniýet institutlarynyň Alymlar geňeşleriniň agzasydyr.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň Permany bilen A.Ýazberdiýew Türkmenistanyň<br />

medeniýetde at gazanan işgäri, Zähmet weterany diýen hormatly atlara, birnäçe<br />

Hormat hatlara mynasyp bolýar hem-de Türkmenistanyň Garaşsyzlygynyň 5 ýyllygy<br />

mynasybetli “Watana bolan söýgüsi üçin” diýen ýubileý medaly bilen sylaglanýar. Ol<br />

Türkmenistanyň ýaşulylarynyň Halk Maslahatlarynyň birnäçesine gatnaşýar.<br />

A.Ýazberdiýewiň bagtly, agzybir maşgalasy bar. Onuň ýanýoldaşy Nurbike<br />

Ýazberdiýewa hem kitaphana işgäri bolup biregne 34 ýyllap zähmet çekmek bilen,<br />

häzir hormatly dynç alyşda. Bularyň maşgalasynda 1 gyz, 4 ogul ösüp kemala<br />

geldiler. Çaga terbiýesinden Ene – Ata baha berlişi ýaly, olaryň ählisi edepli, terbiýeli,<br />

Watanyna, il-gününe mynasyp bolup ýetişdiler. Olar ýokary derejeli hünärmenler<br />

bolmak bilen, Diýarymyzyň dürli edaralarynda abraýly zähmet çekýärler. Halypa alym<br />

sözüň doly manysynda maşgalasyna, çagalaryna, agtyklaryna guwanmaga hakly.<br />

Alym özüniň ýubileý toýuny ylmy döredijiliginiň, guramaçylyk ukybynyň<br />

has-da kämilleşen döwründe, Garaşsyzlyk alyp galkynan, baky Bitaraplygyna<br />

buýsanýan, Hormatly Prezidentimiziň taýsyz tagallasy bilen Beýik özgertmeleri,<br />

Galkynyşy başdan geçirýän türkmen döwletimiziň gülläp ösmegi üçin, halkymyz,<br />

Watanymyz üçin güýç-gayratyny gaýgyrman zähmet çekmek bilen garşylaýar.<br />

Uly alym, pedagog, ýurdumyzda we onuň çäklerinden daşda-da belli<br />

kitapşynas, talapkär we aladaçyl ýolbaşçy hökmünde tanalýan A.Ýazberdiýewiň<br />

şägirtleri bolan biz hem hormatly halypa – mugallymymyza mundan beýläk hem<br />

gujur-gaýrat, irginsiz, asylly zähmetinde uly üstünlikler arzuw edýäris.<br />

Mamagül Hudaýkulowa<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika<br />

baradaky Ýokary geňeşiň Merkezi ylmy kitaphanasynyň<br />

Bibliografiýa, kitaphanaşynaslyk we kitapşynaslyk ylmy-barlag<br />

bölüminiň müdiri<br />

Arzygül Möwlamowa<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika<br />

baradaky Ýokary geňeşiň Merkezi ylmy kitaphanasynyň<br />

Daşary ýurt edebiýaty we Halkara kitap alyş-çalyş bölüminiň müdiri<br />

89


INTERNET ULGAMYNDAN<br />

ALNAN MAGLUMATLAR<br />

ДЕСЯТКА НАУЧНЫХ ПРОРЫВОВ 2008 ГОДА ПО ВЕРСИИ<br />

ЖУРНАЛА SCIENCE<br />

90<br />

Перепрограммирование клеток – решение проблемы биоэтики<br />

Стволовые клетки, из которых на начальной<br />

стадии состоит эмбрион, способны превращаться в<br />

клетки многих тканей организма. Это дает<br />

уникальную возможность лечения многих<br />

болезней: из стволовых клеток можно выращивать<br />

органы, идеально подходящие для трансплантации,<br />

их можно использовать для восстановления<br />

нервной ткани спинного мозга и вылечивать<br />

параличи, бороться с рядом дегенеративных и<br />

наследственных болезней.<br />

Однако стволовые клетки получали из<br />

эмбрионов, убивая их, что создавало неразрешимую<br />

этическую проблему – ведь из зародыша может<br />

вырасти полноценный человек. Многие страны<br />

ограничили эксперименты с эмбриональными клетками, Ватикан в начале декабря<br />

потребовал запретить применение клеток эмбриона человека в медицине и косметике.<br />

Важный прорыв был сделан в 2006 году, когда японским ученым удалось с<br />

помощью вируса встроить четыре гена в зрелые клетки, полученные из хвоста мыши,<br />

превратив их в клетки, которые выглядели и вели себя как стволовые. Они получили<br />

название “индуцированные стволовые клетки”.<br />

Недостатком метода оказалось то, что для их перепрограммирования был<br />

необходим генетический материал ретровируса, способного вызывать раковые<br />

изменения в клетках.<br />

В этом году ученым удалось упростить метод и получить стволовые клетки из<br />

тканей людей, больных малоизученными заболеваниями, что открывает новые<br />

возможности для изучения этих болезней. Еще одна группа ученых с помощью этой<br />

технологии смогла напрямую превратить один из типов клеток поджелудочной железы<br />

мыши в другой.<br />

Увидеть планеты у других солнц<br />

Вторым в списке прорывов года журнал Science назвал достижение астрономов,<br />

которые с помощью специальной техники смогли увидеть планеты у других звезд, что<br />

ранее не удавалось из-за их крайне слабого света, который “заглушало” излучение<br />

звезды.<br />

С помощью телескопов Кек и Джемини ученые смогли получить изображения<br />

целой планетной системы – сразу трех планет у звезды HR 8799 в созвездии Пегаса,<br />

расположенной в 130 световых годах от Земли.<br />

www.inauka.ru/science/article88144


Тогда же – в ноябре – другая группа астрономов объявила, что с помощью<br />

орбитального телескопа “Хаббл” им удалось получить изображение планеты внутри<br />

пылевого пояса звезды Фомальгаут в 25 световых годах от Земли, в созвездии Южной<br />

Рыбы.<br />

Расширен список раковых мутаций<br />

В уходящем году ученым удалось значительно расширить перечень<br />

генетических мутаций, вызывающих появление раковых опухолей. С помощью<br />

расшифровки генома клеток различных типов рака были выявлены гены, повреждение<br />

которых “спускает тормоза” процесса деления клеток, вызывая рост опухоли.<br />

В частности были выявлены гены глиобластомы и рака поджелудочной железы<br />

– одни из самых опасных типов опухолей.<br />

Новая сверхпроводящая семья<br />

Физики открыли новое семейство высокотемпературных сверхпроводников –<br />

материалов, при определенной температуре теряющих электрическое сопротивление<br />

и способных в этом состоянии проводить электроток без потерь.<br />

Ранее известные высокотемпературные сверхпроводники создавались на базе<br />

меди и соединений кислорода. В начале года ученые объявили о создании нового типа<br />

сверхпроводников на базе соединений железа с температурой потери сопротивления<br />

55 градусов выше абсолютного нуля. Пока это далеко от 138 градусов – рекорда,<br />

поставленного традиционными сверхпроводниками, но ученые рассчитывают, что<br />

новые материалы будут весьма перспективными.<br />

Подглядывая за белками<br />

Хотя о существовании белковых молекул известно более ста лет, биохимикам<br />

удалось только в этом году увидеть их в действии. В ходе эксперимента ученым<br />

удалось пронаблюдать за процессом связывания белков с другими молекулами, что<br />

связано с состоянием клеток и процессом обмена веществ. В результате были<br />

выявлены механизмы, лежащие в основе этого процесса.<br />

Вода для сжигания<br />

Использование энергии ветра и Солнца не наносит ущерба экологии, однако<br />

при использовании их возникает большая проблема – откуда брать энергию, если<br />

Солнце не светит, а ветер не дует. Не существовало достаточно удобного способа<br />

запасать энергию в такой ситуации. Группа американских ученых создала новый<br />

катализатор на базе фосфора и кобальта, в присутствии которого значительно<br />

облегчался электролиз воды. Прежние типы катализаторов делались на базе дорогих<br />

материалов, например из платины.<br />

Дешевая альтернатива позволяет использовать воду как электрический<br />

аккумулятор – полученный при электролизе воды водород может быть сожжен в<br />

топливных элементах и превращен в электричество.<br />

Видеосъемка эмбриона<br />

В этом году ученым удалось в мельчайших подробностях и с беспрецедентной<br />

точностью пронаблюдать за начальными стадиями развития эмбриона. Немецкие<br />

ученые с помощью лазерного сканирования смогли проследить за движением около<br />

91


16 тысяч клеток зародыша рыбки данио рерио, а затем воспроизвести эту картину с<br />

помощью компьютера.<br />

В результате ученым удалось проследить начальные стадии формирования<br />

различных тканей, в частности сетчатки.<br />

“Плохой” и “хороший” жир<br />

О существовании двух типов жировой ткани – коричневой (“хорошей”) и белой<br />

(“плохой”) – известно уже более 400 лет. С ожирением связаны белые жировые<br />

клетки. Долгое время считалось, что оба типа жира образуются из одних и тех же<br />

клеток-предшественников. Ученые попытались воздействовать на гены коричневых<br />

клеток и превратить их в белые.<br />

Результат оказался неожиданным – коричневые жировые клетки превращались<br />

в мышечные и наоборот. Ученые рассчитывают, что это поможет создать<br />

принципиально новые методы борьбы с ожирением.<br />

Ученые взвесили протон теоретически<br />

Физики вновь взвесили протон. На этот раз они не буквально определили массу<br />

частицы, что было сделано достаточно давно, а теоретически подсчитали на основе<br />

существующих представлений – так называемой Стандартной модели. Полученные<br />

результаты совпали с практикой, еще раз подтвердив правильность теории.<br />

Дешифровка генов. Дешево<br />

Процесс дешифровки (секвенирования) генов живых организмов стал<br />

значительно дешевле и быстрее с момента завершения проекта расшифровки генома<br />

человека. В этом году ученым, в частности, удалось расшифровать 80% гена мамонта,<br />

получены предварительные результаты дешифровки гена неандертальца.<br />

Источник: РИА “Новости”<br />

92<br />

“SCIENCE” ŽURNALY 2008-nji ÝYLDAKY HAS MÖHÜM<br />

ÄHMIÝETLI YLMY AÇYŞLARYŇ SANAWYNY DÜZDI<br />

Öýjükleri gaýtadan ulanmak arkaly bioetika degişli meseleler çözüler<br />

Embrion (düwünçek) ýaňy dörän mahalynda ösüntgi (şaha görnüşindäki)<br />

öýjüklerinden ybarat bolýar, şol öýjükler bolsa organizmiň birentek dokumalarynyň<br />

öýjüklerine öwrülmäge ukyplydyr. Munuň özi köpsanly keselleri bejermekde haýran<br />

galdyryjy mükinçilikleri döredýär: ösüntgileriň öýjüklerinden transplantasiýa üçin ulanmaga<br />

ýaramly agzalar (organlar) taýýarlanýar, şol agzalary arkadaky ýiligiň nerwli dokumalaryny<br />

täzeden dikeltmekde hem-de ysmaz, degeneratiw we nesil yzarlaýan keselleri bejermekde<br />

ulanyp bolar.<br />

Ýöne ösüntgileriň öýjükleri embrionlary ýok etmek arkaly alynýardy, munuň özi<br />

etika degişli kyn meseläniň ýüze çykmagyna getirýärdi. Çünki düwünçekden diýseň sagdyn<br />

ynsanyň döremegi mümkin diýlip hasaplanýardy. Köp ýurtlarda embrional öýjükler bilen<br />

bagly synaglar çäklendirildi. Geçen ýylyň dekabrynyň başynda Watikan adamyň<br />

embrionynyň öýjükleriniň lukmançylykda we kosmetikada ulanylmagynyň gadagan<br />

edilmegini talap etdi.


2006-njy ýylda bu ugurda möhüm ähmiýetli ädim ädildi. Şonda ýaponiýaly alymlara<br />

wirusyň kömegi bilen, syçanyň guýrugyndan alnan kämil öýjüklere dört sany geni<br />

ornaşdyrmak we olary öýjüklere öwürmek başartdy. Şol öýjükleriň özüni alyp barşy edil<br />

ösüntgileriň öýjükleriniň bolşuna meňzeşdi. Olar “ösüntgileriň indusirlenen öýjükleri” diýlip<br />

atlandyryldy.<br />

Ýöne öýjükleri gaýtadan ulanmak üçin, öýjüklerde kanser bilen bagly özgerişleri<br />

döretmäge ukyply retrowirusyň genetiki materialy zerurdy. Munuň özi bu usulyň<br />

ýetmezçiligi diýlip hasaplanyldy.<br />

Geçen ýylda alymlara bu usuly ýönekeýleşdirmek hem-de ozal içgin öwrenilmedik<br />

kesellere ýolugan adamlaryň dokumalaryndan ösüntgileriň öýjüklerini almak başartdy.<br />

Munuň özi bolsa şol keselleri öwrenmek üçin täze mümkinçilikleri döredýär. Alymlaryň<br />

ýene bir topary şu tehnologiýany ulanmak arkaly syçanyň aşgazanasty mäziniň öýjükleriniň<br />

görnüşleriniň birini gös-göni başga görnüşe öwürmegi başardylar.<br />

Başga ýyldyzlaryň ýanyndaky planetalary görmek<br />

“Science” žurnaly astronomlaryň gazanan üstünligini öz ähmiýeti boýunça ilkinji<br />

orna mynasyp diýip hasaplaýar. Şonda astronomlar ýörite tehnikanyň kömegi bilen beýleki<br />

ýyldyzlaryň ýanyndaky planetalary görüpdirler. Bu bolsa ozal başartmaýardy. Şol ýagdaý<br />

planetalaryň ýagtylygynyň öçügsi ýagtylygy basýandygy bilen düşündirilýärdi.<br />

Alymlar “Kek” we “Jemini” atly teleskoplar arkaly planetanyň birbada tutuş<br />

ulgamynyň – Ýerden 130 ýagtylyk ýyllaryna barabar uzaklykda ýerleşýän Pegas diýen<br />

ýyldyzlar toplumyndaky HR 8799 belgili ýyldyzyň ýanyndaky üç sany planetanyň şekilini<br />

surata düşürdiler.<br />

Şol wagt – noýabrda astronomlaryň başga bir topary “Habbi” diýen orbital teleskop<br />

arkaly Günorta Balyk (Lu) ýyldyzlar toplumynda, ýagny Ýerden 25 ýagtylyk ýyllaryna<br />

barabar uzaklykdaky Fomalgaut ýyldyzynyň tozanly guşaklygynyň içindäki planetanyň<br />

şekilini surata düşürendigini aýan etdi.<br />

Düwnügiň mutasiýalarynyň sanawy uzaldyldy<br />

Geçen ýylda alymlara kanser keseliniň çişlerini döredýän genetiki mutasiýalaryň<br />

sanawyny uzaltmak başartdy. Kanseriň dürli görnüşleriniň öýjükleriniň genomlaryny<br />

aýdyňlaşdyrmak arkaly ýüze çykarylan genlere zeper ýetende, öýjükleriň bölünmek<br />

ýagdaýyna “giň ýol açylýandygy” we bu ýagdaýyň çişiň ulalmagyna sebäp bolýandygy äşgär<br />

edildi.<br />

Hususan-da, glioblastomanyň we aşgazanasty mäz kanseriniň genleri ýüze çykaryldy,<br />

bu keseller bolsa çişleriň has howply görnüşleri hasaplanýar.<br />

Ýokumlara syn etmek arkaly<br />

Ýokumlaryň molekulalarynyň bardygy ýüz ýyldan gowrak mundan ozal äşgär edilen<br />

bolsa-da, ahyry geçen ýylda biohimiklere olaryň hereketini görmek başartdy. Ýokumlaryň<br />

başga molekulalar bilen baglanyşygyna, ýagny öýjükleriň ýagdaýyna we maddalaryň<br />

çalşygyna alymlar synagyň barşynda gözegçilik edipdirler. Netijede, şol prosesiň özenini<br />

düzýän mehanizmler ýüze çykarylypdyr.<br />

Ýakmak üçin niýetlenen suw<br />

Ýeliň we Günüň energiýasynyň ulanylmagy daşky gurşawa hiç hili zeper ýetirmeýär.<br />

Ýöne bulary ulanmaly diýlende-de, eger Gün öz şöhlesini saçmasa, asla ýel öwüsmese,<br />

93


energiýany nireden almaly diýen mesele ör-boýuna galýar. Edil şu ýagdaýda energiýany<br />

toplamagyň diýseň amatly usulyny tapmak henize çenli başartmaýardy. Amerikan<br />

alymlarynyň bir topary fosfory we kobalty ulanmak esasynda düýpgöter täze katalizatory<br />

döretdiler. Şol katalizator ulanylanda, suwuň elektrolizi ep-esli ýeňleýärdi. Ozalky<br />

katalizatorlar platina ýaly gymmatbahaly materiallaryň ulanylmagy arkaly taýýarlanylýardy.<br />

Suwuň elektrolizinden alnan wodorody ýangyç hökmünde ulanyp, elektrik<br />

energiýasyny alyp bolýar. Bu arzan wariant suwy elektriki akkumulýator hökmünde<br />

ulanmaga mümkinçilik döredýär.<br />

Embrionyň wideousulynda surata düsürilişi<br />

2008-nji ýylda alymlar ýaňy dörän embrionyň (düwünçegiň) ösüşiniň gidişini<br />

jikme-jik we entek görlüp-eşidilmedik derejedäki takyklyk bilen synlapdyrlar. Nemes<br />

alymlary lazer bilen skanirlemek arkaly danio rerio diýwn balygynyň düwünçegindäki<br />

16 müňe golaý öýjükleriň hereket edişine gözegçilik edipdirler. Soňra kompýuteriň kömegi<br />

bilen olaryň hereketi täzeden görkezilipdir.<br />

Netijede, alymlar dürli dokumalaryň, hususan-da, gözüň ýagtylygy kabul edýän içki<br />

bardasynyň (setçatkanyň) emele gelşiniň başlangyç pursatlaryny synlamagyň hötdesinden<br />

geldiler.<br />

“Ýaramaz” we “gowy” ýag<br />

Ýagyň dokumalarynyň iki sany, ýagny goňur (“gowy”) we ak (“ýaramaz”) görnüşiniň<br />

bardygy indi 400 ýyldan hem gowrak wagt bäri mälimdir. Ýagyň ak öýjükleri semizlik bilen<br />

baglanyşyklydyr. Has köp wagtdan bäri ýagyň bu iki görnüşini hem ozalky birmeňzeş<br />

öýjüklerden emele gelýär diýlip hasaplanypdyr. Alymlar goňur öýjükleriň genlerine täsir<br />

edip, olary ak öýjüklere öwürmäge synanyşypdyrlar.<br />

Şonda asla garaşylmadyk netije alnyp oturylyberýär?! Ýagyň goňur öýjükleri beden<br />

etiniň öýjüklerine öwrüläýýär. Birdenem, tersine öwrülipdir. Alymlar aşa semizlige garşy<br />

göreşde ulanmak üçin munuň düýpgöter täze usullaryň özleşdirilmegine ýardam berjekdigine<br />

bil baglaýarlar.<br />

Alymlar taglymat esasynda protonyň agramyny ölçediler<br />

Fizikler protonyň agramyny ýene-de ölçäp gördüler. Şu gezek alymlar ülňä laýyk<br />

nusga diýlip atlandyrylýan düşünjelere esaslanyp, bölegiň öňden bäri belli massasyny<br />

taglymat esasynda hasaplap gördüler. Çykarylan netije iş ýüzünde ulanylýan görkezijä laýyk<br />

gelip, şuňa degişli taglymatyň dogrudygyny ýene-de bir gezek subut etdi.<br />

Genleri aýdyňlaşdyrmak işi arzanlady<br />

Adamyň genomynyň şifrini açmak baradaky taslamany durmuşa geçirmek arkaly<br />

janly organizmleriň genleriniň şifrini açmak (sekwenirlemek) işi has arzana düşüp ugrady.<br />

Bu bolsa işi çalt tamamlamaga mümkinçilik döretdi. Geçen ýylda alymlar hususan-da,<br />

mamontyň geniniň 80%-ni aýdyňlaşdyrdylar. Neandertaldyň (Germaniýada tapylan) şifrini<br />

açmak boýunça deslapky netijeler alyndy.<br />

Çeşme: Orsýetiň “Новости” habarlar agentligi.<br />

94


MAZMUNY<br />

Nuryýewa O. Baýram hanyň türkmen diwanynyň dilinde hal işlik şekilleri............. 3<br />

Söýegowa A. 1918-nji ýylda “Daň ýyldyzy” gazetinde çap edilen “Türkmen gyzy”<br />

goşgusy hakynda......................................................................................................... 8<br />

Gurbanow A., Gurbanowa L.N. Daşary ýurt dilleri boýunça sapaklarda<br />

emeli gepleşik ýagdaýlaryny döretmegiň käbir meseleleri...................................... 13<br />

Pleskanowskaýa S.A., Amanmyradowa D.A., Patyşagulyýew A.P. Demalyş<br />

ýollarynyň keselleriniň döremeginde tozanly howanyň täsiri................................... 18<br />

Jumaýew H.J., Kulow M.Ö. Türkmenistanyň şertinde parodont dokuma keselli<br />

näsaglarda kliniki-laborator barlaglaryň görkezijileri............................................... 25<br />

Kokanow A.A., Hanow M.K. Düwmeliniň (Sophora Japonica L.) lukmançylykdaky<br />

ähmiýeti.................................................................................................................... 33<br />

Garryýew G. Giňişlik babatda pikirlenmäni çagalaryň kabul edişinde geometriýanyň<br />

orny .......................................................................................................................... 43<br />

Одеков О.А. Общая теория происхождения и эволюции вселенной .................. 50<br />

Nazarow P.A., Ökdirow A. Kuwwatly transformatorlaryň ygtybarly peýdalanylyşyny<br />

kesgitleýji gurnama .................................................................................................. 71<br />

Mämmedow M. Täze çyzykly deňagramsyz termodinamika we termoelektrigiň<br />

termodinamika – fenomenologiýa teoriýasy ............................................................ 82<br />

Hudaýkulowa M., Möwlamowa A. Ylma örklenen ömür...................................... 86<br />

Internet ulgamyndan alnan maglumatlar.................................................................... 90<br />

95


СОДЕРЖАНИЕ<br />

Нурыева О. Деепричастные формы в диване Байрам хана ....................................................3<br />

Соегова А. О стихотворении “Туркмен гызы”, опубликованном в газете “Данг йылдызы”<br />

в 1918 году ......................................................................................................................................8<br />

Гурбанов А., Гурбанова Л.Н. Ситуации в обучении студентов иностранным языкам ........13<br />

Плескановская С.А., Аманмурадова Д.А., Патышагулыев А.П. О роли запыленности<br />

воздуха в развитии бронхолегочной патологии ..........................................................................18<br />

Джумаев Х.Д., Кулов М.О. Клинико-лабораторные показатели больных с заболеванием<br />

пародонта в условиях Tуркменистана .......................................................................................25<br />

Коканов А.А., Ханов М.К. Медицинское значение софоры японской ................................33<br />

Гаррыев Г. Роль геометрии в пространственном восприятии детей ....................................43<br />

Ödekow Ö.A. Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymaty .........................50<br />

Назаров П.А., Окдыров А. Исследование разработки автоматических устройств для<br />

повышения надежности электроснабжения...............................................................................71<br />

Мамедов М. Новая линейная неравновесная термодинамика и термодинамически –<br />

феноменологическая теория термоэлектричества .....................................................................82<br />

Информации, полученной из интернет – сети..........................................................................90<br />

CONTENTS<br />

Nuryyeva O. Adverbial participle forms in Bayram Khan’s divan ..............................................3<br />

Soyegova A. About “Turkmen gyzy” poem, published in “Dang yyldyzy”<br />

newspaper in 1918 ...........................................................................................................................8<br />

Gurbanov A., Gurbanova L.N. Situations in teaching students foreign languages .....................13<br />

Pleskanovskaya S.A., Amanmuradova D.A., Patyshagulyyev A.P. On the role of dusted air in<br />

the development of bronchopulmonary pathology..........................................................................18<br />

Jumayev H.J., Kulov M.O. Clinical and laboratory findings of investigation of parodontosis<br />

deseased within Turkmenistan .......................................................................................................25<br />

Kokanov A.A., Khanov M.K. Sophora Japonica’s medical significance ..................................33<br />

Garryyev G. The role of geometry in children’s space perception............................................43<br />

Odekov O.A. General theory of origin and evolution of the universe ......................................50<br />

Nazarov P.A., Okdirov A. Researches of Automatic Facilities for the Increase of Reliability<br />

of Power Supply.............................................................................................................................71<br />

Mammedov M. New linear nonequilibrium thermodynamics and thermodynamical –<br />

phenomenological theory of thermoelectricity..............................................................................82<br />

Internet web information................................................................................................................90<br />

96


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň ylmy-nazaryýet žurnaly<br />

Scientific-theoretical journal of Supreme Council<br />

on science and technology under the President of Turkmenistan<br />

Научно-теоретический журнал Высшего совета<br />

по науке и технике при Президенте Туркменистана<br />

12<br />

2009 2007<br />

AŞGABAT • <strong>YLYM</strong><br />

1


“Türkmenistanda ylym we tehnika”<br />

žurnaly syn berilýän ylmy makalalary çap edýär<br />

Журнал “Наука и техника в Туркменистане”<br />

публикует рецензируемые научные материалы<br />

Scientific materials published in the “Science and Technics<br />

in Turkmenistan” periodical have been reviewed<br />

Baş redaktor A.G.Allanurowa<br />

Geňeş toparynyň agzalary:<br />

N.T.Durdyýew, f-m.y.k.<br />

R.Işangulyýew, t.y.k.<br />

G.S.Karanow, l.y.d., professor.<br />

Ýa.Orazgylyjow, t.y.d.<br />

A.Öräýewa, y.y.k.<br />

A.Saparmyradow, t.y.k.<br />

P.Esenow, o-h.y.k.<br />

H.Ýowjanow, t.y.d., professor.<br />

2<br />

Jogapkär redaktor B.Hojadurdyýewa<br />

Ýygnamaga berildi 05.01.2009. Çap etmäge rugsat edildi 10.03.2009. A – 47521. Ölçegi 60×84 1 / 8<br />

.<br />

Otset kagyzy. Kompýuter ýygymy. Tekiz çap ediliş usuly. Şertli çap listi 8,40. Hasap-neşir listi 7,3.<br />

Sany 780. Neşir №8. Sargyt №67.<br />

Ýylda 6 gezek neşir edilýär.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň “Ylym” neşirýaty.<br />

744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň çaphanasy.<br />

744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.<br />

Žurnalyň çap edilişiniň hiline çaphana jogap berýär.<br />

© “Ylym” neşirýaty.<br />

© “Türkmenistanda ylym we tehnika”, 2009.


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

O.Nuryэewa<br />

BAÝRAM HANYŇ TÜRKMEN DIWANYNYŇ<br />

DILINDE HAL IŞLIK ŞEKILLERI<br />

Türkmen bilen hindi halkynyň arasyndaky gatnaşyklar asyrlaryň jümmüşine<br />

siňip gidýär. Munuň şeýledigine biz taryha ser salanymyzda göz ýetirýäris.<br />

Türkmen soltanlarynyň Hindistanda türkmen döwletini gurmak we türkmeniň<br />

medeniýetini, dilini, edebiýatyny ýaýmakda alyp baran işlerini soňra XVI asyrda<br />

Hindistanda Mogol döwletiniň düýbüni tutan Muhammet Babyr şa, onuň guran<br />

döwletiniň berkligini, mäkämligini üpjün eden hanlar hany Baýram han hem-de<br />

onuň ogly Abdyrahym han dowam etdiripdirler. Asly türkmen bolan Baýram hanyň<br />

Hindistanda türkmen dilini, edebiýatyny, sazyny ösdürmekde bitiren işleri bellenmдge<br />

mynasypdyr.<br />

Baýram han arap, pars, urdu dillerini hem suwara bilipdir. Şahyryň parsça we<br />

türkmençe ýazan şygyrlary bize gelip ýetipdir. Onuň türkmençe şygyrlary ene<br />

dilimizde döredilen naýbaşy eserleriň biridir. Şahyryň 1910-njy ýylda iňlis alymy<br />

E.Denison Ross tarapyndan Kalkuttada çap edilen “The persian and türki divans of<br />

Bayram khan, khan-khanan” (“Han-hanan Baýram hanyň pars we türki diwany”) atly<br />

diwany biziň üçin gymmatly çeşme bolup durýar. Baýram hanyn türkmen diwanynyň<br />

dili örän baý. Onuň türkmençe şygyrlary şol döwürlerde dürli dilleriň gurşawynda<br />

ulanylan türkmen diliniň ösüş aýratynlyklaryny yzarlamaga mümkinçilik berýär.<br />

Mysal üçin, şahyryň diwanynyň dilinde ulanylan hal işlik şekillerini alanymyzda-da,<br />

türkmen diliniň XVI asyrdaky ösüşini, kämilleşişini we onuň XVI asyrdan öňki we<br />

soňky döwürlerde döredilen ýadygärlikleriň dilinden aratapawudyny we bitewiligini<br />

ýüze çykarmak bolýar.<br />

Türkmen dilindäki ýazuw ýadygärlikleriniň dilinde hal işligiň “-yp, -ip”;<br />

“-yban, -ibдn” şekilleri ulanylypdyr. Hal işligiň “-yban” şekili özüniň gelip çykyşy<br />

taýyndan “-yp” şekiliniň asyl görnüşi hasap edilýär [2].<br />

Baýram hanyň şygyrlar diwanynda hal işligiň bu şekilleriniň ikisi-de gabat<br />

gelýär. Diwanda “-yp, -ip” şekili işjeň ulanylýar. Emma “-yban, -ibдn” şekili<br />

“-yp, -ip” şekiline garanda az ulanylypdyr. Bu hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn”<br />

şekilleriniň gadymylygyny we XVI asyrda hal işligiň “-yp, -ip” öwüşgininiň has işjeň<br />

ulanylandygyny aňladýar. Meselem:<br />

Sanjyban per jilwe (эalkym) biэr<br />

Rahşyňga meýdan sary kim [4,20 sah.].<br />

Hamdyň (öwgiň) tükenmegeý bitiban (ýazylan) bolsa tä ebet (hemişe) [4,23 sah.].<br />

Eэlдp ony gaýrynyň mähremliginden müjtenip (saklanyp, daşlaşyp),<br />

Aşna kylgyl, men mahrum ile bihasap [4,25 sah.].<br />

3


Ýügürip, müjde (buşluk, hoş habar) berip, зyn diэse эalgan geledir [4,27 sah.].<br />

Tä jahan bolgaý ilähi şatlyk birle bolup [4,29 sah.].<br />

Sergeşte (sergezdan) bolup, munзa tilдb, эar tapylmas [4,33 sah.].<br />

Ataşyn gül reňlik don birle gülgüniňi münьp,<br />

Ot-эalyn dek эeldirip, sцzьmni efzun (kцp, artyk) eýlediň [4,36 sah.].<br />

Baýram hanyň şygyrlarynda hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn” şekilleri<br />

çekimlileriň dil we dodak sazlaşygyna boýun egdirilipdir. Birbogunly dodak çekimlili<br />

sözlere “-up, -ьp; -uban, -ьbдn” goşulmalary goşulypdyr. Ol sözlerde goşulmalar<br />

“-ub”; “-uban” ýaly ýazylypdyr. Sesleriň dil sazlaşygy esasynda goşulýan “-yp, -ip”;<br />

“-yban, -ibдn” goşulmalary şygyrlar diwanynda “-yban”, “-yb” belgileri bilen berlen.<br />

Mysal üçin:<br />

Bilbil boluban ( ) gül kibi ruhsaryňa wale (däli, diwana).<br />

Sanjyban ( ) per jilwe (эalkym, эalpyldy) biэr<br />

Rahşyňa meýdan sary kim [4,20 sah.].<br />

Perwana bolup ( ), şem sypat husnuňa şeýda.<br />

Haýran jemalyň boluban (<br />

) nerkes şähla (goýun göz) [4,68 sah.].<br />

Gцrsetip ( ) oňa özüni, hutnemalyk kylmagyl [4,45 sah.].<br />

Gдhi зekip ( ) jepaýy pyrakyň heläk men [4,45 sah.].<br />

Azmy gulluk kylyp ( ) idim pynhan [4,75 sah.].<br />

Türkmen diliniň ýazuw ýadygärliklerinde hal işligiň “-yp, -ip” şekili, esasan,<br />

ahwalat bolup gelýär. “-yp, -ip” şekilindäki hal işligi ahwalat bolup gelende, köplenç,<br />

esasy hereketden öň bolýan hereketi we esasy hereket bilen bir wagtdaky hereketi,<br />

has seýrek ýagdaýda, esasy hereketden soň ýüze çykýan gymyldyny aňladýar<br />

[2,63-64 sah.]. Baýram hanyň şygyrlarynyň dilinde “-yp, -ip” hal işligi esasy<br />

hereketden öň ýüze çykýan hereketi aňladýan ahwalat bolup gelýär. Meselem:<br />

Şikeste köňlüme, jan-a, jepa kylyp ( ) bara sen.<br />

Meni bu Muhammet era nдryza goэup bardyň [4, 54 sah.].<br />

Gдhi kylyp ( ) howaýy-wysalyň tapyp ( ) heэat<br />

Gдhi зekip ( ) jepaýy-pyrakyň heläk men [4,57 sah.].<br />

Hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn” şekili dürli döwre degişli ýazuw<br />

ýadygärlikleriniň dilinde duş gelýär. Meselem, XI asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Anyň işin köçürdim,<br />

Işin ýeme kaçurdum,<br />

Цlьm цtьn iзirdim,<br />

Iзdi эьzi bolup tдrik.<br />

Manysy: Onuň işin bitirdim, hemrahyny, ýagny dostuny gaçyrdym. Ölüm<br />

şerbetini içirdim, ýüzüni bürüşdirip içdi [10,82 sah.].<br />

Bilge erig ezgь tutup, sözün eşit,<br />

Erdemini цgrenibдn yşga süre.<br />

Manysy: Ylymly, akylly adamlara ýagşylyk kylyp, sözlerini diňle. Ylymlaryny,<br />

hünärlerini öwrenip, amala aşyr [10,403 sah.].<br />

VIII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Bu эerde oluryp, tabgaз budun tьzeltim [1,25 sah.].<br />

4


Terjimesi: Bu ýerde oturyp, ornaşyp men öz durmuşymy we halkymyň<br />

durmuşyny tabgaç halky bilen bagladym.<br />

VII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Bi:rek gъy:zdan aэrylub, цwlerine geldi [8,53 sah.].<br />

Alub bunlary dдlь Gъarзara gitdi [8,57 sah.].<br />

XVIII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Maly dьnэд berip, niçe müň gany,<br />

Lagly-jцwahyrdyr bolan mesgeni,<br />

Gitdi goэup köşk, kasry, eýwany...<br />

Barganydan gaэdyp gelдni bolmaz [9,459 sah.].<br />

Magraja (gцk, asman) pygamber зykyban gцrdi o seni [9,463 sah.].<br />

Hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn” şekilleri milli dilimiziň ösüşiniň dürli<br />

döwürlerinde ulanylypdyr. Hal işligiň “-yp, -ip” goşulmasy “-yban, -ibдn” şekilinden<br />

ýygy işledilýär.<br />

Hal işligiň “-yp, -ip” şekilini ýerli gepleşiklerde hem görýäris. Meselem:<br />

aэdyv oty:r, biliv aýt, görüv aldym we ş.m. [3,366 sah.].<br />

Ýerli gepleşikleriň görkezgiçleri hem hal işligiň “-yp, -ip” şekiliniň gadym<br />

döwürde dilimizde bolandygyny hem-de janly gepleşik dilinde saklanyp galandygyny,<br />

“-yban, -ibдn” görnüşiniň bolsa, wagtyň geçmegi bilen, kem-kem ulanyşdan<br />

galandygyny subut edýär.<br />

Baýram hanyň şygyrlar diwanynyň dilinde hal işliginiň “-a, -e, -э”<br />

şekillerinden “-э” görnüşi işjeň ulanylypdyr.<br />

Tьrkişynas alymlar “-a, -e” hal işlik şekili gadymky “-kaэ” goşulmasyndan<br />

gelip çykypdyr diýen pikiri orta atýarlar [2,123 sah.].<br />

Baýram hanyň şygyrlarynda seýrek эagdaэda “-a, -e”; “-э” şekilleri hal işligiň<br />

“-maэa, -meэe” ýokluk galypynyň “-maэ, -meэ” gysgalan görnüşine gabat gelýär.<br />

Mysal üçin:<br />

Adymny эar bilmeэ, gaýrydan istär nyşan, Baýram [4,60 sah.].<br />

Hal işligiň “-a, -e”; “-э” şekilleri dürli döwürlere degişli bolan gadymy ýazuw<br />

эadygдrliklerinde hem ulanylýar. Meselem, VIII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Altun эysyg asa keltimiz, Эertis ьgьzьg keзe keltimiz [1,216 sah.]. – (Мы<br />

пришли, пройдя через Алтунскую чернь. Мы пришли, переправясь через реку<br />

Иртыш). Bilge kagan uça bardy [1,216 sah.]. – (Bilge – каган, умирая).<br />

Orta asyrlaryň ahyrlaryna degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />

Kadyr alla, meni эetir dermana,<br />

Aglaэ-aglaэ indi geldim amana<br />

Mejnun kibi sдhrada aglaэ-aglaэ gezdigim [7,353 sah.].<br />

XVIII asyra degişli ýazuw ýadygдrliginiň dilinde:<br />

Isteэ-isteэ han hazreti,<br />

Ahyr mekandan aэryldyk [12,20 sah.].<br />

Mysallardan görnüşi ýaly, türkmen diliniň ösüşiniň dürli döwürlerine we<br />

şertlerine garamazdan, hal işliginiň “-a, -e”; “-э” şekilleri ýazuw ýadygärliklerinde<br />

duş gelýär. Türkmen diliniň ýerli gepleşiginde hem hal işliginiň “-a, -e”; “-э”<br />

şekilleriniň gabat gelmegi türkmen diliniň taryhy ösüş ýagdaýlaryny yzarlamaga<br />

mümkinçilik berýär. Meselem:<br />

5


ile vilmedim, göre vildiňmi?<br />

bara vilema:kъ, geзe vilmдgдn,<br />

ede vilmi:mis [3,368 sah.].<br />

Baýram hanyň şygyrlar diwanynyň dilinde hal işligiň “-a, -e”; “-ý” şekiliniň<br />

bolmagy şahyryň dil baýlygyny janly gepleşikden susup alandygyny görkezýär. Hal<br />

işligiň “-a, -e”; “-ý” şekiliniň beýleki ýazuw ýadygärliklerinde gabat gelmegi onuň<br />

diliň ösüşiniň dürli döwürlerinde saklanyp gelendigini görkezýär.<br />

Baýram hanyň şygyrlar diwanynyň dilinde hal işligiň “-aly, -eli” şekiliniň<br />

gadymky “-galy, -geli” görnüşi ulanylypdyr. Bu ýazuw ýadygärliginde hal işligiň<br />

“-galy, -geli” şekiliniň “-geli” görnüşi has işjeň ulanylypdyr. Mysal üçin:<br />

Geэgeli simin teniň üzre gyzyl don, eý kuýaş! [4,36 sah.].<br />

Lybasyn etgeli, eý serwi, hoş hyram gyzyl<br />

Gözümi eýledi gan ýaş bile tamam gyzyl [4,43 sah.].<br />

Gaşyňa tüşgeli, eý serwi, gülgüzar saçyň [4,39 sah.].<br />

Hal işligiň “-galy, -geli” şekili türkmen dilindäki beýleki ýazuw<br />

ýadygärlikleriniň dilinde-de gabat gelýär.<br />

Mysal ьзin, XVIII asyra degişli ýazuw ýadygärliklerinde:<br />

Janandan aэrylgaly mдhnetge batyp galdym [6,51 sah.].<br />

Tende janym algaly kast ile çykdyň şanyma [13,38 sah.].<br />

Jismi-janym gitgeli, zerre mydarym galmady [6,65 sah.].<br />

Hal işligiň “-galy, -geli” şekili ýazuw däbe eýerilip ýazylan hal işligiň<br />

goşulmasy hasaplanýar. Biziň pikirimizçe, hal işligiň “-galy, -geli” şekiliniň şol<br />

döwürlerde janly gepleşik dilinde-de ulanylan bolmagy mümkin.<br />

Umuman, Baýram hanyň diwanynyň dili Hindistanda XVI asyrda türkmen<br />

diliniň ösüşini we kämilleşişini yzarlamaga mümkinçilik berýär. Şonuň ýaly-da<br />

şahyryň diwanynyň diliniň türkmen diliniň aýrylmaz bir bölegi bolup durýandygyny<br />

subut edýär.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňesiň<br />

Magtymguly adyndaky<br />

Dil we edebiýat instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2007-nji ýylyň<br />

25-nji ýanwary<br />

EDEBIÝAT<br />

1. Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VIII века.<br />

Алмата, 1971.<br />

2. Annanurow A. Türkmen dilinde hal işlik formalary. A., 1974.<br />

3. Amansaryýew J. Türkmen dialektologiýasy. A., 1970.<br />

4. Baýram han. Türkmen diwany. A., 2000.<br />

5. Baýram han. The persian and türki divans of Bayram khan, khan-khanan. Calcutta, 1910.<br />

6. Dessanlar. A., 1982.<br />

7. Görogly. A., 1990.<br />

8. Kitaby dädem Gorkut. A., 1995.<br />

9. Magtymguly. Saýlanan goşgular. A., 1976.<br />

6


10. Махмуд Кашгарий. Девону луготит турк. Ташкент, I, 1960.<br />

11. Myrat Talyby. Saýlanan eserler. A., 1963.<br />

12. Seýdi. Saýlanan eserler. A., 1959.<br />

13. Şabähram. A., 1966.<br />

О.Нурыева<br />

ДЕЕПРИЧАСТНЫЕ ФОРМЫ В ДИВАНЕ БАЙРАМ ХАНА<br />

Известный туркменский поэт Байрам хан, служивший при дворе правителя<br />

Могольского государства Захиреддин Мухамед Бабур, Байрам хан всячески<br />

содействовал развитию туркменского языка, литературы, музыки на индийской земле.<br />

Сам он хорошо владел арабским и персидским языком, а также урду. Среди дошедших<br />

до нас произведений Байрам хана широко известен его диван “Тhe Persian and Turki<br />

divans of Bayram Khan, Khan-Khanan”, изданный в 1910 году в Калькутте английским<br />

учёным Денисоном Россом.<br />

Диван включает в себя стихотворения Байрам хана на персидском и<br />

туркменском языках. Туркменские стихи поэта дают нам возможность проследить<br />

особенности исторического развития туркменского языка.<br />

Анализ языка дивана представляет нам важные сведения по морфологии<br />

туркменского языка. Нередки в нём и деепричастные формы. Чаще всего<br />

употребляются деепричастные формы на -yp/-ip, а также этимологически<br />

взаимосвязанные с ними формы на -yban/-ibän.<br />

При употреблении деепричастных форм на -уp/-ip и -yban/-ibän учитываются<br />

принципы губного сингармонизма. Помимо вышеуказанных форм в диване<br />

встречаются и формы на -a/-e/-ý и -galy/-geli.<br />

Все эти деепричастные формы сохранены в письменных памятниках,<br />

созданных до и после дивана Байрам хана.<br />

O.Nuryyeva<br />

ADVERBIAL PARTICIPLE FORMS IN BAYRAM KHAN’S DIVAN<br />

A famous Turkmen poet Bayram Khan who lived at the period of Zahireddin<br />

Muhammed Babur and served him, has made a great contribution to the development of<br />

Turkmen language, literature, music in Indian. He Knew Arabian, Percian and Urdu<br />

languages. His divan “The Persian and Turki divans of Bayram Khan, Khan-Khanan” was<br />

published in 1910 in Kalkutta by the English scholar Denisson Ross.<br />

This book includes the poems of Bayram Khan in Percian and Turkmen language.<br />

Turkmen poems of the poet give us the opportunity to trace the peciliarities of historical<br />

development of Turkmen language and reveal important information on morphology of the<br />

Turkmen language. Thus, adverbial participle forms with -yp/-ip, as well as etimologically<br />

correlated forms with -yban/-ibän are used rather often.<br />

Deep synharmony defines the usage of adverbial participle forms in -yp/-ip and<br />

-yban/-ibän. Besides the above-mentioned forms the forms with -a/-e/-ý and -galy/-geli are<br />

also met in the divan.<br />

All these adverbial participle forms may be revealed in written monuments created<br />

before and after Bayram Khan’s divan.<br />

7


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

A.Sцэegowa<br />

1918-NJI ÝYLDA “DAŇ ÝYLDYZY” GAZETINDE ÇAP EDILEN<br />

“TÜRKMEN GYZY” GOªGUSY HAKYNDA<br />

“Türkmen gyzy” goşgusynyň taryhyny öwrenmek üçin şu aşakdaky üç<br />

meseläniň üstünde aэry-aэrylykda durup geзmek maksadalaэykdyr.<br />

1-nji mesele: “Daň ýyldyzy” gazeti. Bu ugurda edilen iºlerden belli bolºuna<br />

görä, gazet ilki 1918-nji ýylyň güýzünde, soňra 1920-nji ýylyň başky üç aýynda<br />

Aşgabatda türkmen jedit ýazuwynda çap edilip ýaýradylan ilkinji döwürleýin<br />

neşirleriň biridir. Biziň günlerimize 1918-nji ýylyň 10-njy sentэabrynda çykan ýekeje<br />

sany gelip ýeten “Daň ýyldyzyna” sowet döwründe “ak gwardiýaçylar,<br />

es-er-menşewistik dönükler we buržuaz milletçiler tarapyndan partiýasyz neşir diýen<br />

perde astynda çykarylan tüýs kontrrewolýusion äheňli” gazet hökmünde baha<br />

berilmegi onuň bolşewikler tarapyndan öňe sürlen synpylyk эolundan gitmдn, eýsem<br />

öňden gelýän millilik ýörelgelerini dowam etdirendigi sebäplidir. Meselem, gazetde<br />

“Taryhymyzdan”, “Edebiýat” ýaly bölümler bolup, olarda “Oguznamalardan”<br />

bölekler, Magtymgulynyň şygyrlary, türkmen halkynyň taryhyna degişli rowaýatlar<br />

çap edilipdir [1].<br />

Bar bolan maglumatlary deňeşdirip, “Daň ýyldyzy” gazetiniň 1918-nji ýylda<br />

Zakaspide Oraz serdaryň (Gökdepe urşunyň gahrymanlarynyň biri Dykma serdaryň<br />

ogly) başlyklygynda döredilip, gysgawagtlaэyn dowam eden musulman (türkmen)<br />

hökümeti tarapyndan, 1920-nji ýylda bolsa RK(b)P-niň musulman (türkmen) býurosy<br />

tarapyndan neşir edilendigini anyklamak bolar.<br />

Sowat öwretmegiň jeditçilik usuly esasynda döredilen ilkinji türkmen<br />

harplyklarynyň we başga-da ençeme okuw kitaplarynyň awtory Alyşbek Alyýew [5]<br />

tarapyndan rejelenen (redaktirlenen) “Daň ýyldyzy” gazetiniň ýokarda görkezilen<br />

sanynda “Gyzlar” atly goºgy okyjylara hödürlenipdir, emma ony kimiň ýazandygy<br />

görkezilmändir.<br />

2-nji mesele: “Türkmen gyzy” (“Gyzlar”) goºgusy. Bu эerde эaэ<br />

iзinde эazylan “Gyzlar” sözi goºgynyň gazetde çap edilendäki goэlan adydyr.<br />

Eseriň näme üçin iki atlydygy barada aşakda, üçünji meselä geçenimizde,<br />

gürrüň ederis. Jemi 7bentlik goşgynyň başky 3 bendi ýokarda salgylanylan<br />

kitapda berlipdir [1]. Biz soňky 4 bendi hem arap hatyndan häzirki ýazuwymyza<br />

geçirip, goşgyny 1918-nji ýyldan soň ilkinji gezek tutuşlygyna okyjylaryň<br />

dykgatyna ýetirýäris:<br />

8


Göter perdäňi ýüzüňden,<br />

Göwnüň geçmesin özüňden,<br />

Aýlansam gara gözüňden,<br />

Eэ, türkmeniň gözel gyzy!<br />

Hьrriэet hem bolar size,<br />

Ýaş degmesin gara göze,<br />

Gulak salyň uşbu söze,<br />

Eэ, zehinli türkmen gyzy!<br />

Hünär köpdür, gyzlar, sizde,<br />

Hiз ynsap эok asyl bizde,<br />

Okap geziň açyk ýüzde,<br />

Keэijegim, tьrkmen gyzy!<br />

Kän pikirler bar başyňda,<br />

Niçe güller gözýaşyňda,<br />

Äre satarlar ýaşyňda,<br />

Eэ, bahaly türkmen gyzy!<br />

Musulmanlyk parzyn bolan,<br />

Sizi taºlap, özi gezen,<br />

(ªu setiri okap bolmady – A.S.)<br />

Gözi ýaşly türkmen gyzy!<br />

Gara günler gider sizden,<br />

Ryza bolarsyz siz bizden,<br />

Эaz gьnleri эeter yzdan,<br />

Eэ, gunça dek türkmen gyzy!<br />

Size hukuk köp garanda,<br />

Muny sцzlдrler her эanda,<br />

Armanyň galmaz hiç ýanda,<br />

Her ýaşasa, türkmen gyzy!<br />

Görnüşi ýaly, goşgy türkmen edebiýatynyň taryhynda nusgawy döwri<br />

tamamlanandan soň, ýüze çykan jeditçilik akymynyň [6,7] ruhunda ýazylypdyr.<br />

Ondaky duýgy-düşünjeler Muhammetguly Atabaý oglunyň şondan üç ýyl çemesi öň<br />

“Ruzname-ýi mawera-ýi bahr-i Hazar” gazetinde çap edilen makalalarynda öňe sürlen<br />

pikirler bilen utgaşyp gidýär [3,4].<br />

3-nji mesele: “Türkmen gyzy” goşgusynyň awtory. Görnükli galamgär we<br />

şahyr Allaýar Çüriýew 1988-nji эylda Aºgabat ºäherini etekläp oturan Köºi<br />

obasyndaky 15-nji orta mekdebiň ýaşuly mugallymy Meret Myradowdan bizi<br />

gyzyklandyrýan meselä degişli şeýle maglumatlary ýazyp alypdyr [2].<br />

9


“Biz Halmyrat Sähetmyradowyň düzen goşgularyny aýdym edip aýdýardyk.<br />

Onuň “Gumdaky baýlar” atly goşgusyny ýaşuly nesliň häzirem bilmeýäni ýokdur.<br />

Onuň “Türkmen gyzy” goşgusy:<br />

Göter perdäňi ýüzüňden,<br />

Göwnüň geçmesin özüňden,<br />

Aýlansam gara gözüňden,<br />

Eэ, türkmeniň gözel gyzy!<br />

diýen setirler bilen başlanýardy. Onuň “Türkmen ogly” goşgusynyň hem iki setiri<br />

эadymda:<br />

Türkmen ogly, batyrlykda çykar adymyz,<br />

Ata-baba kärimizdir, dakyn gylyjyň, ýör urşa”.<br />

Biziň pikirimizçe, ýaºuly mugallym Meret Myradowyň bu ýatlamasyndaky<br />

“Türkmen gyzy” goşgusyndan mysal getirilen ýokarky bent bilen “Daň ýyldyzy”<br />

gazetinde çap edilen “Gyzlar” goşgusynyň birinji bendiniň sözme-söz deň gelmegi<br />

ol ikisiniň aslynda ºol bir eserdigini, awtorynyň hem Halmyrat Sähetmyradowdygyny<br />

aэtmaga doly esas berэдr. Gazetdäki goşgynyň her bendiniň soňky setiriniň “türkmen<br />

gyzy” diэen sцzler bilen tamamlanmagy, munuň üstesine, ºol ºahyryň “Türkmen<br />

ogly” atly şygrynyň hem bolmagy biziň söhbetini edýän goşgymyzyň hakyky adynyň<br />

gazetdäki эaly”Gyzlar” dдl-de, “Türkmen gyzydygyna” şek-şübhe goýmaýar. Ýeri<br />

gelende aýtsak, “Türkmen ogly” şygryndan mysal getirilen ýokarky iki setir<br />

1914–1918-nji ýyllaryň I Jahan urºunda duºmana garºy mert durmak üçin Watany<br />

goramaga çagyryºdyr.<br />

Indi bolsa 1898-nji ýylda Köşi obasynda dünýä inen we öz döwründe эokary<br />

partiэa hem-de dцwlet wezipelerini eэelän, 1938-nji эylda bolsa “milletçi”, “halk<br />

duºmany” hökmünde nähak günä ýöňkelip эok edilen Halmyrat Sähetmyradowyň<br />

bary-эogy 40 эyla зeken ömür ýolunyň ylym-bilim, žurnalistika, çeper döredijilik<br />

bilen baglanyşykly taraplaryna gysgaça seredip geçeliň. Çünki olar biziň<br />

makalamyzda gozgalan meseleleri aэdyňlaşdyrmakda goşmaça delil bolup biler.<br />

H.Sähetmyradow ilki Köşi obasyndaky ýerli mekdebi, soňra şol ýerdäki<br />

bagbançylyk mekdebini gutaryp, 1914–1917-nji ýyllarda Daşkent şäherindäki<br />

mugallymçylyk seminarisinde bilim aýlar. Türkmenistana dolanyp gelip, Köşüdäki<br />

özüniň gutaran bagbançylyk mekdebinde mugallym bolup işe başlaýar. Onuň<br />

terjimehalynda 1919–1920-nji ýyllarda RK(b)P-niň Aşgabat şäher musulman<br />

(türkmen) býurosynyň agzasy, Aşgabat (häzirki Ahal) welaýat bilim bölüminiň<br />

müdiri, welaýat gazetiniň redaktory wezipelerinde işländigi barada maglumatlar bar.<br />

Şu we käbir beýleki maglumatlar 1918-nji ýylda çykarylan “Daň ýyldyzy” gazeti<br />

bilen ýakyn aragatnaşyk saklan H.Sähetmyradowyň 1920-nji ýylda gazet täzeden<br />

dikeldilende, onuň redaktory bolup işländigi barada netijä gelmäge esas berýär.<br />

1922–1924-nji эyllarda Orta Aziýa döwlet uniwersitetiniň talyby bolan<br />

H.Sähetmyradow şol bir wagtyň özünde uniwersitetiň türkmen ýaşlarynyň okaýan<br />

10


taýýarlyk bölüminiň propektory wezipesini hem ýerine ýetiripdir. Ol Daşkent<br />

şäherinde 1922-nji ýylyň 17-nji aprelinde iºe baºlan Türkmen bilim düzümini<br />

döredenleriň biridir. Düzümiň agzalarynyň tagallasy bilen taryhda ilkinji gezek ene<br />

dilimizde taýýarlanylan “Türkmen ili” atly žurnalyň birinji sany 1922-nji ýylyň<br />

31-nji maэynda öz okyjylaryna gowuşýar. Tьrkmen dilindдki ilkinji ћurnal bolan bu<br />

dцwürleýin neşiriň sahypalarynda H.Sähetmyradow özüniň döreden goşgularyny we<br />

beýleki eserlerini okyjylara hödürläp durupdyr. Mysal üçin, žurnalyň birinji sanynda<br />

onuň “Mekdep” atly goşgusy çap edilipdir.<br />

Netije we umumy jemleme. 20 ýaşly şahyr ýigit Halmyrat Sähetmyradowyň<br />

1918-nj ýylyň 10-njy sentýabrynda “Daň ýyldyzy” gazetinde “Gyzlar” ady bilen çap<br />

edilen goşgusy özüniň hakyky “Türkmen gyzy” ady bilen 70 ýylyň dowamynda halk<br />

arasynda (onuň dilden aýdylyp ýörlen nusgasynyň bir bendi 1988-nji эylda эazylyp<br />

alnypdyr) meºhur bolup gelipdir. Munuň özi XX asyr türkmen edebiýatyna degişli<br />

çeper eserleriň, öň hasap edilişi ýaly, 20-nji ýyllarda däl-de, eýsem 10-njy ýyllarda<br />

“Ruzname-ýi mawera-ýi bahr-i Hazar”, “Daň ýyldyzy” ýaly gazetleriň sahypalarynda<br />

peýda bolup ugrandygynyň köpsanly mysallarynyň biridir. Olary ýüze çykarmak,<br />

öwrenmek hem-de ylmy dolanyşyga girizmek işi häzirki Beýik Galkynyşlar we täze<br />

özgertmeler döwründe edebiýatçy alymlaryň öňünde duran wajyp wezipeleriň<br />

hataryna degişlidir.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />

Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň<br />

Magtymguly adyndaky<br />

Dil we edebiэat instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

10-njy sentэabry<br />

EDEBIЭAT<br />

1. Beэik tьrkmen ruhunyň dürdäneleri. Aşgabat: Ylym, 2001.<br />

2. Зьriэew A. Ýüregiň emri bilen. Aşgabat: Magaryf, 1989.<br />

3. Muhammetguly Atabaэ ogly. Täze çykan türkmen okuwy // Ruzname-эi mawera-эi<br />

bahr-i Hazar, 1915-nji ýylyň 23-nji эanwary.<br />

4. Muhammetguly Atabaэ ogly. Türkmen aýallarynyň zehini // Ruzname-эi mawera-эi<br />

bahr-i Hazar, 1915-nji 17-nji marty.<br />

5. Nazarow A. Alyşbek Alyýewiň hyzmatlary // Edebiэat we sungat, 1989-njy ýylyň<br />

21-nji iэuly.<br />

6. Sцэegowa A. Edebiýatyň ösüş taryhynda jeditçilik döwri hakynda // Türkmenistanda<br />

ylym we tehnika, №3, 1999.<br />

7. Sцэegowa A. Jeditçiler we gadymçylar: Garaэyºlaryň çaprazlygy // Türkmenistanda ylym<br />

we tehnika, №4, 2000.<br />

11


А.Соегова<br />

О СТИХОТВОРЕНИИ “ТУРКМЕН ГЫЗЫ”, ОПУБЛИКОВАННОМ В<br />

ГАЗЕТЕ “ДАНГ ЙЫЛДЫЗЫ” В 1918 ГОДУ<br />

Газета “Данг йылдызы” (“Утренняя звезда”), издававшаяся в Ашхабаде на<br />

туркменском языке осенью 1918 года и первые три месяца 1920 года, по своим<br />

идейным взглядам относилась к первым в Туркменистане периодическим изданиям<br />

национального характера. К сожалению, до наших дней дошел единственный<br />

экземпляр, изданный 10 сентября 1918 года. На страницах этого номера наряду с<br />

другими материалами под названием “Гызлар” (“Девушки”) опубликовано<br />

стихотворение. Состоит оно из 7 четверостиший. Сведения об авторе стихотворения<br />

в газете отсутствуют. По своему духу и содержанию стихотворение принадлежит к<br />

числу произведений, которые были созданы в джадитском (новаторском) периоде<br />

развития туркменской литературы.<br />

В результате сравнительного изучения материалов, изданных в последние годы,<br />

в частности, данных, содержащихся в книге А.Чуриева, нами установлено, что<br />

автором упомянутого стихотворения является молодой поэт Халмурад Сахетмурадов<br />

(1898-1938) – представитель джадитского течения в литературе. Его произведения<br />

печатались и в других изданиях того периода, в частности, с его стихотворением<br />

“Мекдеп” (“Школа”) читатели ознакомились на страницах первого туркменского<br />

журнала “Туркмен или” (“Туркменский народ”) в 1922 году. В статье впервые<br />

воспроизведен полный текст стихотворения Х.Сахетмурадова, изданного в выше<br />

упомянутом номере газеты “Данг йылдызы”. Также установлено первоначальное<br />

название стихотворения “Туркмен гызы” (“Девушка-туркменка”).<br />

A.Soyegova<br />

ABOUT “TURKMEN GYZY” POEM, PUBLISHED IN “DANG YYLDYZY”<br />

NEWSPAPER IN 1918<br />

The newspaper “Dang yyldyzy (“Morning star“) published in Ashgabat in Turkmen<br />

language in autumn 1918 and in first three months of 1920 was one of first periodicals of<br />

national character in Turkmenistan. Unfortunately, new we have only one copy of this<br />

newspaper published on September 10 1918, where a poem “Gyzlar” (“Girls”) consisting<br />

of 7 quatrains was published without any information about the author of the poem.<br />

According to its spirit and content created in jadid (new) manner and period of Turkmen<br />

literature.<br />

In the result of comparative study of materials published last years and the poem was<br />

information of A.Churiyev, we may ascertain that the author of the mentioned poem is a<br />

young poet of that time Halmyrat Sдhetmyradov (1898-1938) – a representative of jadid<br />

(new) trend literature. His works had been published in other periodicals of that of the<br />

readers may remember his poem “Mekdep” (“School”) time on the pages of the first<br />

Turkmen journals “Turkmen ili” (“Turkmen people”) of 1922. This article gives a complete<br />

text of H.Sдhetmyradov’s poem published in the above-mentioned number of “Dang<br />

yyldyzy” newspaper the original name of the poem was “Turkmen gyzy” (“A Turkmen<br />

girl”).<br />

12


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

A.Gurbanow, L.N.Gurbanowa<br />

DAŞARY ÝURT DILLERI BOÝUNÇA SAPAKLARDA EMELI<br />

GEPLEŞIK ÝAGDAÝLARYNY DÖRETMEGIŇ KÄBIR MESELELERI<br />

Эaşlarymyzyň эokary derejede bilim-sowat, edep-terbiэe almaklaryny, hьnдrli<br />

bolmaklaryny gazanmak, olary ylym-bilime hцweslendirmek, halallyk, ahlaklylyk,<br />

agzybirlik, watanзylyk ruhunda terbiэelemek эurdumyzda alnyp barylэan ähli<br />

özgertmelerimiziň özenidir. Şonuň üçin hem Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistan<br />

Watanymyzy mundan buэana-da цsdьrmдge, bilim ulgamyny dьэpli цzgertmдge we<br />

kämilleşdirmдge, эaşlara berilэдn bilim-terbiэäniň dünэд bilim derejesine laэyk<br />

bolmagyny gazanmaga, mugallymlary цsьp gelэдn nesillerimiziň bilim-terbiэe işine<br />

has-da hцweslendirmдge, olaryň эaşaэyş-durmuş, iş şertlerini gowulandyrmaga, şeэle<br />

hem talyp эaşlarymyzyň ylym-bilim almaga işjeň gatnaşmaklaryny gazanmaga<br />

Hormatly Prezidentimiz ähli şertleri döretdi.<br />

Bilim ulgamy adamzat ösüşinde öňe sürülэän ugurlaryň iň esasylarynyň biridir.<br />

Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow эurduň baştutany wezipesine<br />

geçen günlerinden başlap bilim-ylym meselelerine aэratyn ьns berэär. Hormatly<br />

Prezidentimiz Türkmenistanyň bilimini, ylmyny dünэäniň ösen döwletleriniň<br />

derejesine эetirmek we dьnэд tejribesini цwrenmek meselelerini öňe sürdi.<br />

Şu nukdaэnazardan Amerikanyň Birleşen ştatlarynda daşary эurt dillerini<br />

okatmagyň usulyэetine gцz aэlalyň. Garward uniwersitetiniň professory Jorj Tiknor<br />

Amerikada iň görnükli usulyэetçileriň biri hasaplanэar. Ol özüniň uşulyэet<br />

garaэyşlaryny Boston şäheriniň uniwersitetinde diňleэjileriň öňünde beэan edipdir.<br />

J.Tikner daşary эurt dilini öwretmek üçin emeli gepleşik эagdaэyny döretmegiň<br />

zerurdygyny belläpdir. Tanymal alym dьrli эaşdaky, basganзakdaky we dьrli<br />

derejedдki taээarlygy bolan çagalar üçin birmeňzeş (birhili) usulyň эerlikli<br />

bolmajakdygyny nygtap görkezdi. J.Tikner grammatikanyň we sözlükleriň garşysyna<br />

çykyş etmek bilen, 6-7 эaşly çagalar üçin diňe aňsat эazylary (текстлери) okamagyň,<br />

terjime etmegiň we эat tutmagyň peэdaly boljakdygyny subut etdi.<br />

Gцrnьkli usulyэetзi эaş çagalar üçin alynэan эazylaryň örän эцnekeэ<br />

bolmalydygyny maslahat beripdir. J.Tikner uly эaşly adamlar tarapyndan daşary эurt<br />

dilleriniň öwrenilmeginiň aэratynlygyna hem uly ьns beripdir. Ol bu эaşdaky<br />

adamlara grammatikany oňat öwrenmegi, köpräk эazmagy we terjime etmegi teklip<br />

edipdir.<br />

Häzir hem Amerikanyň Birleşen ştatlarynda daşary эurt dilini öwretmekde<br />

emeli gepleşik эagdaэlaryny dцretmдge uly ьns berilэar. Atlanta şäherinde bolup<br />

geçen ylmy-amaly maslahatda köp adamlar emeli gepleşik эagdaэlaryny döretmegiň<br />

we okadyş usulynyň üstünde durup geçdiler.<br />

13


Troy dцwlet uniwersitetinde grammatika, fonetika sapaklary, kцplenз, emeli<br />

gepleşik эagdaэlaryny döretmegiň üsti bilen geçirilэär. Meselem, işligiň şert şekilini<br />

düşündirenlerinde oэunjaklardan зatryk gurup, kiзijek adamlary hem зatrykda goэup,<br />

sцzlem dьzmдni emeli эagdaэlaryň üsti bilen öwredэдrler. Her talyby зatrykda dьrli<br />

эagdaэlarda goэup, birnдзe sцzlemler dьzэärler. Bu usulyň ähmiэeti uly. Talyplar<br />

emeli gepleşik эagdaylarynyň üsti bilen grammatiki hadysany özleşdirэдrler. Olar<br />

цwrenilen grammatikanyň dьrli эagdaэlarda ulanyp boljakdygyna gцz эetirэдrler.<br />

Emeli gepleşikleriň dürli görnüşleri bolup biler:<br />

– dialog gepleşigi;<br />

– monolog gepleşigi.<br />

Bu gepleşikleriň aşakdaky mowzuklary bolup biler:<br />

Цэde.<br />

Kitaphanada.<br />

Naharhanada.<br />

Telefon gepleşigi.<br />

Howa menzilinde.<br />

Myhmanhanada we ş.m.<br />

Emeli gepleşik эagdaэyny dцretmek usulynyň Türkmenistanyň orta<br />

mekdeplerinde, эöriteleşdirilen we эokary okuw mekdeplerinde iňlis dilini<br />

цwretmekde дhmiэeti uludyr.<br />

Iňlis dilini öwrenэän talyplaryň we okuwçylaryň gepleşik endiklerini<br />

ösdürmekde fonetikanyň ähmiэeti hem möhümdir. Geliň, fonetiki gönükmeleriň<br />

üstünde durup geçeliň. Fonetiki gönükmeleri iki topara bölüp bolar:<br />

1. Diňlemek üçin niэetlenen gцnьkmeler.<br />

2. Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmeler.<br />

1. Diňlemek üçin niэetlenen gцnьkmeler.<br />

Diňlemek üçin niэetlenen gönükmeler okuwçylara daşary эurt diliniň seslerini,<br />

ses birikmelerini, дheňlerini tanamak we tapawutlandyrmak endiklerini цwredэär.<br />

Şondan soň okuwçylar, talyplar sözleri we sözlemleri diňläp, olaryň manysyna<br />

düşünip başlaэarlar.<br />

Diňlemek üçin niэetlenen gönükmeleriň şu aşakdaky görnüşlerini görkezmek<br />

bolar:<br />

– Aэdyljak sesleriň arasynda öwrenilэдn tдze sesi eşideniňizde eliňizi galdyryň.<br />

– Okaljak sözleri diňläň. Içinde täze ses bar bolan söz aэdylanda eliňizi<br />

galdyryň.<br />

– Okaljak sözlemleri diňläň. Olaryň içinde sorag, habar sözlemlerini<br />

tapawutlandyryň.<br />

– Aэdyljak sözleriň içindäki iki basymly sözleri tapyň.<br />

– Эazydaky basym düşэän sözleriň aşagyny çyzyň.<br />

– Eşidэän sözlemleriňizde dyngy belgileriň bar эerlerini dik çyzyklar bilen<br />

belläň.<br />

– Sцzlemde эokary galэan äheň bilen aэdylэan sözüň aşagyny çyzyň.<br />

14


– Eşiden sesiňizi transkripsiэada эa-da harp görnüşinde эazyň.<br />

– Eşiden sözleriňizde näçe bogun bardygyny aэdyň.<br />

– Eliňizdäki эazynyň içinden mugallymyň aэdan sözüni tapyň.<br />

– Aэratynlykda aэdylan seslerden sцz эasaň we ony эazyň.<br />

2. Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmeler.<br />

Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmeler эerine эetirilende, kцpзьlik bolup<br />

gaэtalamak (хор) işine uly orun degişlidir. Fonetik türgünleşik hökmünde geçirilэän<br />

gönükmeleriň arasynda goşgulary, kiçijek dialoglary, hekaэajyklary эat tutup aэtmak<br />

эaly işler gabat gelэдrler. Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmelerden, esasan, şu<br />

aşakdakylary bellemek bolar:<br />

– Mugallymyň aэdan seslerini (sözlerini) onuň yzy bilen gaэtalaň.<br />

– Galdyrylan sözi goşup, aэdylan sцzlemi gaэtalaň.<br />

– Dialogy iki bolup sesli okaň.<br />

– Зekimli we зekimsiz sesleri iki topara bцlьp эazyň we olary sesli okaň.<br />

– Mugallymyň aэdan sцzьndдki sesleri aэratynlykda aэdyp beriň.<br />

– Eşiden sesleriňiziň içindäki зekimli we зekimsiz sesleri aэdyp beriň.<br />

– Elipbiэiň hemme harplaryny aэdyň.<br />

– Eşiden sözleriňizi bogunlara bölüp aэdyň.<br />

– Diktoryň aэtjak sцzlerini diňläň we içinde täze öwrenilen sesler bolan sözleri<br />

iki gezek gaэtalaň.<br />

– Esasy we ikinji derejeli basymlary bolan sözleri diktoryň yzy bilen gaэtalaň.<br />

– Eşiden sesleriňizden söz эasap aэdyň.<br />

– Ýat tutan goşgularyňyzdan birini labyzly aэdyp beriň.<br />

– Magnitafonda eşitdiriljek goşgyny (эazyny, dialogy) эat tutup aэdyp beriň.<br />

Diňlemek we aэtmak ьзin niэetlenen gönükmeler daşary эurt dilini<br />

цwrenэänleriň sesleri, sцzleri, sцzlemleri dogry aэtmagyna uly kцmek edэдr.<br />

Alabama ştatynyň Troy uniwersitetinde hem fonetiki gönükmeleriň birnäçe<br />

görnüşleri okyjylara hödürlenэдr. Talyplar эöriteleşdirilen barlag-tejribe otaglarynda<br />

kompэuterleriň üsti bilen disketlere эazylan gцnьkmeleri işleэдrler. Mugallym bolsa<br />

talyplaryň эumuşlary эerine эetirişlerini Internetiň üsti bilen barlap, düzediş berэдr.<br />

Fonetiki oэunlara Boston uniwersitetiniň alymy professor J.Tikner hem aэratyn<br />

ьns berэär. Onuň pikirine görä, oэunlaryň üsti bilen berilэдn bilimleri talyplar has<br />

эeňil, gowy kabul edэär we olaryň aňynda kop wagtlap durэar.<br />

Biz öz sapaklarymyzda şu aşakdaky fonetik oэunlary ulanэarys we okyjylara<br />

hцdьrleэдris. Sapakda oэunlary has netijeli guramak ьзin bolsa mugallym birnдзe<br />

talaplary berjaэ etmelidir.<br />

1. Her bir didaktiki oэun oэunjaga цwrьlmдn, anyk amaly we terbiэeçilik<br />

maksatlaryň amala aşyrylmagyna эardam etmelidir. Mugallym bolsa oňa ykjam<br />

taээarlanmalydyr.<br />

2. Geзirilэдn oэunlar we эaryşlar okuwçylaryň эaş aэratynlyklaryna,<br />

okatmagyň degişli döwrüne (basganзagyna) gabat gelmelidir.<br />

3. Oэunlar sapakda esasy orny eэelemän, olar öňde goэlan baş maksadyň<br />

15


amala aşyrylmagyna serişde bolup hyzmat etmelidir. Oэunlar bir sapagyň dowamynda<br />

3-5 minutdan artyk bolmaly däldir.<br />

4. Geзirilэдn oэunlara synpyň ähli okuwçylarynyň işjeň gatnaşmagy nazarda<br />

tutulmalydyr.<br />

5. Mugallym her bir geзirilэдn oэnuň maksatlaryny we düzgünlerini<br />

okuwçylara aэdyň düşündirmelidir.<br />

Fonetik oэunlaryň esasy maksady daşary эurt diliniň seslerini, basymlaryny we<br />

beэleki hadysalaryny öwrenmegi kämilleşdirmekden ybaratdyr. Fonetik oэunlaryň şu<br />

asakdaky görnüşlerini nusga hökmünde görkezmek bolar.<br />

“Kцp mysal tapmak” oэny.<br />

Bu oэny sapagyň başlangyç döwründe geзirmek maslahat berilэдr. Okuwзylar<br />

sapakda oturyşlaryna laэyklykda iki эa-da ьз topara bцlьnэдrler. Mugallym kynlyk<br />

bilen aэdylэan sesleriň birini эa-da birnдзesini tagtada эazэar. Okuwçylar bolsa,<br />

gezekili-gezegine şol sese degişli sözleri mümkin boldugyça köpräk эazэarlar we<br />

sesli okaэarlar. Tд okuwзylar mysal tapmasyny bes edэдnзeler oэun dowam edэдr.<br />

Haэsy topar эa-da okuwзy kop mysal aэtsa we эalňyşsyz эazsa, şol hem эeňiji<br />

bolэar.<br />

“Kim kцp bilэдr oэny.<br />

Bu oэny ortaky we эokary synplarda geзirmek gowy netije berэдr. Oэun<br />

geçirmezden birnäçe gün öň mugallym okuwçylara goşgulary paэlap berэдr эa-da<br />

olaryň haэsy çeşmelerden alnyp öwrenilmelidigini salgy berэär. Bellenilen güne çenli<br />

okuwçylaryň hemmesi olary эat tutэarlar. Oэun geзirilende mugallym okuwзylary<br />

toparlara bolэar. Toparlaryň haэsysy goşgulary kop we эalňyşsyz aэtsa, şol hem<br />

эeňiji bolэar.<br />

Bu usullar Dцwletmдmmet Azady adyndaky Tьrkmen milli dьnэä dilleri<br />

institutynda daşary эurt dillerini öwretmegiň milli we dünэä tejribesiniň esasynda<br />

döredilen. Bu usul sapaklarda ьstьnlikli ulanylэan sцzleэiş usulyýetiniň, эagny hünär<br />

dilini öwretmegiň usulyэetiniň esasy usullarynyň biri bolup durэar. Olar talyplaryň<br />

daşary эurt dillerinde sцzleэiş endiklerini ösdürmekde netijeli ulanylэar we talyplaryň<br />

öwrenэдn dillerinde suwara gьrlemegine uly эardam edэдr.<br />

Döwletmämmet Azady adyndaky<br />

Türkmen milli dünýä dilleri instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

23-nji iýuny<br />

А.Гурбанов, Л.Н.Гурбанова<br />

СИТУАЦИИ В ОБУЧЕНИИ СТУДЕНТОВ ИНОСТРАННЫМ ЯЗЫКАМ<br />

Современная политика в области образования проводимая под руководством<br />

Президента Туркменистана нацелена на поднятие уровня его развития до мировых<br />

стандартов через изучение и усвоение международного опыта. Существуют разные<br />

точки зрения на методику преподавания иностранных языков.<br />

В данной статье даются рекомендации по использованию в процессе обучения<br />

16


фонетических упражнений двух типов: фонетических упражнений для слушания и<br />

фонетических упражнений для говорения.<br />

Подобные упражнения по фонетике используются в университете Трой, штат<br />

Алабама, США. Упражнения записываются на дискету. Преподаватель контролирует<br />

выполнение заданий студентами через интернет.<br />

Для развития логического мышления и навыков устной речи на занятиях по<br />

английскому языку полезно использовать фонетические игры. Что касается обучения<br />

студентов иностранным языком, то в ряде стран популярен метод ускоренного<br />

ситуативного обучения.<br />

При проведении фонетических игр преподаватели должны соблюдать<br />

следующие требования:<br />

Игры должны соответствовать уровню обучения, не должны являться основной<br />

целью занятия, а их продолжительность не должна превышать 3-5 минут.<br />

A.Gurbanov, L.N.Gurbanova<br />

SITUATIONS IN TEACHING STUDENTS FOREIGN LANGUAGES<br />

The new educational policy pursued under the leadership of the President of<br />

Turkmenistan is aimed at raising of the level of its development up to the world standards<br />

through studying of the international experience.<br />

There are different methods of teaching of foreign languages.<br />

As to teaching English the method of accelerated situational training is popular in<br />

many countries of the world.<br />

Two types of phonetic exercises are given in this article: phonetic exercises for<br />

listening and phonetic exercises for pronouncing.<br />

The article contains recommendations for the use of phonetic games at the English<br />

classes. Some requirements for the teachers are described:<br />

• the game should correspond to the level of the study;<br />

• the game should not be the main aim of the lesson;<br />

• duration of the game should not be more than 3-5 minutes.<br />

17


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

S.A.Pleskanowskaýa, D.A.Amanmyradowa, A.P.Patyşagulyýew<br />

DEMALYŞ ÝOLLARYNYŇ KESELLERINIŇ DÖREMEGINDE<br />

TOZANLY HOWANYŇ TÄSIRI<br />

Öýkenleriň hünär bilen bagly keselleri (professional) dünýä ýüzünde sosial<br />

medisinanyň we saglygy goraýyş ulgamynyň möhüm meseleleriniň biri bolmagynda<br />

galýar. Aýratynam, bu keselleriň döremegine önümçilik jaýlarynyň howasynyň her<br />

hili maýdajyk tozan görnüşli bölejikler (jisimler) bilen hapalanmagy sebäp bolýar.<br />

Dürli önümçilikde, şol sanda dokma senagatynda işleýän adamlaryň öýken<br />

keselleriniň sebäplerini esasy üç topara bölmek mümkin.<br />

Olaryň birinji toparyna mikroorganizmler (bakteriýalar, termofil aktinomisetler,<br />

kömelekler, sadaja ýa-da ýönekeýje jandarlar) we önüp-ösýän döwürlerinde olaryň<br />

bedeninden bölnüp çykýan önümler (endotoksinler, beloklar, gliko- we lipoproteidler,<br />

polisaharidler, fermentler);<br />

ikinji toparyna gelip çykyşy jandar (haýwan) we ösümlik bolan biologiki işjeň<br />

jisimler;<br />

üçünji toparyna bolsa pes molekulaly birleşmeler (agyr metallar we olaryň<br />

duzlary, fermentler, gormonlar we beýlekiler) girýärler [18-19].<br />

Eger ilkinji iki topara degişli faktorlaryň edýän täsirleri antigen, allergiýa we<br />

zäherleýji häsiýete eýe bolýan bolsalar, pes molekulaly jisimler diňe gandaky beloklar<br />

we bronhoalwelolýarlardan bölnüp çykýan suwuklyk (sekret) bilen birleşenlerinden<br />

soň antigenlik we biologiki işeňňirlik häsiýetine eýe bolýarlar [2,3,14,19]. Şeýle<br />

ýagdaýda endamgarşylykly (антитела) täsiri hem, gaptena hem täze antigen<br />

detereminantyna garşy gönükdirilen bolýar [8,7,19]. Kömrüň, koksuň, gurumyň,<br />

almazlaryň tozanlary, haýwanlardan we ösümliklerden döreýän tozanlar ýokarky<br />

demalyş ýollarynyň nemli bardasyna zyýan ýetirýärler. Bu bölünişige aerozollaryň uly<br />

toparyny (maýdajyk tozanlary) hem goşmak gerek. Bu tozanjyklaryň gönüden-gцni<br />

edэдn tдsirleэjiligi ýokdur. Şeýle tozanjyklara, beýlekileriň arasynda, ýüňüň<br />

mikroworsinkalary we dokma önümçiliginiň gurallarynyň (stanok) düzümine girýän<br />

alýuminiэ hem degişlidir.<br />

Bedene fibrogen täsir etmek tozan bölejikleriniň hemmesine-de mahsusdyr.<br />

Tebigatdaky organiki we organiki dдl antigenler bilen bilelikde howadan yzygiderli<br />

dem almak öýkenleriň alweolýar we interstisial gurluşyna zyýan ýetirip, keseller<br />

toplumynyň döremegine getirýär [2,3,4,10]. Şol topluma ekfogen allergiki<br />

bronhoalweoliti, ýokary duýgurly pnewmoniti (öýken çişmesi), ýaýraw interstisial<br />

pnewmoniýasy, interstisial granulemotoz pnewmoniti, ekzogen цэken granulemotozy,<br />

эaэraw, ingalэasiэa pnewmoniэasy we beэleki keseller girэдrler [2,5,11,18]. Soňky<br />

18


ýyllarda önümçilikde tozanly şertlerde işleýän adamlarda özboluşly däl öýken<br />

keselleriniň arasynda bronhöýken keselleriniň sany gitdigiзe эokarlanэar.<br />

Dьrli hдsiэetli we ululygy 5 mkm-e зenli bolan tozan bцlejikleri dem alnanda<br />

alweollara зenli baryp эetip we sensibilizasiэa dцredip, цэken parenhimasyna, esasan<br />

hem, T-limfositlerden we işjeňligi güýçlenen makrofaglardan ybarat bolan ýaýraw<br />

infiltrasiýasynyň emele gelmegine getirýär [6,15]. Keseliň döremegine<br />

immunotoplum, öýjük arkaly allergiki reaksiýa we alawlamagyň özboluşly bolmadyk<br />

tдsirleri gatnaşýarlar [2,3,11,12].<br />

Ondan başda-da, tozan bölejikleri öýkenlerde saklanyp galyp, olaryň howa<br />

çalyşýan zolagynda birleşdiriji dokumanyň emele gelmegine, şeýle-de, öýkenleriň<br />

bitişmeklerine getirýär. Aerozollaryň täsiri netijesinde dцreэдn pnewmokonioz,<br />

hroniki tozan bronhiti we pnewmoskleroz эaly hьnдr bilen bagly (professional)<br />

keseller Orsэet эaly цsen эurtlarda-da keselleriň arasynda ikinji эerde durэarlar [2,3].<br />

Şunuň bilen baglylykda tozan bölejikleriniň bronhoalweolýar ýoluna edэдn<br />

tдsirini цwrenmek meselesi has эokary derejд galэar. Bu iş tejribesi haýwanlarda-da,<br />

adamlarda-da alnyp barylýar.<br />

Meselem, ak köralakalaryň kekirdewügine 1,25 mg-a çenli mukdarda<br />

owradylan alýuminiý A1 (owuntyklarynyň ululygy 1 mkm we ondan hem kiçi) bir<br />

gezek goýberilende, olaryň öýkenlerinde öňki derejesine gaýdyp gelýän öýjük<br />

reaksiýasy döreýär. A1 aýrylansoň öýkenleriň dokumalarynyň adaty morfologiýasy<br />

dikelýär. Bu metalyň mukdarynyň 10-a çenli ýokarlandyrylmagy öýken<br />

dokumalarynda bronhlaryň töweregindäki alweolэar dokumalarynyň aralyk sklerozyna<br />

we düwünler görnüşinde öňki kadasyna öwrülmeýän üýtgeşmelere getirýär.<br />

Alýumininiň has ýokary (40 mkg-a çenli), ýagny silokotiki hadysalarynyň ýüze<br />

çykmagyna getirýän SiO 2<br />

-niň mukdarlaryna golaэ mukdary öýkenleriň has aýdyň<br />

fibrozyna getirýär. Bu fibroz sklerotiki düwünjikler görnüşinde ýüze çykýar.<br />

Alýuminiý okisiniň gidraty (A1-niň 10 mg hasabyndan) alweolýar<br />

epiteliýasynyň bitişmegine A1-den has güýçli täsir edýär. Süýümli birleşdiriji<br />

dokumanyň bitişmegi we merkezi (makrofaglardan ybarat bolan) gialinzirleşýän<br />

sklerozirlenen düwünjikleriň emelegelme hadysasy bolup geзэдr [10,7].<br />

Kцmьr tozanyndan, şeýle-de emeli ýa-da tebigy grafitden uzak wagtyň<br />

dowamynda dem almak ýa-da bu tozanlary köralakalaryň kekirdewügine goýbermek<br />

tozan öýjükleriniň toplanmaklaryna, bronhitiň ýa-da peribronhitiň döremegine, soňra<br />

bolsa öýkenleriň ýaýraw we düwünli fibrozyna getirýär, işjeň kömrüň we süňkkömrüň<br />

tozany цэkenlerde antrakoza gцrnüşinde geçýän üýtgeşmelere alyp barýar. Şeýle<br />

ýagdaý bagryň, böwrekleriň we miokardyň zaýalanmagyna getirэдr [5,11,20].<br />

Tebigy we emeli almazlaryň tozanynyň fibrogenlik häsiýeti gowşak bolup,<br />

pnewmokonioza sebäp bolýar. Dörän pnewmokonioz ýaýraw-sklerotiki we tozan<br />

ojajyklaryny giç emele getirýän görnüşli bolýar. Şeýle ojajyklar emeli almazlaryň<br />

tozanyndan döränlerinde has aзyk-aýdyň bildirýärler. Alakalaryň kekirdewügine<br />

gurumyň goýberilmegi aýdyň bildirýän pnewmokoniotiki üýtgeşmelere getirýär. Slans<br />

mazuty we slansyň gaty эangyjy эananda emele gelэдn gurum bolsa howply çişiň<br />

döremegine alyp barýar, üstesine-de, gurum bölejikleriniň dispersligi azaldygyзa<br />

(kiзeldigiзe) olaryň kanserogenlik täsiri ýokarlanýar. Syçanlaryň hamyna tebigy gazyň<br />

19


elektrokrekingi netijesinde alynýan gurum çalnanda hem howply çiş döreэдr [21].<br />

Gurum tozany bilen uzak wagtlap dem almak syçanlaryň dişleriniň we agzynyň nemli<br />

bardasynyň zaýalanmaklaryna getirýär [16]. Bu topara degişli jisimleriň demalyş<br />

synalaryna düşmegi ýokarky demalyş ýollarynyň atrofiýasyna ýa-da gipertrofiýasyna<br />

getirэдr. Bu jisimler öýkenlerde saklananlarynda bolsa howa çalyşýan zolakda<br />

birleşdiriji dokumalaryň emele gelmegine we öýkenleriň bitişmegine (fibrozyna)<br />

getirэдr. Şunlukda, 2 tipli pnewmositleriň saýlama görnüşinde zaэalanma emele gelip,<br />

olar RADS-a, цэkenleriň fibrozyna, böwrek ýetmezçiligine sezewar bolэarlar [20].<br />

Asbestiň täsiri astynda dörän öýkenleriň dokumaiçki giňişleýin fibrozy, beýleki<br />

sebäplere görä dörän fibrozda bolşy ýaly, restriktiw öэken halkasy bilen utgaşyp<br />

gidýär [11,12,18]. Onuň alamatlary öýken göwrüminiň peselmegini, aýratyn hem,<br />

1sekuntda forsirlenen ekspirator göwrümiň forsirlenen ýaşaýyş sygymyna<br />

(FEVi/FVC%) bolan gatnaşygyny saklap, ýaşaýyş sygymynyň azalmagyny, öýkenleriň<br />

ýumşamagyny öz içine alýar. Emma FEVi/FVC ululygyň peselmegi bilen howa<br />

akymynyň çäklenmegi hem bolup biler. Bu hadysa daşky gurşawyň tozanly<br />

bolmagyna ýa-da çilim çekilmegine garşy bolan jogapdyr. Asbestozyň irki<br />

döwürlerinde, haçan-da garşylyk keselçilik üýtgeşmeleri peribronhiolýar fibroz bilen<br />

çäklenen wagty, hatda ondan hem öň, ýagny yzygiderli bolmadyk ownujak garalan<br />

ýerler kükrek öýjüginiň rentgenogrammasynda entek görünmeýän wagtlarynda-da,<br />

inçe demalyş ýollarynda respirator disfunksiýasy döreýär. Dem goýbermegiň<br />

ortasynda iň ýokary akymyň peselmegi asbestozda respirator disfunksiýasynyň<br />

ýeke-täk alamaty bolup biler. Keseliň irki döwürlerinde agrama (işe, ýüke) bolan<br />

reaksiýa (jogap, täsir) ýaramazlaşýar. Bu ýagdaý wentilýasiýanyň ýokarlanmagy<br />

hem-de dem almagyň çaltlaşmagy we ýüzleý dem almagyň haýryna kisloroda bolan<br />

islegiň peselmegi görnüşinde ýüze çykýar. Netijede, howa (kislorod) alyş-çalşygynyň<br />

gowşamagy peýda bolýar. Kesel agyrlaşdygyça howa alyş-çalşygynyň bozulmagy üçin<br />

gerek bolan agram azalýar. Asbestozdan jebir çekýän kesellileriň öýken halkasynda<br />

restruktiw we obstruktiw üýtgeşmeleriň ýüze çykmak mümkinçiligini göz öňünde<br />

tutup, tejribeli lukman oňa anyklamak üçin gural hökmünde düşünmän, öýkenleriň<br />

işiniň gowşamagy diýip düşünýär. Öýkenleriň ýerine ýetirýän işleri, aýratynam,<br />

olaryň ýaşaýyş sygymy (göwrümi), uzak wagtlap aýry-aýry gözegçilikleri ýa-da<br />

epidemiologiki barlaglary geçirmekde, meselem, täsir kesilensoň asbestozyň ösüşini<br />

ýa-da asbest bilen baglanyşygy plewra keselleriniň döremeklerini yzarlamak üçin<br />

peýdaly guraldyr [5,6,8].<br />

Öýkenlerde asbestoz bilen baglanyşykly ýüze çykarylan patologiki üýtgeşmeler<br />

damar we bronhial deformasiýasy bilen alamatlanýarlar we alweolýaryň hem-de<br />

dilimara germewjikleriň nädogry galňamagy bilen utgaşyp gidýär.<br />

Interstisial fibroza goşmaça: palçyk-slanes pnewmokonioz zerarly zaýalanan<br />

öýkeniň nusgalygy öýken kökleriniň töwereginiň garalan ýerleriniň ulalandygyny<br />

görkezýär. Bu ýagdaý palçyk slansynyň tozanynyň düşmegi we öýken derwezeleriniň<br />

gän mäzlerinde skleretiki üýtgeşmeleriň emele gelmekleri bilen baglanyşyklydyr [17].<br />

Biziň alymlarymyzyň geçiren barlaglary asbestosement önümçiliginde işleýän<br />

işgärlerde hem öýjük hem gumoral immunitetiniň ýetmezçilik edýändigini görkezýär.<br />

Olarda immunitetiň fagositar bölegi hem jebir çekýär, ýiti respirator keselleri bilen<br />

20


kesellemek howpy ýokarlanýar. Howa pürkülen interferondan dem almak işgärleriň<br />

arasynda öýken keselleriniň döremeginiň öňüni almakda örän gowy peýda berdi [1].<br />

Aýnasüýümiň (стекловолокно) adam saglygyna edýän täsiri tejribe<br />

haýwanlarynda we MMVF önümçiliginde işleýänleriň kesellemeklerinde hem-de ölen<br />

adamyň öýkeni açylyp barlanan derejesinde öwrenildi. Köralakalaryň kese kesimi<br />

1mkm we uzynlygy 20 mm bolan ikigörnüşli senagat aýnapagtasy (стекловата) bilen<br />

dem almaklarynyň netijesini öwrenmeklik öýken öýjükleriniň aram reaksiýasyny we<br />

dem almak kesilensoň olaryň bölekleýin öňki kaddyna dolanyp gelýändiklerini ýüze<br />

çykardy. Şular ýaly netije haýwanlar şlak pagtasy bilen dem alanlarynda hem ýüze<br />

çykaryldy. Haýwanlar mineral pagtasy bilen dem alanlarynda gowşak fibroz döreýär.<br />

Köralakalar gyzgynlyga durnukly keramiki süýümler bilen çydap bolýan iň ýokary<br />

250 süýüm/ml mukdarda dem alanlarynda olaryň öýkenlerinde howply çiş, ýagny<br />

düwnük (рак) keseli, mezotelioma, plewral we öýken fibrozy; homýaklarda<br />

mezotelioma, plewral we öýken fibrozy döreýär.<br />

75 we 120 süýüm/ml-de köralakalarda diňe mezotelioma we gowşak fibroz,<br />

25 süýüm/ml-de bolsa öýkenleriň öýjükleriniň reaksiýasy bildirýär [6].<br />

Biogen allergenlerine kömelejikler, haýwan proteinleri, terpenler, tozan<br />

sakyrtgalary we enzimler degişlidirler. Oba hojalygynda biogen allergenleriň köp<br />

bölegi mallaryň derileriniň proteinlerinde, tüýlerde, tezegiň we peşewiň proteinlerinde<br />

bolýarlar. Allergenler her hili önümçilik işlerinde-de, meselem, fermentasiýa<br />

geçirilende, derman taýýarlanylanda, çörek bişirilende, kagyz öndürilende, agaç<br />

ýa-da tagta kesilende, fermentleri hem-de waksinalary öndürmekde we dokumalary<br />

ösdürip ýetişdirmek işlerinde hem bolýandyrlar.<br />

Allergenler duýgur adamlarda allergiki rinitiň, konýuktiwitiň we demgysmanyň<br />

alamatlary ýaly alamatlaryň döremegine getirip bilerler. Allergiki alweolit demalyş<br />

ulgamynyň zaýalanmagynyň alamatlarynyň ýiti görnüşde ýüze çykmaklary bilen<br />

alamatlanýar. Şeýle alamatlara üsgülewük, gagşamak, gyzgynlyk, kelle we et agyrylary<br />

degişli bolup, olar öýkenleriň fibrozyna getirip bilerler [6]. Öýkenler şöhlelenmä<br />

(radiasiýa) duýgur däl diýlip hasaplanylýar. Emma gysga wagtlap 6-dan 10SV-e çenli<br />

mukdar bilen şöhlelendirilen ýerde bir aýdan üç aýa çenli ýiti pnewmoniýanyň<br />

döremegine getirip biler. Eger-de öýken dokumalary uly göwrümde zaýalanan bolsalar,<br />

onda birnäçe hepdäniň dowamynda demalyş ýetmezçiligi ýa-da ençeme aý-ýyl geçensoň<br />

öýken fibrozy we “öýken ýüregi” döräp biler [ISRP, 1984; UNSCEAR, 1988].<br />

Soňky ýyllarda beýleki sebäpler bilen bir hatarda her hili bioorganiki<br />

faktorlaryň täsiri astynda bronhöýken keselleriniň hem döreýändikleri barada köp<br />

maglumatlar toplandy. Olaryň ýüze çykmaklarynda daşky we önümçilik gurşawlaryny<br />

hapalaýan mikroorganizmler we olaryň endotoksinleri hem-de biologiki işjeň<br />

substansiýalary esasy ähmiýete eýedirler. Şeýle mikroorganizmlere kömelekler, her<br />

dürli aspergiller, alternariýalar, termofol aktinomisetler, her dürli gramotrisatel<br />

bakteriýalar degişlidirler [2,3,20,14,19]. Olara tebigy süýümli maddalar (pagta, zygyr,<br />

kenep (kendir), agaç, agawa we beýlekiler) bilen iş salyşýan işgärleriň köp böleginiň<br />

keselleýän hünär bilen bagly bolan bissinoz öýken keseli hem degişlidir. Bu kesel<br />

ösümlik tozanlary bilen dem alnanda döreýär [2,3,4,13,14]. Bissinozyň döremeginde<br />

21


ösümlik tozanlarynyň, bakterialaryň endotoksinler bilen bilelikdäki edýän täsirlerine<br />

uly ähmiýet berilýär [9].<br />

Şeýlelikde, önümçilik jaýlarynda tozanyň ownujak bölejikleriniň bolmagy<br />

bronhlarda we öýkenlerde keselçilik hadysalarynyň döremeklerine getirýär. Şeýle<br />

şertlerde işleýän işgärleri diňe bir tozan böleklerinden goramak bilen çäklenmän,<br />

olaryň bedeniniň durnuklylygyny ýokarlandyrmaga gönükdirilen öňünalyş çärelerini<br />

hem amala aşyrmak gerek. Asbestosement, dokma we pagtany gaýtadan işläp<br />

çykarýan önümçiliklerde işleýän işgärleriň saglygyna howp salyp biläýjek hadysalary<br />

öz wagtynda ýüze çykarmak üçin, habar berişli, elýeterli we ykdysady taýdan amatly<br />

bolan barlag usullaryny işläp düzmek zerur.<br />

Türkmen döwlet lukmançylyk<br />

instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

1-nji maýy<br />

EDEBIЭAT<br />

1. Атдаева М.К., Ботанжян М.Г., Зименкова И.Б. Иммуностимуляция у рабочих с<br />

различными условиями труда. Здравоохранение Туркменистана. 1995.<br />

2. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности. стр. 449, 1999.<br />

3. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности. стр. 345, 2000.<br />

4. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности. издание 3, (исправленное и<br />

дополненное). стр. 488, 2001.<br />

5. Болезни органов дыхания. Под ред. Н.Р.Палеева. Том 4, стр. 7-22. М.:<br />

Медицина, 1990.<br />

6. Гафуров Карим. Экзогенный аллергический альвеолит хлопкопереработчиков.<br />

Автореф. дисс... докт. мед. наук. стр. 29. М., 1992.<br />

7. Keller R.H., Fink J.N. Immunoloregulation in hypersensitivity pneumonitis. //<br />

J.Clin.Immunol. Vol. 2, P. 46-58, 411, 1982.<br />

8. Клиническая иммунология и аллергология. Под ред. Г.Лолора, Т.Фишера,<br />

Д.Адельмана. стр. 806, М.: Практика. 2000.<br />

9. Лазарев Н.В. Вредные вещества в промышленности. Ч.2, стр. 621, 1965.<br />

10. Лазарев Н.В. Вредные вещества в промышленности. Ч.3, стр. 608, 1977.<br />

11. Morgan W.K., Westerling J. Byssinosis: some unans wered questions. // Amer. Rev.<br />

resp. Dis. Vol. 126, N2, P. 354-357, 1982.<br />

12. Pickering C.A.C., Newman – Taylor A.I. Extrinic allergic bronchioloalviolitis.<br />

Occupatioal Lung Disorders. Ed Parkers WR. Butterworth Heinemann. P. 667-709,<br />

Oxford, 1994.<br />

13. Починок А.П. Энциклопедия по безопасности и гигиене труда. Том 1,<br />

стр. 1280, 2001.<br />

14. Починок А.П. Энциклопедия по безопасности и гигиене труда. Том 2,<br />

стр. 926, 2001.<br />

15. Salvaggio J.E., De Shazo P.D. Pathogenesis of hypersensitivity pneumonitis. Chest.<br />

Vol.89, suppl. 3, P. 190-193, 1986.<br />

16. Ходош Е.М., Кидонь В.П. Об информативности эпидемиологических<br />

показателей, характеризующих бронхиальную астму и хронические<br />

обструктивные заболевания легких. Укр. пульм. ж. №3, стр. 63-66, 1999.<br />

17. Хронические заболевания легких. Под ред. А.Н.Кокосова и др., К., стр. 196, 1986.<br />

22


18. Schyler M. The diagnosis of hypersensitivity pneumonitis. Chest. V. 111,<br />

P.534-536, 1997.<br />

19. Чучалин А.Г., Копылев И.Д. Аллергические заболевания легких. В кн.: Болезни<br />

органов дыхания. стр. 7-64. М.: Медицина, 1990.<br />

20. Чучалин А.Г. Хронические обструктивные заболевания легких. стр. 510. М.:<br />

Медицина, 2000.<br />

21. Shimazu K., Ando M., Sakata T. Hypersensitivity pneumonitis induced by<br />

Trichosporon cutaneum. Amer. Rev. resp. Dis. Vol.130, N3, P. 407, 1984.<br />

С.А.Плескановская, Д.А.Аманмурадова, А.П.Патышагулыев<br />

О РОЛИ ЗАПЫЛЕННОСТИ ВОЗДУХА В РАЗВИТИИ<br />

БРОНХОЛЕГОЧНОЙ ПАТОЛОГИИ<br />

В последние годы в структуре неспецифических заболеваний легких самых<br />

развитых стран все больше увеличивается доля бронхолегочной патологии, связанной<br />

с производственной деятельностью в условиях повышенной запыленности. Особенно<br />

большую роль в их формировании играет загрязнение воздуха производственных<br />

помещений: 1) микроорганизмами, 2) биологически активными субстанциями животного<br />

и растительного происхождения; 3) низкомолекулярными соединениями. Механизм их<br />

действия обусловлен либо прямыми антигенными, аллергизирующими и токсическими<br />

свойствами, либо их способностью комплексировать с белками сыворотки крови и<br />

бронхоальвеолярных секретов. Для всех пылевых частиц характерно фиброгенное<br />

действие на организм. Пылевые частицы (менее 5 мкм) достигая альвеол, вызывают<br />

сенсибилизацию и последующую диффузную инфильтрацию легочной паренхимы<br />

клетками, преимущественно Т-лимфоцитами и активированными макрофагами,<br />

иммунными комплексами. В результате развиваются заболевания легких: экзогенный<br />

аллергический бронхоальвеолит, гиперчувствительный пневмонит, диффузная<br />

интерстициальная пневмония, интерстициальный гранулематозный пневмонит,<br />

экзогенный легочный гранулематоз, диффузная, ингаляционная пневмопатия и др. В<br />

связи с этим, все более интенсифицируются исследования по изучению влияния<br />

различных видов пылевых частиц на бронхоальвеолярный тракт, как экспериментальных<br />

животных, так и человека. Показано, что при вдыхании крысами микрочастиц<br />

алюминия, угольной пыли происходит разрастание волокнистой соединительной ткани<br />

и образование склерозированных узелков, центр которых (состоящий из макрофагов)<br />

гиалинизируется. Злокачественные новообразования возникают при вдыхании и<br />

нанесении на кожу мышей сажи, получаемой в результате электрокрекинга природного<br />

газа. Обширный внутритканевый фиброз и рак легких могут быть вызваны<br />

воздействием асбеста, курением, воздействием стекловолокна жаропрочных<br />

керамических волокон, биогенных аллергенов (к ним относятся грибки, животные<br />

протеины, терпены, пылевые клещи и энзимы). Значительная часть биогенных<br />

аллергенов в сельском хозяйстве содержится в протеинах шкур животных, в волосках<br />

меха и в протеинах фекалий и мочи. Аллергены присутствуют при различных<br />

производственных процессах, например при осуществлении ферментации, изготовлении<br />

лекарств, хлебопечении, производстве бумаги, обработке древесины (распилочные цеха,<br />

производство), а также в биотехнологии (производство ферментов и вакцин, культур<br />

тканей) и при производстве специй.<br />

Таким образом, наличие микрочастиц пыли в производственных помещениях<br />

23


способствует развитию патологического процесса в бронхах и легких. Охрана труда<br />

работающих в этих условиях лиц должна быть направлена не только на снижение<br />

концентрации пылевых частиц во вдыхаемом воздухе. Чрезвычайно важно проводить<br />

профилактические мероприятия, направленные на повышение сопротивляемости<br />

организма. Необходимо наработать информативные, доступные и экономически<br />

выгодные тесты скрининговых исследований для своевременного выявления риска для<br />

здоровья работающих в асбестоцементной, ткацкой, хлопкоперерабатывающей<br />

промышленности.<br />

S.A.Pleskanovskaya, D.A.Amanmuradova, A.P.Patyshagulyyev<br />

ON THE ROLE OF DUSTED AIR IN THE DEVELOPMENT OF<br />

BRONCHOPULMONARY PATHOLOGY<br />

In the structure of nonspecific lung diseases of highly developed countries the portion<br />

of bronchopulmonary pathology increases more and more in the past years due to the industrial<br />

activity in conditions of high dustiness. Contamination of air in industrial premises plays a<br />

substantial role in the formation of Pollution by: 1) micro organisms, 2) biologically active<br />

substances of animal and plant nature, 3) low-molecular compounds. The mechanism of their<br />

action is conditioned either by direct antigenic, allergic and toxic features or their ability to<br />

complex with HBeAg proteins and bronchoalveolar secretion. All dust particles have typical<br />

fibrogen affect to the body. Dust particles (less than 5 micrometers) reaching alveolus cause<br />

sensibility and subsequent diffusive infiltration of lung parenchyma by cells, chiefly by<br />

T-lymphocytes and activated macrophages, immune complexes. As a result lung diseases<br />

develop: exogenous allergic bronchoalveolitis, hypersensitive pneumonitis, diffusive interstitial<br />

pneumonitis, interstitial granulomatous pneumonitis, exogenous lung granulomatosis, diffusive,<br />

inhalation pneumopathy and so forth. In connection with this, more and more researches are<br />

intensively conducted on examination of impact of various types of dust on bronchoalveolar<br />

tract, of both experimental animals and human being. It is known that when rats inhale<br />

microparticles of aluminium, coal dust the growth of fibers of connective tissue occurs and<br />

formation of sclerosed nodes the center of which (consisting of macrophages) hyalinizes.<br />

Malignant neoplasms occur while inhaling and spreading mouse soot on skin, which derives<br />

as a result of electrocracking of natural gas. Extensive interstitial fibrosis and lung cancer<br />

could be caused by impact of asbestos, smoking, glass fibre of heatproof ceramic fibers,<br />

biogenic allergens (such as fungi, animal proteins, terpenes, dust pincers and enzymes).<br />

Considerable part of biogenic allergens in agriculture is contained in proteins of animal skin,<br />

fur and protein of faeces and urine. Allergens are present in numerous industrial processes,<br />

for instance in realization of fermentation, manufacturing of medicine, baking of bread, paper<br />

production, wood processing (sawing works, manufacture), as well as biotechnology<br />

(production of enzymes and vaccines, tissue culture) and in production of spicery.<br />

Thus, if there are microparticles of dust in industrial premises it promotes the<br />

development of pathologic process in bronchi and lungs. Labor protection of those who work<br />

in such conditions should not only focus on lowering the concentration of dust particles<br />

inhaled with air but also it is highly recommended to conduct preventive actions towards the<br />

improvement of body resistance. It is necessary to work on informative, available and<br />

economically profitable tests of screening researches for timely risk identification for the health<br />

of those who work in asbestos-cement, textile and cotton processing industry.<br />

24


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

H.J.Jumaýew, M.Ö.Kulow<br />

TÜRKMENISTANYŇ ŞERTINDE PARODONT DOKUMA KESELLI<br />

NÄSAGLARDA KLINIKI-LABORATOR BARLAGLARYŇ<br />

GÖRKEZIJILERI<br />

Ilat arasynda parodontdokuma keselleriniň ýaýramagynyň sebäplerini we geçiş<br />

aýratynlyklaryny öwrenmek, bejeriş usullaryny we öňünalyş эollaryny seljerip saэlap<br />

almak meselesi häzirki zamanyň wajyp meseleleriniň biri bolup durэar [1,4,3,7]. Ylmy<br />

çeşmeleriň maglumatlaryna görä ýerleşэan эerine, ýaşaýyş hem-de durmuş şertlerine<br />

baglylykda dürli ýurtlarda ilatyň 65-80%-nde, эagny 35-44 ýaşdaky adamlarda<br />

parodontdokuma keseliniň dürli görnüşleriniň duş gelýanligi bellenilэar [5,3].<br />

Parodontdokumanyň zeperlenmegi, çişmegi netijesinde fermentler цэjьklerden<br />

эuwlup aэrylэar we olar gana, gan suwuklygyna, biologik suwuklyklara geзip, olaryň<br />

işjeňligini эokarlandyrэar hem-de olar dokumalaryň zeperlenmekleriniň çuňlugyny we<br />

derejesini kesgitlemekde anyklaэjy bolup hyzmat edэдr. Sьlekeэde we<br />

parodontdokumanyň зykarэan suwuklygynda oэuk fermentleriň işjeňligi<br />

parodontdokumanyň nemli bardasynyň sudurynyň biteweliginiň ýagdaýyny görkezýär<br />

we parodontdokumada destruktiw hadysanyň, çişme hadysasynyň agyrylyk<br />

derejelerini, çişe garşy geçirilen bejerginiň netijeliligini anyklamaga эardam berэдr<br />

[2,6,8,9,10]. Şeýle hem olar belli bir derejede gaýtadan bitip dikelmek hadysasyny<br />

we bedeniň goraýyş güýçlerini gözegçilikde saklaýar.<br />

Parodontdokumanyň nemli bardasyndan зykэan suwuklykda we garyşyk<br />

sülekeýde fermentleriň öwrenilmegi kцpsanly alymlarda gyzyklanma dцretdi<br />

[8,9,10,11]. Parodontdokumanyň destruksiýasy bolmak bilen çişme – distrofiki<br />

hadysasy peэda bolэar, bu эagdaэda fermentleriň, hususan-da, turşy we aşgar<br />

fosfatazalarynyň, şol sanda olaryň önümleriniň orny uludyr.<br />

Işiň maksady parodontdokuma keselli nдsaglaryň kliniki aэratynlyklaryny we<br />

agyz boşlugynyň suwuklygynyň düzьmindдki fermentleriň ýagdaýyny цwrenip,<br />

bejeriş we öňünalyş usullarynyň эollaryny kesgitlemekden ybaratdyr.<br />

Öňьmizde goэlan maksada эetmek ьзin Aşgabadyň azyk senagat<br />

maşyngurluşyk zawodynda işleýän 16-49 ýaş aralykdaky parodontdokuma keselli<br />

(gingiwit we parodontit) nдsaglaryň 89 sanysy we TDLI-niň terapewtiki<br />

stomatologiýa kafedrasyna agyz boşlugynyň kesellerini bejertmek ьзin эьz tutanlar<br />

laboratoriэa barlagyndan geзirilip anyklanyldy. Barlag BSGG tarapyndan hцdьrlenen<br />

karta boэunзa doldurylyp geзirildi [5,3]. Kartada CPITN indeksi boэunзa<br />

parodontdokumanyň bejergä mätäçligi we nasag bilen эцrite sorag-jogap geзrimek<br />

arkaly keseliň agyrlyk derejesi anyklanyldy.<br />

25


Parodont kesellerini we onuň geçiş aýratynlygyny düýpli öwrenmek maksady<br />

bilen, nдsaglaryň hemmesi ýaşyna görä 4 topara bцlьndi.<br />

I. 16-19 ýaşly;<br />

II. 20-29 ýaşly;<br />

III. 30-39 ýaşly;<br />

IV. 40-49 ýaşly.<br />

Deňeşdirmek ьзin TDLI-niň stomatologiýa fakultetiniň 23 sany sagdyn<br />

parodontly talyplary saэlanyp alyndy. Toparlara bцlnen näsaglaryň ýaşy we keselleriň<br />

kliniki alamatlarynyň agyrlyk derejeleri boýunça bölünişi 1-nji tablisada gцrkezilэдr.<br />

1-nji tablisa<br />

Gingiwit we parodontit keselli näsaglaryň toparlara bölünişi<br />

Keseliň görnüşleri<br />

Agyrlyk Näsaglaryň<br />

Ýaşy<br />

derejesi sany 16-19 20-29 30-39 40-49<br />

Ь znьksiz эerli<br />

kataral gingiwit<br />

Ýeňil<br />

Orta<br />

9<br />

11<br />

5<br />

2<br />

4<br />

7<br />

–<br />

2<br />

–<br />

–<br />

Üznüksiz ýaýraň<br />

kataral gingiwit<br />

Ýeňil<br />

Orta<br />

6<br />

12<br />

2<br />

3<br />

4<br />

6<br />

1<br />

2<br />

–<br />

1<br />

Ь znьksiz эerli<br />

parodontit<br />

Ýeňil<br />

Orta<br />

7<br />

14<br />

1<br />

–<br />

4<br />

8<br />

2<br />

5<br />

–<br />

1<br />

Üznüksiz ýaýraň<br />

parodontit<br />

Ýeňil<br />

Orta<br />

9<br />

21<br />

1<br />

–<br />

3<br />

8<br />

3<br />

7<br />

2<br />

6<br />

Jemi 89 14 44 21 10<br />

Barlaglaryň netijeleri parodontkeselli näsaglaryň şahsy kartasyna bellenildi.<br />

Onda pasport maglumatlary, keseliň taryhy, kliniki-funksional barlaglaryň, geçirilen<br />

toplumlaýyn bejerginiň netijeleri ýazyldy.<br />

Barlag we gözegçilik toparyndaky näsaglaryň gözegçilik edilýän we bejergi<br />

geçirilýän döwründe dişýanynyň (parodont) dokumasynyň ýagdaýyna obýektiw baha<br />

bermek üçin aşakdaky gцrkezilen barlag usullary ulanyldy:<br />

– agyz boşlugynyň arassaçylyk ýagdaýyny kesgitlemek (Greiene-<br />

-Vermillion, 1964);<br />

– CPITN – indeks boэunзa (BSGG, 1978) parodont keselleriň bejergд<br />

mätäçligini kesgitlemek;<br />

– B.U.Kulaženkonyň usuly (1960) boýunça parodontdokumanyň gan<br />

damarlarynyň durnuklylygyny kesgitlemek;<br />

– Sülekeýde turşy fosfotazanyň işjeňligini kesgitlemek (1971-nji ýylda<br />

В.С.Куликова we başga ýazarlar bilen bilelikdäki) işleri geçirildi.<br />

Barlaglaryň netijeleri<br />

Sorag-jogap arkaly geçirilen barlaglaryň netijesinde parodontdokuma keselli<br />

näsaglaryň 89-syndan 78-siniň (87,64%) ýaramaz endikli (çilim çekýän, nas atýan we<br />

ş.m.) näsagdygy, ýagny 51-sanysynyň (65,38%) çilim çekýändigi, 27-sanysynyň bolsa<br />

(34,62%) nas atýandygy anyklanyldy. Şeýlelikde, ýüze çykarylan maglumatlaryň<br />

parodontdokuma keselleriniň döremeginiň we onuň gaýraüzülmeleriniň öňüni<br />

almakda peýdasy köpdür.<br />

26


Parodontdokuma keselleriniň döremeginiň we agyrlaşmagynyň agyz<br />

boşlugynyň arassaçylyk ýagdaýlaryna berk baglydygyny цwrenmeklik meselesine<br />

alymlar tarapyndan aэratyn ьns berilэдr. Biz gцzleg işimizde Grin-Wermillion indeksi<br />

boýunça agyz boşlugynyň arassaçylyk эagdaэlaryny цwrendik.<br />

Barlagyň netijesinde Grin-Wermillion boýunça arassaçylyk indeksiniň<br />

görkezijileri boýunça parodont keseliniň agyrlyk derejesiniň ýokarlanmagy bilen agyz<br />

boşlugynyň arassaçylygynyň juda pese düşэдnligi anyklanyldy.<br />

I toparda ortaça sany 1.8+0.08 ölçeg birligine deň bolup, deňeşdirilýän<br />

topardaky görkezijilerden 0.7+0.07 цlзeg birliginden ýokary (P


parodontdokumadaky çydamlylygy aşaky äňdäkiden beýik bolandygy we keseliň<br />

derejesiniň agralmagy bilen ownuk gan damarlaryň çydamlylygynyň peselэдnligi<br />

anyklanyldy.<br />

Ol ortaça ýokarky äňiň alyn dişleriniň sebitinde:<br />

I toparda 38.7+0.7 sekunda;<br />

II toparda 24.3+0.3 sekunda;<br />

III toparda 18.6+0.06 sekunda deň boldy.<br />

Aşaky äňde:<br />

I toparda 35.2+0.5 sekunda;<br />

II toparda 21.4+0.4 sekunda;<br />

III toparda 17.4+0.03 sekunda deň boldy.<br />

Şol bir wagtda deňeşdirilýän toparda ýokarky äňde 58.3+0.4 sekunda we aşaky<br />

äňde 56.7+0.7 sekunda deň bolup, bu barlag topardakylardan dogrulygy beýikdir,<br />

ýagny I toparda P


3-nji tablisa<br />

Parodontkeselli näsaglaryň garyşyk sülekeýinde turşy we aşgar fosfatazalarynyň<br />

gцrkezijileri<br />

Barlagdan geзirilenleriň<br />

ýaşy<br />

Turşy fosfataza (Р) Aşgar fosfatazasy (Р)<br />

16 – 19 1,58 + 0,019 Р > 0,05 1,384 + 0,42 Р > 0,05<br />

20 – 29 1,82 + 0,07 Р > 0,05 1,31 + 0,06 Р > 0,05<br />

30 – 39 1,97 + 0,07 Р > 0,05 1,51 + 0,08 Р > 0,05<br />

40 – 49 1,78 + 0,07 Р > 0,05 1,15 + 0,07 Р > 0,05<br />

Deňeşdirilýän topar 19 – 30 1,35 + 0,04 Р > 0,05 1,01 + 0,05 Р > 0,05<br />

Barlag edilen 16-19 ýaşly topar adamlarda, esasan, parodontdokumasynda<br />

çişme hadysasy – üznüksiz kataral gingiwitiň ortaça we agyr derejeleri ýüze<br />

çykaryldy. Beýleki galan barlag geзrilэan toparlardaky (20-49 ýaşly) näsaglaryň esasy<br />

böleginde bolsa parodontitiň dürli görnüşindäki agyrlyk derejesi anyklanyldy.<br />

Tablisadan görnüşi ýaly, parodontkeselli näsaglaryň garyşyk sülekeýinde turşy<br />

we aşgar fosfotazalarynyň möçberi çişme hadysasynyň agyrlyk derejesine we<br />

näsaglaryň ýaşynyň ulalmagyna baglylykda beýgelýär, emma 40-49 ýaşly näsaglarda<br />

birazrak peselэдr.<br />

4-nji tablisa<br />

Bölnüp çykýan arassa sülekeýde fermentleriň gцrkezjileri<br />

Barlagdan geзirilenleriň<br />

ýaşy<br />

Turşy fosfataza (Р) Aşgar fosfatazasy (Р)<br />

16 – 19 1,26 + 0,02 Р > 0,05 0,69 + 0,03 Р > 0,05<br />

20 – 29 1,34 + 0,07 Р > 0,05 1,34 + 0,30 Р > 0,05<br />

30 – 39 1,48 + 0,04 Р > 0,05 1,11 + 0,07 Р > 0,05<br />

40 – 49 1,36 + 0,07 Р > 0,05 0,91 + 0,06 Р > 0,05<br />

Deňeşdirilýän topar 19 – 30 0,78 + 0,08 Р > 0,05 0,63 + 0,03 Р > 0,05<br />

Biohimiki barlaglaryň analiziniň görkezijisinden bilnişi ýaly, bölnüp çykýan<br />

arassa sülekeýde turşy we aşgar fosfatazalarynyň möçberi garyşyk sülekeýdäki bilen<br />

deňeşdirilende birazrak peselýär, aýratyn hem, bu hadysa barlanyp deňeşdirilýän<br />

toparda aýdyň bildirýär. Meselem, garyşyk sülekeýde turşy fosfatazanyň möçberi<br />

1.35+0.04 mkg, bölnüp çykýan arassa sülekeýe garşy 0.78+0.08, tapawudy 2 esse<br />

(P >0.001). Şonuň ýaly alamatlar aşgar fosfatazasynda hem bellenýär: 1.01+0.05<br />

onuň garşysyna 0.63+0.03 (P > 0.001).<br />

Biziň barlaglarymyzyň görkezişine görä, gingiwit we parodontit keselli<br />

nдsaglarda parodontdokumanyň çykarýan suwuklygynda turşy fosfatazanyň möçberi<br />

garyşyk we bölnüp çykýan arassa sülekeýdäki bilen deňeşdirilende 0.7-1.5 esse<br />

köpdür. Ol keseliň agyrlyk derejesine we näsagyň ýaşyna baglylykda möçberiniň<br />

ulalmagyna bagly bolýar. Parodontdokumanyň suwuklygyndaky aşgar fosfatazasynyň<br />

möçberi garyşyk we bölnüp çykýan arassa sülekeýdäki bilen deňeşdirilende 2.0 – 2.5<br />

esse köpdür. Ol hem parodontdokumasyndaky gaэnaglama hadysasynyň häsiýetine<br />

baglylykda üýtgäp durýar.<br />

29


5-nji tablisa<br />

Parodont dokumanyň çykarýan suwuklygyndaky fermentleriň görkezijileri<br />

Barlagdan geçirilenleriň<br />

ýaşy<br />

Turşy fosfataza (Р) Aşgar fosfatazasy (Р)<br />

16 – 19 2,43 + 0,71 Р > 0,05 2,39 + 0,13 Р > 0,05<br />

20 – 29 2,55 + 0,17 Р > 0,05 3,31 + 0,21 Р > 0,05<br />

30 – 39 2,42 + 0,11 Р > 0,05 3,06 + 0,14 Р > 0,05<br />

40 – 49 2,62 + 0,36 Р > 0,05 2,64 + 0,22 Р > 0,05<br />

Deňeşdirilýän topar 16 – 30 1,91 + 0,08 Р > 0,05 1,34 + 0,24 Р > 0,05<br />

Şeýlelik bilen, agyz boşlugyndaky biologiki suwuklykda fermentleriň (turşy we<br />

aşgar fosfatazalarynyň) düzüminiň öwrenilmegi onuň düzüminiň<br />

parodontdokumasynda patologik hadysanyň häsiýeti we agyrlyk derejesi bilen<br />

arabaglanyşygynyň bardygyna şaýatlyk edýär. Olaryň agyz boşlugyna gelip düşýän<br />

esasy çeşmesi parodontdokumanyň suwuklygyndan gelýär, ony bolsa<br />

parodontkeselleri anyklanylanda, göz öňünde tutmak gerekdir.<br />

Netije:<br />

1. Geçirilen kliniki-funksional barlaglaryň netijesinde 16-49 ýaş aralykdaky<br />

adamlaryň arasynda parodontitiň gaэnaglama keselleriniň ýaýraýşy 70-80 göterime<br />

deň bolup, onuň ösüş depgininiň näsaglaryň ýaşyna, agzynyň gigiýenasynyň<br />

ýagdaýlaryna baglylykda ýokarlanýandygy mдlim boldy.<br />

2. Agyz boşlugyndaky biologik suwuklyklaryň düzümindäki turşy we aşgar<br />

fosfotazalarynyň mukdary öwrenilende, olaryň iň kän bölnüp çykýan ýeri dişeti<br />

suwuklygynda bolup, sülekeýdäki bilen deňeşdirilende 1.5-2.0 esse köpdür. Turşy we<br />

aşgar fosfatazalarynyň mukdarlary parodontçişme hadysalarynyň depginine görä<br />

üýtgäp durýar. Näsaglaryň keselini anyklamakda bolsa ony göz öňünde tutmak<br />

gerekdir.<br />

3. Kliniki we laborator barlaglaryň netijelerini gelejekde parodontdokumanyň<br />

gaýnaglamaly näsaglarynda anyklaýyş we bejerginiň netijelerine baha beriş hökmünde<br />

amaly stomatologiýada giňden ulanmaklygy maslahat berýäris.<br />

Türkmen döwlet lukmançylyk<br />

instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

3-nji awgusty<br />

EDEBIÝAT<br />

1. Berdimuhamedow G. “Türkmenistan-Sagdynlygyň we ruhubelentligiň ýurdy”. Aşgabat:<br />

Türkmen döwlet neşirýat gullugy, 2007.<br />

2. Барер Г.М., Кочержинский В.В., Халитова Э.С. “Десневая жидкость: состав и<br />

свойства”. Стоматология. Том 65, №4, 1986.<br />

3. Иванов В.С. Заболевания пародонта. М.: Медицина, 1998.<br />

4. Jumaэew H.J., Kulow M.Ц. Parodontdokumanyň çişme keselleri bejerilende<br />

“Зopantelpek” цsьmliginden alnan şiräniň täsirliligini цwrenmek\\. TDLI-niň<br />

30


mugallymlarynyň we talyplarynyň Türkmenistanyň Garaşsyzlyk baýramynyň şanly<br />

16 ýyllygyna bagyşlanan “Milli Garaşsyzlyk – Türkmen döwletiniň gudraty we berklik<br />

binýadydyr” atly ylmy-amaly maslahatyndaky çykyşlarynyň gysga beýanlarynyň<br />

ýygyndysy. Aşgabat, 2007.<br />

5. Jumaэew H.J., Aэnazarow H.A., Kulow M.Ц “Terapewtik stomatologiэa” (okuw<br />

gollanmasy). Aşgabat, 2008.<br />

6. Каграманова К.А., Ермольева З.В. Антибиотики. №10, 1966.<br />

7. Канканян А.П., Леонтьев В.К. Болезни пародонта. Ереван, 1998.<br />

8. Кречина Е.К., Хазанова B.B., Земская Е.А. Стоматология. №2, 1991.<br />

9. Кулов М.О. “Исследование состояния зубов и пародонта при одонтогенных<br />

воспалительных заболеваниях”. Автореферат диссертации на соискание ученой<br />

степени к.м.н. Тверь, 1999.<br />

10. Пашаев K.П., Джумаев Х.Дж. “Состояние местных защитных факторов полости<br />

рта при гингивите и пародонтите” (Материалы 56-ой научно-практ. конф. профес.<br />

– препод. состава ТГМИ). Ашгабат, 1996.<br />

11. Плешкова Л.В. “Активность ферментов и содержание иммуноглобулинов в<br />

десневой жидкости при пародонтозе”. Стоматология. №1, 1983.<br />

Х.Д.Джумаев, М.О.Кулов<br />

КЛИНИКО-ЛАБОРАТОРНЫЕ ПОКАЗАТЕЛИ БОЛЬНЫХ С<br />

ЗАБОЛЕВАНИЕМ ПАРОДОНТА В УСЛОВИЯХ ТУРКМЕНИСТАНА<br />

По данным отдельных отечественных и зарубежных авторов заболевание<br />

пародонта высоко распространено среди населения. Судя по научным данным, в<br />

зависимости от различного социального происхождения, географического размещения<br />

населения различные формы заболевания пародонта колеблются от 65 до 80% среди<br />

людей в возрасте 35-44 лет.<br />

Для определения уровня и тяжести патологических процессов в тканях<br />

пародонта было проведено клинико-лабораторное обследование по методике ВОЗ у 89<br />

работников Ашхабадского машиностроительного завода лекой промышленности и<br />

обратившихся на кафедру терапевтической стоматологии ТГМИ в возрасте от 16-49<br />

лет с целью санации полости рта. Для определения тяжести заболевания у всех<br />

обследуемых больных, они были распределены на четыре (4) группы: первая группа<br />

включала больных в возрасте от 16 до 19 лет; вторая – от 20 до 29 лет; третья – от<br />

30 до 39 лет и четвертая – от 40 до 49 лет. В контрольную группу было подобрано<br />

23 студента стоматологического факультета ТГМИ со здоровым пародонтом в возрасте<br />

от 16 до 30 лет. Необходимые данные больных были зафиксированы в специальных<br />

картах и таблицах.<br />

В результате клинико-функциональных исследований было выявлено, что<br />

распространенность заболевания пародонта в возрасте от 16 до 49 лет равна 70-80%,<br />

а интенсивность заболевания пародонта зависит от гигиенического состояния полости<br />

рта и возраста больных.<br />

Изучение биологической жидкости полости рта кислой щелочной фосфатазы в<br />

1,5-2 раза больше в десновой жидкости, чем в слюне. Так же было выявлено, что<br />

количество кислой щелочной фосфатазы в зависимости от воспалительного<br />

заболевания пародонта колеблется. Эти данные имеют большое значение в<br />

31


диагностировании и прогнозировании методов лечения больных с заболеваниями<br />

пародонта.<br />

Таким образом, у больных с воспалительными заболеваниями тканей пародонта<br />

состояние местных защитных сил может меняться в зависимости от степени<br />

воспалительного процесса и среди них самым чувствительным можно считать<br />

ферменты кислой и щелочной фосфатазы, содержащиеся в слюне и десновой<br />

жидкости.<br />

H.J.Jumayev, M.O.Kulov<br />

CLINICAL AND LABORATORY FINDINGS OF INVESTIGATION OF<br />

PARODONTOSIS DESEASED WITHIN TURKMENISTAN<br />

According to certain home and foreign authors, parodontosis (amphodontosis) is<br />

widely spread among population. Judging by scientific data, different kinds of parodentium<br />

(periodontium) vary between 65-80 % among people aged 35-44 subject to social origin and<br />

geographical location of population.<br />

89 16-49 aged diseased – workers of Ashgabat machine building plant of light<br />

industry who addressed to the therauputic dentistry department of the State Medical Institute<br />

of Turkmenistan underwent clinical and laboratory examination to define the pathologic<br />

process rate in parodentium tissue by the method of ВОЗ with the view of sanitization of<br />

the mouth cavity. To define the rate of illness of all the patients, they were divided into<br />

4 groups: group I included the 16-19 aged diseased, group II – 20-29 aged, group III –<br />

30-39 and the IV-th group 40-49 aged diseased. Reference group included 16-30 aged<br />

23 students of Dentistry Faculty of the Turkmen State Medical Institute with healthy<br />

parodontosis. During examination necessary information/data concerning patients were fixed<br />

in the special files (case record) and tables.<br />

As a result of clinic and functional examinations it was revealed that prevalence of<br />

parodentium disease among 16-49 aged equals to 70-80%, but intensity of parodentium<br />

disease depends on hygienic condition of mouth cavity and the age of diseased.<br />

Examination of biological fluid of mouth cavity on availability of acid and alkaline<br />

phosphatase 1.5-2 times more compared with gingivitis fluid rather than in saliva. It was<br />

also revealed that the quantity of acid and alkaline phosphatase changes depending on<br />

inflammatory parodentium disease.<br />

Thus, host defenses of inflammatory diseased persons may vary in accordance with<br />

the level of inflammatory process and the most sensible among them is considered enzymes<br />

of acid and alkaline phosphatase contained in saliva and gingivitis fluid.<br />

32


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

A.A.Kokanow, M.K.Hanow<br />

DÜWMELINIŇ (SOPHORA JAPONICA L.) LUKMANÇYLYKDAKY<br />

ÄHMIÝETI<br />

Türkmen topragy derman ösümliklerine baýdyr. Olary lukmançylyk maksatlary<br />

üçin ulanmaklyk häzirki Beýik Galkynyşlar zamanamyzyň derwaýys meseleleriniň<br />

biri bolup durýar [1;2].<br />

Adamzat jemgyýetiniň ösmekligi bilen baglanyşyklylykda lukmançylyk<br />

amalynda tebigy çig mal serişdelerinden alynýan dermanlara bolan islegler barha<br />

artýar. Olar sintetiki ýoly bilen alynýan derman serişdelerinden tapawutlylykda<br />

näsagyň immun ulgamynyň işine oňaýly täsir edýär. Ýene-de bir aýratyn tarapy, bu<br />

hili dermanlar beden üçin zyýanly täsirleri ýüze çykarmaýarlar.<br />

Işiň maksady: Düwmeliniň (ýapon soforasynyň) lukmançylykdaky<br />

ulanylyşyny we onuň gelejegini kesgitlemek.<br />

Biologiki işjeň maddalaryň uly toparlarynyň birine flawonoid maddalary<br />

degişlidir. Olaryň rutin, kwersetin we ş.m. görnüşleri häzirkizaman dermançylyk<br />

senagatynda taýýar derman görnüşlerini öndürmeklikde giňden peýdalanylýar.<br />

Flawonoid maddalaryny özünde esasy düzüm bölegi hökmünde saklaýan derman<br />

ösümlikleriniň biri hem – düwmelidir (Sophora japonica L. “Düwmeli agajy”)<br />

[10;4;5;7,11;15;14;18;12;36].<br />

Düwmeli – bu boýy 10-15 metre çenli ösüp bilýän, kösükliler (Fabaceae)<br />

maşgalasyna degişli agaç ösümligi bolup, onuň Watany Hytaý hasaplanýar. Ýöne bu<br />

derman ösümligine Amerika, Ýewropa ýurtlarynda, Wýetnamda, Ýaponiýada, GDA<br />

döwletlerinde: Ukrainada, Azerbeýjanda, Özbegistanda, Gyrgyzystanda, Täjigistanda,<br />

şeýle-de Türkmenistanda (Balkan, Lebap, Ahal welaýatlarynda, Köpetdagda,<br />

Köýtendagda) hem duşmak bolýar (1-nji surat) [9;23;26;33;40].<br />

Bu ösümligiň himiki düzümi köpdürli bolup, rutin, soforini, soforoflawy,<br />

soforoflawonozidi, soforokozidi, osiritrini, wiolakwersetrini, mirtikolorini,<br />

globulýariasitrini we başgalary saklaýandygy kesgitlenendir (rutin maddasy<br />

(% hasabynda), ýagny miwesinde 44[6]; 19[8]; 14[22], gunçasynda 35[6]; 30[41];<br />

28[15], gülünde 18[6]; 16,5[15]; 16[41], kwersitin miwesinde 3,7[35], kempferolda<br />

5-7[10], genisteinde 6,3[35].<br />

Düwmelide howa şertlerine baglylykda ösýän flawonoid maddalarynyň<br />

mukdarlary dürlüçe bolup bilýär. Esasan hem, bu biologiki işjeň maddalary saklaýan<br />

onuň miwesi, gunçasy we gülleri hasap edilýär we olary dermanlyk çig maly<br />

hökmünde ulanmaklyk mümkin bolup durýar. Ondaky rutin maddasy doly bişip<br />

ýetişmedik gök miwelerinde 46%-e, doly bişip ýetişende bolsa 8-10%-e çenli bolýar.<br />

Daşary ýurt alymlary rutiniň mukdary boýunça garşylyklaýyn maglumatlary berýärler.<br />

33


1-nji surat<br />

Amerikan alymlarynyň maglumatlaryna [6] görä, Pensilwaniýa ştatynda ýyglan<br />

düwmeliniň bişip ýetişen miwelerinde rutin maddasy tapylmandyr. Wenger we rumyn<br />

alymlarynyň getirýän maglumatlaryna [6] görä rutiniň mukdary 8,8-14% bolup, doly<br />

bişip ýetişmedik miwelerinde bolsa 44%-e çenli ýetýär. Ispaniýada ýapon soforasynyň<br />

gunçalaryndaky rutiniň mukdary 35%-e çenli bolsa [32], şol bir wagtda Wengriýada<br />

şol görkeziji 0,3-0,45%-e эetэдr [12]. Düwmeliniň miweleriniň bişip başlamagy bilen<br />

kempferolyň glikozidleri peýda bolýarlar, olaryň içinde köp mukdary kempferol-3-<br />

soforazid we genisteiniň glikozidi tutýar has-da kempferol-3, diglikozid-7 agdyklyk<br />

edýär [8]. Güýz aýlarynda şireli ýetişen miwelerinde daşky klimat şertlerine<br />

baglylykda 7-8-e çenli flawonoid birleşmeleri bolup bilýärler [9]. Onuň miwelerinde<br />

häzirki wagtda flawonoid birleşmelerinden başga-da immunomodulirleýji işjeňligi<br />

ýüze çykaryp bilýän triterpen glikozidleriniň hem bardygy ýüze çykarylypdyr [18].<br />

Rutiniň mukdary ösümligiň ösüş döwürlerine görä hem üýtgeýändir, ýagny<br />

ýapraklarynda gunçalaýan döwründe (%-hasabynda) 5,7-ä, gülleýän döwründe<br />

3,4-e, miwe getirýän döwründe 1,4-e, ösümligiň gunçalarynda gunçalaýan döwrüniň<br />

başynda 28-e, gunçalaýan döwrüniň ahyrynda 21-e, gülleýän döwründe güllerindäki<br />

derejesi 18-e, miwe getirýän döwrüniň başynda 7,1-e, ahyrynda 3,4-e deňdir [3].<br />

Türkmenistanyň derman senagatynda we ylmy lukmançylykda ulanylmagy göz<br />

öňünde tutulan düwmeliniň miwesine wagtlaýyn farmakopeýa makalasy düzüldi [13].<br />

Dermanlyk çig maly bolan onuň miwesi (kösükler) – guradylan, doly bişmedik<br />

(arasynda bişenleri hem bolup biler), etli, ýalaňaç, açylmadyk, çekdirilen bogunly<br />

silindr görnüşli, köp tohumly (her tohumyň arasy gysylan görnüşde), 10 sm-e çenli<br />

uzynlykda, ini 0,5-1sm bolan, ýaşylymtyl mele (bişenleri-gyzylymtyl), sary, seplenen<br />

ýaly sepgittikinden (çyzykdan-sepden) ybaratdyr. Tohumy gara ýa-da goýy goňur<br />

reňkde, tegelek, tekiz, 1 sm uzynlykda, 0,4-0,7 sm inlilikde bolýar. Onuň esasy bölegi<br />

bolsa doly ýetişen däldir, ysy ýok, tagamy ajy (2-nji surat).<br />

34


2-nji surat<br />

Mikroskopiýa laýyklykda, onuň miwesi daşyndan bir gat galyň epidermis bilen<br />

örtülendir. Epidermanyň aşagynda hloroplastlar bilen doldurylan inçe diwarly<br />

parenhimanyň öýjükleriniň giň gatlagy ýerleşýär. Olaryň arasynda suwuklyklary<br />

(lateksi) saklaýan mäz öýjükleri bardyr. Olar, adatça, ýekelikde ýerleşýärler ýa-da<br />

köpsanly dykyz toparlara jemlenendirler [13;26].<br />

Türkmenistanda ösýän düwmelini lukmançylyk maksatlary üçin öwrenmeklik<br />

geçen asyryň 90-njy ýyllarynda A.A.Kokanow we başgalar tarapyndan başlanypdyr<br />

[10;9;23-27]. Barlaglaryň netijesinde rutiniň mukdarynyň miwesinde 18,99%-e,<br />

gunçalarynda 30,6%-e deňdigi kesgitlenildi. Şeýle-de bu dermanlyk ösümligiň<br />

gunçalarynda köp mukdarda palmitin turşusynyň (beýleki ýag turşulary bilen<br />

deňeşdirilende), miwelerinde bolsa linol turşusynyň bardygy görkezilýär (Palmitin<br />

turşusy (% hasabynda): miwesinde 21, gunçasynda 51; stearin turşusy: miwesinde 7,<br />

gunçasynda 5; olein turşusy: miwesinde 22, gunçasynda 8; linol turşusy:<br />

miwesinde 49, gunçasynda 23; linolen turşusy: miwesinde 1,7, gunçasynda bolsa 13).<br />

Onuň mikroelement düzümi öwrenilende, jemi 25 sany mikroelement görnüşi ýüze<br />

çykarylyp, şolaryň 12 sany görnüşiniň köp mukdardadygy kesgitlenildi. Ol<br />

mikroelementlere aşakdakylar degişlidir, ýagny magniý mikroelementi: miwesinde<br />

(% –hasabynda) 0,26, gunçasynda 0,345; kalsiý: miwesinde 0,65, gunçasynda 0,699;<br />

alýuminiý: miwesinde 1,3x10 -2 , gunçasynda 1,04x10 -2 ; demir: miwesinde 6,5x10 -3 ,<br />

gunçasynda 6,9x10 -3 ; marganes: miwesinde 4,6x10 -3 , gunçasynda 4,83x10 -3 ;<br />

mis: miwesinde 9,75x10 -4 , gunçasynda 1,04x10 -3 ; hrom: miwesinde 1,3x10 -5 ,<br />

gunçasynda 2,76x10 -5 ; sink: miwesinde 2,6x10 -3 , gunçasynda 4,83x10 -3 ;<br />

kaliý: miwesinde 6,5x10 -3 , gunçasynda 6,9x10 -3 ; natriý: miwesinde 4,6x10 -2 ,<br />

gunçasynda 4,83x10 -2 ; bariý: miwesinde 6,5x10 -4 , gunçasynda 6,9x10 -4 ;<br />

fosfor: miwesinde 0,325, gunçasynda 0,48 [25].<br />

Düwmeliniň miwesiniň ýetişişine baglylykda ýag turşularynyň we olaryň<br />

düzümleriniň üýtgemesinde fosfolipidleriň orny uludyr [31].<br />

35


Himiki düzüminiň köpdürlüligi düwmeliniň lukmançylyk amalynda<br />

ulanylyşynda köp täsirli häsiýetlere eýe bolmagyny şertlendirýär. Ondan alynýan<br />

derman serişdeleri 50-den gowrak keselleri bejermekde ulanylýar (1-nji<br />

görkeziji) [10;9;17;23;30-33;40;41-43].<br />

Kardiologiýada düwmeliniň dermanlary bejergi hökmünde ulanylanda, olaryň,<br />

esasan, gipotenziw gan damarlarynyň diwarlaryny berkitmeklik, kapillýarlaryň<br />

geçirijiligini ýokarlandyrmak ýaly häsiýetleri göz öňünde tutulýar [40].<br />

Pulmonologiýa kesellerinde mikroblara garşy täsirleri ýüze çykarmaklyk bejergisinde<br />

ulanylýar [42]. Iç kesellerinde düwmeliniň dermanlarynyň ulanylmagy özüniň gowy<br />

netijelerini berýär. Bu derman serişdeleri öt bölüp çykaryjy, aşgazan ýaralaryny bitiriji<br />

(düzümindäki flawonoid maddalary aşgazan diwarynyň biohimiki hadysalaryna<br />

gatnaşýarlar), böwrekde reabsorbsiýa täsir etmekligiň hasabyna diurezi güýçlendirip<br />

bilýärler [15]. Endokrinologiýada süýji keselini bejermekde ulanmaga flawonoidleriň<br />

gipoglikemiki täsirleri ýüze çykaryp bilmekleri esas döredýär [27]. Hirurgiýa<br />

kesellerinde düwmeliniň dermanlarynyň mikroblara garşy, gan damarlarynyň<br />

diwarlaryny berkidiji, ýaralarda regenerasiýa hadysalarynyň geçmegine ýardam beriji<br />

täsirleri ulanylýar [41-43]. Ginekologiýada ýatgydan gan akmalarynyň öňünalyjy<br />

serişde hökmünde peýdalanylýar [42]. Deri kesellerinde mikroblara garşy we<br />

immunomodulirleýji täsirlerine esaslanylýar [15]. Onkologiýa kesellerinde öňünalyjy<br />

serişde hökmünde ulanylyp, çiş öýjükleriniň ösüşini togtadyjy, radioprotektop täsirleri<br />

hasaba alynýar [42]. Ýokanç kesellerde esasy bejergileriň düzüminde ulanylanda,<br />

immunomodulirleýji ukybynyň hasabyna bejerginiň täsirliligini ýokarlandyrýar [30].<br />

Gulak-burun-bokurdak (GBB) kesellerinde düwmeliniň jöwheri ulanylanda bejerginiň<br />

täsiri ýokarlanýar (mikroblara garşy täsirlerine esaslanylýar) [4]. Hirurgiki<br />

stomatologiýada bejergi hökmünde ulanylanda düwmeliniň dermanlarynyň mikroblara<br />

garşy täsirleri esasy orny eýeleýär [10]. Oftalmologiýada gözüň ownuk gan<br />

damarlarynyň geçirijiligini kadalaşdyrýar we gan inmeleriniň öňüni alýar [31].<br />

Rewmatologiýa kesellerinde bolsa, bedende autoimmunitetiň döremegine garşy täsiri<br />

ýüze çykarýar [43].<br />

Düwmeli şu günki güne çenli dürli ýurtlaryň halk lukmançylygynda hem<br />

giňden ulanylyp gelnipdir.<br />

Hytaýda düwmeliniň demlemeleri we melhem dermanlary ganakmalaryň dürli<br />

görnüşlerinde (içki we daşky), stenokardiýada, ateroskleroz kesellerinde, mikrobly<br />

ekzemalarda, süýji keselinde, gipertoniýada, myşýak birleşmeleri, salisilatlar bilen<br />

zäherlenmelerde bejergi hökmünde ulanylypdyr we oňat netijeler gazanylypdyr.<br />

Koreýada bu derman ösümliginiň jöwherinden ýatgy gan akmalarynyň we insultlaryň<br />

öňünalyjy serişde hökmünde peýdalanypdyrlar. Wýetnamda bolsa onuň miwelerinden<br />

taýynlanan demleme aşgazanyň ýara-baş kesellerini, ýagyr ýaralaryny bejermekde we<br />

agyr keselleri geçirenden soňra horlanan näsaglaryň immun ulgamynyň işini<br />

dikeltmekde gowy derman hasaplanypdyr [41-43]. Orsýetde düwmeliniň jöwheri iriňli<br />

we trofiki ýaralary bejermekde, ýatgy gan akmalarynyň öňüni almakda<br />

ulanylypdyr [17;33;40].<br />

Türkmenistanda onuň jöwherini aşgazanyň ýara-baş kesellerinde, ekzemalarda,<br />

ýanyk ýaralarynda bejergi maksatlary üçin ulanmaklyk maslahat berlipdir [9;23].<br />

36


Düwmeliniň lukmançylyk amalynda ulanylýan ýerleri<br />

1-nji görkeziji<br />

Lukmanзylykda ulanylэan esasy ugurlary we kesel<br />

görnüşleri<br />

Kardiologiэa:<br />

Stenokardiэa, gipertoniэa, ateroskleroz keselleri, beэni<br />

gan aэlanyşygynyň bozulmalary, gan damarlarynyň<br />

diwarlarynyň sklerotiki özgermelerinde;<br />

Pulmonologiэa:<br />

Цэken sowuklamalarynda (pnewmoniэalarda), цэken<br />

inçekeseliniň hatda gijikdirilen ýagdaýlarynda, könelişen<br />

gury plewritlerde;<br />

Iз keselleri:<br />

Aşgazanyň we onkibarmak içegäniň ýara-baş keselinde,<br />

gastritde we agyryly iзsanjyda, bцwrek kesellerinde,<br />

bagyr kesellerinde, içgeçmelerde, sepsisde, myşýak<br />

birleşmeleri, salisilatlar bilen zäherlenmelerde;<br />

Endokrinologiэa:<br />

Süýji keseliniň irki döwürlerinde;<br />

Hirurgiэa keselleri:<br />

Babasil, tromboflebit, gan damarlarynyň diwarlarynyň<br />

zeperlenmesinde, I, II we III derejeli эanyklarda,<br />

furunkullarda we karbunkullarda, sowugalmalarda, iriňli<br />

ýaralarda, paraproktitlerde, ýeňil we orta derejedäki<br />

эaralanmalarda, ýümşak dokumalaryň ýenjilmesinde,<br />

эagyr эaralarynda;<br />

Ginekologiэa:<br />

Эatgy gan akmalarynda;<br />

Deri keselleri:<br />

Trofiki başlarda, ekzemalarda, pis kesellerinde, saçyň<br />

düşmeginde, gemorragiki diatezlerde, deriniň<br />

inзekeselinde, psoriaz keselinde;<br />

Onkologiэa kesellerinde:<br />

Bokurdak dьwnьginde, miomalarda, mastitlerde,<br />

şöhle keselinde;<br />

Эokanз kesellerde:<br />

Garyn garahassalygynda, цrgьnli garahassalykda,<br />

bagryň wirusly gepatitlerinde, glist inwaziýalarynda,<br />

kömelejikleriň döredýän kesellerinde, deriniň menekli<br />

lişaýlarynda, dizenteriýada;<br />

GBB kesellerinde:<br />

Otitlerde, tonzillitlerde, faringitlerde, gaэmaritlerde;<br />

Hirurgiki stomatologiэa:<br />

Эьz-äň sebitiniň iriňli ýaralarynda;<br />

Oftalmologiэa:<br />

Göz torjagazynyň ownuk gan damarlarynyň çeýeliginiň<br />

peselmelerinde, olaryň degenerasiýalarynda,<br />

kapillýarotoksikozlarynda, keratitleriň dürli<br />

görnüşlerinde, iriňli iridosiklitlerde, göz gabagynyň<br />

wirusly gaэnaglamasynda;<br />

Rewmatologiэa:<br />

Guragyryda, obliterirlenэдn endoartritlerde;<br />

Derman görnüşleri<br />

1. Gerdejikler görnüşinde<br />

(rutin, kwersitin);<br />

2. Jцwher;<br />

3. Gaэnatma we demleme;<br />

1. Jцwher;<br />

2. Gaэnatma we demleme;<br />

1. Demleme;<br />

2. Gerdejikler we ьrgьn<br />

görnüşindäki dermanlar;<br />

1. Demleme we ьrgьn<br />

görnüşindäki dermanlar;<br />

1. Jцwher;<br />

2. Melhem görnüşi;<br />

1. Gerdejikler görnüşinde<br />

(rutin, kwersitin);<br />

2. Demleme;<br />

1. Jцwher;<br />

2. Demleme;<br />

1. Jцwher;<br />

2. Demleme;<br />

1. Rutin, kwersitin<br />

gerdejikleri görnüşinde;<br />

1. Jцwher;<br />

1. Jцwher;<br />

1. Rutin, kwersitin<br />

gerdejikleri görnüşinde;<br />

1. Rutin, kwersitin<br />

gerdejikleri görnüşinde;<br />

2. Demleme;<br />

3. Jцwher;<br />

Ulanylan<br />

edebiэatlar<br />

[9;23;41-43]<br />

[17;41-43]<br />

[9;23;41-43]<br />

[41-43]<br />

[17;23;40;41-43]<br />

[23;40;41;42]<br />

[17;33;41-43]<br />

[42]<br />

[9;23;30]<br />

[4]<br />

[10]<br />

[31]<br />

[43]<br />

37


Bu derman ösümliginiň ýapraklarynyň himiki düzüminde protistosid häsiýetli,<br />

miwelerinde bolsa bakteriýalara garşy (olar altynsow stafilakoklary we içege<br />

taýajyklaryny öldürýärler) maddalaryň bardygy kesgitlenipdir.<br />

Düwmeliniň jöwheriniň stafilakoklaryň we içege taýajyklarynyň ösüşini<br />

peseldýändigi, Candida albiсans mikroorganizmlerine bolsa täsir etmeýändikleri<br />

kesgitlenilipdir. Bu derman serişdesiniň mikroba garşy täsiri 5 mg (gury madda<br />

hasabynda) mukdarda ýüze çykyp başlapdyr, mukdarynyň artmagy bilen bolsa<br />

mikroblara täsiri hem ýokarlanypdyr. Mysal üçin, 5 mg mukdarynda altynsow<br />

stafilakoklaryň ösüşiniň saklanýan sebitiniň diametri 16 mm-e, 10 mg mukdarynda<br />

bolsa bu görkeziji 28 mm-e deň bolupdyr. Ýöne düwmeliniň jöwheriniň mukdarynyň<br />

artdyrylmagynyň dowam etdirilmegi onuň mikroblara garşy täsiriniň ýokarlanmagyna<br />

getirmändir. Air ösümliginiň (Acorus calamus L.) ýagy bilen düwmeliniň jöwheriniň<br />

1:1 gatnaşygyndaky toplumy ýokarda getirilen test mikroorganizmleriniň<br />

(stafilakoklara, içege taýajyklaryna, Candida albicans mikroorganizmlerine) ählisine<br />

birmeňzeş derejede mikroblara garşy täsirini görkezýändigini, olaryň<br />

1:4 gatnaşygyndaky toplumlarynda bolsa Candida albicans mikroorganizmlerine bolan<br />

mikroblara garşy täsirleriniň peselýändigini barlaglaryň netijesinde ýüze<br />

çykarypdyrlar. Şeýle-de düwmeliniň (Sophora japonica L.) jöwheriniň we air<br />

ösümliginiň (Acorus calamus L.) ýagynyň 20-den gowrak paradontoz keselli<br />

näsaglaryň agyz boşlugyndan alnan mikroorganizmleriň toplumlaryna garşy täsiri<br />

öwrenilipdir. Ol mikroorganizmleriň toplumlarynyň düzümini 70% ýagdaýda<br />

stafilakoklar we streptokoklar, 50% ýagdaýda grammotrisatel taýajyklar,<br />

30% ýagdaýda bolsa esasy düzüm böleklerini hamyrmaýa kybapdaş kömelejikler<br />

düzüpdir. Geçirilen barlaglaryň netijelerine görä, düwmeliniň jöwheri bilen air<br />

ösümliginiň ýagy bilelikde kombinirlenen görnüşinde näsaglaryň agyz boşlugynyň,<br />

keselli dişleriniň patologiki jübülerinden alnan mikroorganizmleriň toplumyna garşy,<br />

mikroblara garşy täsirlerini görkezip bilýändikleri kesgitlenipdir [19].<br />

Flawonoid maddalarynyň fungistatik we fungisit täsirleriniň bardygy, ýöne<br />

olaryň bu häsiýetleriniň aýratyn maddalaryň däl-de, olaryň toplumlarynyň hasabyna<br />

ýüze çykýandyklary ylymda öwrenilendir [15].<br />

Düwmeliniň “Soforin” atly dermany trofiki we iriňli ýaralary bejermeklik üçin<br />

niýetlenilip, beýleki dermanlardan tapawutlylykda (furasillin, Wişnewskiý melhemi)<br />

ýaranyň töweregindäki nekrotiki elementleriň basym aýrylmagyna, işjeň<br />

granulirlenme hadysasynyň geçmegine we bedeniň immun ulgamynyň işjeňligine<br />

oňaýly täsir edipdir [20].<br />

Türkmenistanyň Milli derman serişdeleri institutynda düwmeliniň<br />

miwelerinden bölekleýin goýmak usuly bilen taýýarlanan jöwheriniň farmakologiki<br />

we toksikologiki häsiýetleri öwrenilipdir. Netijede, ondan alnan jöwheriň<br />

farmakopeýa talaplaryna doly gabat gelýändigi subut edilipdir (3-nji surat) [26].<br />

Ýapon soforasynyň jöwheri çagalarda gulagyň otitlerinde ýokary bejerijilik<br />

ukybyny ýüze çykarýar. Bu usullar boýunça geçirilen bejergilerde mekdep ýaşyna<br />

ýetmedik çagalaryň arasynda adaty bejergi bilen deňeşdirilende, olaryň 1,5 gün ir<br />

sagalýandygyny, mekdep ýaşly çagalaryň arasynda bolsa adaty bejergi bilen<br />

deňeşdirilende 1,4 gün ir sagalýandygyny gözegçilikler görkezýär [4].<br />

38


Ýüz-äň sebitiniň kesellerini<br />

bejermeklikde ýerli düwmeliniň<br />

jöwherini ulanmaklyk özüniň oňat<br />

netijesini beripdir. Hassahana şertlerinde<br />

ýörite näsaglaryň barlag toparlarynda<br />

bejergide furasillin ergininiň ýerli<br />

düwmeliniň jöwheri bilen çalşylmagy<br />

netijesinde alnan maglumatlardan<br />

görnüşi ýaly, onuň ähmiýetli kesel<br />

bejeriş täsirleriniň ýüze çykarylandygy<br />

subut edilipdir. Bu derman serişdesi<br />

ulanylan toparda agyz boşlugynyň<br />

iriňli ýaralarynyň adaty bejergidäki<br />

(Wişnewskiý melhemi, Lewomekol<br />

melhemi, furasillin ergini 1:5000, natriý<br />

hloridiniň gipertoniki ergini, 0,5%-li<br />

permanganat kaliý ergini, 3%-li perekis<br />

wodorod ergini ulanylandaky bejergiler<br />

göz öňünde tutulýar) topar bilen<br />

deňeşdirilende 1-2 gün çalt we hiç<br />

hili beterleşmesiz bitýändigi ýüze<br />

çykarylypdyr. Şeýle-de bejerginiň<br />

dowamynda näsaglarda ganyň, peşewiň<br />

3-nji surat<br />

we bagryň biohimiki görkezijileriniň<br />

barlaglary gemoglobiniň, timolyň, sink sulfatynyň mukdarlarynyň belli bir çäklerde<br />

saklanýandygyny görkezýär, bu bolsa onuň goşmaça täsirleri ýüze çykarmaýandygyny,<br />

bejerginiň düzüminde ulanylanda bolsa adaty dermanlar bilen utgaşýandygyny<br />

hem-de hassalar tarapyndan kanagatlanarly kabul edilýändigini görkezýär [10].<br />

Şeýlelikde, geçirilen barlaglaryň esasynda Türkmenistanyň şertlerinde<br />

düwmeliniň lukmançylyk amalynyň dürli ugurlarynda, giňden ulanmak mümkinçiligi<br />

açylýar. Şol maksatlar bilen Türkmenistanyň çäklerindäki ösýän ýerli düwmelini<br />

öwrenmeklik döwrebap meseleleriň biridir.<br />

Netije:<br />

1. Düwmeliniň himiki düzüminiň köpdürlüligi esasynda onuň köptaraplaýyn<br />

täsiri ýüze çykaryp bilýändigi, özi hem onuň käbir bejeriji täsirleriniň aýratyn düzüm<br />

bölekleri görnüşinde däl-de, eýsem toplumlar görnüşinde döreýändigi<br />

aýdyňlaşdyryldy.<br />

2. Bu derman ösümliginiň Türkmenistanda tebigy ätiýaçlyklarynyň köpdügi<br />

olaryň senagat maksatlary üçin islegleri doly kanagatlandyryp bilmegine mümkinçilik<br />

berýär.<br />

3. Düwmeliniň dermanlary bejergi maksatlary üçin ulanylanda, näsagda<br />

39


goşmaça täsirleriň ýüze çykmaýanlygy, bejerginiň düzüminde ulanylýan beýleki<br />

derman serişdeleri bilen oňat utgaşýanlygy, adam bedeni üçin zyýansyzdygy onuň<br />

dermanlyk ähmiýetini ýokarlandyrýar.<br />

Türkmenistanyň Milli derman<br />

serişdeleri instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

8-nji oktýabry<br />

EDEBIÝAT<br />

1. Berdimuhamedow G. Türkmenistanda Saglygy goraýşy ösdürmegiň ylmy esaslary.<br />

Aşgabat: Ylym, 2007.<br />

2. Berdimuhamedow G. Türkmenistan – Sagdynlygyň we ruhubelentligiň ýurdy. Aşgabat:<br />

Türkmen döwlet neşirýat gullugy, 2007.<br />

3. Авазходжаев М.Н., Мусаев Н.А. и др. Содержание рутина в вегетативных органах<br />

sophorae japonicae L. Узбекский биологический журнал. №4, 1991.<br />

4. Altyýew T., Gurbandurdyýew A. Çagalarda otitleri bejermekde düwmeliniň ulanylyşy.<br />

Türkmenistanyň lukmançylygy. №1, 2008.<br />

5. Артамонова Н.А., Бурковская Л.Ф. и др. Пигменты и витамины листьев<br />

некоторых растений семейства бобовых. Химия природных соединений. №4, 1987.<br />

6. Ахмедходжаева Н.М., Свечникова А.Н. и др. К вопросу определения флавоновых<br />

соединений в плодах софоры японской. Фармация. №5, 1986.<br />

7. Ахмедходжаева Н.М., Свечникова А.Н. и др. Определение производных<br />

кемпферола в настойке софоры японской. Химико-фармацевтический журнал.<br />

№12, 1983.<br />

8. Ахмедходжаева Н.М., Свечникова А.Н. Производные кемпферола из плодов<br />

софоры японской. Химия природных соединений. №1, 1983.<br />

9. Аширова А.А. Лекарственные растения флоры Туркмении, применяемые в<br />

народной медицине. Ашгабат, 1992.<br />

10. Aşyrow A., Kokanow A. we başg. Düwmeliniň ýüz-äň ulgamyndaky iriňli ýaralary<br />

bejermekde ähmiýeti. Türkmenistanyň lukmançylygy. №4, 2003.<br />

11. Барнаулов О.Д., Маничева О.А. и др. Сравнительная оценка влияния<br />

флавоноидов на образование экспериментальных деструкций желудка у мышей.<br />

Химико-фармацевтический журнал. №11, 1984.<br />

12. Bognar R., Szabo V., Farkas – Szabo L. Uber das rutin und Abe rein neues rutin<br />

vorkommen. Изв. хим. ин-та Болгар. АН. №3, 1955.<br />

13. ВФС 43–2–99. Плоды софоры японской. Ашгабат, 1999.<br />

14. Генкина Г.Л., Шакиров Т.Т. Хромато – спектрофотометрическое определение<br />

рутина в бутонах sophora japonica. Химия природных соединений. №3, 1973.<br />

15. Георгиевский В.П., Комисаренко Н.Ф. и др. Биологически активные вещества<br />

лекарственных растений. Новосибирск, 1990.<br />

16. Гончаренко А.К., Шебанова С.Т. и др. Исследование экстракции флавоноидов<br />

на полупромышленной установке. Химико-фармацевтический журнал. №1, 1973.<br />

17. Гринкевич Н.И., Ладыгина Е.Я. Фармакогнозия. Атлас. М., 1989.<br />

18. Гришковец В.И., Горбачева Л.А. Весовой и спектрофотометрический методы<br />

количественного определения тритерпеновых гликозидов в плодах sophora<br />

japonica и других растениях. Химия природных соединений. №1, 1997.<br />

40


19. Данилевский Н.Ф., Антонишин Б.В. Антимикробная активность настойки<br />

софоры японской и эфирного масла аира тростникового. Микробиологический<br />

журнал. №5, 1982.<br />

20. Дрозд Г.А., Горбачева Л.А. Фармакогностическо-иммунологическое изучение<br />

плодов софоры японской. Фармация. №1, 1994.<br />

21. Земцова Г.Н., Дмитриев А.Б. Сравнительная оценка методов определения суммы<br />

флавоноидов в “Р” витаминном комплексе. Химико-фармацевтический журнал.<br />

№6, 1987.<br />

22. Иванов Л.В., Хаджай Я.И. и др. Сродство к биомембранам и некоторые<br />

особенности фармакокинетики соединений флавоноидной природы.<br />

Химико-фармацевтический журнал. №2, 1992.<br />

23. Каррыев М.О. Лекарственные растения Туркменистана. Ашгабат, 1996.<br />

24. Касумов М.А. Изучение красящих свойств плодов софоры японской.<br />

Биологические науки. №2, 1979.<br />

25. Коканов А.А., Джумаев А.Р. и др. Изучение различных органов софоры<br />

японской, произрастающей на территории Туркменистана. Здравоохранение<br />

Туркменистана. №3, 1999.<br />

26. Коканов А.А., Караджаев Ш.К. и др. Фармакохимические аспекты изучения<br />

местного вида софоры японской как перспективного лекарственного растения.<br />

Здравоохранение Туркменистана. №1, 2002.<br />

27. Коканов А.А., Онов А.О. Некоторые перспективные лекарственные растения<br />

семейства бобовых, произрастающие на территории Туркменистана.<br />

Здравоохранение Туркменистана. №1, 1998.<br />

28. Komatsu M. et. al. Studies on the Constituenes Sophora Species. X. Constituents of<br />

the Root of Sophora japonica L. МРЖ. №11, 1976.<br />

29. Кугач В.В., Никульшина Н.И. и др. Лекарственные формы флавоноидов.<br />

Химико-фармацевтический журнал. №8, 1988.<br />

30. Мавланов К.Х., Мурадназарова Т.Б. и др. Особенности влияния природных<br />

флавоноидов – рутина и кверцитина на некоторые клинико-иммунологические<br />

показатели острого вирусного гепатита “В” у детей. Здравоохранение<br />

Туркменистана. №2, 1995.<br />

31. Мазулин А.В. Получение и исследование лекарственных форм флавоноидов для<br />

лечения заболевания глаз (Автореф. канд. дисс.). М., 1985.<br />

32. Martin Panizo F., Acebal B. Ectudios sorbe oxiflavonois. 1. Extraccionde tetro-ypentaoxiflavonos<br />

de diversas plantos espanolas. An. Real. Sci. espanola fis y guim.<br />

B. 51. N11, 1955.<br />

33. Муравьева Д.А. Фармакогнозия. М., 1978.<br />

34. Мухаммедова Х.С., Глушенкова А.И. Фосфолипиды зрелых семян sophora<br />

japonica. Химия природных соединений. №4, 1997.<br />

35. Симонян А.В., Шинкаренко А.Л. и др. Определение флавоноидов в некоторых<br />

фармацевтических препаратах. Фармация. №4, 1973.<br />

36. Tadahiro Takeda. et. al. New isoflavone glikozides from the woods of sophora<br />

japonica. Phytochemistry. №16, 1977.<br />

37. Точкова Т.В. Аналитические исследования препаратов и растительного сырья,<br />

содержащих флавонолы (Автореф. канд. дисс.). Харьков, 1984.<br />

38. Турсунов Т.Т. Интродукция редких среднеазиатских видов рода софора в<br />

условиях ботанического сада АН УзССР. Узбекский биологический журнал.<br />

№4, 1986.<br />

41


39. Фетхуллина Г.А., Буленков Т.И. Спектрофотометрическое определение<br />

флавонолов и изофлавонов в настойке софоры японской. Фармация. №2, 1984.<br />

40. Шретер А.И., Муравьева Д.А. и др. Лекарственная флора Кавказа. М., 1979.<br />

41. htt: //design-kostuma.ru/page 22;<br />

42. htt: //moroznik-fito.ru/Sofora.html;<br />

43. htt: //travi.moroznik-fito.ru/Sofora.html;<br />

А.А.Коканов, М.К.Ханов<br />

МЕДИЦИНСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ СОФОРЫ ЯПОНСКОЙ<br />

Большую группу биологически активных веществ составляют флавоноиды. В<br />

современной фармацевтической промышленности при изготовлении готовых<br />

лекарственных форм применяются такие флавоноиды, как рутин, кверцитин и др.<br />

Одним из лекарственных растений, в химическом составе которого имеются<br />

флавоноидные вещества, является софора японская (Sophora Japonica L., “Düwmeli<br />

agajy”) семейства Fabaceae (Leguminosae).<br />

В медицинской практике разнообразность химического состава софоры<br />

японской обуславливает множественность её применения. Получаемые из растения<br />

лекарственные средства применяются при лечении свыше 50 видов заболеваний.<br />

Особое значение препаратов на основе софоры японской состоит в том, что они не<br />

оказывают побочных действий на организм, безопасны, совместимы с другими<br />

лекарственными средствами.<br />

Показаны достижения как зарубежных, так и туркменских ученых по созданию<br />

на основе софоры японской различных лекарственных форм. Вместе с тем отмечается,<br />

что изучение особенностей софоры японской, произрастающей в Туркменистане,<br />

начато сравнительно недавно (90-ые года прошлого века) и потому требует<br />

всестороннего обстоятельного исследования в целях создания отечественных<br />

препаратов широкого спектра действия.<br />

A.A.Kokanov, M.K.Khanov<br />

SOPHORA JAPONICA’S MEDICAL SIGNIFICANCE<br />

Flavonoid compounds make a large group of biological active substances. Such<br />

flavonoids as routine, kversitin and others are used in the production of medicinal agents<br />

in modern pharmaceutical industry. Sophora Japonica L. Fabaceae (Leguminosae) family is<br />

one of the medicinal plants that have flavonoid substances in its chemical composition.<br />

The variety of chemical composition of Sophora Japonica stipulates variety of its<br />

application in medical practice. Medicinal remedies got from Sophora Japonica are used for<br />

treatment of over 50 diseases. Significance of these medical remedies consists in the<br />

following qualities: they do not have any adverse reaction, they are safe and compatible<br />

with other medicines.<br />

The achievements of foreign and Turkmen scientists in the creation of different<br />

medicinal agents based on Sophora Japonica have been listed in the article. As faras the<br />

study of Sophora Japonica in Turkmenistan started at the end of last century a detailed<br />

investigation is needed to create new varieties of wide-range medicine of local production.<br />

42


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

G.Garryэew<br />

GIŇIŞLIK BABATDA PIKIRLENMÄNI ÇAGALARYŇ KABUL<br />

EDIŞINDE GEOMETRIÝANYŇ ORNY<br />

Täze Galkynyş eýýamynda ýaş nesle maşgalada, çagalar baglarynda, orta<br />

mekdeplerde berilýän terbiýä hem-de her bir dersde berilýän bilime jogapkärli<br />

çemeleşmek mugallymlaryň, terbiýeçileriň esasy wezipesidir, зьnki ertirki gün öz<br />

kärini söýýän, durmuş bilen baglanyşykly her bir meseläni çözmegi başarýan ýaşlary<br />

ýetişdirmek üçin çagalar baglarynda we orta mekdeplerde geçirilýän okuwlaryň<br />

göwnejaý bolmalydygy öz-özünden düşnüklidir.<br />

Çaga durmuşda üçölçegli giňişlikde ýaşaýar, terbiýelenýär, oýnaýar, bilim<br />

alýar. Onuň oýnawaçlary üçölçegli jisimler. Çagalar mekdebe barmazdan has öň<br />

kublary, parallelepipedleri, şarlary synlaýarlar we elläp görýärler. Bu bolsa çagalarda<br />

giňişlik babatda düşünjäniň irki döwürlerde emele gelýändigine şaýatlyk edýär.<br />

Diýmek, çagalar bizi gurşap alýan GEOMETRIÝANYŇ içinde terbiýelenýärler.<br />

Geometriýa çagalaryň logiki pikirlenmesini hem-de giňişlikde göz öňüne<br />

getirmesini ösdürýär, bu bolsa beýleki dersleri gowy цwrenmek ьзin zerurdyr.<br />

Geometriэa bizi gurşap alýan giňişligiň göwrüm hem-de mukdar<br />

gatnaşyklaryny öwrenýär. Diэmek, geometriэa bizi giňişlik bilen tanyşdyrýar.<br />

“Tekizlikde geometriýa” – emeli zatdyr, umuman, galyňlygy bolmadyk,<br />

ikölçegli zat ýokdur, aslynda ol üçölçegli geometriýanyň howaýylaşdyrylmagydyr.<br />

Stereometriýanyň birinji aksiomasynda şeýle diýilýär: Giňişlikdäki islendik tekizlikde<br />

planimetriýanyň ähli aksiomalary ýerine ýetýär. Diэmek, planimetriэa –<br />

– stereometriýanyň diňe bir bölegidir. Şol sebäpli hem çagalara diňe ikölçegli<br />

şekilleri öwretmek kemçilikdir. Ьзцlзegli jisimlerde ýerleşen ikölçegli figuralary<br />

öwretmek bolsa artykmaçlykdyr.<br />

Geometriэanyň ders hökmündäki mümkinçiliklerini doly amala aşyrmak üçin<br />

okuwça berilýän maglumat onuň ýaşyna, okatmagyň maksadyna laэyk gelmelidir.<br />

Okatmagyň usuly we mazmuny bolsa çaganyň dünýä düşünişine esaslanmalydyr. Şol<br />

sebäpli hem çaganyň daşky dünýäni kabul edişine esaslanэan usuly ulgamy saэlap<br />

almaly.<br />

Bu meseläni çözmekde geometriýanyň mümkinçilikleri köpdür. Geometriýa öz<br />

tebigatyna mahsus hakyky giňişligi şöhlelendirmдge esaslanyp, logikany aýdyňlyk,<br />

umumyny hususy, howaýyny anyk bilen utgaşdyrýar. Bularyň barysy geometrik<br />

usulyň manysyny düzýär.<br />

Geometriэa-umumyadamzat medeniýetiniň öwüşgünidir.<br />

Geometriýanyň käbir teoremalary dünýä medeniýetiniň gadymy ýadygärlikleridir.<br />

Geometriэa adamzadyň diňe bir subutly iş ýüzündäki zerurlygyndan dдl-de, eэsem ruhy<br />

zerurlygyndan hem dцrдndir. Çagalykdan başlap geometriýany ünsli öwrenseň,<br />

43


töwerek-daşymyzyň ähli ýerinde ruhuňa-ruh goşjak, seniň Dünýä baradaky düşünjäňi<br />

beýgeltjek, seni aňly-düşünjeli şahsyýet edip ýetişdirijek pikirler aňyňa girer.<br />

Geometriýanyň taryhy diňe bir adam aňynyň ösüşini aňlatmaýar. Geometriýa<br />

köpden bäri bu pikiri hereketlendirýän güýçli guraldyr. Birnäçe müň ýyl mundan ozal<br />

ýüze çykan we Keploryň kanunlary bilen üsti ýetirilen konik kesikler taglymaty<br />

adamzady kosmosa uзurdy (ine, geometriýanyň amaly we iş ýüzündдki ähmiýeti).<br />

Geometriýa adamy ruhy taýdan terbiýelemegiň hem serişdesidir, çünki geometriýanyň<br />

ylmy we ahlak esasy, ýagny ähli tassyklamalaryň subut edilýändigi muny tassyklaýar.<br />

Geometrik mazmunly meseleleri зagalar baglarynda mukdaryna (kцp, az, deň),<br />

ýerleşişine (ýokarda, aşakda, çepde, sagda), ululygyna (meэdany uly, meэdany kiзi),<br />

gцwrьmine (uly gцwrьmli, kiзi gцwrьmli), görnüşine (meňzeş, meňzeş däl, başga<br />

görnüşde) gцrд deňeşdirmek arkaly цwredip bolar.<br />

Зagalar baglarynda bilim we terbiýe, esasan, gös-göni çaganyň gözüniň<br />

alnynda ýerine ýetirilýän oýunlar arkaly berilmelidir. Başgaça aэdylanda, зagalar<br />

oэun arkaly terbiэelenэдrler we olaryň dьnэд bilen tanyşlygy oэundan başlanýar.<br />

Çagalar bagynda “Geometriýa dünýäsi” bilen tanyşdyrylmagy olaryň gelejegi<br />

ьзin has hem дhmiэetlidir. Çagalar oýun oýnanlarynda GEOMETRIÝA bilen<br />

gös-göni giňişlikde tanyşýarlar. Çagalaryň geometrik şekilleri oýnawaja derek<br />

oýnamagy bolsa olaryň giňişlik babatda pikirlenmesiniň ýaşlykdan kemala gelmegine<br />

we цsmegine getirэдr. Bu bolsa planimetriэa girizilmegi zerur bolan FUZIONIZM<br />

(utgaşdyrma) usulynyň özenidir.<br />

Зagalar başlangyз synplarada geometrik maglumatlary öwrenmek bilen, öz<br />

geometrik düşünjeleriniň goruny artdyrýarlar, käbir ululyklar bilen (uzynlyk, perimetr,<br />

meýdan) tanyşýarlar, enjamlar bilen (çyzgyç, sirkul, burçluk, transportir) işlemek<br />

endiklerini öwrenýärler, geometrik adalgalary özleşdirýärler.<br />

Başlangyç synplarda geometrik maglumatlar aэratyn bцlьm hцkmьnde<br />

gцrkezilmeэдr. Şeýle-de bolsa, oňa bölüm hökmünde garap, onuň matematikanyň<br />

beýleki bölümleri bilen, esasanam, arifmetika bilen baglanyşygyny nygtamak<br />

zerurdyr. Baglanyşygyň esasynda san bilen geometrik figurany baglanyşdyrmak<br />

mümkinçiligi ýatýar. Bu bolsa san, sanlaryň häsiýetleri we olaryň üstünde geçirilýän<br />

amallar öwredilende figuralary peýdalanmaga we tersine, geometrik figuralaryň<br />

häsiýetleri öwrenilende sanlardan peэdalanmaga mьmkinзilik berэдr.<br />

Okuwзylar 1-3-nji synplarda эцnekeэ geometrik figuralar bolan kesim,<br />

üçburçluk, dörtburçluk bilen ýüzleý tanyşdyrylýar. Olar üçburçlugyň we<br />

dörtburçlugyň elementleriniň atlaryny özleşdirýärler, olary tanamagy öwrenýärler.<br />

Kesimleri üçburçluklary, dörtburçluklary çyzmagy, olary ölçemegi, üçburçluklaryň we<br />

dörtburçluklaryň perimetrlerini hasaplamagy öwrenýärler.<br />

4-5-nji synplarda başlangyç synplarda berlen maglumatlary has hem<br />

çuňlaşdyryp özleşdirýärler. Şonuň üçin hem bu synplarda öwrenilýän matematikanyň<br />

“Aýdyň geometriýa” (Rusзasy: Наглядная геометрия) diэip atlandyryp boljak<br />

geometrik maglumatlar toplumynyň mazmunyny kesgitlemek ьзin geometriýanyň<br />

sistematik kursy öwrenilip başlananda okuwçylaryň nдmeden kynзylyk зekэдndigini<br />

anyklamak zerurdyr.<br />

“Aýdyň geometriýa” kursunyň maglumatlary girizilende meseleleriň dört<br />

görnüşini (subut etmäge, gurmaga, ölçemäge, hasaplamaga degişli) däl-de, eýsem<br />

44


diňe soňky üçüsini girizmeli. Özünem bu kursy öwrenmekligi ölçemäge degişli<br />

meseleleri girizmekden başlamaly. Uzynlyklary ölçemeklik okuwçylara başlangyз<br />

synplardan hem bellidir. Meýdanlary, göwrümleri we burçlary ölçemekligiň bolsa<br />

durmuşy zerurlykdygyny aýtmak gerek. Şoňa görä-de geometriýa girişi metrik gaby<br />

(gapyrgasy bir birlik bolan kuby) ýasamakdan başlamak amatlydyr. Şonda şeýle kuby<br />

ýasamak üçin tarapy 1 birlik bolan alty sany kwadratyň gerekdigine okuwçylaryň<br />

ünsüni çekmek zerurdyr. Eýýäm şu mysaldan hem “Aýdyň geometriýa” kursunyň<br />

alamatlary gцrnьp ugraэar: зagalar цlзeэдrler, зyzэarlar, hasaplaэarlar.<br />

Geometriýanyň sistematik kursuny fuzionistik esasda öwrenmeli. Okuwçylaryň<br />

1-nji – 5-nji synplarda matematika sapaklarynda alan geometrik düşünjelerini,<br />

bilimlerini göz öňünde tutup, 6-njy synpda öwrenilip başlanylýan sistematik geometriýa<br />

kursuny diňe “fuzionizm” ideýasyna ýugurmak arkaly okuwçylaryň giňişlik<br />

düşünjelerini, giňişlik hyýallaryny, giňişlik babatda pikirlenmelerini we pikirleniş<br />

ukyplaryny ösdürip bileris. Olardan Garaşsyz döwletimiz üçin öz kärini söýэдn tehnik,<br />

mehanizator, binagдr taýýarlap bileris. Onuň üçin bolsa geometriýanyň sistematik kursy<br />

öwrenilende geometrik jisimler barada diňe ýatlanylyp geçilmän, eýsem olary her bir<br />

mysalda, her bir sapakda ýerlikli peýdalanmaga çalyşmaly. Bu işler, ikinji tarapdan,<br />

stereometrik materiallar эokary synplarda has ylmy nukdaýnazardan öwrenilende<br />

okuwçylaryň materiallary özleşdirmeklerine ýardam eder.<br />

Mekdepde geometriýanyň sistematik planimetriэa kursuny okatmaklyk:<br />

– planimetriýanyň logiki gurluşy hem-de stereometriýa bilen ýüzleý<br />

tanyşdyrmak;<br />

– tekiz figuralary we olaryň esasy häsiýetlerini öwrenmek;<br />

– simmetriýanyň häsiýetlerini öwrenmek;<br />

– geometrik meseleleri зцzmek ьзin analitik usullary peэdalanmak;<br />

– gurmaga, цlзemдge, hasaplamaga, subut etmдge degişli, şol sanda durmuş<br />

ähmiýetli meseleleri çözmegi öwretmeklik;<br />

– olaryň giňişlik düşünjelerini, giňişlik göz öňüne getirmelerini we hyýallaryny<br />

baýlaşdyrmak, giňişlik babatda pikirlenmelerini we pikirleniş ukyplaryny<br />

ösdürmeklik;<br />

– giňişlik figuralaryny ölçemek, gurmak, şekillendirmek, olaryň modellerini<br />

gurmak we gurnamak endiklerini emele getirmegi göz önünde tutýar.<br />

Geometriýanyň sistematik stereometriэa kursunda bolsa geometrik jisimler we<br />

maglumatlar empirik usulda цwrenilmдn, olara berk ylmy talap bildirilmelidir. Olar<br />

ylmy esasda цwrenilip, ugur alynэan geometrik tassyklamalar berk “matematiki<br />

elekden” geзirilmelidir.<br />

Mekdepde bu kursy okatmagyň esasy maksady oba hojalygynyň dürli<br />

pudaklarynda hem-de dürli medeniýet edaralarynda işlejek ýaşlaryň:<br />

– umumymedeni tehniki derejesini ýokarlandyrmakdan, önümçiligiň<br />

tehnikasyna, tehnologiэasyna we ykdysadyэetine çuňňur düşünmeklerini<br />

gazanmakdan;<br />

– önümçiligiň oýlaptapyjylyk bцleginde olaryň döredijilik işjeňligini,<br />

hyjuwlylygyny artdyrmakdan, olara zähmetiň öňdebaryjy usullaryndan peэdalanmagy<br />

цwretmekden;<br />

– beýleki okuw sapaklaryny üstünlikli özleşdirmeklerine ýardam etmekden;<br />

45


– okuwlaryny dowam etdirmek ьзin dьэpli esas dцretmekden ybaratdyr.<br />

Okuwçylaryň ylmy dünýägaraýşyny ösdürmek üçin geometriэa kursy<br />

mekdepde цwrenilэдn dцwrьnde okuwçylaryň grafik çyzyp biliş ukybyny, olaryň<br />

giňişlik düşünjelerini hem-de giňişlik hyýallaryny ösdürmek maksadalaýykdyr. Şu<br />

ýerden bolsa planimetriýa we stereometriýa kurslaryny şu meselä laýyklykda özara<br />

baglanyşyklykda öwrenmegiň pedagogik nukdaýnazardan zerurdygy gelip çykýar.<br />

Okuwзylarda giňişlik düşünjelerini we hyýallaryny ösdürmegiň nähili usuly<br />

ähmiýeti bolup biler?!<br />

Giňişlik düşünjeleri hem-de giňişlik hyýallary okuwçylaryň bilimleriniň,<br />

başarnyklarynyň we endikleriniň belli bir ulgamyny цzьnde jemleэдr. Olar цwrenilэдn<br />

howaэy geometrik teoriýa garanynda durmuşa has ýakyndyr. Olar daş-töweregi<br />

gurşap alýan obýektlerde bolup geзэдn hadysalara gцzegзilik etmдge hem-de olary<br />

цwrenmдge mьmkinзilik dцredэдrler. Şoňa görä-de planimetrik we stereometrik<br />

materiallary, teoriýany hem-de praktikany özara baglanyşykda öwrenmek<br />

psihologik-pedagogik nukdaýnazardan has netijelidir. Bu ýerde psihologik-pedagogik<br />

hem-de metodologik bahalar gabat gelэдrler, sebдbi bu цzara baglanyşyk mugallyma<br />

okuw wagtynda akyl ýetirişi didaktiki şöhlelendirmäge mümkinзilik berýär. Bu<br />

planimetriýany hem-de stereometriýany özara baglanyşykda öwrenmegiň usuly<br />

esasydyr. Planimetriýa kursy öwrenilende diňe ylmy-geometrik maksatlaryň<br />

gazananlary bilen здklenmek эeterlik dдldir. Bu kurs okuwçylaryň geometrik<br />

intuisiýasy, giňişlik we logiki pikir ýöredişi, geometrik konstruksiýalary gurmaga<br />

ukyby organiki özara baglanyşykda bolar ýaly guralsa, şonda geometriýanyň<br />

цwrenilmeginden garaşylýan netijeleri gazanyp bolar. Muny G.D.Gleýzeriň geçiren<br />

barlaglary hem tassyklaýar.<br />

Her bir зagada mekdebe barmazyndan has öň olaryň daş-töwerek bilen özara<br />

täsirlerinden emele gelen giňişlik babatda pikirlenmesi ýörite okuwlar arkaly<br />

ösdürilmelidir. Bu mesele geometriýanyň mekdep kursunda ikinji derejeli bolmaly<br />

däldir. Bizi gurşap alýan hakyky giňişlikde adamyň ugur tapmagyna эardam edýän<br />

giňişlik babatda pikirlenme meselesi geometriýa dersiniň birinji derejeli wezipesi<br />

bolmalydyr. Edil nokat düşünjesi ýaly, giňişlik düşünjesi hem geometriýanyň<br />

başlangyç düşünjesi bolmalydyr. Şunlukda, okuwçynyň iki adalga, “hakyky” giňişlik<br />

we “geometrik” giňişlik adalgalaryň manysyna oňat aň ýetirmekleri we olary<br />

tapawutlandyryp bilmekleri örän möhümdir.<br />

Зagany matematiki ugra gönükdirmeklik, biziň pikirimizçe, onuň asylky hut<br />

öz giňişlik babatda ugur almasyna (muňa käbir derejede endik, başarnyk, baş alyp<br />

çykmak hem diýip bolar; bu endik dürli zatlar bilen, olary özgerdenlerinde alynýan<br />

geometrik şekiller bilen, цzi hem şol bir wagtda iki we üçölçegli giňişlikde özara<br />

täsiriniň tejribesi hцkmьnde emele gelэдr) esaslanmalydyr. Şunlukda, çaganyň hakyky<br />

giňişlikde uguralma tejribesini umumylaşdyrmak üçin şertleri döretmelidir. Bu<br />

tejribäni matematikany özleşdirenlerinde, aýdyň düşünjelerden howaýy düşünjelere<br />

geçilende, simmetriýa, öwrülme, parallel göçürme ýaly düşünjeler цwrenilende<br />

peэdalanmalydyr.<br />

Çaganyň aňynyň ösmegi üçin ýardam edýän giňişlik babatda pikirlenmäniň<br />

mekdepde pes derejede guralmagy geografiэa, fizika, himiэa, surat, зyzuw,<br />

stereometriэa ýaly dersleriň ýaramaz özleşdirilmegine getirýär.<br />

46


Biz üçölçegli giňişlikde ýaşaýarys, işleýäris. Şol sebäpli hem adamyň hünäri<br />

daşymyzy gurşap alan dünýä bilen, bu dünýädäki zatlar bilen işlemek zerurlygyny<br />

dцredэдr. Gurluşykçy, hirurg, biçimçi, binagär we ş.m. hünärler adamdan hyýaly<br />

giňişlikde oňat ugur almagy başarmak bilen, hyýalyňda giňişlik özgertmelerini<br />

geзirmegi talap edэдr.<br />

Başlangyç bilim – nobatdaky bilim üçin esasdyr. Başlangyç mekdebiň<br />

çagalarynyň ýaşy ony maksadaokgunly adam edip ýetişdirmek üçin, onuň intellektini<br />

ösdürmek üçin has amatlydyr. Giňişlik babatda pikirlenmäni emele getirmek –<br />

– pikirlenmäniň iň mцhьm daýançlarynyň biridir, sebäbi hyýalda döreýän şekiller,<br />

olaryň mazmuny ýönekeý ýatlamadan başlap, howaýy pikir ýöretmä çenli bolan<br />

pikirlenmeleriň esasydyr.<br />

Kiçi ýaşly okuwçylara geometrik maglumatlary öwretmek olaryň giňişlik<br />

babatda pikirlenmesini ösdürmegiň zerur şertidir, ony psihologiýa ylymlarynyň<br />

doktory, professor I.S.Ýakimanskaýa [20] şeýle häsiýetlendirýär: “Giňişlik babatda<br />

pikirlenmäni ösdürmek Okatmagyň ähli basganзaklarynda oňat bilim bermegiň<br />

esasyny düzýär, ol bolsa дhli ylymlarda ulanylэan matematiki amallardan baş alyp<br />

çykmagyň möhüm şertidir. Şeýlelikde, ol adamyň umumy akyl medeniэetini<br />

hдsiэetlendirэдr”.<br />

Kiçi ýaşly okuwçylara geometrik maglumatlary öwretmek, matematiki<br />

nukdaýnazardan seredeniňde, ol orta mekdepde geometriýanyň sistematik kursuny<br />

öwretmäge taýýarlykdyr. Giňişlik babatda pikirlenme – dürli praktiki we teoretik<br />

meseleler çözülýän döwründe giňişlik şekillerini döretmäge we olar bilen işlemäge<br />

mümkinçilik berýän pikirlenmäniň görnüşi. Birnäçe alymlaryň derňewleriniň<br />

netijeleri: orta mekdebi tamamlan okuwçylaryň kцpüsiniň, birinjiden, bilimlerini<br />

dowam etdirmek ьзin, ikinjiden, öz bilimlerini iş ýüzünde barlamak üçin zerur bolan<br />

giňişlik pikirlenmelerini цwrenmдndiklerini gцrkezэдr. Başlangyç synplarda giňişlik<br />

babatda pikirlenmä üns berilmeэändigi hem munuň sebäpleriniň biri hökmünde<br />

görkezilýär.<br />

Häzirki wagtda geometriýa matematikanyň beýleki bölümleri bilen eriş-argaç<br />

bolup ösýär. Geometriýada täze düşünjeleriň emele gelmeginiň we ösmeginiň<br />

çeşmeleriniň biri hem tebigy bilimleriň, fiziki we tehniki bilimleriň meseleleri bolup<br />

durýar.<br />

Takyk tebigat bilimlerini adam biliminiň depesinde durýar. Bu pikiri amala<br />

aşyrmak başardarmyka ýa-da haýsam bolsa bir garşylyga duşularmyka? Bu, elbetde,<br />

gelejegiň, belki, ýakyn gelejegiň meselesidir. Bilşimiz ýaly, geometriýa massasyna,<br />

reňkine we beýleki häsiýetlerine garamazdan, jisimleriň görnüşleri, ölçegleri we özara<br />

ýerleşişleri baradaky ylymdyr. Diňe olary hem däl, geometriýa, olardan başga-da, pikir<br />

ýöretmegi, derňemegi, netije çykarmagy, ýagny logiki hem-de giňişlik babatda, özünem<br />

hut biziň ýaşaýan hakyky dünýämiz babatda pikirlenmegi öwredýär.<br />

Belli bolşy ýaly, matematiki bilimiň, şol sanda geometrik bilimiň maksady diňe<br />

bir delilleriň belli bir toplumyny özleşdirmekden ybarat bolman, eýsem ol<br />

pikirlenmäni we pikirleniş ukybyny hem ösdürmegi göz öňünde tutýar. Şonuň üçin<br />

hem pikirlenmäniň induktiw hem-de deduktiw tapgyrlarynyň sintezi matematiki<br />

bilimiň möhüm bölegi bolup durýar.<br />

Matematiki bilim berlende induktiw tapgyryň esasy terbiýeçilik wezipesi<br />

47


okuwçylara hakykaty duýgy arkaly kabul etmekden, ony ýerlikli ulanmaga özbaşdak<br />

çemeleşmeklige itermekden ybaratdyr. Biziň pikirimizçe, induktiw tapgyr<br />

planimetriýa öwrenilýän döwründe okuwçylary stereometrik materiallar ýa-da<br />

üçölçegli giňişligiň jisimleri bilen tanyşdyrmakdan ybaratdyr.<br />

Planimetriýa bölümini ikölçegli we üçölçegli düşünjeleriň özara baglanyşygy<br />

esasynda öwrenmegiň tamamlanmagy bilen, üçölçegli giňişlik babatda matematiki<br />

pikirlenmäniň induktiw tapgyry tamamlanýar. Stereometriýanyň aksiomalaryny<br />

öwrenip başlamak bilen bolsa üçölçegli giňişlik babatda pikirlenmäniň deduktiw<br />

tapgyryna geçýäris.<br />

Planimetriýa kursuny ikölçegli we üçölçegli düşünjeleriň özara baglanyşygy<br />

esasynda okatmaklyk çagalaryň pikirlenmesini we pikirleniş ukyplaryny şobada bir<br />

gez ýokary galdyrýar diýip bolmaz (sebäbi çaga doglan badyna özbaşdak ýöräp<br />

bilmeýär ahyryn). Okuwçynyň “matematiki pikirlenme ýodasyndan” ilki bilen<br />

pedagogyň goldamagy bilen ýöräp başlajakdygy düşnüklidir. Bu babatda pedagogyň<br />

goldawynyň kemelmegi bilen okuwçynyň özi kem-kemden tekiz figuralardan<br />

üçölçegli giňişlikdäki jisimlere geçip başlar. Şoňa görä-de, ikölçegli we üçölçegli<br />

düşünjeleriň özara baglanyşygy geometriýa sapagyna tapgyrlaýyn girizilýär: ilki<br />

bilen, pedagog tarapyndan bu deliller getirilýär, soňky tapgyrlarda ol okuwçynyň<br />

özbaşdak derňew işiniň dersine öwrülýär. Şeýle çemeleşilende ikölçegli we<br />

üçölçegli düşünjeleriň özara baglanyşygynyň okuwçylaryň giňişlik babatda<br />

pikirlenmesini we pikirleniş ukybyny ösdürmek üçin baý mümkinçilikleri<br />

döretjekdigi düşnüklidir.<br />

Dцwletmдmmet Azady adyndaky<br />

Tьrkmen Milli dьnэд<br />

dilleri instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

17-nji oktэabry<br />

48<br />

EDEBIЭAT<br />

1. G.Berdimuhamedow. Eserler эygyndysy. A., 2007.<br />

2. G.Berdimuhamedow. Türkmenistanda saglygy goraýşy ösdürmegiň ylmy esaslary. A., 2007.<br />

3. G.Berdimuhamedow. Halkyň saýlany we ynam bildireni. A., 2007.<br />

4. G.Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr. A., 2007.<br />

5. G.Berdimuhamedow. Täze galkynyş eээamy. A., 2007.<br />

6. G.Berdimuhamedow. Dцwlet adam ьзindir. A., 2008.<br />

7. Garryэew G. Geometrik terminleri düşündirişim // “Tьrkmenistanyň halk magaryfy”,<br />

№8, 1992.<br />

8. Garryэew G. Geometriэadan metodik maslahatlar (7-8 kl). A.: Magaryf, 1995.<br />

9. Garryэew G. Geometrik tablisalara degişli metodik maslahatlar. A.: Magaryf, 1995.<br />

10. Garryэew G. Geometriэadan metodik maslahatlar (7-8 kl), A.: “Magaryf”, 1995.<br />

11. Garryэew G., Ьwdiэew O., Şadurdyэew G. Düşündirişli matematiki sцzlьk, A.:<br />

“Magaryf”, 1991.<br />

12. Гаррыев Г. Опыт развития пространственного мышления учащихся на уроках<br />

геометрии. Сб: Вечерняя школа в системе непрерывного образования. Л., 1991.<br />

13. Гаррыев Г. Фузионизм как принцип интеграции обучения геометрии.<br />

Сб: Проблемы интеграции учебных предметов в современной школе. Л., 1991.<br />

14. Gleэzer G., Garryэew G. Geometriэa. 6 kl (Okuw kitaby). A.: Magaryf, 1992.<br />

15. Gleэzer G., Garryэew G. Geometriэa. 7-8 kl (Okuw kitaby). A.: Magaryf, 1993.


16. Глейзер Г.Д. Методы формирования и развития пространственных представлений<br />

взрослых в процессе обучения геометрии в школе. Докт. дисс. М., 1989.<br />

17. Глейзер Г.Д. Взаимосвязь обучения геометрии и жизненного опыта учащихся<br />

восьмилетней вечерней (сменной) школы. Канд. дисс. М., 1966.<br />

18. Gusew W. A., Gleэzer G. D., Garryэew G. Geometriэadan metodik maslahatlar (6 kl),<br />

A.: “Magaryf”, 1993.<br />

19. Ьwdiэew O., Şadurdyэew G., Garryэew G. Matematiki düşünjeler. A.:<br />

“Magaryf”, 1984.<br />

20. Якиманская И.С. Развитие пространственного мышления школьников.<br />

Москва, 1980.<br />

Г.Гаррыев<br />

РОЛЬ ГЕОМЕТРИИ В ПРОСТРАНСТВЕННОМ ВОСПРИЯТИИ ДЕТЕЙ<br />

Предлагаемая автором статьи геометрическая система основана на развитии<br />

пространственного мышления детей.<br />

В статье отмечается, что для раскрытия наглядности геометрии необходимо<br />

учитывать специфику восприятия детьми окружающей действительности, их<br />

мыслительных способностей.<br />

Автор ясно излагает цели обучения геометрии на различных этапах обучения,<br />

т.е. в детском саду, в начальных классах, в 4-5 классах и на систематических курсах.<br />

Также в статье предлагаются методы обучения разделов геометрии планиметрии и<br />

стереометрии в тесной взаимосвязи друг с другом.<br />

Здесь же автор предлагает ознакомительный материал об изучении<br />

зарубежными учеными идеи фузионизма, который способствует развитию мышления<br />

детей в пространственном плане.<br />

Изучение курсов планиметрии и стереометрии в тесной взаимосвязи друг с<br />

другом позволяет улучшить геометрическую интуицию, пространственное и<br />

логическое мышления учеников, а также развивать их способности для построения<br />

различных конструкций.<br />

G.Garryyev<br />

THE ROLE OF GEOMETRY IN CHILDREN’S SPACE PERCEPTION<br />

The geometrical system proposed by the author of the article is based on the<br />

development of the spatial reasoning of children.<br />

Specificity of children’s perception of the environment and of their thinking abilities<br />

should be taken into consideration for revealing geometric visualisation.<br />

The author states the aims of teaching geometry at different levels of study, i.e. in<br />

kindergarten, at primary school, in the 4 th – 5 th form and at systematic courses and offers<br />

methods of teaching planimetry and stereometry in their close connection with each other.<br />

The article gives information on fusionism which promotes the development of<br />

children’s thinking abilities in spatial aspect.<br />

The study of planimetry and stereometry courses in their close connection with each<br />

other makes it possible to improve geometrical intuition, spatial and logical ways of<br />

thinking of pupils as well as to develop their abilities in building up different constructions.<br />

49


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

О.А.Одеков<br />

К Всемирному году астрономии<br />

ОБЩАЯ ТЕОРИЯ ПРОИСХОЖДЕНИЯ И ЭВОЛЮЦИИ<br />

ВСЕЛЕННОЙ<br />

Введение<br />

“Я во всяком случае, убежден,<br />

что Господь Бог не играет в кости”<br />

А.Эйнштейн<br />

К созданию Общей теории происхождения и эволюции Вселенной<br />

(ОТПЭВ) автор пришел через обоснование концепции синхронно<br />

расширяющейся и сжимающейся Вселенной, сформулированной, в свою<br />

очередь, на основе изучения процессов тектогенеза в эволюции Земли как<br />

космического тела и фактов, свидетельствующих о наличии растяжений и<br />

сжатий как в самой Земле, так и за ее пределами (1965-90 г.г.).<br />

При этом позиция автора, профессора геофизики и геологии (1972), на<br />

проявление сил растяжения и сжатия в процессах геотектогенеза определилась<br />

еще в 1965 году [1] и в дальнейшем она неизменно сохранялась и<br />

обосновывалась во всех работах (1969-1981 г.г.), касающихся обнаруженной<br />

автором фундаментальной для наук о Земле закономерности [2-5].<br />

Принятие синхронного растяжения и сжатия Земли вынудило автора<br />

отбросить все гипотезы и “теории”, отвергающие одно из этих явлений, а из их<br />

числа, в свою очередь, выбрать те, которые признают многопричинность<br />

явления сжатия и растяжения, принимая при этом как космический, так и<br />

внутриземной вклад в деформацию Земли [3-5].<br />

Вместе с тем для объяснения этого явления автор обратился к<br />

существующим космогоническим концепциям, но ни одна из них не объясняла<br />

выявленные на Земле закономерности. Все это, в свою очередь, позволило<br />

сформулировать и новую космогоническую концепцию на развитие Вселенной,<br />

потому что существующие на этот счет гипотезы, к сожалению, не объясняют<br />

и, более того, вступают в противоречие с фактами, наблюдаемыми в процессах,<br />

происходящих во Вселенной [7, стр. 176-183].<br />

Опубликованная в 1990 году [7] и излагаемая ниже концепция основана<br />

на более чем 20-летних исследованиях автора и теперь по прошествии еще двух<br />

десятков лет космогоническая наука обогатилась новыми данными,<br />

50


подтверждающими излагаемую ниже в первоначальном издании (1990 г.)<br />

фундаментальную концепцию, дополненную в отдельном разделе новыми<br />

фактами.<br />

Синхронно расширяющаяся и сжимающаяся Вселенная<br />

Тогда я в жилы недр земных проник<br />

и, вихрем встав, седьмых небес достиг,<br />

… открылись мне далекие края<br />

и тайные движенья бытия.<br />

Махтумкули<br />

Как отмечает академик В.Амбарцумян, к 70-м г.г. двадцатого столетия<br />

астрономы разных стран установили следующие важные свойства<br />

Метагалактики. Первое – галактики в Метагалактике не распределены<br />

равномерно; подавляющее большинство их сосредоточено в скоплениях и<br />

группах галактик. Наша галактика входит в относительно бедную по числу<br />

членов Местную группу галактик. Второе – существует закон взаимного<br />

удаления галактик со скоростями, приблизительно пропорциональными их<br />

взаимным расстояниям (закон Хаббла). Так, галактики, находящиеся друг от<br />

друга на расстоянии в 10 млн. парсек (парсек – единица длины, равная 3,26<br />

светового года), удаляются друг от друга со скоростями около 600 км/сек.<br />

Расширение в соответствии с принципом Доплера вызывает наблюдаемое<br />

красное смещение спектральных линий в спектрах галактик. Это грандиозное<br />

явление часто называют расширением Вселенной. Третье – в диапазоне<br />

миллиметровых радиоволн наша часть Вселенной равномерно заполнена<br />

радиоизлучением, которое называют реликтовым, так как предполагается, что<br />

оно представляет собой остаток излучательных процессов, имевших место в<br />

очень отдаленную прошлую эпоху, связанную с началом существования<br />

Метагалактики. Указанные три факта лежат в основе многочисленных<br />

современных космологических схем. Однако, несомненно, будущая космология,<br />

наряду с этими основными фактами, по мнению В. Амбарцумяна, должна<br />

учитывать и много других, более тонких явлений и обстоятельств.<br />

Далее отмечается, что галактики являются далеко не самыми крупными<br />

структурными единицами наблюдаемой Вселенной. Они сосредоточены в<br />

скоплениях и группах галактик, редко в изолированном виде. Тенденция<br />

галактик к скучиванию является одним из важнейших структурных свойств<br />

Вселенной. Полагают, что существуют системы более высокого порядка, чем<br />

скопления и группы галактик, то есть скопления скоплений или сверхскопления<br />

галактик. Согласно этим исследованиям Местная система галактик<br />

(включающая нашу Галактику) вместе с обильным галактическим скоплением<br />

в созвездии Девы и некоторыми более близкими группами входит в одно из<br />

таких сверхскоплений. Нет основания утверждать, что сверхскопления<br />

распределены по Вселенной равномерно, тем более, что наблюдательные<br />

51


данные всегда свидетельствовали о существовании неоднородностей все<br />

больших и больших масштабов.<br />

Акцентируем внимание на следующих неоспоримых фактах. Первое – на<br />

расширении Вселенной, которое в соответствии с принципом Доплера вызывает<br />

наблюдаемое красное смещение спектральных линий в спектрах галактик. В<br />

основе теории расширяющейся Вселенной лежит модель ее нестационарности,<br />

предложенная А.Фридманом (1922–1924 г.г.), логически вытекающая из теории<br />

гравитации А.Эйнштейна, неоспоримо подкрепленная выведенной Э.Хабблом<br />

(1929 г.) зависимостью между красным смещением галактик и расстоянием до<br />

них (закон Хаббла) и доказательно подтвержденная наблюдениями А.Пензиаса,<br />

Р.Вильсона (1969-1977 гг.) и др.<br />

Таким образом, теоретически и экспериментально доказано, что<br />

Вселенная и прежде всего тот ее участок, в котором располагается Местная<br />

система галактик, включающая нашу Галактику, расширяется.<br />

Второе – на фоне неоспоримого расширения Вселенной отмечается<br />

скучивание галактик в группы, в скопления и в сверхскопления<br />

галактик, причем тенденция к скучиванию является очень характерной чертой<br />

доступной исследованиям части Вселенной. Эти черты Вселенной, на мой<br />

взгляд, являются одним из свидетельств уже прямо противоположного ее<br />

расширению, но определенно с ним происходящего процесса – сжатия.<br />

Следовательно, сущность космогонической гипотезы выразить можно одной<br />

фразой – как гипотезу синхронно расширяющейся и сжимающейся<br />

Вселенной. Вместе с тем, чтобы одно из этих двух суждений об одновременно<br />

происходящих процессах (расширении и сжатии) не показалось контрарным<br />

суждением, необходимы неоспоримые доказательства. Иными словами, надо<br />

показать, что ни одно из этих суждений не является ложным. Этого<br />

доказательства требует только второе явление – сжатие, поскольку<br />

расширение – факт неоспоримый, поэтому обратимся к новым фактам<br />

(помимо отмеченного выше скучивания), доказывающим процессы сжатия.<br />

Прежде всего рассмотрим современные представления об эволюции звезд,<br />

о которых дает представление диаграмма Герцшпрунга – Рассела, роль<br />

которой, как считают астрономы, трудно переоценить (ее называют самым<br />

важным графиком во всей астрономии).<br />

Диаграмма характеризует зависимость светимости от температуры (и<br />

наоборот) звезд, причем каждая звезда на небе, для которой известны указанные<br />

два параметра, изображается в виде точки на этом графике. Например,<br />

светимость Солнца равна 1, а его поверхностная температура близка к 6000 К,<br />

поэтому Солнце изображается точкой вблизи середины диаграммы (Рис.1).<br />

Из диаграммы Герцшпрунга – Рассела видно, что точки, изображающие<br />

реальные звезды, не разбросаны беспорядочно по всей диаграмме, а<br />

группируются в трех основных областях. Большинство звезд, которые мы видим<br />

на небе, принадлежат к так называемой главной последовательности,<br />

проходящей через всю диаграмму по диагонали от ярких горячих звезд в левом<br />

верхнем углу к слабым холодным звездам в правом нижнем углу. Точка,<br />

52


изображающая Солнце, как уже говорилось выше, находится в середине главной<br />

последовательности, и поэтому говорят, что Солнце – это звезда главной<br />

последовательности.<br />

Другая большая группа звезд расположена в правом верхнем углу<br />

диаграммы и представлена яркими и холодными звездами. Они излучают света<br />

в тысячи раз больше, чем Солнце, но температуры их поверхностей составляют<br />

всего 3000–4000 К, что дает основание предположить их гигантские размеры.<br />

Поскольку эти звезды холодные, они излучают в основном красноватый<br />

свет, поэтому их называют красными гигантами. Почти каждая красноватая<br />

звезда которую можно увидеть на небе, – красный гигант это Бетельгейзе в<br />

созвездии Ориона, Антарес – Скорпиона, Альдебаран – Тельца. Все прочие<br />

звезды, видимые невооруженным глазом, – звезды главной последовательности.<br />

При помощи телескопа можно обнаружить звезды еще одного типа, которые<br />

не относятся ни к красным гигантам, ни к главной последовательности, а<br />

составляют третий тип, включающий очень горячие (от 10000 до 20000 К) и очень<br />

слабые (1/100 часть света, испускаемого Солнцем) звезды. На диаграмме<br />

Герцшпрунга – Рассела точки, изображающие эти звезды, сосредоточены в<br />

нижнем левом углу. Очень горячие звезды испускают в основном голубоватобелый<br />

свет и, следовательно, они должны быть очень невелики: они имеют<br />

размеры незначительно превышающие размеры Земли (диаметр их примерно<br />

53


15000 км), и называются белыми карликами. Большинство звезд, за редким<br />

исключением, – это либо звезды главной последовательности либо красные<br />

гиганты, либо белые карлики. И именно в такой последовательности происходит<br />

их эволюция от протозвезды, которую можно сравнить с зародышем через ее три<br />

возраста – юность, молодость и зрелость, примером которых являются Солнце и<br />

все звезды главной последовательности, к старости которой соответствуют<br />

красные гиганты до постепенного умирания стадии белых карликов.<br />

Расчеты астрофизиков показали, что протозвезда устойчива и поэтому<br />

сжимается, а вещество этого огромного газового шара занимает все меньший и<br />

меньший объем. При этом резко возрастают плотность и давление внутри<br />

протозвезды. Температура вблизи ее центра при сжатии также повышается: при<br />

достижении 10 миллионов градусов происходит термоядерная реакция, при<br />

которой водород превращается в гелий с выделением гигантского количества<br />

энергии, что останавливает процесс сжатия протозвезды.<br />

В процессе сжатия протозвезды точка, изображающая ее на диаграмме,<br />

перемещается по ней и надолго (5-10 млрд. лет) останавливается в области<br />

главной последовательности. По истечении этого срока, когда в ней истощаются<br />

все запасы водорода, звезды главной последовательности, типичным примером<br />

которых является Солнце, стремительно сожмутся в центральной части и<br />

расширятся с поверхности. В сравнительно короткие сроки (менее чем за<br />

1 млрд. лет) чудовищно вздувшееся Солнце поглотит вращающиеся по ее<br />

орбите планеты, которые превратятся в пар.<br />

Не останавливаясь подробно на дальнейшем сценарии эволюции Солнца,<br />

переадресуем любознательного читателя к книге У.Кауфмана “Космические<br />

рубежи теории относительности” (М.: Мысль, 1984).<br />

Из изложенного выше отметим два дополнительных факта. Во-первых, то,<br />

что диаграмма Герцшрунга – Рассела, помимо зависимости светимости от<br />

температуры, дает представление и о сжатости (термин по аналогии со<br />

светимостью) небесных тел: от наибольшей на определенной стадии своего<br />

развития – белые карлики, через сравнительно меньшую – Солнце и другие<br />

звезды главной последовательности, до наименьшей – красные гиганты. Все это<br />

свидетельствует о явлении сжатия даже в отдельно взятых объектах Вселенной.<br />

Более того, как известно, гораздо значительнее сжаты нейтронные звезды –<br />

пульсары с параметрами 15-20 км и массами, превышающими солнечную, и<br />

черные дыры с размерами в несколько километров при колоссально больших<br />

массах.<br />

Второй факт, следующий из той же диаграммы, указывает на наличие<br />

широкомасштабного сжатия, выражающегося в неслучайном скучивании<br />

звезд в центральной части диаграммы – в области главной последовательности.<br />

Этот факт обретает еще большую значимость, если сопоставлять его с<br />

невообразимо гигантским скоплением звезд в Млечном Пути (100 млрд. звезд)<br />

на сравнительно небольшом, в масштабах Метагалактики, пространстве.<br />

Следовательно, эти факты неоспоримо свидетельствуют о том, что Млечный<br />

Путь, в котором располагается и наша Солнечная система, это пространство, где<br />

54


происходят процессы сжатия. Полоса Млечного Пути, пересекающая звездное<br />

небо почти по большому кругу, имеет на вид облачное строение, обусловленное<br />

существованием в Галактике звездных сгущений и неравномерностью<br />

распределения поглощающих свет пылевых темных туманностей, образующих<br />

участки с кажущимся дефицитом звезд из-за поглощения их света.<br />

Как концентрируются звезды в Млечном Пути? Если наблюдается<br />

скучивание звезд в какой-то его части, например в центральной, то это –<br />

свидетельство превалирующего процесса сжатия в данном звене. Разрежение же<br />

звездных скоплений к периферии Млечного Пути при этом может служить<br />

доказательством воздействия растаскивания или, точнее, преобладающего<br />

расширения в данном его звене. Изучая более пристально оптическими и<br />

неоптическими (радио, инфракрасным, ультрафиолетовым, рентгеновским и др.)<br />

методами характер распределения звезд в Млечном Пути, можно ответить и на<br />

этот вопрос, дополнительно проверив правильность нашего заключения. Именно<br />

так в большинстве галактик располагаются звезды: имеются шаровые звездные<br />

скопления, в которых содержатся примерно 100 тыс. звезд, движущихся по сильно<br />

вытянутым эллиптическим орбитам вокруг ядра (центра) своей галактики. В<br />

самих же центрах галактик, в том числе и в нашей, астрономы предполагают<br />

наличие массивных черных дыр, открытие которых будет еще более убедительным<br />

подтверждением явления сжатия внутри Галактики.<br />

В последней связи можно указать на гипотезу (1978 г.) американских<br />

астрофизиков А.Редхеда, М.Коэна и Р.Бландорфа, которые, проанализировав<br />

характер извержений колоссальных выбросов вещества и энергии из ядра<br />

радиогалактики NGС 6251 (NGС – Новый Генеральный Каталог), пришли к<br />

выводу, что в его ядре должна скрываться растущая черная дыра массой около<br />

100 млн. солнечной. Но еще большую ценность для выдвинутой автором гипотезы<br />

имеют данные, полученные группой астрономов Калифорнийского университета<br />

в Беркли, руководимой профессором Ч.Таунсом. В 1985 г. в статье,<br />

опубликованной в английском научном еженедельнике “Природа”, они сообщили<br />

о полученных новых подтверждениях в пользу существования в центральной<br />

части Млечного Пути черной дыры. Объектом их исследований стал поток<br />

инфракрасных лучей, пересекающих Млечный Путь. В обширной области,<br />

находящейся в его средней части, инфракрасное излучение обнаружено не было.<br />

Это явление объяснено наличием небесного тела большой массы, притягивающего<br />

движущиеся в космическом пространстве тела и частицы, то есть черной дыры.<br />

Примеры, подтверждающие как крупномасштабные внегалактические<br />

сжатия, так и менее масштабные, но столь же впечатляющие<br />

воображение внутригалактические сжатия можно было бы продолжить,<br />

но я укажу лишь еще на один. В 1984 г. астрономы обратили внимание на<br />

гигантское звездное скопление, находящееся на расстоянии 300 миллионов<br />

световых лет от Земли, которое излучает столько же энергии, сколько два<br />

триллиона Солнц вместе взятых. Однако с Земли его можно заметить лишь<br />

в очень мощный телескоп, поскольку 99% излучения приходится на невидимую<br />

инфракрасную часть спектра. Это тепловое излучение в 100 раз более<br />

55


интенсивно, чем у нашей Галактики. Американские ученые, обнаружившие<br />

это скопление, считают, что в его центральной части, видимо, находится<br />

“исключительно мощный источник теплового излучения”, который<br />

нагревает окружающее газово-пылевое облако. Возникновение таких<br />

инфракрасных галактик возможно при столкновении двух или более звездных<br />

скоплений, в результате чего образуется множество новых солнц.<br />

Таким образом, на общем фоне разбегающихся друг от друга<br />

с огромной скоростью галактик отмечается столкновение<br />

некоторых из них, указывающее на явление синхронного сжатия в<br />

Метагалактике.<br />

56<br />

Новые факты<br />

Первый факт. Более десяти лет назад независимые астрономы<br />

обнаружили, что последние 5 млрд. лет наша Вселенная расширяется причем<br />

с ускорением. Источником такой “космологической антигравитации” является<br />

новая форма материи, называемая “темной энергией”, ассоциированной с<br />

вакуумом. Для ускоренного расширения Вселенной считают Лоренс Кросс<br />

(Lawrence M. Krauss) и Роберт Шеррер (Robert I. Scherrer) необходимо, чтобы<br />

пустое пространство содержало по крайней мере в три раза больше энергии,<br />

чем все наблюдаемые космические структуры и объекты: галактики, скопления<br />

и сверхскопления галактик. Между тем еще Альберт Энштейн в 1917 году ввел<br />

в рассмотрение такую специальную форму материи, чтобы сохранить<br />

статичность Вселенной. Он назвал ее “космологической постоянной”, то есть<br />

это то, что называют ныне “темной энергией”.<br />

С космологом Гленом Штаркманом (Glen Starkman) Лорен Кросс<br />

исследовал причастность феномена жизни к этой экзотической материи и сделал<br />

вывод о том, что присутствие космологической постоянной может привести к<br />

образованию фиксированного “горизонта событий” – воображаемой сферы, вне<br />

которой ни материя, ни излучение никогда не достигнут наблюдателя. В такой<br />

модели Вселенная становится чем-то наподобие “внешней черной дыры”, когда<br />

материя и излучение оказываются запертыми вне горизонта событий, а не внутри<br />

него. Это рассуждение приводит к выводу о том, что Вселенная содержит<br />

конечное количество информации, и ее передача (следовательно, и зарождение и<br />

развитие жизни) не может продолжаться вечно. Задолго до того, как указанный<br />

информационный предел станет критическим, вся материя и излучение расши<br />

– ряющейся Вселенной окажутся за горизонтом событий. Этот процесс был<br />

изучен в работах Абрахама Лоеба (Abraham Loeb) и Кентаро Нагамине (Kentaro<br />

Nagamine), ученых университета Гарварда, которые обнаружили, что наша так<br />

называемая “Местная группа” галактик (включающая в себя нашу Галактику,<br />

галактику Туманность Андромеды и несколько карликовых галактик –<br />

спутников), вольется в единое сверхскопление звезд. Все другие галактики<br />

исчезнут из поля зрения наблюдателя. Этот процесс займет 100 миллиардов лет<br />

и тогда преемником Млечного пути (нашей галактики) станет шарообразная<br />

гигантская галактика [13].


Иными словами, это открытие является еще одним доказательством<br />

правильности моей концепции о расположении нашей Галактики в<br />

сжимающейся части Вселенной, а наличие гравитации (притяжения) и<br />

антигравитации (отталкивания) еще более подкрепляет концепцию.<br />

Второй факт. Как известно, Метагалактика – часть Вселенной,<br />

доступная современным астрономическим методам исследований, содержит<br />

несколько миллиардов галактик – звездных систем, в которых звезды связаны<br />

друг с другом силами гравитации.<br />

Космическому телескопу, названному в честь Эдвина Хаббла (Edwin<br />

Hubble), удалось “пересчитать” количество звезд в нашей Галактике<br />

(Млечном Пути) и оказалось, что в ней свыше 200 млрд. звезд, то есть<br />

вдвое больше, чем считалось доныне [9].<br />

Таким образом, это открытие еще более подкрепляет концепцию автора<br />

о синхронном с расширением сжатии Вселенной в границах Млечного пути [7].<br />

Третий факт. В этом же контексте находится и другой факт: астрономы<br />

обнаружили 9 ранее неизвестных Галактик в ранней Вселенной с возрастом в<br />

11 млрд. лет, то есть в момент, когда возраст Вселенной не превышал 3 млрд.<br />

лет. Каждая из галактик имеет массу в 200 млрд. раз превышающую массу<br />

Солнца, но при этом длина галактик не превышает 5 000 световых лет. Для<br />

сравнения масса Млечного Пути в 3 млн. раз превышает массу Солнца, но его<br />

длина составляет целых 100 000 световых лет.<br />

В каждой из этих “компактных” галактик находится звезда в десятки раз<br />

больше, чем в современных галактиках, при этом они в 20-30 раз меньше.<br />

“Для нас увидеть галактики столь компактных размеров на таком<br />

расстоянии было удивительно. В данном регионе раньше не было<br />

зафиксировано таких массивных объектов. …Исходя из современных<br />

физических данных, которые регулируют нынешние галактики, объекты,<br />

расположенные на расстоянии 11 млрд. световых лет должны были бы быть раз<br />

в 5 больше” – говорит Питер Ван Доккуи, автор исследования и астроном из<br />

Йельского Университета в штате Коннектикут (США).<br />

По оценкам ученых возраст звезд в этих галактиках также совсем невелик<br />

– от 500 млн. до 1 млрд. лет. Основываясь на массе галактик, исследователи<br />

также обнаружили, что звезды в них вращаются вокруг центра со скоростью<br />

400-500 км/сек, что в два раза быстрее нынешних звезд.<br />

Ни одна из современных галактик в ближайшей нам Вселенной не<br />

обладает столь малыми размерами. Однако сегодня у специалистов нет ответа<br />

на вопрос почему обладая столь небольшими размерами, концентрация<br />

вещества в них достигала таких масштабов. На мой взгляд, ответ на эту<br />

“загадку” лежит на поверхности и объясняется тем, что открытые ранние,<br />

компактные галактики располагаются в сжимающейся части<br />

Вселенной, как и наша Галактика – Млечный Путь, но с разницей в<br />

несколько миллиардов лет, доказывая факт синхронного<br />

расширения и сжатия Вселенной почти на всем временном<br />

интервале своей эволюции.<br />

57


Четвертый факт. В качестве бесспорного наличия явления сжатия в<br />

концепции синхронно расширяющейся и сжимающейся Вселенной двадцать лет<br />

назад автор указывал на столкновение галактик. За истекшие два десятилетия<br />

получены на этот счет поражающие воображение факты таких явлений во<br />

Вселенной.<br />

Так, Европейская космическая рентгеновская обсерватория “ХММ Newton”<br />

зафиксировала во Вселенной взрыв, равного которому еще никому не удавалось<br />

наблюдать. Американское космическое агентство заявило по поводу открытия<br />

европейцев, что взрыв такой мощности произошел в результате столкновения<br />

двух групп галактик, в которых были миллиарды звезд. Ученые сравнивают<br />

масштабы космической катастрофы с “Большим взрывом” в результате которого,<br />

как полагает большинство исследователей, образовалась Вселенная (2004 г.).<br />

Вслед за этим вселенским событием астрономы при помощи телескопа<br />

“Спитцер” обнаружили четыре большие галактики, сливающиеся в одну<br />

гигантскую, которая по масштабам будет примерно в десять раз больше<br />

Млечного пути. Это самое крупное слияние Галактик из когда-либо<br />

наблюдающихся, как сообщалось в пресс-релизе Гарвард-Смитсоновского<br />

астрофизического центра (2007 г.).<br />

Слияние одной большой галактики с несколькими малыми неоднократно<br />

наблюдались и хорошо описаны астрономами. Известны также случаи слияния<br />

двух одинаковых по размеру галактик, однако объединение сразу четырех<br />

галактик (три имеют примерно тот же размер, что и Млечный Путь, одна в три<br />

раза больше) еще ни разу не было зафиксировано.<br />

Описываемое скопление галактик известно астрономам под номером CL<br />

0958+4702 и удалено от нас на пять миллиардов световых лет, так что<br />

фактически слияние давно произошло и, как это часто бывает в подобных<br />

исследованиях, ученые наблюдают за событиями прошлого.<br />

В инфракрасном спектре был обнаружен необычно большой шлейф света,<br />

в который входили четыре эллиптические галактики.<br />

Дальнейшие исследования при помощи “Спитцера” и других телескопов<br />

позволили установить, что остальную часть света составляют миллиарды звезд<br />

“выкинутых” из галактик при столкновении. В дальнейшем, как считают<br />

астрономы, половина этих звезд будет втянута в новую галактику и она станет<br />

одной из самых крупных галактик во Вселенной.<br />

И, наконец, еще более впечатляющие данные, свидетельствующие о<br />

столкновениях галактик, получены в результате фотосъемок с телескопа Hubble.<br />

Научно-популярное издание Spaсe опубликовало подборку из 59 новых<br />

фотоснимков, на которых запечатлены завораживающие столкновения галактик<br />

(апрель 2008 г.).<br />

Благодаря съемкам Hubble выяснилось, что столкновения галактик – более<br />

распространенное явление, чем считалось раньше. При этом, в прошлом, когда<br />

Вселенная была меньше по масштабам они случались чаще, чем теперь, так как<br />

галактики были ближе друг к другу, значит вероятность столкновений была выше.<br />

Даже во внутренней структуре изолированных, на первый взгляд,<br />

58


галактик, можно обнаружить признаки былых столкновений. В нашей<br />

собственной галактике Млечный путь астрономы обнаружили “обломки”<br />

более мелких галактик, с которыми они сталкивались в прошлом и которые<br />

она поглотила. А в настоящее время она “заглатывает” карликовую<br />

галактику Стрельца.<br />

Хотя сталкивающиеся галактики приближаются друг к другу со скоростью<br />

сотен километров в час этот процесс занимает сотни миллионов лет. На снимках,<br />

сделанных Hubble, галактики изображены на разных стадиях столкновений.<br />

Общая теория происхождения и эволюции Вселенной<br />

Высшим проявлением человеческого<br />

гения является то, что человек<br />

может понять и объяснить, но не в<br />

силах вообразить.<br />

Л.Ландау<br />

Признание в зарождении, рождении и длительной эволюции Вселенной<br />

и расширения (антигравитации, отталкивания) и сжатия (гравитации,<br />

притяжения) отвечает на множество вопросов, возникающих в связи с<br />

получением новых фактов, и их осмысления, а также позволяет открыть<br />

фундаментальные следствия, вытекающие из концепции. При этом возникает<br />

вопрос: в какой диалектической взаимосвязи и взаимообусловленности<br />

проявляются силы расширения и сжатия, приводящие к формированию<br />

отдельных галактик, скоплений галактик, их сверхскоплений и, в конечном<br />

итоге Вселенной в современном виде и в дальнейшей ее эволюции.<br />

Кроме того, возникает еще один вопрос: ограничиваются ли процессы,<br />

происходящие в эволюции Вселенной комбинацией расширения и сжатия,<br />

следующей из моей концепции или простого расширения, как это следует из<br />

теории расширяющейся Вселенной А.Эйнштейна, А.Фридмана, Э.Хаббла.<br />

Для ответа на эти вопросы обратимся к математической логике, как это<br />

было уже однажды сделано автором при создании “Общей теории образования<br />

складчатых и разрывных дислокаций в земной коре”, что позволило разрешить<br />

150 – летний бескомпромиссный спор в Науках о Земле между “фиксистами”<br />

(вертикалистами) и “мобилистами” (горизонталистами) о роли тектонических<br />

движений в формировании лика Земли и открыть новые закономерности в<br />

геотектонике и сейсмологии (О.А.Одеков, 1965-68 г.г., 1979-81 г.г.).<br />

В математической логике признается возможной существование пяти<br />

типов соотношения в каждой паре, состоящей в нашем случае из понятий<br />

С и Р, которые соответствуют сжатию и расширению и тогда соотношения<br />

между сжатием (С) и расширением (Р) выразятся следующим образом.<br />

1. Первое понятие (С) существует независимо от второго (Р), оба понятия<br />

несовместимы: С ≡ Р.<br />

2. Первое понятие (С) тождественно совпадает со вторым (Р), то есть оба<br />

59


понятия в равной мере справедливы по отношению к одним и тем же участкам<br />

(объектам). Запись этого соотношения: С ≡ Р.<br />

3. Первое понятие (С) шире, чем второе (Р), то есть первое понятие<br />

относится к большему числу участков (объектов). Запись того, что С включает<br />

в себя (Р): С Р.<br />

4. Первое понятие (С) уже, чем второе (Р), соответственно первое<br />

распространяется на меньшее число участков (объектов). Запись того, что С<br />

включено в Р: С Р.<br />

5. Первое понятие (С) и второе (Р) лишь частично перекрываются одно<br />

другим, поэтому есть участки (объекты), на которых справедливо только первое<br />

понятие; есть участки, где оба понятия верны, и, наконец, существуют участки,<br />

для которых справедливо только второе понятие. Это так называемое<br />

перекрещивание понятий: С Р.<br />

Эти понятия могут быть исходными посылками для Общей теории<br />

происхождения и эволюции Вселенной. При этом необходимо помнить, что<br />

всякая общая теория, являясь синтезом частных теорий и включая их в себя, не<br />

должна вступать с ними в противоречие. В свою очередь, всякая частная теория,<br />

не претендуя на общий характер, должна укладываться в рамки общей теории,<br />

составляя как бы необходимый элемент в общем здании.<br />

Итак, в приложении к Общей теории происхождения и эволюции<br />

Вселенной можно обосновать модели формирования объектов Вселенной и ее<br />

самой в целом действием сил сжатия (гравитации) и расширения<br />

(антигравитации). При этом можно выделить шесть самостоятельных<br />

возможных механизмов формирования в процессах происхождения и развития<br />

Вселенной, существование которых доказывается автором на основе<br />

современной изученности Вселенной в целом и ее объектов* ) .<br />

1. Объекты, образованные силами сжатия (гравитации).<br />

2. Объекты, образованные силами расширения (антигравитации).<br />

3. Объекты, образованные тождественным действием сил сжатия и<br />

расширения.<br />

4. Объекты, образованные преобладающе сжимающими силами в<br />

сочетании с расширяющимися.<br />

5. Объекты, образованные преобладающе расширяющими силами в<br />

сочетании с сжимающимися.<br />

6. Объекты, образованные сложной комбинацией сил сжатия<br />

(гравитации) и расширения (антигравитации).<br />

Таким образом, в составе единой синтезированной Общей теории<br />

сформулировалось три частные теории в эволюции Вселенной,<br />

отображающие три явления.<br />

П е р в а я – Теория сжимающейся Вселенной (О.А.Одеков).<br />

В т о р а я – Теория расширяющейся Вселенной (А.Эйнштейн,<br />

А.Фридман, Э.Хаббл; 1922 г.).<br />

* ) Под понятием “объекты” имеются в виду в каждом конкретном случае галактики, скопления<br />

галактик, их сверхскопления…и Вселенная в целом<br />

60


Т р е т ь я – Теория синхронно расширяющейся и сжимающейся<br />

Вселенной (О.А.Одеков, 1990 г.).<br />

Теперь обратимся к последовательной идентификации положений Общей<br />

теории происхождения и эволюции Вселенной через сформулированные выше<br />

частные теории с процессами, происходящими во Вселенной.<br />

Вопрос о том, что было до возникновения современной Вселенной, то<br />

есть до Большого взрыва, тайна за семью печатями и не обсуждается учеными.<br />

По поводу Вселенной до Большого взрыва, то есть первозданной Вселенной,<br />

как я предлагаю ее называть, известный американский астрофизик, профессор<br />

Калифорнийского университета в Беркли Джозеф Силк говорит: – “Мы не<br />

исключаем возможности предшествующей фазы Вселенной, но по-существу<br />

ничего сказать о ней не можем”.<br />

Как известно из Общей теории относительности А.Эйнштейна (1916),<br />

Пространство, Время и Тяготение вне Вселенной не существует. Следовательно,<br />

если есть Вселенная, то имеется и материя. В какой среде и в какой форме<br />

пребывала материя в первозданной Вселенной вряд-ли мы узнаем когда-либо,<br />

но это не имеет принципиального значения как для Общей теории<br />

происхождения и эволюции Вселенной, так и тем более для одной из ее<br />

частных теорий, описывающих процессы в первозданной Вселенной – Теории<br />

сжимающейся Вселенной.<br />

Материя в первозданной Вселенной могла быть однородной,<br />

неоднородной или однородно – неоднородной,<br />

хаотической или ф рактальной…. При этом в любом из этих или<br />

других вариантов главнейшим и неоспоримым событием в сценарии развития<br />

первозданной Вселенной являлось перманентное центростремительное<br />

движение всей ее материи в одну точку, приведшее к сжатию материи в<br />

суперкомпактный объект (рис. 2А).<br />

Для реализации сценария сжатия первозданной Вселенной необходимо<br />

допустить наличие в ней некоей “физически активной неоднородности”<br />

(ФАН), каковой может быть супермассивная “черная дыра”, которая и<br />

притянула к себе и в себя всю огромную вселенскую массу материи, сжав ее до<br />

неимоверной плотности – до размеров сингулярности (рис. 2В).<br />

Неоспоримым доказательством участия черной дыры в сценарии<br />

первозданной Вселенной и ее роли в возникновении сингулярности,<br />

завершившей заключительный акт эволюции Вселенной перед Большим<br />

взрывом, является отсутствие черных дыр в р анней современной Вселенной.<br />

Еще более убедительным аргументом в пользу этого сценария служит<br />

заключение, сделанное американскими учеными, связанное с открытием в<br />

современной Вселенной сверхмассивной черной дыры в центре галактики NGC<br />

4051. По их мнению, раскаленный газ, ускользавший из гравитационных<br />

“объятий”, таких сверхмассивных образований, мог стать одним из источников<br />

тяжелых химических элементов, необходимых для возникновения жизни.<br />

После Большого взрыва, давшего начало нашей современной Вселенной,<br />

в ней на начальных этапах присутствовали только водород и гелий. Более<br />

61


тяжелые химические элементы предстояло “сварить” в недрах первых звезд, а<br />

затем рассеять по просторам Вселенной, чтобы они попали в звезды<br />

следующего поколения и их планеты. Именно черные дыры могли помочь<br />

“разбросать” эти элементы на огромные даже по космическим меркам<br />

расстояния. По полученным оценкам, вещество улетало со скоростью свыше<br />

6 млн. км/час. За тысячи лет оно могло преодолеть колоссальные расстояния и<br />

в конечном итоге стать составной частью космических облаков газа или пыли,<br />

из которых формировались новые звезды и планеты и помочь возникновению<br />

жизни. (Интернет – сайт “Известия науки”, 2007 г.).<br />

Таким образом, в сценарии первозданной Вселенной реализовался один<br />

из механизмов ее развития, соответствующий частной теории<br />

сжимающейся Вселенной (О.А. Одеков).<br />

Далее реальная первозданная Вселенная, превратившаяся в<br />

сингулярность, по-существу, становится зародышем (предлагаемый мной<br />

термин) современной Вселенной.<br />

Существование сингулярности в прошлом современной Вселенной было<br />

неизбежно, что стало очевидным благодаря важной теореме, доказанной<br />

английскими теоретиками Стивеном Хоукингом и Роджером Пенроузом<br />

(Д.Силк, 1982).<br />

Современная Вселенная (по англ. – Universe; Unity), по единодушному<br />

признанию астрономов, возникла около 13,7 млрд. лет назад внезапно в результате<br />

Большого взрыва – чудовищного катаклизма, когда температура и давление<br />

значительно превосходили их предельные значения, наблюдаемые во Вселенной<br />

в наши дни. В мгновение пространство заполнилось материей необычных форм,<br />

управляемых силами, которые с того времени остались навсегда подавленными.<br />

62


Именно тот первоначальный краткий миг бытия ознаменовался господством<br />

суперсилы. Большой взрыв рассматривается учеными как событие, в результате<br />

которого возникло и само пространство. Другими словами, Большой взрыв не есть<br />

событие, которое произошло во Вселенной; это было само рождение Вселенной,<br />

целиком и буквально из ничего (П.Девис, 1989).<br />

И именно с этого момента началось перманентное расширение<br />

Вселенной, предсказанное и обоснованное работами советского физика и<br />

математика А.Фридмана, подтвержденное наблюдениями американского<br />

астронома Э.Хаббла и окончательно доказанное открытием реликтового<br />

теплового излучения от Большого взрыва, произошедшего 13,7 млрд. лет назад,<br />

ознаменовавшего рождение нашей современной Вселенной.<br />

Не вдаваясь в тонкости дальнейшего, после Большого взрыва сценария<br />

эволюции Вселенной перейдем к рассмотрению явления чистого расширения,<br />

отражающего соответствующую ей частную теорию расширяющейся<br />

Вселенной.<br />

В нулевой момент времени Вселенная возникла из сингулярности и уже с<br />

первых секунд началось ее расширение. Через 3 минуты после Большого взрыва<br />

температура Вселенной понизилась до 10 9 К, что в тысячу раз меньше (10 12 К),<br />

чем она была в течение первой миллионной доли секунды ее рождения. Спустя<br />

примерно еще минуту почти все вещество Вселенной состояло из ядер водорода<br />

и гелия, находившихся приблизительно в той же количественной пропорции,<br />

какую мы наблюдаем сегодня. Начиная с этого момента расширение первичного<br />

огненного шара происходило без существенных изменений до тех пор пока через<br />

700 000 лет электроны и протоны не соединились в нейтральные атомы водорода,<br />

тогда Вселенная стала прозрачной для электромагнитного излучения – возникло<br />

то, что сейчас наблюдают как реликтовое фоновое излучение (И.Николсон, 1983).<br />

Таким образом можно констатировать, что в сценарии ранней<br />

эволюции современной Вселенной в целом (от первых секунд и в течение<br />

примерно 700 000 лет) реализовался как раз тот самый механизм развития,<br />

который следует из Теории р асширяющейся Вселенной А.Эйнштейна,<br />

А.Фридмана, Э.Хаббла и соответствующий частной составляющей Общей<br />

теории происхождения и эволюции Вселенной (Рис. 2С).<br />

С временного рубежа после 700 000 лет современная Вселенная в<br />

целом, перестав просто расширяться, вступила в перманентную стадию<br />

дуалистической эволюции – расширения и сжатия.<br />

Как отмечает И.Николсон (1983), по прошествии 700 000 лет: – “После<br />

того как вещество стало прозрачным для электромагнитного излучения в<br />

действие вступило тяготение: оно начало преобладать над всеми другими<br />

взаимодействиями между массами практически нейтрального вещества,<br />

составляющего основную часть материи Вселенной. Тяготение создало<br />

галактики, скопления, звезды и планеты…” (выделено мною – О.А.О.).<br />

При этом особый интерес для ученых представляет временной интервал<br />

возраста ранней Вселенной от 700 000 до почти 2 млрд. лет, когда по их<br />

общему признанию, должно было произойти и действительно произошло<br />

63


многое, в том числе сформировались галактики, что по мнению И.Николсона<br />

(1983), предшествовало формированию скоплений и их сверхскоплений, а не<br />

наоборот, как полагают некоторые астрономы.<br />

Очевидно, на этом втором временном интервале (0,7 млн. – около<br />

2 млрд. лет) расширение Вселенной оставалась еще достаточно высоким,<br />

поэтому именно на данный этап попадает один из механизмов, когда ее<br />

расширение преобладало над сжатием, что соответствует формуле Р С<br />

или преобладающе расширяющейся в сочетании с сжимающейся эволюцией<br />

Вселенной в целом.<br />

Это заключение подтверждается также достаточно убедительным фактом:<br />

открытием самой далекой от нас галактики – квазара, наблюдаемый свет от<br />

которого был испущен, когда возраст Вселенной составлял 1,3 млрд. лет (газета<br />

“Советская Россия”, 1 августа 1986 г.). Поскольку квазары, будучи необычайно<br />

массивными плотными объектами Вселенной, с наличием в их центрах черных<br />

дыр, формируются под превалирующим воздействием сжатия над<br />

расширением, можно считать, что этот квазар стал одним из первых, если не<br />

первым, объектом Вселенной на этапе преобладания расширения над сжатием,<br />

ознаменовав собой факт дуалистического этапа эволюции Вселенной в целом.<br />

Третий этап эволюции современной Вселенной в целом начавшись<br />

почти с 2 млрд. лет продолжался в течение, примерно 6,7 млрд. лет до того<br />

временного рубежа, который отделяется от нас на 5 млрд. лет, когда Вселенная<br />

ускорила свое расширение. Третий этап отмечается преобладающе<br />

сжимающейся в сочетании с расширяющейся эволюцией Вселенной в<br />

целом, отвечая формуле С Р.<br />

И, наконец, четвертый этап эволюции современной Вселенной в<br />

целом, начавшись 5 млрд. лет назад с ускорения процесса ее расширения,<br />

ознаменовал собой новый этап синхронного преобладающего расширения в<br />

сочетании со сжатием, что соответствует формуле Р С.<br />

Теперь перейдем к идентификации крупномасштабных структур<br />

Вселенной в приложении к выделенным мною четырем комбинациям сил<br />

расширения (антигравитации) и сжатия (гравитации).<br />

По понятным причинам наиболее изученным объектом Вселенной<br />

является наша Галактика – Млечный путь и Местное скопление галактик, в<br />

которую она входит. Поскольку, по-существу частная теория синхронно<br />

расширяющейся и сжимающейся Вселенной сформулирована автором<br />

(О.А.Одеков, 1990) на этих объектах, поэтому остается лишь констатировать,<br />

что аргументы и новые факты, приведенные в первых двух разделах настоящей<br />

статьи неоспоримо доказывают, что Местное скопление галактик с входящей<br />

в ее состав нашей галактикой Млечный путь располагаются в<br />

преобладающе сжимающейся в сочетании с расширяющейся частью<br />

Вселенной, соответствуя формуле С Р.<br />

Идентификацию этой крупномасштабной структуры с одним из четырех<br />

механизмов совместно действующих сил сжатия и расширения трудно<br />

переоценить, поскольку Местное скопление галактик вместе с Нашей<br />

64


галактикой, относится к типу спиральных, что составляет половину от общего<br />

числа галактик Вселенной.<br />

Кстати говоря, заслуга классификации галактик по форме на спиральные<br />

(50%), эллиптические (25%), сферические или линзовидные (20%) и<br />

неправильные (5%) принадлежит Э.Хабблу. При этом 95% галактик,<br />

включающих спиральные, эллиптические, сферические (линзовидные), имеют<br />

правильную симметричную форму и лишь 5% относятся к неправильным.<br />

Известный астрофизик Вальтер Бааде по этому поводу написал: –<br />

“Система Хаббла настолько эффективна, что число исключений<br />

неправдоподобно мало”. Даже в числе неправильных (5%) лишь у 3% галактик<br />

не удалось обнаружить какую-либо структуру.<br />

Две другие группы галактик и их скоплений из числа правильных<br />

симметричных – эллиптические и сферические (или линзовидные) –<br />

сформировались, очевидно, тождественным действием сил сжатия и<br />

расширения, отвечая формуле С ≡ Р.<br />

И, наконец, в образовании неправильных (5%) по форме галактик<br />

и их скоплений сыграла главенствующую роль сложная комбинация<br />

совместно действующих сил сжатия и расширения, соответствующая<br />

формуле С Р.<br />

Итак, как видно из Общей теории происхождения и эволюции<br />

Вселенной, современная Вселенная в целом развивалась<br />

– от чистого расширения (в течение 700 000 лет);<br />

– через преобладающее расширение в сочетании со сжатием в<br />

интервале 0,7 млн. – около 2 млрд. лет;<br />

– к преобладающе сжимающейся в сочетании с расширяющейся в<br />

интервале с почти 2 млрд. до примерно 8,7 млрд. лет;<br />

– и далее к преобладающе расширяющейся в сочетании со<br />

сжимающейся Вселенной в последующие 5 млрд. лет, когда началось<br />

ускорение ее расширения.<br />

При этом крупномасштабные объекты в составе Вселенной после<br />

700 000 – летнего рубежа уже в течение около 2 млрд. лет, когда произошло их<br />

формирование и доныне развивались в режиме:<br />

– преобладающе сжимающихся сил в сочетании с расширяющимися<br />

(спиралевидные галактики);<br />

– или тождественно действующих сил расширения и сжатия<br />

(эллиптические и сферические галактики);<br />

– либо сложной комбинации сил расширения и сжатия (неправильные<br />

галактики).<br />

Отмеченное же астрономами ускорение расширения Вселенной в<br />

целом, начиная с 5 млрд. лет назад, свидетельствуя о тенденции<br />

преобладания расширения над ее сжатием, поэтому проблемой наблюдательных<br />

и аналитических исследований ученых является установление временной<br />

границы, когда могут смениться знаки этих процессов и Вселенная в целом<br />

вступит в другую фазу своей эволюции, что не станет помехой проявлениям<br />

65


иных своеобразных процессов в крупномасштабных (галактики, скопления<br />

галактик и их сверхскопления) и мелкомасштабных (звезды, планеты и т.д.) ее<br />

объектах и структурах.<br />

Вместе с тем общими как для Вселенной в целом, так и для ее<br />

крупномасштабных объектов несомненно будут сохраняться процессы<br />

сочетания сил расширения и сжатия, то есть дуалистический механизм<br />

эволюции.<br />

В галактических формах (спиральные, эллиптические, сферические и<br />

неправильные) современной Вселенной ученые в последние годы пытались<br />

найти последовательность возникновения и трансформации их из одних форм<br />

в другие, но основываясь при этом на концепции расширяющейся Вселенной.<br />

Однако эти попытки не увенчались успехом, поскольку возникли необъяснимые<br />

противоречия, вызванные необходимостью подразделять галактики на<br />

старые и молодые (между тем как они возникли одновременно);<br />

– а также невозможностью объяснить почему у “очень старых”<br />

неправильных галактик обнаружено наибольшее количество газов, иногда до<br />

трети от массы самого объекта:<br />

– и, наконец, почему у “старого” объекта есть еще вещество, из<br />

которого могут образовываться звезды?<br />

Все эти вопросы и противоречия полностью снимает созданная<br />

автором Общая теория происхождения и эволюции Вселенной.<br />

Итак, как отмечалось выше, по единодушному убеждению ученых, все<br />

галактики сформировались одновременно в интервале времени после<br />

начала Большого взрыва 0,7 млн. – около 2 млрд. лет. На начальном этапе<br />

данного временного интервала, очевидно, во Вселенной проявлялись сложные<br />

комбинации сил расширения и сжатия, поэтому галактики имели<br />

неправильную форму. В последующем из этого хаоса неправильных<br />

галактик сформировался тот наблюдаемый ныне п орядок – из спиральных,<br />

эллиптических и сферических галактик. При этом модель трансформации<br />

галактик из одних форм в другие выглядит следующим образом:<br />

неправильные → спиральные → эллиптические → сферические.<br />

Эта последовательная цепочка трансформации галактик снимает неясные<br />

вопросы: почему у неправильных галактик обнаружено наибольшее количество<br />

газов и почему у них есть еще вещество, из которого могут образовываться<br />

звезды? Ответ очевиден: неправильные галактики – это реликт начального,<br />

после этапа чистого расширения хаоса, существовавшего в современной<br />

Вселенной, из которого возникла наблюдаемая нами гармония.<br />

Косвенным, если не сказать больше, подтверждением приведенной выше<br />

цепочке причинно – следственных трансформаций галактик служит и<br />

предложенная Э.Хабблом схема. Она имеет вид “камертона”: на “рукоятке”<br />

ее изображены эллиптические галактики, на двух ответвлениях – спиральные<br />

галактики. В том месте, где ответвления соединяются с рукояткой находится<br />

чечевицеобразная галактика, обладающая некоторыми особенностями<br />

спиральных и эллиптических галактик. Из этой схемы также следует, что<br />

66


спиральные галактики в своем развитии трансформируются в<br />

эллиптические.<br />

Очевидно, что эта схема нуждается в дополнении недостающих звеньев из<br />

неправильных и сферических галактик. При этом неправильные галактики<br />

закономерно ложатся между двух ответвлений “камертона”, на которых размещены<br />

спиральные галактики, а сферические галактики укладываются в основание<br />

“рукоятки” “камертона Хаббла”, придавая схеме полную завершенность.<br />

Выводы:<br />

1. Впервые создана Общая теория происхождения и эволюции<br />

Вселенной, основанная на фактологических данных, полученных к настоящему<br />

времени, в которой получили научное обоснование механизмы формирования<br />

первозданной Вселенной, сингулярности, Большого взрыва и современной<br />

Вселенной в целом, а также крупномасштабных ее объектов.<br />

2. В Общей теории происхождения и эволюции Вселенной доказано,<br />

что сжатие (гравитация, притяжение) и расширение (антигравитация,<br />

отталкивание) являются главными физическими причинами механизма<br />

формирования Вселенной в целом, а также крупномасштабных и<br />

мелкомасштабных ее объектов и структур.<br />

3. В составе Общей теории происхождения и эволюции Вселенной<br />

обосновано наличие трех частных теорий:<br />

– Расширяющейся Вселенной (А.Эйнштейн, А.Фридман, Э.Хаббл; (1922);<br />

– Сжимающейся Вселенной (О.А.Одеков; 2008);<br />

– Синхронно расширяющейся и сжимающейся Вселенной<br />

(О.А.Одеков; 1990).<br />

4. Положения Общей теории происхождения и эволюции Вселенной<br />

применимы и к мелкомасштабным структурам Вселенной (звезды, планеты и<br />

др.), причем одно из приложений, отвечающее частной теории, опубликовано<br />

под названием “Синхронно расширяющаяся и сжимающаяся Земля” в<br />

монографии автора (7, стр. 183-190).<br />

Научно-исследовательский<br />

геолого-разведочный институт<br />

ГК “Туркменгеология”<br />

Принято 19 января 2009 г.<br />

ЛИТЕРАТУРА<br />

1. Одеков О.А. О природе “вторичных” складок Юго-Западного Туркменистана.<br />

Ж. Нефтяная и газовая промышленность Средней Азии. Выпуск 1, 1965.<br />

2. Одеков О.А. Новый генетический тип складки. Известия АН ТССР, серия ФТХ и<br />

ГН, №3, 1969.<br />

3. Одеков О.А. Явление совместного действия вертикальных и горизонтальных<br />

тектонических движений в земной коре (научное открытие). Приоритетная справка<br />

Госкомизобретений, 1978.<br />

4. Одеков О.А. Общая теория образования складчатых и разрывных дислокаций в<br />

земной коре. Известия АН ТССР, серия ФТХ и ГН, №2, 1979.<br />

67


5. Одеков О.А. Явление совместного действия вертикальных и горизонтальных<br />

тектонических движений в земной коре (обнаружение, исследование и<br />

приложения). Ашхабад: “Ылым”, 1981.<br />

6. Одеков О.А. Землетрясения. Москва: Изд. “Знание”, 1988/11.<br />

7. Одеков О.А. Земли неровное дыханье. Ашхабад: “Туркменистан”. 1990.<br />

8. Одеков О.А. Биобиблиография. Ашхабад: “Ылым”, 2005.<br />

9. Галактики. Интернет. Gonov.net, Vseprogolub.net Website Astroera. 2008.<br />

10. Девис П. Случайная Вселенная. Москва: Изд. “Мир”, 1985.<br />

11. Девис П. Суперсила. Поиск единой силы природы. Москва: Изд. “Мир”, 1989.<br />

12. Кауфман У. Космические рубежи теории относительности. Москва: Изд.<br />

“Мысль”, 1984.<br />

13. Кросс Л. и Шеррер. Наступит ли конец космологии? Ускоряющаяся Вселенная<br />

уничтожает следы собственного прошлого.<br />

14. Крупномасштабная структура Вселенной. Сб. под редакцией Лонгейра Л. и<br />

Эйнасто Я. Москва: Изд. “Мир”, 1981.<br />

15. Николсон Л. Тяготение, черные дыры и Вселенная. Москва: Изд. “Мир”, 1983.<br />

16. Пригожин И. и Стенгерс И. Порядок из хаоса. Новый диалог человека с<br />

природой. Москва: Изд. “Прогресс”, 1986.<br />

17. Силк Дж. Большой взрыв. Рождение и эволюция Вселенной. Москва: Изд.<br />

“Мир”, 1982.<br />

Ö.A.Ödekow<br />

ÄLEMIŇ EMELE GELŞINIŇ <strong>WE</strong> EWOLÝUSIÝASYNYŇ<br />

UMUMY TAGLYMATY<br />

Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymatynyň dogrulygyna awtor<br />

sinhron ýagdaýda giňelýän we gysylýan älem baradaky garaýşyny esaslandyrmanyň üsti bilen<br />

geldi. Ol bolsa öz gezeginde Ýeriň özünde hem onuň daşynda giňemegiň we gysylmagyň<br />

bardygyna şaýatlyk edýän delillere we ýeriň kosmiki jisim hökmünde ewolýusiýasynda<br />

tektogenez prosesleriň öwrenilişine daýanýar (1965-1990). Älemiň emele gelmeginde,<br />

döremeginde we uzak wagtlaýyn ewolýusiýasynda giňelmäniň (antigrawitasiýanyň, itişmäniň)<br />

we gysylmanyň (grawitasiýanyň, çekişmäniň) barlygynyň ykrar edilmegi täze delilleriň<br />

alynmagy we olara akyl ýetirilmegi bilen baglanyşykly döreýän soraglara jogap bermäge, şeýle<br />

hem bu garaýşyň netijesinde düýpli netijelere gelmäge mümkinçilik berýär.<br />

Älemiň ilkibaşda emele gelmesinde gysylýan Älem baradaky hususy taglymata laýyk<br />

gelýän ösüş mehanizmleriniň biri amala aşýar (Ö.Ödekow).<br />

Soňra bolsa singulýarlyga öwrülen Älem häzirki Älemiň düwünçegine (meniň teklip<br />

edýän adalgam) öwrülýär.<br />

Häzirki Älem umumylykda ösüşiň aşakdaky döwürlerini başdan geçirdi:<br />

– arassa görnüşde giňelmek (700000 ýyl);<br />

– gysylmaklyk bilen bir hatarda giňemegiň artykmaçlyk etmegi (0,7 million –<br />

– 2milliard ýyl);<br />

– giňelmek bilen bir hatarda gysylmaklygyň artykmaçlyk etmegi (2 milliard ýyldan<br />

az – takmynan 8,7 milliard ýyla çenli);<br />

– mundan soňra gysylmak bilen bir hatarda giňemegiň artykmaçlyk etmegi (soňky<br />

5 mlrd. ýyl). Bu döwürde giňemegiň tizlenmesi başlady.<br />

Şunlukda, Älemiň düzümindäki iri obýektler 700000 ýyllyk möhletden soň<br />

68


2mlrd ýyla ýakyn wagtyň içinde, ýagny olaryň emele gelmegi tamamlanýança we häzirki<br />

zamanda şeýle ösüşleri başdan geçiripdirler:<br />

– giňeýän güýçler bilen bilelikde gysylýan güýçleriň artykmaçlyk etmegi (Spiral<br />

görnüşli galaktikalar);<br />

– ýa-da deň hereket edýän, giňeýän we gysylýan güýçleriň täsiri (elliptiki we steriki<br />

galaktikalar);<br />

– ýa-da giňeme we gysylma güýçleriniň çylşyrymly kombinasiýasy (dogry däl<br />

galaktikalar).<br />

Şunda galaktikalaryň bir görnüşden başga bir görnüşe geçmegi şu görnüşde bolup<br />

geçýär:<br />

dogry däl → spiral görnüşli → elliptiki → sferiki.<br />

Geçişiň şu yzygiderli zynjyry düşnüksiz birnäçe soragy aradan aýyrýar: näme üçin<br />

dogry däl galaktikalarda gazlaryň iň köp möçberi hem-de entägem ýyldyz döreme<br />

mümkinçiligi bolan jisimler bar.<br />

Jogap aýdyňdyr: dogry däl galaktikalar häzirki Älemde bar bolan haosyň arassa<br />

giňelme döwrüniň galyndysydyr.Ondan soň bolsa biziň häzirki görýän sazlaşykly dünýämiz<br />

emele gelendir.<br />

Ilkinji gezek häzirki wagta çenli belli bolan delillere daýanýan Älemiň emele<br />

gelme we ewolýusion taglymaty esaslandyryldy.<br />

Onda ilkibaşda Älemiň emele gelmesiniň singuliýarlygynyň ägirt uly<br />

partlamasynyň, häzirkizaman Äleminiň we onuň iri obýektleriniň emele gelme<br />

mehanizmi ylmy taýdan esaslandyryldy.<br />

Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymatynda gysylma<br />

(grawitasiýa, çekilme) we giňelme (antigrawitasiýa, itekleşme) hadysalarynyň Älemiň we<br />

onuň iri hem ownuk obýektleriniň we strukturalarynyň emele gelme mehanizminiň esasy<br />

fiziki sebäpleridigi subut edildi.<br />

Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymatynyň düzüminde üç<br />

sany aýratyn taglymat esaslandyryldy:<br />

– giňeýän Älem taglymaty (Eýnşteýin, A. Tridman, E.Habbl; 1922);<br />

– gysylýan Älem taglymaty (Ö.A.Ödekow; 2008);<br />

– bir wagtda giňeýän we gysylýan Älem taglymaty (Ö.A.Ödekow; 1990).<br />

Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy nazaryýetiniň düzgünleri Älemiň<br />

kiçi möçberdäki strukturalary dogrusynda hem kabul ederliklidir. Hususy taglymatyň bölegi<br />

awtoryň monografiýasynda “Bir wagtda giňeýän we gysylýan Ýer” ady bilen çap edildi<br />

(7; 183-190 sah.).<br />

O.A.Odekov<br />

GENERAL THEORY OF ORIGIN AND EVOLUTION OF THE UNIVERSE<br />

The author created General theory of origin and evolution of the Universe (GTOEU)<br />

through explanation of the conception of the synchronously expanding and contracting<br />

Universe. In its turn the Universe was formulated on the basis of the study of the processes<br />

of tectogenesis in the evolution of the Earth as cosmic body and facts, which are indicative<br />

of presence of tensions and contractions both in the Earth and outside its limits (1965-1990).<br />

Admission of the origin, birth and long evolution of the Universe and expansion<br />

(antigravitation, repulsion) and contraction (gravitation, attraction) answers many questions,<br />

occurring in connection with acquisition of new facts and their perception, as well as<br />

enables to discover fundamental consequences following from conception.<br />

69


One of the mechanisms of the development of the Universe, appropriate to the<br />

particular theory of the contracting Universe was realized in the scenario of the primeval<br />

Universe. (O.A.Odekov)<br />

Then the real primeval Universe, transformed into singularity, substantially becomes<br />

embryo (the term suggested by me) of the modern Universe.<br />

Modern Universe was developing in whole<br />

– from pure expansion (during 700 000 years);<br />

– through prevalent expansion in combination with contraction in interval 0.7<br />

million – about 2 billion years;<br />

– to prevalently contracting in combination with expanding in interval from less<br />

2 billion till approximately 8.7 billion years;<br />

– and later to prevalently expanding in combination with contracting in the next<br />

5 billion years, when the acceleration of the expansion began.<br />

In this case when the large-scale objects formation occurred in the composition of<br />

the Universe after boundary of 700 000 years during approximately 2 billion years, they<br />

developed till nowadays in the regimen:<br />

– prevalently contractive force in the combination with expanding (helical<br />

galaxies);<br />

– or identically effective force of expansion and contraction (elliptical and<br />

spherical galaxies);<br />

– or complex combination of forces of expansion and contraction (irregular<br />

galaxies).<br />

In this case model of transformation of galaxies from one form into other forms can<br />

be shown in the following way:<br />

irregular → helical → elliptical → spherical<br />

This consecutive chain of transformation of galaxies withdraws unnecessary<br />

questions: why was the maximal quantity of gases discovered in irregular galaxies? Why<br />

do they have a substance, which is able to form stars? The answer is clear: irregular<br />

galaxies are the relict of initial, pure expansion of chaos after the stage; this chaos existed<br />

in the modern Universe with the help of which the observed harmony arose.<br />

It is the first time General theory of origin and evolution of the Universe is created,<br />

this theory is based on fact data, received at present time. Mechanisms of formation of the<br />

primeval Universe, singularity, Big Bang and in whole the modern Universe, as well as<br />

its large-scale objects acquired scientific explanation in this theory.<br />

It was proved in the General theory of origin and evolution of the Universe, that<br />

contraction (gravitation, attraction) and expansion (antigravitation, repulsion) are the main<br />

physical reasons of the mechanism of formation of the Universe in whole, as well as its<br />

large-scale and small-scale objects and structures.<br />

The presence of three particular theories is proved in the composition of General<br />

theory of origin and evolution of the Universe:<br />

– theory of the Expanding Universe (A.Einstein, A.Friedmann, E.Habble; (1992);<br />

– theory of the Contracting Universe (O.A.Odekov; 2008);<br />

– theory of the synchronously expanding and contracting Universe (O.A.Odekov; 1990).<br />

Outlines of the General theory of origin and evolution of the Universe is also used<br />

to small-scale structures of the Universe (stars, planets and others), and one of the<br />

applications, answering the particular theory, is published with the name “The<br />

synchronously expanding and contracting Universe” in the monograph of the author<br />

(7, 183-190 pp.).<br />

70


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

P.A.Nazarow, A.Цkdirow<br />

KUWWATLY TRANSFORMATORLARYŇ YGTYBARLY<br />

PEЭDALANYLYŞYNY KESGITLEЭJI GURNAMA<br />

Tьrkmenistanda energetika ugry uly depgin bilen цsэдr [1,2]. Elektrik<br />

energiэany uzak aralyklara ibermek we elektrik эьklerini paэlamak ьзin ulanylэan<br />

esasy desga bolup, kuwwatly transformatorlar hyzmat edэдrler [3,4].<br />

Transformatorlaryň kuwwatlaryny isripsiz peэdalanmak bolsa ykdysady tarapdan<br />

mцhьm we цrдn дhmiэetli meseleleriň biridir.<br />

Kuwwatly transformatorlaryň energiэa эitgileri iki bцlekden durэarlar:<br />

– sarymlardaky эitgiler;<br />

– transformatoryň polat jigerindдki dцreэдn эitgiler.<br />

Elektrik sarymlaryndaky эitgiler transformatoryň эьkьne baglydyr. Эьkьň<br />

togy ulaldygyзa bu эitgi toguň ikinji derejeli funksiэasy boэunзa kцpelэдr.<br />

Transformatoryň polat jigerindдki dцreэдn energiэa эitgileri<br />

transformatoryň jigeriniň gцwrьmine, magnit hдsiэetnamasyna, gurluşyna we elektrik<br />

setiň эygylygyna, dartgynlylygyna (naprэaћeniэesine) baglydyr. Şeэlelikde,<br />

transformatoryň jigerindдki эitgileri transformatoryň эьkьne bagly dдldir. Senagat<br />

kдrhanalaryndaky transformatorlar uly kuwwat bermek ьзin niэetlenilip, kцplenз<br />

polat jigerindдki эitgileriniň kцplьgi bilen tapawutlanэarlar.<br />

Hдzirki dцwьrde transformatoryň jigerindдki эitgilerini hem-de sarym<br />

эitgilerini цzbaşdak aэratynlykda цlздp bilэдn abzal эokdur. Şol sebдpli awtorlar<br />

transformatorlaryň эitgilerini цlзeэдn abzalyň gцzlegleriniň netijelerini şu makalada<br />

getirmegi maksadalaэyk bildiler.<br />

Gьэзli transformatorlaryň kuwwatyny isripsiz peэdalanmak ьзin,<br />

transformatorlarda эitirilэдn kuwwatlary nдdip azaldyp (minimizirleşdirip)<br />

bolэandygynyň usullaryny birnдзe зyzgylar arkaly seljermegi, цlзeglerde goэberilэдn<br />

эalňyşlyklary hasaba alyp, transformatorlaryň peэdaly tдsir koeffisiэentini (PTK)<br />

kesgitleэдn gurnamany (ulgamy) dцretmegi, soňra synaglardan geзirip цnьmзilikde<br />

ornaşdyrmagy, ylmy barlaglar bilen esaslandyrmagy awtorlar цz цňlerinde maksat<br />

edindiler. Kuwwatly transformatorlaryň PTK-syny kesgitleэдn ulgamy dцretmek ьзin<br />

birnдзe зyzgylary hцdьrleэдris.<br />

I wariant<br />

Эokary kuwwatly transformatorlaryň isripsiz ygtybarly ulanylэandygyny<br />

anyklamak ьзin kesgitli bir wagt aralykda degişli transformatoryň ortaзa PTK-syny<br />

kesgitlдp цwrenmeklik zerurdyr.<br />

71


TT 1<br />

KT<br />

TT 2<br />

TH 1 TH 2 DP 1 – цlзeэji P 1 – özgerdijiniň<br />

datзigi<br />

DP DP<br />

DP 2 – цlзejii P 2 – özgerdijiniň<br />

1 2<br />

datзigi<br />

P 2 /P 1<br />

P 2<br />

– bцlьji abzal<br />

P 1<br />

η<br />

η<br />

– PTK-ny gцrkeziji abzal<br />

1-nji зyzgy<br />

Ortaзa PTK-nyň tapylyşy:<br />

1<br />

T<br />

T<br />

∫<br />

P<br />

(t)dt<br />

2<br />

0<br />

Э2A<br />

η ort = =<br />

T<br />

(1)<br />

1 Э1A<br />

P<br />

1(t)dt<br />

T<br />

∫<br />

0<br />

Bu эerde<br />

Э 2A<br />

– transformatoryň зykalgasyndaki işjeň (aktiw) energiэa.<br />

Э 1A<br />

– transformatoryň girelgesindдki işjeň energiэa.<br />

Eger-de (1) formula esaslansak, onda ortaзa PTK-syny kesgitlemek ьзin<br />

transformatoryň girelgesinde we зykalgasynda işjeň energiэany hasaplaэjylary<br />

TT 1<br />

KT<br />

TT 2<br />

TH 1<br />

WH 1 WH 2<br />

2-nji зyzgy<br />

TH 2<br />

ululygydyr.<br />

Цlзegiň эalňyşlygy şu formula bilen hasaplanyp bilner:<br />

(счетчик) oturtmaly bolэarys.<br />

Зyzgyda gцrkezilen WH 1<br />

,<br />

WH 2<br />

– transformatoryň эokarky we<br />

aşaky taraplarynda oturdylan işjeň<br />

energiэalaryň hasabyny эцrediji<br />

abzallar.<br />

Şular эaly зyzgylaryň, edilэдn<br />

talaplary kanagatlandyrmaэan tarapy<br />

TT, TH – transformatorlardaky<br />

burзuň we otnositel эalňyşlyklaryň<br />

δ<br />

2 2 2<br />

= 2 (δ + δ δ )<br />

(2)<br />

Σ wh TT +<br />

TH<br />

72


Bu эerde<br />

δ wh<br />

– hasaby эцredэдn hasaplaэjylaryň эalňyşlygy.<br />

δ TT<br />

– цlзeэji TT transformatoryň эalňyşlygy.<br />

δ TH<br />

– цlзeэji TH transformatoryň эalňyşlygy.<br />

Şu эalňyşlyklaryň дhlisi gьэзli transformatoryň nominal (takyk) kuwwatynyň<br />

dьzьmine girэдr.<br />

Şular эaly зyzgylar bilen hasaplanylanda эalňyşlyklar 3-4%-den uly bolэar.<br />

Mysal ьзin transformatorlarda hakyky işjeň эitgi adaty kuwwatyň 6-7%-ne deňdir,<br />

эagny ∆ P T<br />

≈ (0,06–0,07)·P a<br />

, (cosφ = 1).<br />

Diэmek, 2-nji formuladan:<br />

2 (2<br />

2<br />

2 2<br />

+ 0,5 + 0,5 ) = 3% – netijдni alarys.<br />

Şeэlelikde, gцrkezilen usul bilen transformatoryň PTK-syny цlзesek, цlзegiň<br />

эalňyşlygy 50%-den kцp bolэar.<br />

II wariant<br />

Эitirilэдn kuwwatlaryň gцni цlзenilişi.<br />

Bu usulda-da gцrkezilen зyzga degişli şertleri kabul edip, transformatoryň<br />

peэdaly tдsir koeffisientini<br />

η<br />

tr<br />

P<br />

P<br />

2 1 tr<br />

tr<br />

= = = 1−<br />

(3)<br />

1<br />

P − ΔP<br />

P<br />

1<br />

ΔP<br />

P<br />

1<br />

gцrnьşde aňladyp bileris.<br />

Bu эerde<br />

∆ P tr<br />

= ∆ P mis<br />

+ ∆ P polat<br />

– transformatoryň mis sargylaryndaky we polat<br />

demrindдki эitgileri.<br />

Onda bir dцwrьň (periodyň) dowamynda transformatoryň ortalaşdyrylan<br />

peэdaly tдsir koeffisientiniň kesgitlenilişi.<br />

= 1−<br />

T<br />

∫<br />

ΔP<br />

η<br />

tr.ort.<br />

(t)dt +<br />

mis<br />

0 0<br />

T<br />

∫<br />

0<br />

ΔP<br />

= 1−<br />

ΔP<br />

1 tr<br />

T<br />

∫<br />

∆P<br />

(t)dt<br />

mis.ort.<br />

polat<br />

+ ΔP<br />

ΔP<br />

l.ort<br />

polat.ort.<br />

(t)dt<br />

ΔЭ<br />

= 1−<br />

=<br />

mis<br />

+ ΔЭ<br />

Э<br />

1 tr<br />

polat<br />

(4)<br />

(4) formuladan gelip зykyşyna gцrд, transformatoryň PTK-syny hasaplamak<br />

ьзin energiэany цlзeэji ьз sany (∆ Э mis<br />

; ∆ Э polat<br />

; Э 1tr<br />

) hasaplaэan hasaplaэjylaryň<br />

gerekdigini delillendirip bolэar. Şol ьз sany hasaplaэjylaryň ikisi mis geзirijidдki we<br />

73


polat demirdдki эitirilэдn energiэalary цlзeэдn bolsalar, onda ьзьnji hasaplaэjy<br />

transformatoryň эokary woltly tarapyndaky energiэany цlзeэдr. Bu 3-nji hasaplaэjy<br />

transformatoryň эokarky tarapyndaky TT we TH цlзeэji transformatorlar bilen<br />

эцriteleşdirilen зyzgyda эygnalэar.<br />

Şeэlelikde, transformatoryň mis sargylaryndaky we polat demrindдki эitgilerini<br />

hemişe цlздp (hasaplap) durar эaly эцrite hasaplaэjyny dцretmegiň zerurlygy эьze<br />

зykэar.<br />

Indi bolsa tдze hasaplaэjyny nдdip dцretmegiň meselelerine garalyň;<br />

Belli formulany [2] цzleşdireliň.<br />

∆ P mis<br />

=3 · I 2 2tr<br />

· r e.m.<br />

Bu эerde r e.m.<br />

= r' 2 tr.<br />

+ r 1 tr.<br />

r 1 tr.<br />

– transformatordaky birinji sarymyň işjeň garşylygy.<br />

r' 2 tr.<br />

– transformatordaky ikinji sarymyň birinji sarymyna gцrд hasaplamalar<br />

arkaly getirilen işjeň garşylygy,<br />

r e.m<br />

– transformatoryň mis sargylaryndaky işjeň garşylyklarynyň jemi.<br />

Onda<br />

ΔPmis.nom<br />

re.m<br />

= bolar. (5)<br />

2<br />

3⋅<br />

I<br />

Şeэlelikde, islendik iş dьzgьninde transformatoryň mis sargylarynda эitirэдn<br />

kuwwat эitgisi<br />

2 tr<br />

2 ΔP<br />

2 ΔP<br />

ΔP mis = 3⋅<br />

I2 tr ⋅ = I2 tr bolar. (6)<br />

3⋅<br />

I<br />

Sargylardaky эitirilэдn energiэa:<br />

Onda<br />

Bu эerde<br />

mis.nom<br />

2<br />

tr.nom<br />

mis.nom<br />

2<br />

Itr.nom<br />

T<br />

mis.nom<br />

2<br />

tr.nom<br />

ΔЭ = ∫ΔP<br />

⋅dt<br />

bolar.<br />

mis<br />

T<br />

0<br />

mis<br />

T<br />

ΔPmis.nom<br />

2<br />

2<br />

ΔЭ mis = ⋅∫ I2<br />

(t)dt = k<br />

2<br />

∫ I<br />

tr<br />

2 tr.nom (t)dt bolar (7)<br />

I<br />

tr.nom<br />

ΔP<br />

k = gцnьmellik koeffisienti;<br />

I<br />

I 2<br />

– islendik iş dьzgьnindдki toguň bahasy.<br />

Эene-de [2] belli bolşy эaly,<br />

0<br />

∆ P x.x<br />

= ∆ P polat<br />

= U 2 1<br />

· g tr<br />

bolar.<br />

0<br />

74


Bu эerde<br />

g tr.<br />

– transformatoryň geзirijiligi;<br />

ΔPpolat<br />

onda g<br />

tr.<br />

=<br />

2<br />

bolar (8)<br />

U<br />

nom<br />

ΔP<br />

polat<br />

ΔP<br />

polat.nom 2<br />

= ⋅ U<br />

2<br />

1 tr bolar (9)<br />

Unom<br />

Bu эitirilэдn ∆ P polat<br />

– kuwwata degişli energiэa<br />

T<br />

T<br />

ΔPpolat.nom<br />

2<br />

2<br />

ΔЭ mis = ⋅∫ U (t)dt = C<br />

2<br />

∫ U<br />

1<br />

1 (t)dt<br />

(10)<br />

U<br />

0<br />

Bu эerde<br />

ΔPpolat.nom<br />

C =<br />

2<br />

– transformatoryň pasporty boэunзa hasaplap bolэan koeffisient<br />

Unom<br />

U 1<br />

– islendik iş dьzgьninde transformatoryň birinji sargysyndaky dartgynlylyk<br />

(naprэaћeniэe).<br />

Эokarda seljerilen formulalara esaslanyp, gьэзli transformatorlar ьзin<br />

PTK-nyň ortaзa bahasy.<br />

T<br />

∫<br />

∫<br />

T<br />

∫<br />

0<br />

2<br />

2<br />

K U2<br />

(t)dt + C U1<br />

(t)dt<br />

0 0<br />

η tr.ort. = 1−<br />

(11)<br />

T<br />

P (P)dt<br />

0<br />

1 tr.<br />

Bu gelen analitiki (11) netijд esaslanyp, şu aşakdaky зyzgyny hцdьrleэдris.<br />

∫<br />

U 2<br />

u<br />

TH<br />

Wh<br />

TT<br />

∫<br />

I 2<br />

I<br />

KT<br />

3-nji зyzgy<br />

75


Зyzgyda integrator hцkmьnde birfazaly induksion hasaplaэjylar ulanyldy.<br />

Derňelэдn ulgamyň goэberen эalňyşlyklarynyň<br />

jemini derňemek<br />

Umumy эalňyşlyklaryň jemini şu aşakdaky formula bilen hasaplamaklyk kabul<br />

edildi.<br />

δ<br />

2 2 2 2 2<br />

= δ % + δ % + δ % + δ % δ %<br />

(12)<br />

Σ TT TH UC UH +<br />

Bu formulada:<br />

δ TT<br />

– TT – transformatoryň;<br />

δ TH<br />

– TH – transformatoryň;<br />

δ UC<br />

– induksion hasaplaэjynyň;<br />

δ UH<br />

– integratoryň, degişlilikde doly we otnositel эalňyşlyklary;<br />

δ goşm<br />

– temperaturanyň ьэtgemegi netijesinde dцreэдn goşmaзa эalňyşlyk.<br />

goşm<br />

δ goşm<br />

= δ (t);<br />

R t<br />

= R 0<br />

(1 + αt)<br />

Bu эerde<br />

R 0<br />

– nolo temperaturada sarymlaryň garşylygy. Цz gezeginde<br />

1<br />

R 0<br />

= ρ ⋅ , α – misiň temperatura koeffisienti.<br />

S<br />

Temperatura bagly goşmaзa эalňyşlygy tapmak ьзin transformatoryň rugsat<br />

berlen gyzma temperaturasyny kesgitlemeli. Bu ∆ t – temperatura,<br />

Onda<br />

∆ t = t maks<br />

– t min<br />

.<br />

∆ R t<br />

= R 0<br />

(1 + αt)<br />

Şeэle эagdaэda goşmaзa эalňyşlygyň tapylyşy:<br />

δ<br />

goşm<br />

ΔR<br />

% =<br />

R<br />

t<br />

ort<br />

⋅100%<br />

Эalňyşlyklaryň tejribeler arkaly kesgitlenilişi<br />

a) Takyk toklarda hasaplaэjylaryň 10 aэlawy ьзin sarp edilen t – wagtdaky<br />

bahalaryny tablisada эerleşdirэдris.<br />

Hasaplaэjynyň 10 aэlawynyň netijeleri.<br />

76


1-nji tablisa<br />

I,[A] 1 2 3 4 5<br />

t 1 [s] 322 237 85 45 28<br />

t 2 [s] 340 239 86 45 28<br />

t 3 [s] 325 234 88 46 30<br />

t 4 [s] 335 243 88 47 29<br />

t 5 [s] 358 232 88 46 30<br />

t 6 [s] 332 231 86 45 29<br />

t 7 [s] 335 233 84 44 30<br />

t 8 [s] 332 237 84 44 29,5<br />

t 9 [s] 335 235 86 44 30<br />

t 10 [s] 332 231 85 44 30<br />

Bдş gezek geзirilen tejribeleriň ortaзa t ort<br />

bahalary.<br />

I = 1[A] deň bolanda, t 1ort<br />

= 333,6[s] = 5,56 min<br />

I = 2[A] deň bolanda, t 2ort<br />

= 235,2[s] = 3,92 min<br />

I = 3[A] deň bolanda, t 3ort<br />

= 86[s] = 1,43 min<br />

I = 4[A] deň bolanda, t 4ort<br />

= 45[s] = 0,75 min<br />

I = 5[A] deň bolanda, t 5ort<br />

= 29,35[s] = 0,49 min netijeleri alarys.<br />

b) Takyk dartgynlylyklarda hasaplaэjylaryň 10 aэlawy ьзin sarp edilen<br />

t – wagtdaky bahalaryny tablisada эerleşdirэдris.<br />

Hasaplaэjynyň 10 aэlawynyň netijeleri.<br />

2-nji tablisa<br />

U, [kW] 0,05 0,1 0,15 0,2 0,22 0,24<br />

t 1, [min] 3,45 0,68 0,32 0,183 0,15 0,145<br />

t 2 [min] 3,5 0,69 0,32 0,183 0,16 0,148<br />

t 3 [min] , 3,53 0,7 0,32 0,183 0,163 0,15<br />

t 4 [min] 3,3 0,7 0,32 0,183 0,163 0,148<br />

t 5, [min] 3,23 0,69 0,32 0,183 0,165 0,148<br />

t 6, [min] 3,33 0,7 0,32 0,183 0,167 0,147<br />

t 7, [min] 3,1 0,72 0,32 0,183 0,167 0,148<br />

t 8, [min] 3,17 0,7 0,32 0,183 0,165 0,148<br />

t 9, [min] 3,3 0,69 0,32 0,183 0,167 0,15<br />

t 10, [min] 3,33 0,68 0,32 0,183 0,165 0,15<br />

Alty gezek geзirilen tejribe netijesinde ortaзa t ort<br />

bahalary<br />

U = 0,005 [kw] deň bolanda, ∆ t 1 ort<br />

= 3,324 min<br />

U = 0,1 [kw] deň bolanda, ∆ t 2 ort<br />

= 0,695 min<br />

U = 0,15 [kw] deň bolanda, ∆ t 3 ort<br />

= 0,32 min<br />

77


U = 0,2 [kw] deň bolanda, ∆ t 4 ort<br />

= 0,1834 min<br />

U = 0,22 [kw] deň bolanda, ∆ t 5 ort<br />

= 0,1632 min<br />

U = 0,24 [kw] deň bolanda, ∆ t 6 ort<br />

= 0,1482 min<br />

Эokarda gцrkezilen tablisalara hem-de hasaplamalara esaslanyp, iki sany<br />

t=f(I) hem-de t = f (U) baglanyşyklaryň grafikleri 4-nji (a) we (b) зyzgylarda<br />

degişlilikde gцrkezildi.<br />

5<br />

4<br />

•<br />

•<br />

• 1,82<br />

• 3,93<br />

3<br />

•<br />

3,324<br />

•<br />

3<br />

t ort<br />

0,75<br />

•<br />

a)<br />

2<br />

t ort<br />

0,00 0,1 0,15 0,2 0,25<br />

•<br />

•<br />

b)<br />

•<br />

1,43<br />

•<br />

•<br />

1 •<br />

0,695<br />

•<br />

• 0,33<br />

0,49<br />

•<br />

0,184<br />

•<br />

0,1632<br />

0 • ••<br />

• • •<br />

•<br />

•<br />

1 2 3 4 5<br />

0 • • • 0,1482<br />

•<br />

I(A)<br />

U(kw)<br />

2<br />

1<br />

4-nji çyzgy<br />

Gurlan grafiklerden peэdalanyp, islendik ∆ t wagt aralyklary ьзin эalňyşlyklary<br />

anyklap bolэan deňlemeleri hцdьrlдp, grafikleri bцleklдp gцni approksimirlenişiň<br />

formulasyndan peэdalanэarys.<br />

Tok ьзin<br />

t<br />

t<br />

1<br />

2<br />

= a<br />

1<br />

= a<br />

1<br />

+ b I<br />

1 1<br />

+ b I<br />

1<br />

⎫<br />

⎬ gцrnьşde эazyp bileris<br />

⎭<br />

2<br />

t1<br />

= 5,56 min, I1<br />

= 1,8 A ⎫<br />

Mysal ьзin,<br />

⎬ berlen bahalar ьзin a 1<br />

= 20,3,<br />

t 2 = 3,92 min, I2<br />

= 2 A ⎭<br />

b 1<br />

= – 8,2 netijeleri alarys, onda şu bahalar ьзin<br />

⎛ 20,32 − t1<br />

⎞<br />

I1<br />

= ⎜ ⎟<br />

⎝ 8,2 ⎠<br />

formulany alarys.<br />

Edil şular эaly meňzeşlikde, islendik ∆ t aralyk ьзin toklaryň formulalary:<br />

⎛ 8,9 − t ⎞ ⎛ 3,47 − t ⎞<br />

I2<br />

= ⎜ ⎟;<br />

I2<br />

= ⎜ ⎟;<br />

I4<br />

⎝ 2,49 ⎠ ⎝ 0,68 ⎠<br />

⎛1,79<br />

− t<br />

= ⎜<br />

⎝ 0,26<br />

⎞<br />

⎟<br />

⎠<br />

Şeэlelikde, transformatoryň mis sargysynda эitirilэдn energiэany takyk<br />

hasaplamak ьзin şu aşakdaky tertipleşdirilen formulany hцdьrleэдris:<br />

78


ΔЭ<br />

+<br />

mis<br />

0,75<br />

∫<br />

1,43<br />

= n<br />

TT<br />

⋅ k ⋅ A<br />

⎛ 3,47 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 0,68 ⎠<br />

2<br />

T<br />

∫<br />

0<br />

dt +<br />

2<br />

I (t)dt = n<br />

0,49<br />

∫<br />

0,75<br />

TT<br />

⎛1,79<br />

− t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 0,26 ⎠<br />

⎡<br />

⋅ k ⋅ A⎢<br />

⎢⎣<br />

2<br />

⎤<br />

dt⎥<br />

;<br />

⎥⎦<br />

3,92<br />

∫<br />

5,56<br />

⎛ 20,32 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 8,2 ⎠<br />

2<br />

dt +<br />

Bu эerde<br />

n TT<br />

– peэdalanylan TT-niň transformasiэa koeffisienti.<br />

M.nom<br />

2<br />

nom<br />

1,43<br />

∫<br />

3,92<br />

⎛ 8,9 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 2,49 ⎠<br />

2<br />

dt +<br />

ΔP<br />

k = = 3 re.m.nom<br />

– peэdalanylan TT-niň sargysyndaky ekwiwalent,<br />

I<br />

nominal garşylygy.<br />

A – dьzleэji koeffisient.<br />

0,49<br />

Biziň peэdalanan TT – transformatorymyz ьзin A = = 2,042 bolar,<br />

0,24<br />

0,49 – nominal (berlen) ∆ t – wagtda toguň minimal bahasy.<br />

Indiki hasapda naprэaћeniэe ьзin aňlatmany эazalyň (2-nji tablisa hem-de<br />

4-nji (b) зyzga seret).<br />

Naprэaћeniэe ьзin<br />

t<br />

t<br />

1<br />

2<br />

= c<br />

1<br />

= c<br />

1<br />

+ d U<br />

1<br />

+ d U<br />

1<br />

1<br />

2<br />

⎫<br />

⎬<br />

⎭<br />

deňlemeden peэdalanalyň<br />

t1<br />

= 3,324 min, U1<br />

= 0,05 kW ⎫<br />

Mysal ьзin:<br />

⎬<br />

t 2 = 0,695 min, U2<br />

= 0,1kW ⎭<br />

berlen bahalar ьзin<br />

c 1<br />

= 5,953; d 1<br />

= – 52,58<br />

netijeleri alarys.<br />

Onda şu bahalar ьзin<br />

⎛ 5,953 − t ⎞<br />

U 1<br />

= ⎜ ⎟ formulany alarys.<br />

⎝ 52,58 ⎠<br />

Şeэlelikde, islendik ∆ t – aralyk ьзin naprэaћeniэeleriň formulalary:<br />

⎛1,445<br />

− t ⎞ ⎛ 0,7298 − t ⎞ ⎛ 0,3854 − t ⎞ ⎛ 0,3282 − t ⎞<br />

2<br />

= ⎜ ⎟;<br />

U3<br />

= ⎜ ⎟;<br />

U4<br />

= ⎜ ⎟;<br />

U = ⎜ ⎟ bolar.<br />

⎝ 7,5 ⎠ ⎝ 2,732 ⎠ ⎝ 1,01 ⎠ ⎝ 0,75 ⎠<br />

U<br />

5<br />

Transformatoryň polat demrinden эitirilэдn energiэany takyk hasaplamak ьзin<br />

şu aşakdaky tertipleşdirilen formulany hцdьrleэдris.<br />

ΔЭ<br />

+<br />

polat<br />

0,1834<br />

∫<br />

0,32<br />

= n<br />

TH<br />

⎛ 0,7298 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 2,732 ⎠<br />

T<br />

⎡0,695<br />

2<br />

2<br />

⎛ 5,953 − t ⎞<br />

⋅C<br />

⋅ B ∫ U (t)dt = nTH<br />

⋅C<br />

⋅ B ⎢ ∫ ⎜ ⎟ dt +<br />

0<br />

⎢⎣<br />

3,324⎝<br />

52,58<br />

∫<br />

⎠<br />

2<br />

dt +<br />

0,1632<br />

∫<br />

0,1834<br />

⎛ 0,3854 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 1,01 ⎠<br />

2<br />

dt +<br />

0,1482<br />

∫<br />

0,1632<br />

0,32<br />

0,695<br />

⎛ 0,3282 − t ⎞<br />

⎜ ⎟<br />

⎝ 0,75 ⎠<br />

⎛1,445<br />

− t<br />

⎜<br />

⎝ 7,5<br />

2<br />

⎤<br />

dt⎥;<br />

⎥⎦<br />

⎞<br />

⎟<br />

⎠<br />

2<br />

dt +<br />

79


Bu эerde<br />

n TH<br />

– peэdalanylan TH-niň transformasiэa koeffisienti.<br />

ΔPpol.nom<br />

C = – transformatoryň nominal geзirijiligi;<br />

2<br />

U<br />

B – dьzleэji koeffisient<br />

Biziň peэdalanan TH – transformatorymyz ьзin<br />

0,1632<br />

B = = 0,68 diэip hasaplalyň<br />

0,24<br />

0,1632 – nominal (berlen) ∆ t wagtda naprэaћeniэдniň minimal bahasy.<br />

Эokardaky formulalardan gцrnьşi эaly, sarymlardaky energiэa эitgisiniň цlзeg<br />

эalňyşlygy эьkьň toguna baglydyr. Эьkьň togy nдзe az boldugyзa şonзa-da цlзegiň<br />

otnositel эalňyşlygy kцpelэдr. Emma цlзegiň getirilen эalňyşlygy эьkьň togy boэunзa<br />

az ьэtgeэдr. Barlagyň netijelerinde hцdьrlenilэдn abzalyň umumy эalňyşlygynyň<br />

4%-den эokary dдldigi anyklanyldy.<br />

6-10 kw-ly эokary kuwwatly transformatorlar ьзin hцdьrlenilэдn abzal<br />

taээarlanyldy.<br />

Taээarlanylan abzalyň uzak wagtlap bцkdenзsiz işlemegi onuň<br />

ygtybarlydygyny hem-de durnuklydygyny gцrkezdi.<br />

Netije<br />

1. Güýçli transformatorlaryň kuwwatyny isripsiz peýdalanmak üçin birnäçe зyzgylara<br />

seredildi. Şol çyzgynyň içinden gereklisi saэlanyp alyndy (4-nji зyzga seret!)<br />

2. Saэlanyp hцdьrlenilen çyzgynyň prinsipinde güýçli transformatoryň peýdaly täsir<br />

koeffisientini gцni цlзeэдn mьmkinзilik dцredildi.<br />

3. Ölçegleriň netijelerinde ýüze çykýan ýalňyşlyklaryň dürli görnüşleriniň hasaba<br />

alnyşynyň formulasy (13) hödürlenildi.<br />

4. Ýalňyşlyklar geçirilen ylmy tejribeler arkaly kesgitlenildi (1-nji we 2-nji<br />

tablisalara seret!).<br />

5. Transformatorlaryň mis sargylaryndaky we polat demrindäki ýitgileri hasaplamak<br />

ьзin зyzgyda hasaba alnan (integratorlar, kwadratorlar) tertipleşdirilen takyk<br />

formulalar alyndy.<br />

Tьrkmen politehniki<br />

instituty<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji эylyň<br />

6-njy iэuny<br />

80<br />

EDEBIЭAT<br />

1. Gurbanguly Berdimuhamedow. “Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky sцэmek –<br />

– bagtdyr. Aşgabat: TDNG, 2007.<br />

2. Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň ýurdy täzeden<br />

galkyndyrmak baradaky syýasaty. Aşgabat: TDNG, 2007.<br />

3. Федоров А.А. Справочник по электроснабжению промышленных предприятий.<br />

Электрооборудование и автоматизация. Москва: Энергоиздат, 1981.


4. Неклепаев Б.Н., Крючков И.П. Электрическая часть электростанций и<br />

подстанций. Справочные материалы для курсового и дипломного проектирования.<br />

М.: Энергоатомиздат, 1989.<br />

П.А.Назаров, А.Окдыров<br />

ИССЛЕДОВАНИЕ РАЗРАБОТКИ АВТОМАТИЧЕСКИХ УСТРОЙСТВ ДЛЯ<br />

ПОВЫШЕНИЯ НАДЕЖНОСТИ ЭЛЕКТРОСНАБЖЕНИЯ<br />

В связи с резким увеличением потребления органического топлива и<br />

уменьшением мировых запасов вопросы энергосбережения наравне с вопросами<br />

экологии приобрели в XXI веке особое значение.<br />

Решение данных проблем требует комплексного подхода, т.к. эти вопросы<br />

взаимосвязаны.<br />

Повышение коэффициента полезного действия (к.п.д.) эксплуатируемых<br />

электрических машин является одним из актуальных задач энергосбережения.<br />

Авторами статьи разработан измерительный комплекс для определения<br />

среднего к.п.д. силовых трансформаторов за контрольный период.<br />

Данный комплекс позволяет определить раздельно потери электроэнергии в<br />

стали и в обмотках эксплуатируемых силовых трансформаторов и, следовательно,<br />

сделать соответствующие выводы о целесообразности использования трансформатора<br />

данной мощности и конструкции.<br />

В работе приведены результаты исследований погрешности указанного<br />

комплекса при различных электрических нагрузках силовых трансформаторов.<br />

Длительная эксплуатация разработанного комплекса показала его достаточную<br />

надежность и эффективность.<br />

P.A.Nazarov, A.Okdirov<br />

RESEARCHES OF AUTOMATIC FACILITIES FOR THE INCREASE OF<br />

RELIABILITY OF PO<strong>WE</strong>R SUPPLY<br />

At present time due to high growth of organic fuel consumption and world stock<br />

decrease.<br />

The issues of saving the energy, as well as ecology problems acquire special<br />

importance.<br />

The solution of these problems requires a complex approach, because these issues<br />

are interrelated.<br />

The increase of the performance index of the electrical cars is one of the vital<br />

questions of energy saving.<br />

The article concerns the results of the measuring complex, which allow to measure<br />

the average efficiency of power transformers during a definite time.<br />

This complex make it possible to measure the loss of the power supply in steel and<br />

in the windings of the power transformers and, thus, come to corresponding conclusion on<br />

the expediency of the usage of the definite transformer.<br />

The results of the researches of the named complex’s error at the different electric<br />

load of power transformers are given in the article.<br />

The long-time exploitation of the worked out complex has shown its reliability and<br />

effectiveness.<br />

81


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

M.Mдmmedow<br />

TÄZE ÇYZYKLY DEŇAGRAMSYZ TERMODINAMIKA <strong>WE</strong><br />

TERMOELEKTRIGIŇ TERMODINAMIKA – FENOMENOLOGIЭA<br />

TEORIЭASY<br />

Bize Onzageriň çyzykly termodinamikasynyň düýpgöter ýalňyşdygynyň üstüni<br />

açmak başartdy.<br />

Onuň ýalňyşlygynyň esasy sebдbi hem termodinamikanyň ikinji başlangyjynyň<br />

nдdogry interpretasiэasyna esaslanэandygyndan ybaratdyr. Bu interpretasiэa gцrд,<br />

зyzykly dissipatiw ulgamyň deňagramsyz эagdaэynda, entropiýanyň öndürilişiniň<br />

lokal bahasy diňe oňyndyrlar (poloћiteldir). Şonuň ьзin hem, termodinamikanyň<br />

здginde hemme deňagramsyz prosesler цwrьlmeэдndirler.<br />

Eэsemde bolsa ikinji başlangyjyň matematiki formulirowkasyna görä,<br />

çylşyrymly dissipatiw ulgamyň deňagramsyz ýagdaýynda, entropiýanyň öndürilişiniň<br />

lokal bahalary (otrisatel) dдldir. Muňa biziň guran täze çyzykly deňagramsyz<br />

termodinamikamyz şaýatlyk edýär. Ol aşakdaky formulalar arkaly aňladylýar [1].<br />

n<br />

J<br />

n<br />

= ∑γ ik X k ( i,<br />

k 1... n),<br />

(1)<br />

i =<br />

k=<br />

1<br />

σ = ∑ Ji<br />

X i = ∑γ<br />

ik X i X k ≥ 0 ( X i ≠ 0, X k ≠ 0),<br />

(2)<br />

i=<br />

1<br />

n<br />

i,<br />

k = 1<br />

γ γ = 2 γ γ<br />

( γ > 0, γ > 0)<br />

(3)<br />

ik + ki ii kk<br />

ii kk<br />

(3) şerte görä (1) we (2) deňlikler aşakdaky görnüşe eýe bolarlar:<br />

Eger-de<br />

J<br />

n<br />

n<br />

1<br />

= γ i i ∑ X i γ ii + ∑(<br />

γ i k −γ<br />

ki)<br />

X k ( i,<br />

k 1... n),<br />

(4)<br />

2<br />

i =<br />

i=<br />

1<br />

k=<br />

1<br />

2<br />

n<br />

⎡ ⎤<br />

σ = ⎢∑<br />

Xi<br />

γ<br />

ii ⎥ ≥ 0<br />

(5)<br />

⎣ i=<br />

1 ⎦<br />

n<br />

∑<br />

i=<br />

1<br />

bolsa, onda deňagramsyz proses цwrьlэдndir.<br />

Eger-de<br />

X γ = 0<br />

(6)<br />

i<br />

ii<br />

82


n<br />

∑<br />

i=<br />

1<br />

bolsa, onda deňagramsyz proses цwrьlmeэдndir.<br />

(1)-(7) gatnaşyklarda:<br />

i<br />

i<br />

k<br />

X γ ≠ 0<br />

(7)<br />

i<br />

J , X , X – umumylaşdyrylan termodinamiki akymlar we gьэзler,<br />

γ<br />

ik<br />

( i,<br />

k = 1.... n)<br />

– kinetik koeffisientler;<br />

n – umumylaşdyrylan akymlaryň sany.<br />

Atanaklaэyn kinetik koeffisientler özara deň bolanda, (3) formula aşakdaky<br />

görnüşe eýe bolýar:<br />

ii<br />

γ = γ = γ γ ( i,<br />

k 1.... n)<br />

(8)<br />

ik ki i i kk =<br />

we umumylaşdyrylan akymlaryň hemmesi nola цwrьlэдrler. Bu bolsa Onzageriň<br />

зyzykly termodinamikasynyň ýetmiş эyldan hem artygrak döwrüň dowamynda<br />

цwrьlэдn prosesleriň termodinamikasy bolmak bilen, цwrьlmeэдn prosesleriň<br />

termodinamikasy diýen ýalňyş ada eэe bolup gelenligine şaýatlyk edэдr.<br />

Tдze termodinamikada Tomsonyň gipotezasy dogry bolэar. Netijede, bir эarym<br />

asyrdan artygrak dцwьrden soň Tomsonyň gipotezasy teoriэa taэdan esaslandyrylэar.<br />

Tдze зyzykly termodinamikany deňagramsyz termodinamika ulgamynda akyl<br />

ýetirmegiň derejesini dьэpgцter цzgerdэдnligi üçin, gürrüňsiz, ylmy rewolэusiэa<br />

hasap etmek bolar.<br />

Tдze termodinamikanyň здklerinde цwrьlэдnlik we цwrьlmeэдnlik<br />

düşünjeleriniň adaty kesgitlemeleri hem-de ikinji jynsly цmьrlik dwigateliň<br />

gadaganlygy ýalňyş bolýarlar. Şeýlelik bilen, tдze termodinamika adamzadyň öňki<br />

dьnэдgaraýşyny dьэpgцter özgerdýär. Şonuň üçin hem Onzageriň termodinamikasyna<br />

daэanэan hemme bilim ulgamyna tankydy nukdaэnazardan tдzeden seretmekligiň<br />

zerurlygy dцreэдr. Mysal hцkmьnde elektronlaryň konsentrasiýasynyň gradienti<br />

bolmadyk elektron geçirijiler üçin termoelektrigiň adaty termodinamikafenomenologiэa<br />

teoriýasynyň esasynyň tankydy derňewine garalyň.<br />

Bu эagdaэda tдze termodinamikanyň nukdaэnazaryndan, R Haazeniň [2]<br />

deňlemeleri aşakdaky görnüşe eэe bolarlar.<br />

J<br />

1<br />

∇T<br />

( β − ) ,<br />

⎛ 1 γ ⎞ F /<br />

= F α F ⎜ F<br />

T ⎟<br />

α ∇ϕ<br />

+ ∇ −<br />

T F<br />

β<br />

(9)<br />

⎝<br />

⎠ 2 T<br />

∇T<br />

( β − ) ,<br />

γ ⎛ 1 γ ⎞ F /<br />

J2<br />

= F ⎜ F<br />

T ⎟ +<br />

F<br />

α ∇ϕ<br />

+ ∇<br />

T F<br />

β<br />

⎝<br />

⎠ 2 T<br />

(10)<br />

Eksperimental postulata gцrд, eger akymlaryň biri nola deň bolsa, onda<br />

β = β<br />

/ = αγ bolar. (11)<br />

Şeýle bolanda, akymlaryň beýlekisiniň hem nola deň bojakdygy (9) we (10)<br />

deňlemelerden gцrьnэдr. Diэmek, Onzageriň özara gatnaşyklary (11) ýerine ýetende,<br />

akymlaryň ikisi hem nola deň bolэar. Akymlar noldan tapawutly bolup (6) şert ýerine<br />

83


ýetende bolsa (11) şert dogry bolmaэar. Emma şonda-da Tomsonyň gipotezasy dogry<br />

bolэar. Bu bolsa Onzageriň çyzykly termodinamikasynyň Tomsonyň gipotezasynyň<br />

hususy halyna ekwiwalentdigini gцrkezэдr.<br />

Şeýle hem, tдze termodinamika görä, Prigožiniň entropiýanyň öndürilişiniň<br />

minimumy hakyndaky prinsipi-de, Grootuň stasioanar эagdaэlary we<br />

termodinamikanyň Onzageriň gatnaşyklaryna daэanэan дhli wariasion prinsipleri<br />

nдdogry bolэarlar.<br />

Magtymguly adyndaky<br />

Tьrkmen dцwlet uniwersiteti<br />

Kabul edilen wagty<br />

2008-nji ýylyň<br />

30-njy oktýabry<br />

EDEBIÝAT<br />

1. Мамедов М.М. Новая линейная неравновесная термодинамика – предполагаемое<br />

научное открытие революционного характера. Журнал “Естественные и<br />

технические науки”. Москва, №4, 2006.<br />

2. Хаазе Р. Термодинамика необратимых процессов. Москва: Издательство<br />

“Мир”, 1967.<br />

М.Мамедов<br />

НОВАЯ ЛИНЕЙНАЯ НЕРАВНОВЕСНАЯ ТЕРМОДИНАМИКА И<br />

ТЕРМОДИНАМИЧЕСКИ – ФЕНОМЕНОЛОГИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ<br />

ТЕРМОЭЛЕКТРИЧЕСТВА<br />

вид:<br />

Математическая модель новой линейной неравновесной термодинамики имеет<br />

J<br />

n<br />

n<br />

1<br />

= γ<br />

ii ∑ X<br />

i<br />

γ<br />

ii<br />

+ ∑ ( γ<br />

i k<br />

−γ<br />

ki<br />

) X<br />

k<br />

( i,<br />

k 1... n),<br />

(1)<br />

2<br />

i<br />

=<br />

i=<br />

1<br />

k = 1<br />

γ γ = 2 γ γ<br />

( γ > 0, γ > 0).<br />

(2)<br />

ik<br />

+<br />

ki ii kk<br />

ii kk<br />

n<br />

∑<br />

При этом, если X γ = 0<br />

(3)<br />

i=<br />

1<br />

то процесс обратим, в противном случае необратим.<br />

В рамках новой линейной термодинамики, термодинамически –<br />

феноменологическая теория термоэлектричества для электронных проводников при<br />

отсутствии градиента концентрации электронов выражается соотношениями:<br />

J<br />

i<br />

ii<br />

/ F<br />

( β − ) ∇ ,<br />

= F α F f − β<br />

(4)<br />

2T<br />

1<br />

T<br />

/ F<br />

( β − β ) ∇ ,<br />

J<br />

2<br />

= γF<br />

f +<br />

ϕ где<br />

1 γ<br />

f = α F∆ϕ<br />

+ ∆T.<br />

(5)<br />

2<br />

T F<br />

84


Здесь: F – постоянная фарадея, φ – электрический потенциал, α – относится<br />

/<br />

электропроводности, γ – k теплопроводности, β характеризует эффект наложения, β<br />

– соотствующий обратный эффект.<br />

В (4) и (5), если f = 0, то процесс обратим, в противном случае необратим.<br />

/<br />

Более того, если β = β , то процесс обратим с нулевыми потоками.<br />

Таким образом, изложенное свидетельствует о том, что традиционная теория<br />

термоэлектричества неадекватна.<br />

M.Mammedov<br />

NEW LINEAR NONEQUILIBRIUM THERMODYNAMICS AND<br />

THERMODYNAMICAL – PHENOMENOLOGICAL THEORY OF<br />

THERMOELECTRICITY<br />

The mathematical model of new linear nonequilibrium thermodynamics looks like:<br />

r<br />

J<br />

n<br />

n<br />

r 1<br />

r<br />

= γ<br />

ii ∑ xi<br />

γ<br />

ii<br />

+ ∑(<br />

γ<br />

ik<br />

−γ<br />

ki<br />

) xk<br />

( i,<br />

k 1... n)<br />

, (1)<br />

2<br />

i<br />

=<br />

i=<br />

1<br />

i=<br />

1<br />

γ γ = 2 γ γ ( γ > 0, γ > 0).<br />

(2)<br />

ik<br />

+<br />

ki ii kk II<br />

KK<br />

n<br />

r<br />

Thus, if x γ = 0<br />

∑<br />

i=<br />

1<br />

i<br />

the process is reversible, otherwise it is irreversible.<br />

Within the limits of new linear thermodynamics, the thermodynamical –<br />

phenomenological theory of thermoelectricity for electronic conductors at the absence of a<br />

gradient of concentration of electrons is expressed by ratio:<br />

r<br />

F<br />

J1 = F αF<br />

f −(<br />

β − β′<br />

) ∇T,<br />

(4)<br />

2T<br />

ii<br />

F<br />

J r 1 γ<br />

2<br />

= γF<br />

f + ( β − β′<br />

) ∇ϕ,<br />

where f = α F∇ϕ<br />

+ ∇T.<br />

(5)<br />

2<br />

T F<br />

Here: F – is constant Pharadeya, ϕ – electric potential, α – concerns electric<br />

conductivity, γ – concerns heat conductivity, β – characterizes the effect of the imposing,<br />

β′ – corresponding boomerang effect.<br />

In (4) and (5) if f = 0<br />

, the process is reversible, otherwise it is irreversible.<br />

Moreover, if β = β′<br />

, the process is reversible with zero streams.<br />

Thus, the above stated testifies that the traditional theory of thermoelectricity is<br />

inadequate.<br />

(3)<br />

85


<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />

№1 2009<br />

YLMA ÖRKLENEN ÖMÜR<br />

Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistan<br />

döwletimiz Hormatly Prezidentimiziň taýsyz<br />

tagallasy bilen gün-günden gülläp ösýär.<br />

Aýratyn hem, bilim, ylym ulgamy Täze<br />

Galkynyşlar we beýik özgertmeler döwründe<br />

has-da belende galdy. Muňa diýarymyzda bu<br />

ulgamda bolup geçen özgerişlikler, ýetilen<br />

sepgitler aňryýany bilen şaýatlyk edýär.<br />

Hormatly Prezidentimiz çykyşlarynyň<br />

birinde “Binýat berk bolanda, bina<br />

ömürlikdir” diýip ýerlikli belläp geçýär.<br />

Çuňňur manyly jümleleri özünde jemleýän şu<br />

parasatly pikirlerden ugur almak bilen, biz<br />

bütin ömrüni kitaba örklän, durmuşyny durky<br />

bilen ylma bagyşlan alymlaryň biri barada<br />

söhbet etmekçi bolýarys.<br />

Oňa Türkmenistanyň Prezidentiniň<br />

ýanyndaky Ylym we tehnika baradaky ýokary<br />

geňeşiň Merkezi ylmy kitaphanasynyň<br />

direktory, taryh ylymlarynyň doktory, Türkmenistanyň medeniýetde at gazanan işgäri<br />

Almaz Ýazberdiýew diýýärler. Almaz Berdiýewiçiň ady diňe bir türkmen<br />

diýarymyzda däl-de, eýsem, sebitdeş döwletlerde-de, GDA ýurtlarynda-da belli<br />

kitapşynas, kitaphanaşynas we bibliografiýaşynas alym, pedagog hem-de başarjaň<br />

ýolbaşçy hökmünde uly hormat bilen tutulýar.<br />

A.Ýazberdiýew 1939-njy ýylyň 8-nji ýanwarynda Daşoguz welaýatynyň<br />

Akdepe etrabynyň Magtymguly daýhan birleşiginde gullukçy maşgalasynda eneden<br />

dogulýar.<br />

Ol başlangyç bilimi Akdepe etrabynyň Magtymguly daýhan birleşigindäki<br />

ýediýyllyk mekdepde alýar.<br />

1953-1956-njy ýyllarda Akdepe etrabynyň 1-nji orta mekdebinde okuwyny<br />

dowam edýär hem-de ony üstünlikli tamamlaýar.<br />

1957-1959-njy ýyllarda A.Ýazberdiýew Aşgabadyň medeni aň-bilim<br />

tehnikumynyň kitaphanaçylyk bölüminde okaýar we ony gyzyl diplom bilen gutarýar.<br />

Şol ýyl ol Moskwanyň Döwlet kitaphanaçylyk (häzirki Medeniýet) institutyna okuwa<br />

girýär. Eýýäm talyplyk ýyllarynda onuň ylmy döredijilige bolan ukyby ýüze çykyp<br />

başlaýar. Ol ýokary okuw mekdebiniň jemgyýetçilik, ylmy-döredijilik işlerine<br />

höwesjeň gatnaşanlygy üçin Medeniýet ministrliginiň Hormat hatyna mynasyp bolýar<br />

86


hem-de şol döwürde Leningrad şäherine (häzirki Sankt-Peterburg) 20 günlük<br />

ýeňillikli şertlerde syýahat etmäge goýberilýär.<br />

1963-nji ýylda A.Ýazberdiýew ýokary bilim baradaky diplomy alandan soň, öz<br />

dogduk mekanyna, ýagny Türkmenistanyň Ylymlar Akademiýasynyň Merkezi ylmy<br />

kitaphanasyna işe iberilýär. Onuň zähmet depderçesinde şu güne çenli bary-ýogy<br />

Merkezi ylmy kitaphana diýen ýekeje ýazgy bar. Geljekki alym işe gelen gününden<br />

başlap, beýleki ýaş hünärmenler bilen bir hatarda özüni başarjaň işgär hökmünde<br />

tanadyp ugraýar hem-de kitaphana-bibliografiýa işiniň inçe tilsimlerini has içgin<br />

öwrenmäge girişip başlaýar.<br />

1966-njy ýylda onuň ylmy döredijiliginiň ilkinji başlangyjy hökmünde<br />

“Советская библиография” žurnalynda “Türkmenistan SSR-niň Kitap palatasy we<br />

onuň bibliografik işleri” atly giňgöwrümli makalasy hem-de kitaphanalar üçin ylmy<br />

we usuly görkezmeleriň ençemesi çap edilýär.<br />

1968-nji ýylda A.Ýazberdiýew Moskwanyň Döwlet Medeniýet institutynyň<br />

aspiranturasyna kabul edilýär. Ol dissertasiýasynyň temasy edip XIX asyryň ikinji<br />

ýarymynda XX asyryň I çärýeginde Orta Aziýa halklarynyň milli metbugatynyň<br />

bibliografiýasynyň taryhy barada entek ýüzlenilmedik meseläni esas edip alýar. Onuň<br />

bu işi 1974-nji ýylda “Ylym” neşirýatynda aýratyn kitap bolup çykýar. Alymyň bu<br />

monografiýasynyň esasy özeni Orta Aziýa döwletlerinde Sowet hökümetiniň ilkinji<br />

ýyllarynda döwlet bibliografiýasynyň ýola goýluşyna we ösüş taryhyna bagyşlanýar.<br />

Alymyň 1981-nji ýylda “Ylym” neşirýatynda “Arap grafikasynda neşir edilen<br />

türkmençe kitaplar” atly düýpli işi neşir edilýär. Onda arap grafikasynda neşir edilen<br />

türkmençe kitaplaryň neşir ediliş taryhy dolulygyna, yzygiderli beýan edilýär. Şol<br />

döwürlerde ol Orta Aziýada milli bibliografiýanyň taryhyna, kitaphanaşynaslyk<br />

işlerine hem-de olaryň çözgütlerini özünde jemleýän derwaýys meselelere bagyşlap<br />

ençeme ylmy makalalar ýazýar. Şolaryň esasynda onuň “Türkmenistanda<br />

rewolýusiýadan öňki döwürde kitap neşir ediliş işi” (A., Ylym, 1993) atly ylmy işi<br />

neşir edilýär. Onda kitap neşir edilişiniň taryhy, milli neşirleri ýygnamak we saklamak<br />

baradaky meseleler yzarlanýar.<br />

1993-nji ýylda “Книжное дело в Средней Азии и Туркменистане (с V в.до<br />

н.э. по 1917 года)” diýen tema boýunça doktorlyk dissertasiýasyny üstünlikli goraýar<br />

hem-de taryh ylymlarynyň doktory diýen hormatly ada eýe bolýar. Şondan soň<br />

alymyň ylmy döredijiliginiň has-da kämilleşen döwri başlanýar.<br />

A.Ýazberdiýewiň “Книжное дело в древней Средней Азии: (доисламский<br />

период)” atly düýpli, giňgöwrümli monografiýasy (A., Ылым, 1995) neşir edilýär.<br />

Onda Orta Aziýada kitapşynaslyk hem-de kitabyň taryhy baradaky ylmy taýdan<br />

derňelen, işläp taýýarlanan meseleler beýan edilýär. Türkmen kitabynyň taryhyny,<br />

medeniýetini açyp görkezýän bu kitaba metbugatda ençeme seslenmeler ýazylýar.<br />

Alymyň iri kitaphanalarda, gündogarşynaslyk merkezlerinde örän çuň we<br />

hemmetaraplaýyn gözlegleri hem-de bibliografiki çeşmeleri ünsli, inçeden<br />

öwrenmegi, irginsiz zähmeti netijesinde “Gündogar metbeçiligi we köne türkmen<br />

basma kitaplary” (A., 2002, 679 s.) atly, sebitdeş döwletleriň hiç birinde entek<br />

ýüzlenilmedik göwrümli işi neşir edilýär. Şeýle hem bu kitap awtoryň öz terjimesi<br />

esasynda gysgaldylan görnüşde Moskwanyň “Oriýent Press” neşirýatynda (M., 2001)<br />

87


ary-ýogy 500 nusgasy çap edilýär. Gynansak-da, bu gymmatly gollanma örän az<br />

mukdarda neşir edilipdir. Şu nukdaýnazardan bu kitap awtoryň haýyşy boýunça<br />

EYR-yň Ilçihanasynyň ýanyndaky Eýran Medeniýet merkeziniň howandarlygynda<br />

“Köne türkmen basma kitaplary” (A., 2004) ady bilen gysgaldylan görnüşde<br />

1000 nusgasy neşir edilýär.<br />

A.Ýazberdiýewiň kitapşynaslyk we bibliografiýaşynaslyk ulgamlarynda alyp<br />

barýan ylmy döredijilik işleri daşary döwletlerde hem gyzyklanma döredýär.<br />

1998-nji ýylda Türkiýäniň Milli kitaphanasy alymyň “Gadymy Merwiň Orta<br />

asyr kitaphanalary” atly işini türk dilinde aýratyn kitap görnüşinde neşir edýär<br />

(Ankara, 1998). Oňa Türkiýäniň Medeniýet ministri M. Istemihan Talaý sözbaşy<br />

ýazýar.<br />

2005-nji ýylda Stambulda “Kaknus” neşirýaty tarapyndan “Gündogarda kitap<br />

neşir edilişini ýaýratmagyň taryhy” atly kitaby türk dilinde neşir edilýär.<br />

A.Ýazberdiýew terjimeçilik işlerinden hem daşda durmaýar. Ol iňlis, pars, rus<br />

dillerinde ýazylan işleri, ylmy makalalary türkmen diline terjime edýär. Alymyň<br />

terjimeçilik işleriniň esasy aýratynlygy onuň alyp barýan işlerine, gozgaýan<br />

meselelerine çynlakaý çemeleşmeginden, daşary döwletlerdäki dürli dillerde ýazylan<br />

çeşmelerden hem-de olary has-da çuňňur derňemekden ybarat bolup durýar. Ol<br />

“Awestanyň” biziň döwrümize çenli gelip ýeten ýeke-täk 19-njy kitabyny<br />

(“Widewdat” (“Döwlere garşy kanun”)) dolulygyna türkmen diline terjime edýär<br />

hem-de onuň bu işi 2007-nji ýylda üç çap kagyzyndan ybarat ylmy makalasy bilen<br />

bilelikde “Türkmen arhiwi” žurnalynyň ýörite neşirinde “Awesta we zaratuştraçylyk<br />

dini eýýamynyň edebiýaty” ady bilen ähli maglumatlary berýän ylmy oçerki, onda<br />

duş gelýän şahslaryň, geografiki we beýleki atlaryň düýpli “Düşündirişli sözlügi” çap<br />

edilýär. Şeýle-de, ol Ahemeni patyşasy Dariý I (в.е.ö 521-486) meşhur Bisütin<br />

ýazgysyny türkmen diline terjime edýär. Alymyň bu sünnälen terjimesi “Garagum”<br />

žurnalynda çap edilýär.<br />

Bulardan başga-da A.Ýazberdiýew özüniň ençeme makalalar toplumyny<br />

XIX asyryň ahyrynda, XX asyryň başynda ýaşap geçen belli türkmen kitap neşir<br />

edijileri bolan Atajan Abdalowa, Mirzahyt Mirsyddyk ogluna, Abdyrahman Nyýaza<br />

we türkmen edebiýatynyň nusgawy şahyrlary Wepaýynyň, Fizulynyň, Magtymguly<br />

Pyragynyň eserleriniň neşir ediliş taryhyna bagyşlaýar.<br />

Onuň makalalary ylmy neşirlerde, gündelik metbugatda, kitaphanaşynaslyk,<br />

bibliografiýaşynaslyk we kitapşynaslyk işleriniň inçe tilsimleri baradaky dürli<br />

meseleleri öz içine alýan ýygyndylarda yzygiderli çap edilýär. Häzirki döwre çenli<br />

A.Ýazberdiýew 15 sany monografiýanyň we 10-dan gowrak bibliografik<br />

görkezijileriň, 350-den gowrak ylmy makalalaryň, synlaryň awtory hem-de 70-e golaý<br />

neşir edilen işleriň jogapkär redaktory hökmünde tanalýar.<br />

A.Ýazberdiýew indi 46 ýyla golaý wagtdan bäri şu MYK-da döredijilikli<br />

zähmet çekmek bilen, şonuň 35 ýylyny biregne kitaphana ýolbaşçylyk edip gelýär.<br />

Ol diňe bir başarjaň ýolbaşçy hökmünde tanalman, eýsem ol biziň Beýik Galkynyşlar<br />

we beýik özgertmeler döwrüni başdan geçirýän Garaşsyz, baky Bitarap döwletimiziň<br />

taryhyny öwrenmekde, hakyky beýan etmekde, milli medeniýetimizi ösdürmekde, ýaş<br />

hünärmenlere, talyp ýaşlara watançylyk terbiýesini bermekde uly tagalla edýär.<br />

88


Öňki sowet döwründe Moskwada we Aşgabatda Soýuz we respublikan<br />

möçberindäki ylmy-amaly geňeşleriň agzasy bolmak bilen, A.Ýazberdiýew türkmen<br />

halky Garaşsyzlyga, baky Bitaraplyga eýe bolandan soňky ýyllarda hem<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýörite Permany bilen Türkmen halkynyň taryhyny<br />

öwrenmek we dogruçyl beýan etmek boýunça hökümet toparynyň hem-de Dünýä<br />

türkmenleriniň Gumanitar birleşiginiň agzalygyna saýlanýar. Şeýle hem<br />

Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň ýanyndaky Taryh institutynyň, Saparmyrat<br />

Türkmenbaşy adyndaky Milli golýazmalar institutynyň hem-de Türkmen döwlet<br />

medeniýet institutlarynyň Alymlar geňeşleriniň agzasydyr.<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň Permany bilen A.Ýazberdiýew Türkmenistanyň<br />

medeniýetde at gazanan işgäri, Zähmet weterany diýen hormatly atlara, birnäçe<br />

Hormat hatlara mynasyp bolýar hem-de Türkmenistanyň Garaşsyzlygynyň 5 ýyllygy<br />

mynasybetli “Watana bolan söýgüsi üçin” diýen ýubileý medaly bilen sylaglanýar. Ol<br />

Türkmenistanyň ýaşulylarynyň Halk Maslahatlarynyň birnäçesine gatnaşýar.<br />

A.Ýazberdiýewiň bagtly, agzybir maşgalasy bar. Onuň ýanýoldaşy Nurbike<br />

Ýazberdiýewa hem kitaphana işgäri bolup biregne 34 ýyllap zähmet çekmek bilen,<br />

häzir hormatly dynç alyşda. Bularyň maşgalasynda 1 gyz, 4 ogul ösüp kemala<br />

geldiler. Çaga terbiýesinden Ene – Ata baha berlişi ýaly, olaryň ählisi edepli, terbiýeli,<br />

Watanyna, il-gününe mynasyp bolup ýetişdiler. Olar ýokary derejeli hünärmenler<br />

bolmak bilen, Diýarymyzyň dürli edaralarynda abraýly zähmet çekýärler. Halypa alym<br />

sözüň doly manysynda maşgalasyna, çagalaryna, agtyklaryna guwanmaga hakly.<br />

Alym özüniň ýubileý toýuny ylmy döredijiliginiň, guramaçylyk ukybynyň<br />

has-da kämilleşen döwründe, Garaşsyzlyk alyp galkynan, baky Bitaraplygyna<br />

buýsanýan, Hormatly Prezidentimiziň taýsyz tagallasy bilen Beýik özgertmeleri,<br />

Galkynyşy başdan geçirýän türkmen döwletimiziň gülläp ösmegi üçin, halkymyz,<br />

Watanymyz üçin güýç-gayratyny gaýgyrman zähmet çekmek bilen garşylaýar.<br />

Uly alym, pedagog, ýurdumyzda we onuň çäklerinden daşda-da belli<br />

kitapşynas, talapkär we aladaçyl ýolbaşçy hökmünde tanalýan A.Ýazberdiýewiň<br />

şägirtleri bolan biz hem hormatly halypa – mugallymymyza mundan beýläk hem<br />

gujur-gaýrat, irginsiz, asylly zähmetinde uly üstünlikler arzuw edýäris.<br />

Mamagül Hudaýkulowa<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika<br />

baradaky Ýokary geňeşiň Merkezi ylmy kitaphanasynyň<br />

Bibliografiýa, kitaphanaşynaslyk we kitapşynaslyk ylmy-barlag<br />

bölüminiň müdiri<br />

Arzygül Möwlamowa<br />

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika<br />

baradaky Ýokary geňeşiň Merkezi ylmy kitaphanasynyň<br />

Daşary ýurt edebiýaty we Halkara kitap alyş-çalyş bölüminiň müdiri<br />

89


INTERNET ULGAMYNDAN<br />

ALNAN MAGLUMATLAR<br />

ДЕСЯТКА НАУЧНЫХ ПРОРЫВОВ 2008 ГОДА ПО ВЕРСИИ<br />

ЖУРНАЛА SCIENCE<br />

90<br />

Перепрограммирование клеток – решение проблемы биоэтики<br />

Стволовые клетки, из которых на начальной<br />

стадии состоит эмбрион, способны превращаться в<br />

клетки многих тканей организма. Это дает<br />

уникальную возможность лечения многих<br />

болезней: из стволовых клеток можно выращивать<br />

органы, идеально подходящие для трансплантации,<br />

их можно использовать для восстановления<br />

нервной ткани спинного мозга и вылечивать<br />

параличи, бороться с рядом дегенеративных и<br />

наследственных болезней.<br />

Однако стволовые клетки получали из<br />

эмбрионов, убивая их, что создавало неразрешимую<br />

этическую проблему – ведь из зародыша может<br />

вырасти полноценный человек. Многие страны<br />

ограничили эксперименты с эмбриональными клетками, Ватикан в начале декабря<br />

потребовал запретить применение клеток эмбриона человека в медицине и косметике.<br />

Важный прорыв был сделан в 2006 году, когда японским ученым удалось с<br />

помощью вируса встроить четыре гена в зрелые клетки, полученные из хвоста мыши,<br />

превратив их в клетки, которые выглядели и вели себя как стволовые. Они получили<br />

название “индуцированные стволовые клетки”.<br />

Недостатком метода оказалось то, что для их перепрограммирования был<br />

необходим генетический материал ретровируса, способного вызывать раковые<br />

изменения в клетках.<br />

В этом году ученым удалось упростить метод и получить стволовые клетки из<br />

тканей людей, больных малоизученными заболеваниями, что открывает новые<br />

возможности для изучения этих болезней. Еще одна группа ученых с помощью этой<br />

технологии смогла напрямую превратить один из типов клеток поджелудочной железы<br />

мыши в другой.<br />

Увидеть планеты у других солнц<br />

Вторым в списке прорывов года журнал Science назвал достижение астрономов,<br />

которые с помощью специальной техники смогли увидеть планеты у других звезд, что<br />

ранее не удавалось из-за их крайне слабого света, который “заглушало” излучение<br />

звезды.<br />

С помощью телескопов Кек и Джемини ученые смогли получить изображения<br />

целой планетной системы – сразу трех планет у звезды HR 8799 в созвездии Пегаса,<br />

расположенной в 130 световых годах от Земли.<br />

www.inauka.ru/science/article88144


Тогда же – в ноябре – другая группа астрономов объявила, что с помощью<br />

орбитального телескопа “Хаббл” им удалось получить изображение планеты внутри<br />

пылевого пояса звезды Фомальгаут в 25 световых годах от Земли, в созвездии Южной<br />

Рыбы.<br />

Расширен список раковых мутаций<br />

В уходящем году ученым удалось значительно расширить перечень<br />

генетических мутаций, вызывающих появление раковых опухолей. С помощью<br />

расшифровки генома клеток различных типов рака были выявлены гены, повреждение<br />

которых “спускает тормоза” процесса деления клеток, вызывая рост опухоли.<br />

В частности были выявлены гены глиобластомы и рака поджелудочной железы<br />

– одни из самых опасных типов опухолей.<br />

Новая сверхпроводящая семья<br />

Физики открыли новое семейство высокотемпературных сверхпроводников –<br />

материалов, при определенной температуре теряющих электрическое сопротивление<br />

и способных в этом состоянии проводить электроток без потерь.<br />

Ранее известные высокотемпературные сверхпроводники создавались на базе<br />

меди и соединений кислорода. В начале года ученые объявили о создании нового типа<br />

сверхпроводников на базе соединений железа с температурой потери сопротивления<br />

55 градусов выше абсолютного нуля. Пока это далеко от 138 градусов – рекорда,<br />

поставленного традиционными сверхпроводниками, но ученые рассчитывают, что<br />

новые материалы будут весьма перспективными.<br />

Подглядывая за белками<br />

Хотя о существовании белковых молекул известно более ста лет, биохимикам<br />

удалось только в этом году увидеть их в действии. В ходе эксперимента ученым<br />

удалось пронаблюдать за процессом связывания белков с другими молекулами, что<br />

связано с состоянием клеток и процессом обмена веществ. В результате были<br />

выявлены механизмы, лежащие в основе этого процесса.<br />

Вода для сжигания<br />

Использование энергии ветра и Солнца не наносит ущерба экологии, однако<br />

при использовании их возникает большая проблема – откуда брать энергию, если<br />

Солнце не светит, а ветер не дует. Не существовало достаточно удобного способа<br />

запасать энергию в такой ситуации. Группа американских ученых создала новый<br />

катализатор на базе фосфора и кобальта, в присутствии которого значительно<br />

облегчался электролиз воды. Прежние типы катализаторов делались на базе дорогих<br />

материалов, например из платины.<br />

Дешевая альтернатива позволяет использовать воду как электрический<br />

аккумулятор – полученный при электролизе воды водород может быть сожжен в<br />

топливных элементах и превращен в электричество.<br />

Видеосъемка эмбриона<br />

В этом году ученым удалось в мельчайших подробностях и с беспрецедентной<br />

точностью пронаблюдать за начальными стадиями развития эмбриона. Немецкие<br />

ученые с помощью лазерного сканирования смогли проследить за движением около<br />

91


16 тысяч клеток зародыша рыбки данио рерио, а затем воспроизвести эту картину с<br />

помощью компьютера.<br />

В результате ученым удалось проследить начальные стадии формирования<br />

различных тканей, в частности сетчатки.<br />

“Плохой” и “хороший” жир<br />

О существовании двух типов жировой ткани – коричневой (“хорошей”) и белой<br />

(“плохой”) – известно уже более 400 лет. С ожирением связаны белые жировые<br />

клетки. Долгое время считалось, что оба типа жира образуются из одних и тех же<br />

клеток-предшественников. Ученые попытались воздействовать на гены коричневых<br />

клеток и превратить их в белые.<br />

Результат оказался неожиданным – коричневые жировые клетки превращались<br />

в мышечные и наоборот. Ученые рассчитывают, что это поможет создать<br />

принципиально новые методы борьбы с ожирением.<br />

Ученые взвесили протон теоретически<br />

Физики вновь взвесили протон. На этот раз они не буквально определили массу<br />

частицы, что было сделано достаточно давно, а теоретически подсчитали на основе<br />

существующих представлений – так называемой Стандартной модели. Полученные<br />

результаты совпали с практикой, еще раз подтвердив правильность теории.<br />

Дешифровка генов. Дешево<br />

Процесс дешифровки (секвенирования) генов живых организмов стал<br />

значительно дешевле и быстрее с момента завершения проекта расшифровки генома<br />

человека. В этом году ученым, в частности, удалось расшифровать 80% гена мамонта,<br />

получены предварительные результаты дешифровки гена неандертальца.<br />

Источник: РИА “Новости”<br />

92<br />

“SCIENCE” ŽURNALY 2008-nji ÝYLDAKY HAS MÖHÜM<br />

ÄHMIÝETLI YLMY AÇYŞLARYŇ SANAWYNY DÜZDI<br />

Öýjükleri gaýtadan ulanmak arkaly bioetika degişli meseleler çözüler<br />

Embrion (düwünçek) ýaňy dörän mahalynda ösüntgi (şaha görnüşindäki)<br />

öýjüklerinden ybarat bolýar, şol öýjükler bolsa organizmiň birentek dokumalarynyň<br />

öýjüklerine öwrülmäge ukyplydyr. Munuň özi köpsanly keselleri bejermekde haýran<br />

galdyryjy mükinçilikleri döredýär: ösüntgileriň öýjüklerinden transplantasiýa üçin ulanmaga<br />

ýaramly agzalar (organlar) taýýarlanýar, şol agzalary arkadaky ýiligiň nerwli dokumalaryny<br />

täzeden dikeltmekde hem-de ysmaz, degeneratiw we nesil yzarlaýan keselleri bejermekde<br />

ulanyp bolar.<br />

Ýöne ösüntgileriň öýjükleri embrionlary ýok etmek arkaly alynýardy, munuň özi<br />

etika degişli kyn meseläniň ýüze çykmagyna getirýärdi. Çünki düwünçekden diýseň sagdyn<br />

ynsanyň döremegi mümkin diýlip hasaplanýardy. Köp ýurtlarda embrional öýjükler bilen<br />

bagly synaglar çäklendirildi. Geçen ýylyň dekabrynyň başynda Watikan adamyň<br />

embrionynyň öýjükleriniň lukmançylykda we kosmetikada ulanylmagynyň gadagan<br />

edilmegini talap etdi.


2006-njy ýylda bu ugurda möhüm ähmiýetli ädim ädildi. Şonda ýaponiýaly alymlara<br />

wirusyň kömegi bilen, syçanyň guýrugyndan alnan kämil öýjüklere dört sany geni<br />

ornaşdyrmak we olary öýjüklere öwürmek başartdy. Şol öýjükleriň özüni alyp barşy edil<br />

ösüntgileriň öýjükleriniň bolşuna meňzeşdi. Olar “ösüntgileriň indusirlenen öýjükleri” diýlip<br />

atlandyryldy.<br />

Ýöne öýjükleri gaýtadan ulanmak üçin, öýjüklerde kanser bilen bagly özgerişleri<br />

döretmäge ukyply retrowirusyň genetiki materialy zerurdy. Munuň özi bu usulyň<br />

ýetmezçiligi diýlip hasaplanyldy.<br />

Geçen ýylda alymlara bu usuly ýönekeýleşdirmek hem-de ozal içgin öwrenilmedik<br />

kesellere ýolugan adamlaryň dokumalaryndan ösüntgileriň öýjüklerini almak başartdy.<br />

Munuň özi bolsa şol keselleri öwrenmek üçin täze mümkinçilikleri döredýär. Alymlaryň<br />

ýene bir topary şu tehnologiýany ulanmak arkaly syçanyň aşgazanasty mäziniň öýjükleriniň<br />

görnüşleriniň birini gös-göni başga görnüşe öwürmegi başardylar.<br />

Başga ýyldyzlaryň ýanyndaky planetalary görmek<br />

“Science” žurnaly astronomlaryň gazanan üstünligini öz ähmiýeti boýunça ilkinji<br />

orna mynasyp diýip hasaplaýar. Şonda astronomlar ýörite tehnikanyň kömegi bilen beýleki<br />

ýyldyzlaryň ýanyndaky planetalary görüpdirler. Bu bolsa ozal başartmaýardy. Şol ýagdaý<br />

planetalaryň ýagtylygynyň öçügsi ýagtylygy basýandygy bilen düşündirilýärdi.<br />

Alymlar “Kek” we “Jemini” atly teleskoplar arkaly planetanyň birbada tutuş<br />

ulgamynyň – Ýerden 130 ýagtylyk ýyllaryna barabar uzaklykda ýerleşýän Pegas diýen<br />

ýyldyzlar toplumyndaky HR 8799 belgili ýyldyzyň ýanyndaky üç sany planetanyň şekilini<br />

surata düşürdiler.<br />

Şol wagt – noýabrda astronomlaryň başga bir topary “Habbi” diýen orbital teleskop<br />

arkaly Günorta Balyk (Lu) ýyldyzlar toplumynda, ýagny Ýerden 25 ýagtylyk ýyllaryna<br />

barabar uzaklykdaky Fomalgaut ýyldyzynyň tozanly guşaklygynyň içindäki planetanyň<br />

şekilini surata düşürendigini aýan etdi.<br />

Düwnügiň mutasiýalarynyň sanawy uzaldyldy<br />

Geçen ýylda alymlara kanser keseliniň çişlerini döredýän genetiki mutasiýalaryň<br />

sanawyny uzaltmak başartdy. Kanseriň dürli görnüşleriniň öýjükleriniň genomlaryny<br />

aýdyňlaşdyrmak arkaly ýüze çykarylan genlere zeper ýetende, öýjükleriň bölünmek<br />

ýagdaýyna “giň ýol açylýandygy” we bu ýagdaýyň çişiň ulalmagyna sebäp bolýandygy äşgär<br />

edildi.<br />

Hususan-da, glioblastomanyň we aşgazanasty mäz kanseriniň genleri ýüze çykaryldy,<br />

bu keseller bolsa çişleriň has howply görnüşleri hasaplanýar.<br />

Ýokumlara syn etmek arkaly<br />

Ýokumlaryň molekulalarynyň bardygy ýüz ýyldan gowrak mundan ozal äşgär edilen<br />

bolsa-da, ahyry geçen ýylda biohimiklere olaryň hereketini görmek başartdy. Ýokumlaryň<br />

başga molekulalar bilen baglanyşygyna, ýagny öýjükleriň ýagdaýyna we maddalaryň<br />

çalşygyna alymlar synagyň barşynda gözegçilik edipdirler. Netijede, şol prosesiň özenini<br />

düzýän mehanizmler ýüze çykarylypdyr.<br />

Ýakmak üçin niýetlenen suw<br />

Ýeliň we Günüň energiýasynyň ulanylmagy daşky gurşawa hiç hili zeper ýetirmeýär.<br />

Ýöne bulary ulanmaly diýlende-de, eger Gün öz şöhlesini saçmasa, asla ýel öwüsmese,<br />

93


energiýany nireden almaly diýen mesele ör-boýuna galýar. Edil şu ýagdaýda energiýany<br />

toplamagyň diýseň amatly usulyny tapmak henize çenli başartmaýardy. Amerikan<br />

alymlarynyň bir topary fosfory we kobalty ulanmak esasynda düýpgöter täze katalizatory<br />

döretdiler. Şol katalizator ulanylanda, suwuň elektrolizi ep-esli ýeňleýärdi. Ozalky<br />

katalizatorlar platina ýaly gymmatbahaly materiallaryň ulanylmagy arkaly taýýarlanylýardy.<br />

Suwuň elektrolizinden alnan wodorody ýangyç hökmünde ulanyp, elektrik<br />

energiýasyny alyp bolýar. Bu arzan wariant suwy elektriki akkumulýator hökmünde<br />

ulanmaga mümkinçilik döredýär.<br />

Embrionyň wideousulynda surata düsürilişi<br />

2008-nji ýylda alymlar ýaňy dörän embrionyň (düwünçegiň) ösüşiniň gidişini<br />

jikme-jik we entek görlüp-eşidilmedik derejedäki takyklyk bilen synlapdyrlar. Nemes<br />

alymlary lazer bilen skanirlemek arkaly danio rerio diýwn balygynyň düwünçegindäki<br />

16 müňe golaý öýjükleriň hereket edişine gözegçilik edipdirler. Soňra kompýuteriň kömegi<br />

bilen olaryň hereketi täzeden görkezilipdir.<br />

Netijede, alymlar dürli dokumalaryň, hususan-da, gözüň ýagtylygy kabul edýän içki<br />

bardasynyň (setçatkanyň) emele gelşiniň başlangyç pursatlaryny synlamagyň hötdesinden<br />

geldiler.<br />

“Ýaramaz” we “gowy” ýag<br />

Ýagyň dokumalarynyň iki sany, ýagny goňur (“gowy”) we ak (“ýaramaz”) görnüşiniň<br />

bardygy indi 400 ýyldan hem gowrak wagt bäri mälimdir. Ýagyň ak öýjükleri semizlik bilen<br />

baglanyşyklydyr. Has köp wagtdan bäri ýagyň bu iki görnüşini hem ozalky birmeňzeş<br />

öýjüklerden emele gelýär diýlip hasaplanypdyr. Alymlar goňur öýjükleriň genlerine täsir<br />

edip, olary ak öýjüklere öwürmäge synanyşypdyrlar.<br />

Şonda asla garaşylmadyk netije alnyp oturylyberýär?! Ýagyň goňur öýjükleri beden<br />

etiniň öýjüklerine öwrüläýýär. Birdenem, tersine öwrülipdir. Alymlar aşa semizlige garşy<br />

göreşde ulanmak üçin munuň düýpgöter täze usullaryň özleşdirilmegine ýardam berjekdigine<br />

bil baglaýarlar.<br />

Alymlar taglymat esasynda protonyň agramyny ölçediler<br />

Fizikler protonyň agramyny ýene-de ölçäp gördüler. Şu gezek alymlar ülňä laýyk<br />

nusga diýlip atlandyrylýan düşünjelere esaslanyp, bölegiň öňden bäri belli massasyny<br />

taglymat esasynda hasaplap gördüler. Çykarylan netije iş ýüzünde ulanylýan görkezijä laýyk<br />

gelip, şuňa degişli taglymatyň dogrudygyny ýene-de bir gezek subut etdi.<br />

Genleri aýdyňlaşdyrmak işi arzanlady<br />

Adamyň genomynyň şifrini açmak baradaky taslamany durmuşa geçirmek arkaly<br />

janly organizmleriň genleriniň şifrini açmak (sekwenirlemek) işi has arzana düşüp ugrady.<br />

Bu bolsa işi çalt tamamlamaga mümkinçilik döretdi. Geçen ýylda alymlar hususan-da,<br />

mamontyň geniniň 80%-ni aýdyňlaşdyrdylar. Neandertaldyň (Germaniýada tapylan) şifrini<br />

açmak boýunça deslapky netijeler alyndy.<br />

Çeşme: Orsýetiň “Новости” habarlar agentligi.<br />

94


MAZMUNY<br />

Nuryýewa O. Baýram hanyň türkmen diwanynyň dilinde hal işlik şekilleri............. 3<br />

Söýegowa A. 1918-nji ýylda “Daň ýyldyzy” gazetinde çap edilen “Türkmen gyzy”<br />

goşgusy hakynda......................................................................................................... 8<br />

Gurbanow A., Gurbanowa L.N. Daşary ýurt dilleri boýunça sapaklarda<br />

emeli gepleşik ýagdaýlaryny döretmegiň käbir meseleleri...................................... 13<br />

Pleskanowskaýa S.A., Amanmyradowa D.A., Patyşagulyýew A.P. Demalyş<br />

ýollarynyň keselleriniň döremeginde tozanly howanyň täsiri................................... 18<br />

Jumaýew H.J., Kulow M.Ö. Türkmenistanyň şertinde parodont dokuma keselli<br />

näsaglarda kliniki-laborator barlaglaryň görkezijileri............................................... 25<br />

Kokanow A.A., Hanow M.K. Düwmeliniň (Sophora Japonica L.) lukmançylykdaky<br />

ähmiýeti.................................................................................................................... 33<br />

Garryýew G. Giňişlik babatda pikirlenmäni çagalaryň kabul edişinde geometriýanyň<br />

orny .......................................................................................................................... 43<br />

Одеков О.А. Общая теория происхождения и эволюции вселенной .................. 50<br />

Nazarow P.A., Ökdirow A. Kuwwatly transformatorlaryň ygtybarly peýdalanylyşyny<br />

kesgitleýji gurnama .................................................................................................. 71<br />

Mämmedow M. Täze çyzykly deňagramsyz termodinamika we termoelektrigiň<br />

termodinamika – fenomenologiýa teoriýasy ............................................................ 82<br />

Hudaýkulowa M., Möwlamowa A. Ylma örklenen ömür...................................... 86<br />

Internet ulgamyndan alnan maglumatlar.................................................................... 90<br />

95


СОДЕРЖАНИЕ<br />

Нурыева О. Деепричастные формы в диване Байрам хана ....................................................3<br />

Соегова А. О стихотворении “Туркмен гызы”, опубликованном в газете “Данг йылдызы”<br />

в 1918 году ......................................................................................................................................8<br />

Гурбанов А., Гурбанова Л.Н. Ситуации в обучении студентов иностранным языкам ........13<br />

Плескановская С.А., Аманмурадова Д.А., Патышагулыев А.П. О роли запыленности<br />

воздуха в развитии бронхолегочной патологии ..........................................................................18<br />

Джумаев Х.Д., Кулов М.О. Клинико-лабораторные показатели больных с заболеванием<br />

пародонта в условиях Tуркменистана .......................................................................................25<br />

Коканов А.А., Ханов М.К. Медицинское значение софоры японской ................................33<br />

Гаррыев Г. Роль геометрии в пространственном восприятии детей ....................................43<br />

Ödekow Ö.A. Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymaty .........................50<br />

Назаров П.А., Окдыров А. Исследование разработки автоматических устройств для<br />

повышения надежности электроснабжения...............................................................................71<br />

Мамедов М. Новая линейная неравновесная термодинамика и термодинамически –<br />

феноменологическая теория термоэлектричества .....................................................................82<br />

Информации, полученной из интернет – сети..........................................................................90<br />

CONTENTS<br />

Nuryyeva O. Adverbial participle forms in Bayram Khan’s divan ..............................................3<br />

Soyegova A. About “Turkmen gyzy” poem, published in “Dang yyldyzy”<br />

newspaper in 1918 ...........................................................................................................................8<br />

Gurbanov A., Gurbanova L.N. Situations in teaching students foreign languages .....................13<br />

Pleskanovskaya S.A., Amanmuradova D.A., Patyshagulyyev A.P. On the role of dusted air in<br />

the development of bronchopulmonary pathology..........................................................................18<br />

Jumayev H.J., Kulov M.O. Clinical and laboratory findings of investigation of parodontosis<br />

deseased within Turkmenistan .......................................................................................................25<br />

Kokanov A.A., Khanov M.K. Sophora Japonica’s medical significance ..................................33<br />

Garryyev G. The role of geometry in children’s space perception............................................43<br />

Odekov O.A. General theory of origin and evolution of the universe ......................................50<br />

Nazarov P.A., Okdirov A. Researches of Automatic Facilities for the Increase of Reliability<br />

of Power Supply.............................................................................................................................71<br />

Mammedov M. New linear nonequilibrium thermodynamics and thermodynamical –<br />

phenomenological theory of thermoelectricity..............................................................................82<br />

Internet web information................................................................................................................90<br />

96

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!