Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />
Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň ylmy-nazaryýet žurnaly<br />
Scientific-theoretical journal of Supreme Council<br />
on science and technology under the President of Turkmenistan<br />
Научно-теоретический журнал Высшего совета<br />
по науке и технике при Президенте Туркменистана<br />
12<br />
2009 2007<br />
AŞGABAT • <strong>YLYM</strong><br />
1
“Türkmenistanda ylym we tehnika”<br />
žurnaly syn berilýän ylmy makalalary çap edýär<br />
Журнал “Наука и техника в Туркменистане”<br />
публикует рецензируемые научные материалы<br />
Scientific materials published in the “Science and Technics<br />
in Turkmenistan” periodical have been reviewed<br />
Baş redaktor A.G.Allanurowa<br />
Geňeş toparynyň agzalary:<br />
N.T.Durdyýew, f-m.y.k.<br />
R.Işangulyýew, t.y.k.<br />
G.S.Karanow, l.y.d., professor.<br />
Ýa.Orazgylyjow, t.y.d.<br />
A.Öräýewa, y.y.k.<br />
A.Saparmyradow, t.y.k.<br />
P.Esenow, o-h.y.k.<br />
H.Ýowjanow, t.y.d., professor.<br />
2<br />
Jogapkär redaktor B.Hojadurdyýewa<br />
Ýygnamaga berildi 05.01.2009. Çap etmäge rugsat edildi 10.03.2009. A – 47521. Ölçegi 60×84 1 / 8<br />
.<br />
Otset kagyzy. Kompýuter ýygymy. Tekiz çap ediliş usuly. Şertli çap listi 8,40. Hasap-neşir listi 7,3.<br />
Sany 780. Neşir №8. Sargyt №67.<br />
Ýylda 6 gezek neşir edilýär.<br />
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />
Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň “Ylym” neşirýaty.<br />
744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.<br />
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />
Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň çaphanasy.<br />
744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.<br />
Žurnalyň çap edilişiniň hiline çaphana jogap berýär.<br />
© “Ylym” neşirýaty.<br />
© “Türkmenistanda ylym we tehnika”, 2009.
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
O.Nuryэewa<br />
BAÝRAM HANYŇ TÜRKMEN DIWANYNYŇ<br />
DILINDE HAL IŞLIK ŞEKILLERI<br />
Türkmen bilen hindi halkynyň arasyndaky gatnaşyklar asyrlaryň jümmüşine<br />
siňip gidýär. Munuň şeýledigine biz taryha ser salanymyzda göz ýetirýäris.<br />
Türkmen soltanlarynyň Hindistanda türkmen döwletini gurmak we türkmeniň<br />
medeniýetini, dilini, edebiýatyny ýaýmakda alyp baran işlerini soňra XVI asyrda<br />
Hindistanda Mogol döwletiniň düýbüni tutan Muhammet Babyr şa, onuň guran<br />
döwletiniň berkligini, mäkämligini üpjün eden hanlar hany Baýram han hem-de<br />
onuň ogly Abdyrahym han dowam etdiripdirler. Asly türkmen bolan Baýram hanyň<br />
Hindistanda türkmen dilini, edebiýatyny, sazyny ösdürmekde bitiren işleri bellenmдge<br />
mynasypdyr.<br />
Baýram han arap, pars, urdu dillerini hem suwara bilipdir. Şahyryň parsça we<br />
türkmençe ýazan şygyrlary bize gelip ýetipdir. Onuň türkmençe şygyrlary ene<br />
dilimizde döredilen naýbaşy eserleriň biridir. Şahyryň 1910-njy ýylda iňlis alymy<br />
E.Denison Ross tarapyndan Kalkuttada çap edilen “The persian and türki divans of<br />
Bayram khan, khan-khanan” (“Han-hanan Baýram hanyň pars we türki diwany”) atly<br />
diwany biziň üçin gymmatly çeşme bolup durýar. Baýram hanyn türkmen diwanynyň<br />
dili örän baý. Onuň türkmençe şygyrlary şol döwürlerde dürli dilleriň gurşawynda<br />
ulanylan türkmen diliniň ösüş aýratynlyklaryny yzarlamaga mümkinçilik berýär.<br />
Mysal üçin, şahyryň diwanynyň dilinde ulanylan hal işlik şekillerini alanymyzda-da,<br />
türkmen diliniň XVI asyrdaky ösüşini, kämilleşişini we onuň XVI asyrdan öňki we<br />
soňky döwürlerde döredilen ýadygärlikleriň dilinden aratapawudyny we bitewiligini<br />
ýüze çykarmak bolýar.<br />
Türkmen dilindäki ýazuw ýadygärlikleriniň dilinde hal işligiň “-yp, -ip”;<br />
“-yban, -ibдn” şekilleri ulanylypdyr. Hal işligiň “-yban” şekili özüniň gelip çykyşy<br />
taýyndan “-yp” şekiliniň asyl görnüşi hasap edilýär [2].<br />
Baýram hanyň şygyrlar diwanynda hal işligiň bu şekilleriniň ikisi-de gabat<br />
gelýär. Diwanda “-yp, -ip” şekili işjeň ulanylýar. Emma “-yban, -ibдn” şekili<br />
“-yp, -ip” şekiline garanda az ulanylypdyr. Bu hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn”<br />
şekilleriniň gadymylygyny we XVI asyrda hal işligiň “-yp, -ip” öwüşgininiň has işjeň<br />
ulanylandygyny aňladýar. Meselem:<br />
Sanjyban per jilwe (эalkym) biэr<br />
Rahşyňga meýdan sary kim [4,20 sah.].<br />
Hamdyň (öwgiň) tükenmegeý bitiban (ýazylan) bolsa tä ebet (hemişe) [4,23 sah.].<br />
Eэlдp ony gaýrynyň mähremliginden müjtenip (saklanyp, daşlaşyp),<br />
Aşna kylgyl, men mahrum ile bihasap [4,25 sah.].<br />
3
Ýügürip, müjde (buşluk, hoş habar) berip, зyn diэse эalgan geledir [4,27 sah.].<br />
Tä jahan bolgaý ilähi şatlyk birle bolup [4,29 sah.].<br />
Sergeşte (sergezdan) bolup, munзa tilдb, эar tapylmas [4,33 sah.].<br />
Ataşyn gül reňlik don birle gülgüniňi münьp,<br />
Ot-эalyn dek эeldirip, sцzьmni efzun (kцp, artyk) eýlediň [4,36 sah.].<br />
Baýram hanyň şygyrlarynda hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn” şekilleri<br />
çekimlileriň dil we dodak sazlaşygyna boýun egdirilipdir. Birbogunly dodak çekimlili<br />
sözlere “-up, -ьp; -uban, -ьbдn” goşulmalary goşulypdyr. Ol sözlerde goşulmalar<br />
“-ub”; “-uban” ýaly ýazylypdyr. Sesleriň dil sazlaşygy esasynda goşulýan “-yp, -ip”;<br />
“-yban, -ibдn” goşulmalary şygyrlar diwanynda “-yban”, “-yb” belgileri bilen berlen.<br />
Mysal üçin:<br />
Bilbil boluban ( ) gül kibi ruhsaryňa wale (däli, diwana).<br />
Sanjyban ( ) per jilwe (эalkym, эalpyldy) biэr<br />
Rahşyňa meýdan sary kim [4,20 sah.].<br />
Perwana bolup ( ), şem sypat husnuňa şeýda.<br />
Haýran jemalyň boluban (<br />
) nerkes şähla (goýun göz) [4,68 sah.].<br />
Gцrsetip ( ) oňa özüni, hutnemalyk kylmagyl [4,45 sah.].<br />
Gдhi зekip ( ) jepaýy pyrakyň heläk men [4,45 sah.].<br />
Azmy gulluk kylyp ( ) idim pynhan [4,75 sah.].<br />
Türkmen diliniň ýazuw ýadygärliklerinde hal işligiň “-yp, -ip” şekili, esasan,<br />
ahwalat bolup gelýär. “-yp, -ip” şekilindäki hal işligi ahwalat bolup gelende, köplenç,<br />
esasy hereketden öň bolýan hereketi we esasy hereket bilen bir wagtdaky hereketi,<br />
has seýrek ýagdaýda, esasy hereketden soň ýüze çykýan gymyldyny aňladýar<br />
[2,63-64 sah.]. Baýram hanyň şygyrlarynyň dilinde “-yp, -ip” hal işligi esasy<br />
hereketden öň ýüze çykýan hereketi aňladýan ahwalat bolup gelýär. Meselem:<br />
Şikeste köňlüme, jan-a, jepa kylyp ( ) bara sen.<br />
Meni bu Muhammet era nдryza goэup bardyň [4, 54 sah.].<br />
Gдhi kylyp ( ) howaýy-wysalyň tapyp ( ) heэat<br />
Gдhi зekip ( ) jepaýy-pyrakyň heläk men [4,57 sah.].<br />
Hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn” şekili dürli döwre degişli ýazuw<br />
ýadygärlikleriniň dilinde duş gelýär. Meselem, XI asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />
Anyň işin köçürdim,<br />
Işin ýeme kaçurdum,<br />
Цlьm цtьn iзirdim,<br />
Iзdi эьzi bolup tдrik.<br />
Manysy: Onuň işin bitirdim, hemrahyny, ýagny dostuny gaçyrdym. Ölüm<br />
şerbetini içirdim, ýüzüni bürüşdirip içdi [10,82 sah.].<br />
Bilge erig ezgь tutup, sözün eşit,<br />
Erdemini цgrenibдn yşga süre.<br />
Manysy: Ylymly, akylly adamlara ýagşylyk kylyp, sözlerini diňle. Ylymlaryny,<br />
hünärlerini öwrenip, amala aşyr [10,403 sah.].<br />
VIII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />
Bu эerde oluryp, tabgaз budun tьzeltim [1,25 sah.].<br />
4
Terjimesi: Bu ýerde oturyp, ornaşyp men öz durmuşymy we halkymyň<br />
durmuşyny tabgaç halky bilen bagladym.<br />
VII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />
Bi:rek gъy:zdan aэrylub, цwlerine geldi [8,53 sah.].<br />
Alub bunlary dдlь Gъarзara gitdi [8,57 sah.].<br />
XVIII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />
Maly dьnэд berip, niçe müň gany,<br />
Lagly-jцwahyrdyr bolan mesgeni,<br />
Gitdi goэup köşk, kasry, eýwany...<br />
Barganydan gaэdyp gelдni bolmaz [9,459 sah.].<br />
Magraja (gцk, asman) pygamber зykyban gцrdi o seni [9,463 sah.].<br />
Hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn” şekilleri milli dilimiziň ösüşiniň dürli<br />
döwürlerinde ulanylypdyr. Hal işligiň “-yp, -ip” goşulmasy “-yban, -ibдn” şekilinden<br />
ýygy işledilýär.<br />
Hal işligiň “-yp, -ip” şekilini ýerli gepleşiklerde hem görýäris. Meselem:<br />
aэdyv oty:r, biliv aýt, görüv aldym we ş.m. [3,366 sah.].<br />
Ýerli gepleşikleriň görkezgiçleri hem hal işligiň “-yp, -ip” şekiliniň gadym<br />
döwürde dilimizde bolandygyny hem-de janly gepleşik dilinde saklanyp galandygyny,<br />
“-yban, -ibдn” görnüşiniň bolsa, wagtyň geçmegi bilen, kem-kem ulanyşdan<br />
galandygyny subut edýär.<br />
Baýram hanyň şygyrlar diwanynyň dilinde hal işliginiň “-a, -e, -э”<br />
şekillerinden “-э” görnüşi işjeň ulanylypdyr.<br />
Tьrkişynas alymlar “-a, -e” hal işlik şekili gadymky “-kaэ” goşulmasyndan<br />
gelip çykypdyr diýen pikiri orta atýarlar [2,123 sah.].<br />
Baýram hanyň şygyrlarynda seýrek эagdaэda “-a, -e”; “-э” şekilleri hal işligiň<br />
“-maэa, -meэe” ýokluk galypynyň “-maэ, -meэ” gysgalan görnüşine gabat gelýär.<br />
Mysal üçin:<br />
Adymny эar bilmeэ, gaýrydan istär nyşan, Baýram [4,60 sah.].<br />
Hal işligiň “-a, -e”; “-э” şekilleri dürli döwürlere degişli bolan gadymy ýazuw<br />
эadygдrliklerinde hem ulanylýar. Meselem, VIII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />
Altun эysyg asa keltimiz, Эertis ьgьzьg keзe keltimiz [1,216 sah.]. – (Мы<br />
пришли, пройдя через Алтунскую чернь. Мы пришли, переправясь через реку<br />
Иртыш). Bilge kagan uça bardy [1,216 sah.]. – (Bilge – каган, умирая).<br />
Orta asyrlaryň ahyrlaryna degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />
Kadyr alla, meni эetir dermana,<br />
Aglaэ-aglaэ indi geldim amana<br />
Mejnun kibi sдhrada aglaэ-aglaэ gezdigim [7,353 sah.].<br />
XVIII asyra degişli ýazuw ýadygдrliginiň dilinde:<br />
Isteэ-isteэ han hazreti,<br />
Ahyr mekandan aэryldyk [12,20 sah.].<br />
Mysallardan görnüşi ýaly, türkmen diliniň ösüşiniň dürli döwürlerine we<br />
şertlerine garamazdan, hal işliginiň “-a, -e”; “-э” şekilleri ýazuw ýadygärliklerinde<br />
duş gelýär. Türkmen diliniň ýerli gepleşiginde hem hal işliginiň “-a, -e”; “-э”<br />
şekilleriniň gabat gelmegi türkmen diliniň taryhy ösüş ýagdaýlaryny yzarlamaga<br />
mümkinçilik berýär. Meselem:<br />
5
ile vilmedim, göre vildiňmi?<br />
bara vilema:kъ, geзe vilmдgдn,<br />
ede vilmi:mis [3,368 sah.].<br />
Baýram hanyň şygyrlar diwanynyň dilinde hal işligiň “-a, -e”; “-ý” şekiliniň<br />
bolmagy şahyryň dil baýlygyny janly gepleşikden susup alandygyny görkezýär. Hal<br />
işligiň “-a, -e”; “-ý” şekiliniň beýleki ýazuw ýadygärliklerinde gabat gelmegi onuň<br />
diliň ösüşiniň dürli döwürlerinde saklanyp gelendigini görkezýär.<br />
Baýram hanyň şygyrlar diwanynyň dilinde hal işligiň “-aly, -eli” şekiliniň<br />
gadymky “-galy, -geli” görnüşi ulanylypdyr. Bu ýazuw ýadygärliginde hal işligiň<br />
“-galy, -geli” şekiliniň “-geli” görnüşi has işjeň ulanylypdyr. Mysal üçin:<br />
Geэgeli simin teniň üzre gyzyl don, eý kuýaş! [4,36 sah.].<br />
Lybasyn etgeli, eý serwi, hoş hyram gyzyl<br />
Gözümi eýledi gan ýaş bile tamam gyzyl [4,43 sah.].<br />
Gaşyňa tüşgeli, eý serwi, gülgüzar saçyň [4,39 sah.].<br />
Hal işligiň “-galy, -geli” şekili türkmen dilindäki beýleki ýazuw<br />
ýadygärlikleriniň dilinde-de gabat gelýär.<br />
Mysal ьзin, XVIII asyra degişli ýazuw ýadygärliklerinde:<br />
Janandan aэrylgaly mдhnetge batyp galdym [6,51 sah.].<br />
Tende janym algaly kast ile çykdyň şanyma [13,38 sah.].<br />
Jismi-janym gitgeli, zerre mydarym galmady [6,65 sah.].<br />
Hal işligiň “-galy, -geli” şekili ýazuw däbe eýerilip ýazylan hal işligiň<br />
goşulmasy hasaplanýar. Biziň pikirimizçe, hal işligiň “-galy, -geli” şekiliniň şol<br />
döwürlerde janly gepleşik dilinde-de ulanylan bolmagy mümkin.<br />
Umuman, Baýram hanyň diwanynyň dili Hindistanda XVI asyrda türkmen<br />
diliniň ösüşini we kämilleşişini yzarlamaga mümkinçilik berýär. Şonuň ýaly-da<br />
şahyryň diwanynyň diliniň türkmen diliniň aýrylmaz bir bölegi bolup durýandygyny<br />
subut edýär.<br />
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />
Ylym we tehnika baradaky ýokary geňesiň<br />
Magtymguly adyndaky<br />
Dil we edebiýat instituty<br />
Kabul edilen wagty<br />
2007-nji ýylyň<br />
25-nji ýanwary<br />
EDEBIÝAT<br />
1. Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VIII века.<br />
Алмата, 1971.<br />
2. Annanurow A. Türkmen dilinde hal işlik formalary. A., 1974.<br />
3. Amansaryýew J. Türkmen dialektologiýasy. A., 1970.<br />
4. Baýram han. Türkmen diwany. A., 2000.<br />
5. Baýram han. The persian and türki divans of Bayram khan, khan-khanan. Calcutta, 1910.<br />
6. Dessanlar. A., 1982.<br />
7. Görogly. A., 1990.<br />
8. Kitaby dädem Gorkut. A., 1995.<br />
9. Magtymguly. Saýlanan goşgular. A., 1976.<br />
6
10. Махмуд Кашгарий. Девону луготит турк. Ташкент, I, 1960.<br />
11. Myrat Talyby. Saýlanan eserler. A., 1963.<br />
12. Seýdi. Saýlanan eserler. A., 1959.<br />
13. Şabähram. A., 1966.<br />
О.Нурыева<br />
ДЕЕПРИЧАСТНЫЕ ФОРМЫ В ДИВАНЕ БАЙРАМ ХАНА<br />
Известный туркменский поэт Байрам хан, служивший при дворе правителя<br />
Могольского государства Захиреддин Мухамед Бабур, Байрам хан всячески<br />
содействовал развитию туркменского языка, литературы, музыки на индийской земле.<br />
Сам он хорошо владел арабским и персидским языком, а также урду. Среди дошедших<br />
до нас произведений Байрам хана широко известен его диван “Тhe Persian and Turki<br />
divans of Bayram Khan, Khan-Khanan”, изданный в 1910 году в Калькутте английским<br />
учёным Денисоном Россом.<br />
Диван включает в себя стихотворения Байрам хана на персидском и<br />
туркменском языках. Туркменские стихи поэта дают нам возможность проследить<br />
особенности исторического развития туркменского языка.<br />
Анализ языка дивана представляет нам важные сведения по морфологии<br />
туркменского языка. Нередки в нём и деепричастные формы. Чаще всего<br />
употребляются деепричастные формы на -yp/-ip, а также этимологически<br />
взаимосвязанные с ними формы на -yban/-ibän.<br />
При употреблении деепричастных форм на -уp/-ip и -yban/-ibän учитываются<br />
принципы губного сингармонизма. Помимо вышеуказанных форм в диване<br />
встречаются и формы на -a/-e/-ý и -galy/-geli.<br />
Все эти деепричастные формы сохранены в письменных памятниках,<br />
созданных до и после дивана Байрам хана.<br />
O.Nuryyeva<br />
ADVERBIAL PARTICIPLE FORMS IN BAYRAM KHAN’S DIVAN<br />
A famous Turkmen poet Bayram Khan who lived at the period of Zahireddin<br />
Muhammed Babur and served him, has made a great contribution to the development of<br />
Turkmen language, literature, music in Indian. He Knew Arabian, Percian and Urdu<br />
languages. His divan “The Persian and Turki divans of Bayram Khan, Khan-Khanan” was<br />
published in 1910 in Kalkutta by the English scholar Denisson Ross.<br />
This book includes the poems of Bayram Khan in Percian and Turkmen language.<br />
Turkmen poems of the poet give us the opportunity to trace the peciliarities of historical<br />
development of Turkmen language and reveal important information on morphology of the<br />
Turkmen language. Thus, adverbial participle forms with -yp/-ip, as well as etimologically<br />
correlated forms with -yban/-ibän are used rather often.<br />
Deep synharmony defines the usage of adverbial participle forms in -yp/-ip and<br />
-yban/-ibän. Besides the above-mentioned forms the forms with -a/-e/-ý and -galy/-geli are<br />
also met in the divan.<br />
All these adverbial participle forms may be revealed in written monuments created<br />
before and after Bayram Khan’s divan.<br />
7
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
A.Sцэegowa<br />
1918-NJI ÝYLDA “DAŇ ÝYLDYZY” GAZETINDE ÇAP EDILEN<br />
“TÜRKMEN GYZY” GOªGUSY HAKYNDA<br />
“Türkmen gyzy” goşgusynyň taryhyny öwrenmek üçin şu aşakdaky üç<br />
meseläniň üstünde aэry-aэrylykda durup geзmek maksadalaэykdyr.<br />
1-nji mesele: “Daň ýyldyzy” gazeti. Bu ugurda edilen iºlerden belli bolºuna<br />
görä, gazet ilki 1918-nji ýylyň güýzünde, soňra 1920-nji ýylyň başky üç aýynda<br />
Aşgabatda türkmen jedit ýazuwynda çap edilip ýaýradylan ilkinji döwürleýin<br />
neşirleriň biridir. Biziň günlerimize 1918-nji ýylyň 10-njy sentэabrynda çykan ýekeje<br />
sany gelip ýeten “Daň ýyldyzyna” sowet döwründe “ak gwardiýaçylar,<br />
es-er-menşewistik dönükler we buržuaz milletçiler tarapyndan partiýasyz neşir diýen<br />
perde astynda çykarylan tüýs kontrrewolýusion äheňli” gazet hökmünde baha<br />
berilmegi onuň bolşewikler tarapyndan öňe sürlen synpylyk эolundan gitmдn, eýsem<br />
öňden gelýän millilik ýörelgelerini dowam etdirendigi sebäplidir. Meselem, gazetde<br />
“Taryhymyzdan”, “Edebiýat” ýaly bölümler bolup, olarda “Oguznamalardan”<br />
bölekler, Magtymgulynyň şygyrlary, türkmen halkynyň taryhyna degişli rowaýatlar<br />
çap edilipdir [1].<br />
Bar bolan maglumatlary deňeşdirip, “Daň ýyldyzy” gazetiniň 1918-nji ýylda<br />
Zakaspide Oraz serdaryň (Gökdepe urşunyň gahrymanlarynyň biri Dykma serdaryň<br />
ogly) başlyklygynda döredilip, gysgawagtlaэyn dowam eden musulman (türkmen)<br />
hökümeti tarapyndan, 1920-nji ýylda bolsa RK(b)P-niň musulman (türkmen) býurosy<br />
tarapyndan neşir edilendigini anyklamak bolar.<br />
Sowat öwretmegiň jeditçilik usuly esasynda döredilen ilkinji türkmen<br />
harplyklarynyň we başga-da ençeme okuw kitaplarynyň awtory Alyşbek Alyýew [5]<br />
tarapyndan rejelenen (redaktirlenen) “Daň ýyldyzy” gazetiniň ýokarda görkezilen<br />
sanynda “Gyzlar” atly goºgy okyjylara hödürlenipdir, emma ony kimiň ýazandygy<br />
görkezilmändir.<br />
2-nji mesele: “Türkmen gyzy” (“Gyzlar”) goºgusy. Bu эerde эaэ<br />
iзinde эazylan “Gyzlar” sözi goºgynyň gazetde çap edilendäki goэlan adydyr.<br />
Eseriň näme üçin iki atlydygy barada aşakda, üçünji meselä geçenimizde,<br />
gürrüň ederis. Jemi 7bentlik goşgynyň başky 3 bendi ýokarda salgylanylan<br />
kitapda berlipdir [1]. Biz soňky 4 bendi hem arap hatyndan häzirki ýazuwymyza<br />
geçirip, goşgyny 1918-nji ýyldan soň ilkinji gezek tutuşlygyna okyjylaryň<br />
dykgatyna ýetirýäris:<br />
8
Göter perdäňi ýüzüňden,<br />
Göwnüň geçmesin özüňden,<br />
Aýlansam gara gözüňden,<br />
Eэ, türkmeniň gözel gyzy!<br />
Hьrriэet hem bolar size,<br />
Ýaş degmesin gara göze,<br />
Gulak salyň uşbu söze,<br />
Eэ, zehinli türkmen gyzy!<br />
Hünär köpdür, gyzlar, sizde,<br />
Hiз ynsap эok asyl bizde,<br />
Okap geziň açyk ýüzde,<br />
Keэijegim, tьrkmen gyzy!<br />
Kän pikirler bar başyňda,<br />
Niçe güller gözýaşyňda,<br />
Äre satarlar ýaşyňda,<br />
Eэ, bahaly türkmen gyzy!<br />
Musulmanlyk parzyn bolan,<br />
Sizi taºlap, özi gezen,<br />
(ªu setiri okap bolmady – A.S.)<br />
Gözi ýaşly türkmen gyzy!<br />
Gara günler gider sizden,<br />
Ryza bolarsyz siz bizden,<br />
Эaz gьnleri эeter yzdan,<br />
Eэ, gunça dek türkmen gyzy!<br />
Size hukuk köp garanda,<br />
Muny sцzlдrler her эanda,<br />
Armanyň galmaz hiç ýanda,<br />
Her ýaşasa, türkmen gyzy!<br />
Görnüşi ýaly, goşgy türkmen edebiýatynyň taryhynda nusgawy döwri<br />
tamamlanandan soň, ýüze çykan jeditçilik akymynyň [6,7] ruhunda ýazylypdyr.<br />
Ondaky duýgy-düşünjeler Muhammetguly Atabaý oglunyň şondan üç ýyl çemesi öň<br />
“Ruzname-ýi mawera-ýi bahr-i Hazar” gazetinde çap edilen makalalarynda öňe sürlen<br />
pikirler bilen utgaşyp gidýär [3,4].<br />
3-nji mesele: “Türkmen gyzy” goşgusynyň awtory. Görnükli galamgär we<br />
şahyr Allaýar Çüriýew 1988-nji эylda Aºgabat ºäherini etekläp oturan Köºi<br />
obasyndaky 15-nji orta mekdebiň ýaşuly mugallymy Meret Myradowdan bizi<br />
gyzyklandyrýan meselä degişli şeýle maglumatlary ýazyp alypdyr [2].<br />
9
“Biz Halmyrat Sähetmyradowyň düzen goşgularyny aýdym edip aýdýardyk.<br />
Onuň “Gumdaky baýlar” atly goşgusyny ýaşuly nesliň häzirem bilmeýäni ýokdur.<br />
Onuň “Türkmen gyzy” goşgusy:<br />
Göter perdäňi ýüzüňden,<br />
Göwnüň geçmesin özüňden,<br />
Aýlansam gara gözüňden,<br />
Eэ, türkmeniň gözel gyzy!<br />
diýen setirler bilen başlanýardy. Onuň “Türkmen ogly” goşgusynyň hem iki setiri<br />
эadymda:<br />
Türkmen ogly, batyrlykda çykar adymyz,<br />
Ata-baba kärimizdir, dakyn gylyjyň, ýör urşa”.<br />
Biziň pikirimizçe, ýaºuly mugallym Meret Myradowyň bu ýatlamasyndaky<br />
“Türkmen gyzy” goşgusyndan mysal getirilen ýokarky bent bilen “Daň ýyldyzy”<br />
gazetinde çap edilen “Gyzlar” goşgusynyň birinji bendiniň sözme-söz deň gelmegi<br />
ol ikisiniň aslynda ºol bir eserdigini, awtorynyň hem Halmyrat Sähetmyradowdygyny<br />
aэtmaga doly esas berэдr. Gazetdäki goşgynyň her bendiniň soňky setiriniň “türkmen<br />
gyzy” diэen sцzler bilen tamamlanmagy, munuň üstesine, ºol ºahyryň “Türkmen<br />
ogly” atly şygrynyň hem bolmagy biziň söhbetini edýän goşgymyzyň hakyky adynyň<br />
gazetdäki эaly”Gyzlar” dдl-de, “Türkmen gyzydygyna” şek-şübhe goýmaýar. Ýeri<br />
gelende aýtsak, “Türkmen ogly” şygryndan mysal getirilen ýokarky iki setir<br />
1914–1918-nji ýyllaryň I Jahan urºunda duºmana garºy mert durmak üçin Watany<br />
goramaga çagyryºdyr.<br />
Indi bolsa 1898-nji ýylda Köşi obasynda dünýä inen we öz döwründe эokary<br />
partiэa hem-de dцwlet wezipelerini eэelän, 1938-nji эylda bolsa “milletçi”, “halk<br />
duºmany” hökmünde nähak günä ýöňkelip эok edilen Halmyrat Sähetmyradowyň<br />
bary-эogy 40 эyla зeken ömür ýolunyň ylym-bilim, žurnalistika, çeper döredijilik<br />
bilen baglanyşykly taraplaryna gysgaça seredip geçeliň. Çünki olar biziň<br />
makalamyzda gozgalan meseleleri aэdyňlaşdyrmakda goşmaça delil bolup biler.<br />
H.Sähetmyradow ilki Köşi obasyndaky ýerli mekdebi, soňra şol ýerdäki<br />
bagbançylyk mekdebini gutaryp, 1914–1917-nji ýyllarda Daşkent şäherindäki<br />
mugallymçylyk seminarisinde bilim aýlar. Türkmenistana dolanyp gelip, Köşüdäki<br />
özüniň gutaran bagbançylyk mekdebinde mugallym bolup işe başlaýar. Onuň<br />
terjimehalynda 1919–1920-nji ýyllarda RK(b)P-niň Aşgabat şäher musulman<br />
(türkmen) býurosynyň agzasy, Aşgabat (häzirki Ahal) welaýat bilim bölüminiň<br />
müdiri, welaýat gazetiniň redaktory wezipelerinde işländigi barada maglumatlar bar.<br />
Şu we käbir beýleki maglumatlar 1918-nji ýylda çykarylan “Daň ýyldyzy” gazeti<br />
bilen ýakyn aragatnaşyk saklan H.Sähetmyradowyň 1920-nji ýylda gazet täzeden<br />
dikeldilende, onuň redaktory bolup işländigi barada netijä gelmäge esas berýär.<br />
1922–1924-nji эyllarda Orta Aziýa döwlet uniwersitetiniň talyby bolan<br />
H.Sähetmyradow şol bir wagtyň özünde uniwersitetiň türkmen ýaşlarynyň okaýan<br />
10
taýýarlyk bölüminiň propektory wezipesini hem ýerine ýetiripdir. Ol Daşkent<br />
şäherinde 1922-nji ýylyň 17-nji aprelinde iºe baºlan Türkmen bilim düzümini<br />
döredenleriň biridir. Düzümiň agzalarynyň tagallasy bilen taryhda ilkinji gezek ene<br />
dilimizde taýýarlanylan “Türkmen ili” atly žurnalyň birinji sany 1922-nji ýylyň<br />
31-nji maэynda öz okyjylaryna gowuşýar. Tьrkmen dilindдki ilkinji ћurnal bolan bu<br />
dцwürleýin neşiriň sahypalarynda H.Sähetmyradow özüniň döreden goşgularyny we<br />
beýleki eserlerini okyjylara hödürläp durupdyr. Mysal üçin, žurnalyň birinji sanynda<br />
onuň “Mekdep” atly goşgusy çap edilipdir.<br />
Netije we umumy jemleme. 20 ýaşly şahyr ýigit Halmyrat Sähetmyradowyň<br />
1918-nj ýylyň 10-njy sentýabrynda “Daň ýyldyzy” gazetinde “Gyzlar” ady bilen çap<br />
edilen goşgusy özüniň hakyky “Türkmen gyzy” ady bilen 70 ýylyň dowamynda halk<br />
arasynda (onuň dilden aýdylyp ýörlen nusgasynyň bir bendi 1988-nji эylda эazylyp<br />
alnypdyr) meºhur bolup gelipdir. Munuň özi XX asyr türkmen edebiýatyna degişli<br />
çeper eserleriň, öň hasap edilişi ýaly, 20-nji ýyllarda däl-de, eýsem 10-njy ýyllarda<br />
“Ruzname-ýi mawera-ýi bahr-i Hazar”, “Daň ýyldyzy” ýaly gazetleriň sahypalarynda<br />
peýda bolup ugrandygynyň köpsanly mysallarynyň biridir. Olary ýüze çykarmak,<br />
öwrenmek hem-de ylmy dolanyşyga girizmek işi häzirki Beýik Galkynyşlar we täze<br />
özgertmeler döwründe edebiýatçy alymlaryň öňünde duran wajyp wezipeleriň<br />
hataryna degişlidir.<br />
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />
Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň<br />
Magtymguly adyndaky<br />
Dil we edebiэat instituty<br />
Kabul edilen wagty<br />
2008-nji ýylyň<br />
10-njy sentэabry<br />
EDEBIЭAT<br />
1. Beэik tьrkmen ruhunyň dürdäneleri. Aşgabat: Ylym, 2001.<br />
2. Зьriэew A. Ýüregiň emri bilen. Aşgabat: Magaryf, 1989.<br />
3. Muhammetguly Atabaэ ogly. Täze çykan türkmen okuwy // Ruzname-эi mawera-эi<br />
bahr-i Hazar, 1915-nji ýylyň 23-nji эanwary.<br />
4. Muhammetguly Atabaэ ogly. Türkmen aýallarynyň zehini // Ruzname-эi mawera-эi<br />
bahr-i Hazar, 1915-nji 17-nji marty.<br />
5. Nazarow A. Alyşbek Alyýewiň hyzmatlary // Edebiэat we sungat, 1989-njy ýylyň<br />
21-nji iэuly.<br />
6. Sцэegowa A. Edebiýatyň ösüş taryhynda jeditçilik döwri hakynda // Türkmenistanda<br />
ylym we tehnika, №3, 1999.<br />
7. Sцэegowa A. Jeditçiler we gadymçylar: Garaэyºlaryň çaprazlygy // Türkmenistanda ylym<br />
we tehnika, №4, 2000.<br />
11
А.Соегова<br />
О СТИХОТВОРЕНИИ “ТУРКМЕН ГЫЗЫ”, ОПУБЛИКОВАННОМ В<br />
ГАЗЕТЕ “ДАНГ ЙЫЛДЫЗЫ” В 1918 ГОДУ<br />
Газета “Данг йылдызы” (“Утренняя звезда”), издававшаяся в Ашхабаде на<br />
туркменском языке осенью 1918 года и первые три месяца 1920 года, по своим<br />
идейным взглядам относилась к первым в Туркменистане периодическим изданиям<br />
национального характера. К сожалению, до наших дней дошел единственный<br />
экземпляр, изданный 10 сентября 1918 года. На страницах этого номера наряду с<br />
другими материалами под названием “Гызлар” (“Девушки”) опубликовано<br />
стихотворение. Состоит оно из 7 четверостиший. Сведения об авторе стихотворения<br />
в газете отсутствуют. По своему духу и содержанию стихотворение принадлежит к<br />
числу произведений, которые были созданы в джадитском (новаторском) периоде<br />
развития туркменской литературы.<br />
В результате сравнительного изучения материалов, изданных в последние годы,<br />
в частности, данных, содержащихся в книге А.Чуриева, нами установлено, что<br />
автором упомянутого стихотворения является молодой поэт Халмурад Сахетмурадов<br />
(1898-1938) – представитель джадитского течения в литературе. Его произведения<br />
печатались и в других изданиях того периода, в частности, с его стихотворением<br />
“Мекдеп” (“Школа”) читатели ознакомились на страницах первого туркменского<br />
журнала “Туркмен или” (“Туркменский народ”) в 1922 году. В статье впервые<br />
воспроизведен полный текст стихотворения Х.Сахетмурадова, изданного в выше<br />
упомянутом номере газеты “Данг йылдызы”. Также установлено первоначальное<br />
название стихотворения “Туркмен гызы” (“Девушка-туркменка”).<br />
A.Soyegova<br />
ABOUT “TURKMEN GYZY” POEM, PUBLISHED IN “DANG YYLDYZY”<br />
NEWSPAPER IN 1918<br />
The newspaper “Dang yyldyzy (“Morning star“) published in Ashgabat in Turkmen<br />
language in autumn 1918 and in first three months of 1920 was one of first periodicals of<br />
national character in Turkmenistan. Unfortunately, new we have only one copy of this<br />
newspaper published on September 10 1918, where a poem “Gyzlar” (“Girls”) consisting<br />
of 7 quatrains was published without any information about the author of the poem.<br />
According to its spirit and content created in jadid (new) manner and period of Turkmen<br />
literature.<br />
In the result of comparative study of materials published last years and the poem was<br />
information of A.Churiyev, we may ascertain that the author of the mentioned poem is a<br />
young poet of that time Halmyrat Sдhetmyradov (1898-1938) – a representative of jadid<br />
(new) trend literature. His works had been published in other periodicals of that of the<br />
readers may remember his poem “Mekdep” (“School”) time on the pages of the first<br />
Turkmen journals “Turkmen ili” (“Turkmen people”) of 1922. This article gives a complete<br />
text of H.Sдhetmyradov’s poem published in the above-mentioned number of “Dang<br />
yyldyzy” newspaper the original name of the poem was “Turkmen gyzy” (“A Turkmen<br />
girl”).<br />
12
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
A.Gurbanow, L.N.Gurbanowa<br />
DAŞARY ÝURT DILLERI BOÝUNÇA SAPAKLARDA EMELI<br />
GEPLEŞIK ÝAGDAÝLARYNY DÖRETMEGIŇ KÄBIR MESELELERI<br />
Эaşlarymyzyň эokary derejede bilim-sowat, edep-terbiэe almaklaryny, hьnдrli<br />
bolmaklaryny gazanmak, olary ylym-bilime hцweslendirmek, halallyk, ahlaklylyk,<br />
agzybirlik, watanзylyk ruhunda terbiэelemek эurdumyzda alnyp barylэan ähli<br />
özgertmelerimiziň özenidir. Şonuň üçin hem Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistan<br />
Watanymyzy mundan buэana-da цsdьrmдge, bilim ulgamyny dьэpli цzgertmдge we<br />
kämilleşdirmдge, эaşlara berilэдn bilim-terbiэäniň dünэд bilim derejesine laэyk<br />
bolmagyny gazanmaga, mugallymlary цsьp gelэдn nesillerimiziň bilim-terbiэe işine<br />
has-da hцweslendirmдge, olaryň эaşaэyş-durmuş, iş şertlerini gowulandyrmaga, şeэle<br />
hem talyp эaşlarymyzyň ylym-bilim almaga işjeň gatnaşmaklaryny gazanmaga<br />
Hormatly Prezidentimiz ähli şertleri döretdi.<br />
Bilim ulgamy adamzat ösüşinde öňe sürülэän ugurlaryň iň esasylarynyň biridir.<br />
Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow эurduň baştutany wezipesine<br />
geçen günlerinden başlap bilim-ylym meselelerine aэratyn ьns berэär. Hormatly<br />
Prezidentimiz Türkmenistanyň bilimini, ylmyny dünэäniň ösen döwletleriniň<br />
derejesine эetirmek we dьnэд tejribesini цwrenmek meselelerini öňe sürdi.<br />
Şu nukdaэnazardan Amerikanyň Birleşen ştatlarynda daşary эurt dillerini<br />
okatmagyň usulyэetine gцz aэlalyň. Garward uniwersitetiniň professory Jorj Tiknor<br />
Amerikada iň görnükli usulyэetçileriň biri hasaplanэar. Ol özüniň uşulyэet<br />
garaэyşlaryny Boston şäheriniň uniwersitetinde diňleэjileriň öňünde beэan edipdir.<br />
J.Tikner daşary эurt dilini öwretmek üçin emeli gepleşik эagdaэyny döretmegiň<br />
zerurdygyny belläpdir. Tanymal alym dьrli эaşdaky, basganзakdaky we dьrli<br />
derejedдki taээarlygy bolan çagalar üçin birmeňzeş (birhili) usulyň эerlikli<br />
bolmajakdygyny nygtap görkezdi. J.Tikner grammatikanyň we sözlükleriň garşysyna<br />
çykyş etmek bilen, 6-7 эaşly çagalar üçin diňe aňsat эazylary (текстлери) okamagyň,<br />
terjime etmegiň we эat tutmagyň peэdaly boljakdygyny subut etdi.<br />
Gцrnьkli usulyэetзi эaş çagalar üçin alynэan эazylaryň örän эцnekeэ<br />
bolmalydygyny maslahat beripdir. J.Tikner uly эaşly adamlar tarapyndan daşary эurt<br />
dilleriniň öwrenilmeginiň aэratynlygyna hem uly ьns beripdir. Ol bu эaşdaky<br />
adamlara grammatikany oňat öwrenmegi, köpräk эazmagy we terjime etmegi teklip<br />
edipdir.<br />
Häzir hem Amerikanyň Birleşen ştatlarynda daşary эurt dilini öwretmekde<br />
emeli gepleşik эagdaэlaryny dцretmдge uly ьns berilэar. Atlanta şäherinde bolup<br />
geçen ylmy-amaly maslahatda köp adamlar emeli gepleşik эagdaэlaryny döretmegiň<br />
we okadyş usulynyň üstünde durup geçdiler.<br />
13
Troy dцwlet uniwersitetinde grammatika, fonetika sapaklary, kцplenз, emeli<br />
gepleşik эagdaэlaryny döretmegiň üsti bilen geçirilэär. Meselem, işligiň şert şekilini<br />
düşündirenlerinde oэunjaklardan зatryk gurup, kiзijek adamlary hem зatrykda goэup,<br />
sцzlem dьzmдni emeli эagdaэlaryň üsti bilen öwredэдrler. Her talyby зatrykda dьrli<br />
эagdaэlarda goэup, birnдзe sцzlemler dьzэärler. Bu usulyň ähmiэeti uly. Talyplar<br />
emeli gepleşik эagdaylarynyň üsti bilen grammatiki hadysany özleşdirэдrler. Olar<br />
цwrenilen grammatikanyň dьrli эagdaэlarda ulanyp boljakdygyna gцz эetirэдrler.<br />
Emeli gepleşikleriň dürli görnüşleri bolup biler:<br />
– dialog gepleşigi;<br />
– monolog gepleşigi.<br />
Bu gepleşikleriň aşakdaky mowzuklary bolup biler:<br />
Цэde.<br />
Kitaphanada.<br />
Naharhanada.<br />
Telefon gepleşigi.<br />
Howa menzilinde.<br />
Myhmanhanada we ş.m.<br />
Emeli gepleşik эagdaэyny dцretmek usulynyň Türkmenistanyň orta<br />
mekdeplerinde, эöriteleşdirilen we эokary okuw mekdeplerinde iňlis dilini<br />
цwretmekde дhmiэeti uludyr.<br />
Iňlis dilini öwrenэän talyplaryň we okuwçylaryň gepleşik endiklerini<br />
ösdürmekde fonetikanyň ähmiэeti hem möhümdir. Geliň, fonetiki gönükmeleriň<br />
üstünde durup geçeliň. Fonetiki gönükmeleri iki topara bölüp bolar:<br />
1. Diňlemek üçin niэetlenen gцnьkmeler.<br />
2. Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmeler.<br />
1. Diňlemek üçin niэetlenen gцnьkmeler.<br />
Diňlemek üçin niэetlenen gönükmeler okuwçylara daşary эurt diliniň seslerini,<br />
ses birikmelerini, дheňlerini tanamak we tapawutlandyrmak endiklerini цwredэär.<br />
Şondan soň okuwçylar, talyplar sözleri we sözlemleri diňläp, olaryň manysyna<br />
düşünip başlaэarlar.<br />
Diňlemek üçin niэetlenen gönükmeleriň şu aşakdaky görnüşlerini görkezmek<br />
bolar:<br />
– Aэdyljak sesleriň arasynda öwrenilэдn tдze sesi eşideniňizde eliňizi galdyryň.<br />
– Okaljak sözleri diňläň. Içinde täze ses bar bolan söz aэdylanda eliňizi<br />
galdyryň.<br />
– Okaljak sözlemleri diňläň. Olaryň içinde sorag, habar sözlemlerini<br />
tapawutlandyryň.<br />
– Aэdyljak sözleriň içindäki iki basymly sözleri tapyň.<br />
– Эazydaky basym düşэän sözleriň aşagyny çyzyň.<br />
– Eşidэän sözlemleriňizde dyngy belgileriň bar эerlerini dik çyzyklar bilen<br />
belläň.<br />
– Sцzlemde эokary galэan äheň bilen aэdylэan sözüň aşagyny çyzyň.<br />
14
– Eşiden sesiňizi transkripsiэada эa-da harp görnüşinde эazyň.<br />
– Eşiden sözleriňizde näçe bogun bardygyny aэdyň.<br />
– Eliňizdäki эazynyň içinden mugallymyň aэdan sözüni tapyň.<br />
– Aэratynlykda aэdylan seslerden sцz эasaň we ony эazyň.<br />
2. Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmeler.<br />
Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmeler эerine эetirilende, kцpзьlik bolup<br />
gaэtalamak (хор) işine uly orun degişlidir. Fonetik türgünleşik hökmünde geçirilэän<br />
gönükmeleriň arasynda goşgulary, kiçijek dialoglary, hekaэajyklary эat tutup aэtmak<br />
эaly işler gabat gelэдrler. Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmelerden, esasan, şu<br />
aşakdakylary bellemek bolar:<br />
– Mugallymyň aэdan seslerini (sözlerini) onuň yzy bilen gaэtalaň.<br />
– Galdyrylan sözi goşup, aэdylan sцzlemi gaэtalaň.<br />
– Dialogy iki bolup sesli okaň.<br />
– Зekimli we зekimsiz sesleri iki topara bцlьp эazyň we olary sesli okaň.<br />
– Mugallymyň aэdan sцzьndдki sesleri aэratynlykda aэdyp beriň.<br />
– Eşiden sesleriňiziň içindäki зekimli we зekimsiz sesleri aэdyp beriň.<br />
– Elipbiэiň hemme harplaryny aэdyň.<br />
– Eşiden sözleriňizi bogunlara bölüp aэdyň.<br />
– Diktoryň aэtjak sцzlerini diňläň we içinde täze öwrenilen sesler bolan sözleri<br />
iki gezek gaэtalaň.<br />
– Esasy we ikinji derejeli basymlary bolan sözleri diktoryň yzy bilen gaэtalaň.<br />
– Eşiden sesleriňizden söz эasap aэdyň.<br />
– Ýat tutan goşgularyňyzdan birini labyzly aэdyp beriň.<br />
– Magnitafonda eşitdiriljek goşgyny (эazyny, dialogy) эat tutup aэdyp beriň.<br />
Diňlemek we aэtmak ьзin niэetlenen gönükmeler daşary эurt dilini<br />
цwrenэänleriň sesleri, sцzleri, sцzlemleri dogry aэtmagyna uly kцmek edэдr.<br />
Alabama ştatynyň Troy uniwersitetinde hem fonetiki gönükmeleriň birnäçe<br />
görnüşleri okyjylara hödürlenэдr. Talyplar эöriteleşdirilen barlag-tejribe otaglarynda<br />
kompэuterleriň üsti bilen disketlere эazylan gцnьkmeleri işleэдrler. Mugallym bolsa<br />
talyplaryň эumuşlary эerine эetirişlerini Internetiň üsti bilen barlap, düzediş berэдr.<br />
Fonetiki oэunlara Boston uniwersitetiniň alymy professor J.Tikner hem aэratyn<br />
ьns berэär. Onuň pikirine görä, oэunlaryň üsti bilen berilэдn bilimleri talyplar has<br />
эeňil, gowy kabul edэär we olaryň aňynda kop wagtlap durэar.<br />
Biz öz sapaklarymyzda şu aşakdaky fonetik oэunlary ulanэarys we okyjylara<br />
hцdьrleэдris. Sapakda oэunlary has netijeli guramak ьзin bolsa mugallym birnдзe<br />
talaplary berjaэ etmelidir.<br />
1. Her bir didaktiki oэun oэunjaga цwrьlmдn, anyk amaly we terbiэeçilik<br />
maksatlaryň amala aşyrylmagyna эardam etmelidir. Mugallym bolsa oňa ykjam<br />
taээarlanmalydyr.<br />
2. Geзirilэдn oэunlar we эaryşlar okuwçylaryň эaş aэratynlyklaryna,<br />
okatmagyň degişli döwrüne (basganзagyna) gabat gelmelidir.<br />
3. Oэunlar sapakda esasy orny eэelemän, olar öňde goэlan baş maksadyň<br />
15
amala aşyrylmagyna serişde bolup hyzmat etmelidir. Oэunlar bir sapagyň dowamynda<br />
3-5 minutdan artyk bolmaly däldir.<br />
4. Geзirilэдn oэunlara synpyň ähli okuwçylarynyň işjeň gatnaşmagy nazarda<br />
tutulmalydyr.<br />
5. Mugallym her bir geзirilэдn oэnuň maksatlaryny we düzgünlerini<br />
okuwçylara aэdyň düşündirmelidir.<br />
Fonetik oэunlaryň esasy maksady daşary эurt diliniň seslerini, basymlaryny we<br />
beэleki hadysalaryny öwrenmegi kämilleşdirmekden ybaratdyr. Fonetik oэunlaryň şu<br />
asakdaky görnüşlerini nusga hökmünde görkezmek bolar.<br />
“Kцp mysal tapmak” oэny.<br />
Bu oэny sapagyň başlangyç döwründe geзirmek maslahat berilэдr. Okuwзylar<br />
sapakda oturyşlaryna laэyklykda iki эa-da ьз topara bцlьnэдrler. Mugallym kynlyk<br />
bilen aэdylэan sesleriň birini эa-da birnдзesini tagtada эazэar. Okuwçylar bolsa,<br />
gezekili-gezegine şol sese degişli sözleri mümkin boldugyça köpräk эazэarlar we<br />
sesli okaэarlar. Tд okuwзylar mysal tapmasyny bes edэдnзeler oэun dowam edэдr.<br />
Haэsy topar эa-da okuwзy kop mysal aэtsa we эalňyşsyz эazsa, şol hem эeňiji<br />
bolэar.<br />
“Kim kцp bilэдr oэny.<br />
Bu oэny ortaky we эokary synplarda geзirmek gowy netije berэдr. Oэun<br />
geçirmezden birnäçe gün öň mugallym okuwçylara goşgulary paэlap berэдr эa-da<br />
olaryň haэsy çeşmelerden alnyp öwrenilmelidigini salgy berэär. Bellenilen güne çenli<br />
okuwçylaryň hemmesi olary эat tutэarlar. Oэun geзirilende mugallym okuwзylary<br />
toparlara bolэar. Toparlaryň haэsysy goşgulary kop we эalňyşsyz aэtsa, şol hem<br />
эeňiji bolэar.<br />
Bu usullar Dцwletmдmmet Azady adyndaky Tьrkmen milli dьnэä dilleri<br />
institutynda daşary эurt dillerini öwretmegiň milli we dünэä tejribesiniň esasynda<br />
döredilen. Bu usul sapaklarda ьstьnlikli ulanylэan sцzleэiş usulyýetiniň, эagny hünär<br />
dilini öwretmegiň usulyэetiniň esasy usullarynyň biri bolup durэar. Olar talyplaryň<br />
daşary эurt dillerinde sцzleэiş endiklerini ösdürmekde netijeli ulanylэar we talyplaryň<br />
öwrenэдn dillerinde suwara gьrlemegine uly эardam edэдr.<br />
Döwletmämmet Azady adyndaky<br />
Türkmen milli dünýä dilleri instituty<br />
Kabul edilen wagty<br />
2008-nji ýylyň<br />
23-nji iýuny<br />
А.Гурбанов, Л.Н.Гурбанова<br />
СИТУАЦИИ В ОБУЧЕНИИ СТУДЕНТОВ ИНОСТРАННЫМ ЯЗЫКАМ<br />
Современная политика в области образования проводимая под руководством<br />
Президента Туркменистана нацелена на поднятие уровня его развития до мировых<br />
стандартов через изучение и усвоение международного опыта. Существуют разные<br />
точки зрения на методику преподавания иностранных языков.<br />
В данной статье даются рекомендации по использованию в процессе обучения<br />
16
фонетических упражнений двух типов: фонетических упражнений для слушания и<br />
фонетических упражнений для говорения.<br />
Подобные упражнения по фонетике используются в университете Трой, штат<br />
Алабама, США. Упражнения записываются на дискету. Преподаватель контролирует<br />
выполнение заданий студентами через интернет.<br />
Для развития логического мышления и навыков устной речи на занятиях по<br />
английскому языку полезно использовать фонетические игры. Что касается обучения<br />
студентов иностранным языком, то в ряде стран популярен метод ускоренного<br />
ситуативного обучения.<br />
При проведении фонетических игр преподаватели должны соблюдать<br />
следующие требования:<br />
Игры должны соответствовать уровню обучения, не должны являться основной<br />
целью занятия, а их продолжительность не должна превышать 3-5 минут.<br />
A.Gurbanov, L.N.Gurbanova<br />
SITUATIONS IN TEACHING STUDENTS FOREIGN LANGUAGES<br />
The new educational policy pursued under the leadership of the President of<br />
Turkmenistan is aimed at raising of the level of its development up to the world standards<br />
through studying of the international experience.<br />
There are different methods of teaching of foreign languages.<br />
As to teaching English the method of accelerated situational training is popular in<br />
many countries of the world.<br />
Two types of phonetic exercises are given in this article: phonetic exercises for<br />
listening and phonetic exercises for pronouncing.<br />
The article contains recommendations for the use of phonetic games at the English<br />
classes. Some requirements for the teachers are described:<br />
• the game should correspond to the level of the study;<br />
• the game should not be the main aim of the lesson;<br />
• duration of the game should not be more than 3-5 minutes.<br />
17
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
S.A.Pleskanowskaýa, D.A.Amanmyradowa, A.P.Patyşagulyýew<br />
DEMALYŞ ÝOLLARYNYŇ KESELLERINIŇ DÖREMEGINDE<br />
TOZANLY HOWANYŇ TÄSIRI<br />
Öýkenleriň hünär bilen bagly keselleri (professional) dünýä ýüzünde sosial<br />
medisinanyň we saglygy goraýyş ulgamynyň möhüm meseleleriniň biri bolmagynda<br />
galýar. Aýratynam, bu keselleriň döremegine önümçilik jaýlarynyň howasynyň her<br />
hili maýdajyk tozan görnüşli bölejikler (jisimler) bilen hapalanmagy sebäp bolýar.<br />
Dürli önümçilikde, şol sanda dokma senagatynda işleýän adamlaryň öýken<br />
keselleriniň sebäplerini esasy üç topara bölmek mümkin.<br />
Olaryň birinji toparyna mikroorganizmler (bakteriýalar, termofil aktinomisetler,<br />
kömelekler, sadaja ýa-da ýönekeýje jandarlar) we önüp-ösýän döwürlerinde olaryň<br />
bedeninden bölnüp çykýan önümler (endotoksinler, beloklar, gliko- we lipoproteidler,<br />
polisaharidler, fermentler);<br />
ikinji toparyna gelip çykyşy jandar (haýwan) we ösümlik bolan biologiki işjeň<br />
jisimler;<br />
üçünji toparyna bolsa pes molekulaly birleşmeler (agyr metallar we olaryň<br />
duzlary, fermentler, gormonlar we beýlekiler) girýärler [18-19].<br />
Eger ilkinji iki topara degişli faktorlaryň edýän täsirleri antigen, allergiýa we<br />
zäherleýji häsiýete eýe bolýan bolsalar, pes molekulaly jisimler diňe gandaky beloklar<br />
we bronhoalwelolýarlardan bölnüp çykýan suwuklyk (sekret) bilen birleşenlerinden<br />
soň antigenlik we biologiki işeňňirlik häsiýetine eýe bolýarlar [2,3,14,19]. Şeýle<br />
ýagdaýda endamgarşylykly (антитела) täsiri hem, gaptena hem täze antigen<br />
detereminantyna garşy gönükdirilen bolýar [8,7,19]. Kömrüň, koksuň, gurumyň,<br />
almazlaryň tozanlary, haýwanlardan we ösümliklerden döreýän tozanlar ýokarky<br />
demalyş ýollarynyň nemli bardasyna zyýan ýetirýärler. Bu bölünişige aerozollaryň uly<br />
toparyny (maýdajyk tozanlary) hem goşmak gerek. Bu tozanjyklaryň gönüden-gцni<br />
edэдn tдsirleэjiligi ýokdur. Şeýle tozanjyklara, beýlekileriň arasynda, ýüňüň<br />
mikroworsinkalary we dokma önümçiliginiň gurallarynyň (stanok) düzümine girýän<br />
alýuminiэ hem degişlidir.<br />
Bedene fibrogen täsir etmek tozan bölejikleriniň hemmesine-de mahsusdyr.<br />
Tebigatdaky organiki we organiki dдl antigenler bilen bilelikde howadan yzygiderli<br />
dem almak öýkenleriň alweolýar we interstisial gurluşyna zyýan ýetirip, keseller<br />
toplumynyň döremegine getirýär [2,3,4,10]. Şol topluma ekfogen allergiki<br />
bronhoalweoliti, ýokary duýgurly pnewmoniti (öýken çişmesi), ýaýraw interstisial<br />
pnewmoniýasy, interstisial granulemotoz pnewmoniti, ekzogen цэken granulemotozy,<br />
эaэraw, ingalэasiэa pnewmoniэasy we beэleki keseller girэдrler [2,5,11,18]. Soňky<br />
18
ýyllarda önümçilikde tozanly şertlerde işleýän adamlarda özboluşly däl öýken<br />
keselleriniň arasynda bronhöýken keselleriniň sany gitdigiзe эokarlanэar.<br />
Dьrli hдsiэetli we ululygy 5 mkm-e зenli bolan tozan bцlejikleri dem alnanda<br />
alweollara зenli baryp эetip we sensibilizasiэa dцredip, цэken parenhimasyna, esasan<br />
hem, T-limfositlerden we işjeňligi güýçlenen makrofaglardan ybarat bolan ýaýraw<br />
infiltrasiýasynyň emele gelmegine getirýär [6,15]. Keseliň döremegine<br />
immunotoplum, öýjük arkaly allergiki reaksiýa we alawlamagyň özboluşly bolmadyk<br />
tдsirleri gatnaşýarlar [2,3,11,12].<br />
Ondan başda-da, tozan bölejikleri öýkenlerde saklanyp galyp, olaryň howa<br />
çalyşýan zolagynda birleşdiriji dokumanyň emele gelmegine, şeýle-de, öýkenleriň<br />
bitişmeklerine getirýär. Aerozollaryň täsiri netijesinde dцreэдn pnewmokonioz,<br />
hroniki tozan bronhiti we pnewmoskleroz эaly hьnдr bilen bagly (professional)<br />
keseller Orsэet эaly цsen эurtlarda-da keselleriň arasynda ikinji эerde durэarlar [2,3].<br />
Şunuň bilen baglylykda tozan bölejikleriniň bronhoalweolýar ýoluna edэдn<br />
tдsirini цwrenmek meselesi has эokary derejд galэar. Bu iş tejribesi haýwanlarda-da,<br />
adamlarda-da alnyp barylýar.<br />
Meselem, ak köralakalaryň kekirdewügine 1,25 mg-a çenli mukdarda<br />
owradylan alýuminiý A1 (owuntyklarynyň ululygy 1 mkm we ondan hem kiçi) bir<br />
gezek goýberilende, olaryň öýkenlerinde öňki derejesine gaýdyp gelýän öýjük<br />
reaksiýasy döreýär. A1 aýrylansoň öýkenleriň dokumalarynyň adaty morfologiýasy<br />
dikelýär. Bu metalyň mukdarynyň 10-a çenli ýokarlandyrylmagy öýken<br />
dokumalarynda bronhlaryň töweregindäki alweolэar dokumalarynyň aralyk sklerozyna<br />
we düwünler görnüşinde öňki kadasyna öwrülmeýän üýtgeşmelere getirýär.<br />
Alýumininiň has ýokary (40 mkg-a çenli), ýagny silokotiki hadysalarynyň ýüze<br />
çykmagyna getirýän SiO 2<br />
-niň mukdarlaryna golaэ mukdary öýkenleriň has aýdyň<br />
fibrozyna getirýär. Bu fibroz sklerotiki düwünjikler görnüşinde ýüze çykýar.<br />
Alýuminiý okisiniň gidraty (A1-niň 10 mg hasabyndan) alweolýar<br />
epiteliýasynyň bitişmegine A1-den has güýçli täsir edýär. Süýümli birleşdiriji<br />
dokumanyň bitişmegi we merkezi (makrofaglardan ybarat bolan) gialinzirleşýän<br />
sklerozirlenen düwünjikleriň emelegelme hadysasy bolup geзэдr [10,7].<br />
Kцmьr tozanyndan, şeýle-de emeli ýa-da tebigy grafitden uzak wagtyň<br />
dowamynda dem almak ýa-da bu tozanlary köralakalaryň kekirdewügine goýbermek<br />
tozan öýjükleriniň toplanmaklaryna, bronhitiň ýa-da peribronhitiň döremegine, soňra<br />
bolsa öýkenleriň ýaýraw we düwünli fibrozyna getirýär, işjeň kömrüň we süňkkömrüň<br />
tozany цэkenlerde antrakoza gцrnüşinde geçýän üýtgeşmelere alyp barýar. Şeýle<br />
ýagdaý bagryň, böwrekleriň we miokardyň zaýalanmagyna getirэдr [5,11,20].<br />
Tebigy we emeli almazlaryň tozanynyň fibrogenlik häsiýeti gowşak bolup,<br />
pnewmokonioza sebäp bolýar. Dörän pnewmokonioz ýaýraw-sklerotiki we tozan<br />
ojajyklaryny giç emele getirýän görnüşli bolýar. Şeýle ojajyklar emeli almazlaryň<br />
tozanyndan döränlerinde has aзyk-aýdyň bildirýärler. Alakalaryň kekirdewügine<br />
gurumyň goýberilmegi aýdyň bildirýän pnewmokoniotiki üýtgeşmelere getirýär. Slans<br />
mazuty we slansyň gaty эangyjy эananda emele gelэдn gurum bolsa howply çişiň<br />
döremegine alyp barýar, üstesine-de, gurum bölejikleriniň dispersligi azaldygyзa<br />
(kiзeldigiзe) olaryň kanserogenlik täsiri ýokarlanýar. Syçanlaryň hamyna tebigy gazyň<br />
19
elektrokrekingi netijesinde alynýan gurum çalnanda hem howply çiş döreэдr [21].<br />
Gurum tozany bilen uzak wagtlap dem almak syçanlaryň dişleriniň we agzynyň nemli<br />
bardasynyň zaýalanmaklaryna getirýär [16]. Bu topara degişli jisimleriň demalyş<br />
synalaryna düşmegi ýokarky demalyş ýollarynyň atrofiýasyna ýa-da gipertrofiýasyna<br />
getirэдr. Bu jisimler öýkenlerde saklananlarynda bolsa howa çalyşýan zolakda<br />
birleşdiriji dokumalaryň emele gelmegine we öýkenleriň bitişmegine (fibrozyna)<br />
getirэдr. Şunlukda, 2 tipli pnewmositleriň saýlama görnüşinde zaэalanma emele gelip,<br />
olar RADS-a, цэkenleriň fibrozyna, böwrek ýetmezçiligine sezewar bolэarlar [20].<br />
Asbestiň täsiri astynda dörän öýkenleriň dokumaiçki giňişleýin fibrozy, beýleki<br />
sebäplere görä dörän fibrozda bolşy ýaly, restriktiw öэken halkasy bilen utgaşyp<br />
gidýär [11,12,18]. Onuň alamatlary öýken göwrüminiň peselmegini, aýratyn hem,<br />
1sekuntda forsirlenen ekspirator göwrümiň forsirlenen ýaşaýyş sygymyna<br />
(FEVi/FVC%) bolan gatnaşygyny saklap, ýaşaýyş sygymynyň azalmagyny, öýkenleriň<br />
ýumşamagyny öz içine alýar. Emma FEVi/FVC ululygyň peselmegi bilen howa<br />
akymynyň çäklenmegi hem bolup biler. Bu hadysa daşky gurşawyň tozanly<br />
bolmagyna ýa-da çilim çekilmegine garşy bolan jogapdyr. Asbestozyň irki<br />
döwürlerinde, haçan-da garşylyk keselçilik üýtgeşmeleri peribronhiolýar fibroz bilen<br />
çäklenen wagty, hatda ondan hem öň, ýagny yzygiderli bolmadyk ownujak garalan<br />
ýerler kükrek öýjüginiň rentgenogrammasynda entek görünmeýän wagtlarynda-da,<br />
inçe demalyş ýollarynda respirator disfunksiýasy döreýär. Dem goýbermegiň<br />
ortasynda iň ýokary akymyň peselmegi asbestozda respirator disfunksiýasynyň<br />
ýeke-täk alamaty bolup biler. Keseliň irki döwürlerinde agrama (işe, ýüke) bolan<br />
reaksiýa (jogap, täsir) ýaramazlaşýar. Bu ýagdaý wentilýasiýanyň ýokarlanmagy<br />
hem-de dem almagyň çaltlaşmagy we ýüzleý dem almagyň haýryna kisloroda bolan<br />
islegiň peselmegi görnüşinde ýüze çykýar. Netijede, howa (kislorod) alyş-çalşygynyň<br />
gowşamagy peýda bolýar. Kesel agyrlaşdygyça howa alyş-çalşygynyň bozulmagy üçin<br />
gerek bolan agram azalýar. Asbestozdan jebir çekýän kesellileriň öýken halkasynda<br />
restruktiw we obstruktiw üýtgeşmeleriň ýüze çykmak mümkinçiligini göz öňünde<br />
tutup, tejribeli lukman oňa anyklamak üçin gural hökmünde düşünmän, öýkenleriň<br />
işiniň gowşamagy diýip düşünýär. Öýkenleriň ýerine ýetirýän işleri, aýratynam,<br />
olaryň ýaşaýyş sygymy (göwrümi), uzak wagtlap aýry-aýry gözegçilikleri ýa-da<br />
epidemiologiki barlaglary geçirmekde, meselem, täsir kesilensoň asbestozyň ösüşini<br />
ýa-da asbest bilen baglanyşygy plewra keselleriniň döremeklerini yzarlamak üçin<br />
peýdaly guraldyr [5,6,8].<br />
Öýkenlerde asbestoz bilen baglanyşykly ýüze çykarylan patologiki üýtgeşmeler<br />
damar we bronhial deformasiýasy bilen alamatlanýarlar we alweolýaryň hem-de<br />
dilimara germewjikleriň nädogry galňamagy bilen utgaşyp gidýär.<br />
Interstisial fibroza goşmaça: palçyk-slanes pnewmokonioz zerarly zaýalanan<br />
öýkeniň nusgalygy öýken kökleriniň töwereginiň garalan ýerleriniň ulalandygyny<br />
görkezýär. Bu ýagdaý palçyk slansynyň tozanynyň düşmegi we öýken derwezeleriniň<br />
gän mäzlerinde skleretiki üýtgeşmeleriň emele gelmekleri bilen baglanyşyklydyr [17].<br />
Biziň alymlarymyzyň geçiren barlaglary asbestosement önümçiliginde işleýän<br />
işgärlerde hem öýjük hem gumoral immunitetiniň ýetmezçilik edýändigini görkezýär.<br />
Olarda immunitetiň fagositar bölegi hem jebir çekýär, ýiti respirator keselleri bilen<br />
20
kesellemek howpy ýokarlanýar. Howa pürkülen interferondan dem almak işgärleriň<br />
arasynda öýken keselleriniň döremeginiň öňüni almakda örän gowy peýda berdi [1].<br />
Aýnasüýümiň (стекловолокно) adam saglygyna edýän täsiri tejribe<br />
haýwanlarynda we MMVF önümçiliginde işleýänleriň kesellemeklerinde hem-de ölen<br />
adamyň öýkeni açylyp barlanan derejesinde öwrenildi. Köralakalaryň kese kesimi<br />
1mkm we uzynlygy 20 mm bolan ikigörnüşli senagat aýnapagtasy (стекловата) bilen<br />
dem almaklarynyň netijesini öwrenmeklik öýken öýjükleriniň aram reaksiýasyny we<br />
dem almak kesilensoň olaryň bölekleýin öňki kaddyna dolanyp gelýändiklerini ýüze<br />
çykardy. Şular ýaly netije haýwanlar şlak pagtasy bilen dem alanlarynda hem ýüze<br />
çykaryldy. Haýwanlar mineral pagtasy bilen dem alanlarynda gowşak fibroz döreýär.<br />
Köralakalar gyzgynlyga durnukly keramiki süýümler bilen çydap bolýan iň ýokary<br />
250 süýüm/ml mukdarda dem alanlarynda olaryň öýkenlerinde howply çiş, ýagny<br />
düwnük (рак) keseli, mezotelioma, plewral we öýken fibrozy; homýaklarda<br />
mezotelioma, plewral we öýken fibrozy döreýär.<br />
75 we 120 süýüm/ml-de köralakalarda diňe mezotelioma we gowşak fibroz,<br />
25 süýüm/ml-de bolsa öýkenleriň öýjükleriniň reaksiýasy bildirýär [6].<br />
Biogen allergenlerine kömelejikler, haýwan proteinleri, terpenler, tozan<br />
sakyrtgalary we enzimler degişlidirler. Oba hojalygynda biogen allergenleriň köp<br />
bölegi mallaryň derileriniň proteinlerinde, tüýlerde, tezegiň we peşewiň proteinlerinde<br />
bolýarlar. Allergenler her hili önümçilik işlerinde-de, meselem, fermentasiýa<br />
geçirilende, derman taýýarlanylanda, çörek bişirilende, kagyz öndürilende, agaç<br />
ýa-da tagta kesilende, fermentleri hem-de waksinalary öndürmekde we dokumalary<br />
ösdürip ýetişdirmek işlerinde hem bolýandyrlar.<br />
Allergenler duýgur adamlarda allergiki rinitiň, konýuktiwitiň we demgysmanyň<br />
alamatlary ýaly alamatlaryň döremegine getirip bilerler. Allergiki alweolit demalyş<br />
ulgamynyň zaýalanmagynyň alamatlarynyň ýiti görnüşde ýüze çykmaklary bilen<br />
alamatlanýar. Şeýle alamatlara üsgülewük, gagşamak, gyzgynlyk, kelle we et agyrylary<br />
degişli bolup, olar öýkenleriň fibrozyna getirip bilerler [6]. Öýkenler şöhlelenmä<br />
(radiasiýa) duýgur däl diýlip hasaplanylýar. Emma gysga wagtlap 6-dan 10SV-e çenli<br />
mukdar bilen şöhlelendirilen ýerde bir aýdan üç aýa çenli ýiti pnewmoniýanyň<br />
döremegine getirip biler. Eger-de öýken dokumalary uly göwrümde zaýalanan bolsalar,<br />
onda birnäçe hepdäniň dowamynda demalyş ýetmezçiligi ýa-da ençeme aý-ýyl geçensoň<br />
öýken fibrozy we “öýken ýüregi” döräp biler [ISRP, 1984; UNSCEAR, 1988].<br />
Soňky ýyllarda beýleki sebäpler bilen bir hatarda her hili bioorganiki<br />
faktorlaryň täsiri astynda bronhöýken keselleriniň hem döreýändikleri barada köp<br />
maglumatlar toplandy. Olaryň ýüze çykmaklarynda daşky we önümçilik gurşawlaryny<br />
hapalaýan mikroorganizmler we olaryň endotoksinleri hem-de biologiki işjeň<br />
substansiýalary esasy ähmiýete eýedirler. Şeýle mikroorganizmlere kömelekler, her<br />
dürli aspergiller, alternariýalar, termofol aktinomisetler, her dürli gramotrisatel<br />
bakteriýalar degişlidirler [2,3,20,14,19]. Olara tebigy süýümli maddalar (pagta, zygyr,<br />
kenep (kendir), agaç, agawa we beýlekiler) bilen iş salyşýan işgärleriň köp böleginiň<br />
keselleýän hünär bilen bagly bolan bissinoz öýken keseli hem degişlidir. Bu kesel<br />
ösümlik tozanlary bilen dem alnanda döreýär [2,3,4,13,14]. Bissinozyň döremeginde<br />
21
ösümlik tozanlarynyň, bakterialaryň endotoksinler bilen bilelikdäki edýän täsirlerine<br />
uly ähmiýet berilýär [9].<br />
Şeýlelikde, önümçilik jaýlarynda tozanyň ownujak bölejikleriniň bolmagy<br />
bronhlarda we öýkenlerde keselçilik hadysalarynyň döremeklerine getirýär. Şeýle<br />
şertlerde işleýän işgärleri diňe bir tozan böleklerinden goramak bilen çäklenmän,<br />
olaryň bedeniniň durnuklylygyny ýokarlandyrmaga gönükdirilen öňünalyş çärelerini<br />
hem amala aşyrmak gerek. Asbestosement, dokma we pagtany gaýtadan işläp<br />
çykarýan önümçiliklerde işleýän işgärleriň saglygyna howp salyp biläýjek hadysalary<br />
öz wagtynda ýüze çykarmak üçin, habar berişli, elýeterli we ykdysady taýdan amatly<br />
bolan barlag usullaryny işläp düzmek zerur.<br />
Türkmen döwlet lukmançylyk<br />
instituty<br />
Kabul edilen wagty<br />
2008-nji ýylyň<br />
1-nji maýy<br />
EDEBIЭAT<br />
1. Атдаева М.К., Ботанжян М.Г., Зименкова И.Б. Иммуностимуляция у рабочих с<br />
различными условиями труда. Здравоохранение Туркменистана. 1995.<br />
2. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности. стр. 449, 1999.<br />
3. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности. стр. 345, 2000.<br />
4. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности. издание 3, (исправленное и<br />
дополненное). стр. 488, 2001.<br />
5. Болезни органов дыхания. Под ред. Н.Р.Палеева. Том 4, стр. 7-22. М.:<br />
Медицина, 1990.<br />
6. Гафуров Карим. Экзогенный аллергический альвеолит хлопкопереработчиков.<br />
Автореф. дисс... докт. мед. наук. стр. 29. М., 1992.<br />
7. Keller R.H., Fink J.N. Immunoloregulation in hypersensitivity pneumonitis. //<br />
J.Clin.Immunol. Vol. 2, P. 46-58, 411, 1982.<br />
8. Клиническая иммунология и аллергология. Под ред. Г.Лолора, Т.Фишера,<br />
Д.Адельмана. стр. 806, М.: Практика. 2000.<br />
9. Лазарев Н.В. Вредные вещества в промышленности. Ч.2, стр. 621, 1965.<br />
10. Лазарев Н.В. Вредные вещества в промышленности. Ч.3, стр. 608, 1977.<br />
11. Morgan W.K., Westerling J. Byssinosis: some unans wered questions. // Amer. Rev.<br />
resp. Dis. Vol. 126, N2, P. 354-357, 1982.<br />
12. Pickering C.A.C., Newman – Taylor A.I. Extrinic allergic bronchioloalviolitis.<br />
Occupatioal Lung Disorders. Ed Parkers WR. Butterworth Heinemann. P. 667-709,<br />
Oxford, 1994.<br />
13. Починок А.П. Энциклопедия по безопасности и гигиене труда. Том 1,<br />
стр. 1280, 2001.<br />
14. Починок А.П. Энциклопедия по безопасности и гигиене труда. Том 2,<br />
стр. 926, 2001.<br />
15. Salvaggio J.E., De Shazo P.D. Pathogenesis of hypersensitivity pneumonitis. Chest.<br />
Vol.89, suppl. 3, P. 190-193, 1986.<br />
16. Ходош Е.М., Кидонь В.П. Об информативности эпидемиологических<br />
показателей, характеризующих бронхиальную астму и хронические<br />
обструктивные заболевания легких. Укр. пульм. ж. №3, стр. 63-66, 1999.<br />
17. Хронические заболевания легких. Под ред. А.Н.Кокосова и др., К., стр. 196, 1986.<br />
22
18. Schyler M. The diagnosis of hypersensitivity pneumonitis. Chest. V. 111,<br />
P.534-536, 1997.<br />
19. Чучалин А.Г., Копылев И.Д. Аллергические заболевания легких. В кн.: Болезни<br />
органов дыхания. стр. 7-64. М.: Медицина, 1990.<br />
20. Чучалин А.Г. Хронические обструктивные заболевания легких. стр. 510. М.:<br />
Медицина, 2000.<br />
21. Shimazu K., Ando M., Sakata T. Hypersensitivity pneumonitis induced by<br />
Trichosporon cutaneum. Amer. Rev. resp. Dis. Vol.130, N3, P. 407, 1984.<br />
С.А.Плескановская, Д.А.Аманмурадова, А.П.Патышагулыев<br />
О РОЛИ ЗАПЫЛЕННОСТИ ВОЗДУХА В РАЗВИТИИ<br />
БРОНХОЛЕГОЧНОЙ ПАТОЛОГИИ<br />
В последние годы в структуре неспецифических заболеваний легких самых<br />
развитых стран все больше увеличивается доля бронхолегочной патологии, связанной<br />
с производственной деятельностью в условиях повышенной запыленности. Особенно<br />
большую роль в их формировании играет загрязнение воздуха производственных<br />
помещений: 1) микроорганизмами, 2) биологически активными субстанциями животного<br />
и растительного происхождения; 3) низкомолекулярными соединениями. Механизм их<br />
действия обусловлен либо прямыми антигенными, аллергизирующими и токсическими<br />
свойствами, либо их способностью комплексировать с белками сыворотки крови и<br />
бронхоальвеолярных секретов. Для всех пылевых частиц характерно фиброгенное<br />
действие на организм. Пылевые частицы (менее 5 мкм) достигая альвеол, вызывают<br />
сенсибилизацию и последующую диффузную инфильтрацию легочной паренхимы<br />
клетками, преимущественно Т-лимфоцитами и активированными макрофагами,<br />
иммунными комплексами. В результате развиваются заболевания легких: экзогенный<br />
аллергический бронхоальвеолит, гиперчувствительный пневмонит, диффузная<br />
интерстициальная пневмония, интерстициальный гранулематозный пневмонит,<br />
экзогенный легочный гранулематоз, диффузная, ингаляционная пневмопатия и др. В<br />
связи с этим, все более интенсифицируются исследования по изучению влияния<br />
различных видов пылевых частиц на бронхоальвеолярный тракт, как экспериментальных<br />
животных, так и человека. Показано, что при вдыхании крысами микрочастиц<br />
алюминия, угольной пыли происходит разрастание волокнистой соединительной ткани<br />
и образование склерозированных узелков, центр которых (состоящий из макрофагов)<br />
гиалинизируется. Злокачественные новообразования возникают при вдыхании и<br />
нанесении на кожу мышей сажи, получаемой в результате электрокрекинга природного<br />
газа. Обширный внутритканевый фиброз и рак легких могут быть вызваны<br />
воздействием асбеста, курением, воздействием стекловолокна жаропрочных<br />
керамических волокон, биогенных аллергенов (к ним относятся грибки, животные<br />
протеины, терпены, пылевые клещи и энзимы). Значительная часть биогенных<br />
аллергенов в сельском хозяйстве содержится в протеинах шкур животных, в волосках<br />
меха и в протеинах фекалий и мочи. Аллергены присутствуют при различных<br />
производственных процессах, например при осуществлении ферментации, изготовлении<br />
лекарств, хлебопечении, производстве бумаги, обработке древесины (распилочные цеха,<br />
производство), а также в биотехнологии (производство ферментов и вакцин, культур<br />
тканей) и при производстве специй.<br />
Таким образом, наличие микрочастиц пыли в производственных помещениях<br />
23
способствует развитию патологического процесса в бронхах и легких. Охрана труда<br />
работающих в этих условиях лиц должна быть направлена не только на снижение<br />
концентрации пылевых частиц во вдыхаемом воздухе. Чрезвычайно важно проводить<br />
профилактические мероприятия, направленные на повышение сопротивляемости<br />
организма. Необходимо наработать информативные, доступные и экономически<br />
выгодные тесты скрининговых исследований для своевременного выявления риска для<br />
здоровья работающих в асбестоцементной, ткацкой, хлопкоперерабатывающей<br />
промышленности.<br />
S.A.Pleskanovskaya, D.A.Amanmuradova, A.P.Patyshagulyyev<br />
ON THE ROLE OF DUSTED AIR IN THE DEVELOPMENT OF<br />
BRONCHOPULMONARY PATHOLOGY<br />
In the structure of nonspecific lung diseases of highly developed countries the portion<br />
of bronchopulmonary pathology increases more and more in the past years due to the industrial<br />
activity in conditions of high dustiness. Contamination of air in industrial premises plays a<br />
substantial role in the formation of Pollution by: 1) micro organisms, 2) biologically active<br />
substances of animal and plant nature, 3) low-molecular compounds. The mechanism of their<br />
action is conditioned either by direct antigenic, allergic and toxic features or their ability to<br />
complex with HBeAg proteins and bronchoalveolar secretion. All dust particles have typical<br />
fibrogen affect to the body. Dust particles (less than 5 micrometers) reaching alveolus cause<br />
sensibility and subsequent diffusive infiltration of lung parenchyma by cells, chiefly by<br />
T-lymphocytes and activated macrophages, immune complexes. As a result lung diseases<br />
develop: exogenous allergic bronchoalveolitis, hypersensitive pneumonitis, diffusive interstitial<br />
pneumonitis, interstitial granulomatous pneumonitis, exogenous lung granulomatosis, diffusive,<br />
inhalation pneumopathy and so forth. In connection with this, more and more researches are<br />
intensively conducted on examination of impact of various types of dust on bronchoalveolar<br />
tract, of both experimental animals and human being. It is known that when rats inhale<br />
microparticles of aluminium, coal dust the growth of fibers of connective tissue occurs and<br />
formation of sclerosed nodes the center of which (consisting of macrophages) hyalinizes.<br />
Malignant neoplasms occur while inhaling and spreading mouse soot on skin, which derives<br />
as a result of electrocracking of natural gas. Extensive interstitial fibrosis and lung cancer<br />
could be caused by impact of asbestos, smoking, glass fibre of heatproof ceramic fibers,<br />
biogenic allergens (such as fungi, animal proteins, terpenes, dust pincers and enzymes).<br />
Considerable part of biogenic allergens in agriculture is contained in proteins of animal skin,<br />
fur and protein of faeces and urine. Allergens are present in numerous industrial processes,<br />
for instance in realization of fermentation, manufacturing of medicine, baking of bread, paper<br />
production, wood processing (sawing works, manufacture), as well as biotechnology<br />
(production of enzymes and vaccines, tissue culture) and in production of spicery.<br />
Thus, if there are microparticles of dust in industrial premises it promotes the<br />
development of pathologic process in bronchi and lungs. Labor protection of those who work<br />
in such conditions should not only focus on lowering the concentration of dust particles<br />
inhaled with air but also it is highly recommended to conduct preventive actions towards the<br />
improvement of body resistance. It is necessary to work on informative, available and<br />
economically profitable tests of screening researches for timely risk identification for the health<br />
of those who work in asbestos-cement, textile and cotton processing industry.<br />
24
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
H.J.Jumaýew, M.Ö.Kulow<br />
TÜRKMENISTANYŇ ŞERTINDE PARODONT DOKUMA KESELLI<br />
NÄSAGLARDA KLINIKI-LABORATOR BARLAGLARYŇ<br />
GÖRKEZIJILERI<br />
Ilat arasynda parodontdokuma keselleriniň ýaýramagynyň sebäplerini we geçiş<br />
aýratynlyklaryny öwrenmek, bejeriş usullaryny we öňünalyş эollaryny seljerip saэlap<br />
almak meselesi häzirki zamanyň wajyp meseleleriniň biri bolup durэar [1,4,3,7]. Ylmy<br />
çeşmeleriň maglumatlaryna görä ýerleşэan эerine, ýaşaýyş hem-de durmuş şertlerine<br />
baglylykda dürli ýurtlarda ilatyň 65-80%-nde, эagny 35-44 ýaşdaky adamlarda<br />
parodontdokuma keseliniň dürli görnüşleriniň duş gelýanligi bellenilэar [5,3].<br />
Parodontdokumanyň zeperlenmegi, çişmegi netijesinde fermentler цэjьklerden<br />
эuwlup aэrylэar we olar gana, gan suwuklygyna, biologik suwuklyklara geзip, olaryň<br />
işjeňligini эokarlandyrэar hem-de olar dokumalaryň zeperlenmekleriniň çuňlugyny we<br />
derejesini kesgitlemekde anyklaэjy bolup hyzmat edэдr. Sьlekeэde we<br />
parodontdokumanyň зykarэan suwuklygynda oэuk fermentleriň işjeňligi<br />
parodontdokumanyň nemli bardasynyň sudurynyň biteweliginiň ýagdaýyny görkezýär<br />
we parodontdokumada destruktiw hadysanyň, çişme hadysasynyň agyrylyk<br />
derejelerini, çişe garşy geçirilen bejerginiň netijeliligini anyklamaga эardam berэдr<br />
[2,6,8,9,10]. Şeýle hem olar belli bir derejede gaýtadan bitip dikelmek hadysasyny<br />
we bedeniň goraýyş güýçlerini gözegçilikde saklaýar.<br />
Parodontdokumanyň nemli bardasyndan зykэan suwuklykda we garyşyk<br />
sülekeýde fermentleriň öwrenilmegi kцpsanly alymlarda gyzyklanma dцretdi<br />
[8,9,10,11]. Parodontdokumanyň destruksiýasy bolmak bilen çişme – distrofiki<br />
hadysasy peэda bolэar, bu эagdaэda fermentleriň, hususan-da, turşy we aşgar<br />
fosfatazalarynyň, şol sanda olaryň önümleriniň orny uludyr.<br />
Işiň maksady parodontdokuma keselli nдsaglaryň kliniki aэratynlyklaryny we<br />
agyz boşlugynyň suwuklygynyň düzьmindдki fermentleriň ýagdaýyny цwrenip,<br />
bejeriş we öňünalyş usullarynyň эollaryny kesgitlemekden ybaratdyr.<br />
Öňьmizde goэlan maksada эetmek ьзin Aşgabadyň azyk senagat<br />
maşyngurluşyk zawodynda işleýän 16-49 ýaş aralykdaky parodontdokuma keselli<br />
(gingiwit we parodontit) nдsaglaryň 89 sanysy we TDLI-niň terapewtiki<br />
stomatologiýa kafedrasyna agyz boşlugynyň kesellerini bejertmek ьзin эьz tutanlar<br />
laboratoriэa barlagyndan geзirilip anyklanyldy. Barlag BSGG tarapyndan hцdьrlenen<br />
karta boэunзa doldurylyp geзirildi [5,3]. Kartada CPITN indeksi boэunзa<br />
parodontdokumanyň bejergä mätäçligi we nasag bilen эцrite sorag-jogap geзrimek<br />
arkaly keseliň agyrlyk derejesi anyklanyldy.<br />
25
Parodont kesellerini we onuň geçiş aýratynlygyny düýpli öwrenmek maksady<br />
bilen, nдsaglaryň hemmesi ýaşyna görä 4 topara bцlьndi.<br />
I. 16-19 ýaşly;<br />
II. 20-29 ýaşly;<br />
III. 30-39 ýaşly;<br />
IV. 40-49 ýaşly.<br />
Deňeşdirmek ьзin TDLI-niň stomatologiýa fakultetiniň 23 sany sagdyn<br />
parodontly talyplary saэlanyp alyndy. Toparlara bцlnen näsaglaryň ýaşy we keselleriň<br />
kliniki alamatlarynyň agyrlyk derejeleri boýunça bölünişi 1-nji tablisada gцrkezilэдr.<br />
1-nji tablisa<br />
Gingiwit we parodontit keselli näsaglaryň toparlara bölünişi<br />
Keseliň görnüşleri<br />
Agyrlyk Näsaglaryň<br />
Ýaşy<br />
derejesi sany 16-19 20-29 30-39 40-49<br />
Ь znьksiz эerli<br />
kataral gingiwit<br />
Ýeňil<br />
Orta<br />
9<br />
11<br />
5<br />
2<br />
4<br />
7<br />
–<br />
2<br />
–<br />
–<br />
Üznüksiz ýaýraň<br />
kataral gingiwit<br />
Ýeňil<br />
Orta<br />
6<br />
12<br />
2<br />
3<br />
4<br />
6<br />
1<br />
2<br />
–<br />
1<br />
Ь znьksiz эerli<br />
parodontit<br />
Ýeňil<br />
Orta<br />
7<br />
14<br />
1<br />
–<br />
4<br />
8<br />
2<br />
5<br />
–<br />
1<br />
Üznüksiz ýaýraň<br />
parodontit<br />
Ýeňil<br />
Orta<br />
9<br />
21<br />
1<br />
–<br />
3<br />
8<br />
3<br />
7<br />
2<br />
6<br />
Jemi 89 14 44 21 10<br />
Barlaglaryň netijeleri parodontkeselli näsaglaryň şahsy kartasyna bellenildi.<br />
Onda pasport maglumatlary, keseliň taryhy, kliniki-funksional barlaglaryň, geçirilen<br />
toplumlaýyn bejerginiň netijeleri ýazyldy.<br />
Barlag we gözegçilik toparyndaky näsaglaryň gözegçilik edilýän we bejergi<br />
geçirilýän döwründe dişýanynyň (parodont) dokumasynyň ýagdaýyna obýektiw baha<br />
bermek üçin aşakdaky gцrkezilen barlag usullary ulanyldy:<br />
– agyz boşlugynyň arassaçylyk ýagdaýyny kesgitlemek (Greiene-<br />
-Vermillion, 1964);<br />
– CPITN – indeks boэunзa (BSGG, 1978) parodont keselleriň bejergд<br />
mätäçligini kesgitlemek;<br />
– B.U.Kulaženkonyň usuly (1960) boýunça parodontdokumanyň gan<br />
damarlarynyň durnuklylygyny kesgitlemek;<br />
– Sülekeýde turşy fosfotazanyň işjeňligini kesgitlemek (1971-nji ýylda<br />
В.С.Куликова we başga ýazarlar bilen bilelikdäki) işleri geçirildi.<br />
Barlaglaryň netijeleri<br />
Sorag-jogap arkaly geçirilen barlaglaryň netijesinde parodontdokuma keselli<br />
näsaglaryň 89-syndan 78-siniň (87,64%) ýaramaz endikli (çilim çekýän, nas atýan we<br />
ş.m.) näsagdygy, ýagny 51-sanysynyň (65,38%) çilim çekýändigi, 27-sanysynyň bolsa<br />
(34,62%) nas atýandygy anyklanyldy. Şeýlelikde, ýüze çykarylan maglumatlaryň<br />
parodontdokuma keselleriniň döremeginiň we onuň gaýraüzülmeleriniň öňüni<br />
almakda peýdasy köpdür.<br />
26
Parodontdokuma keselleriniň döremeginiň we agyrlaşmagynyň agyz<br />
boşlugynyň arassaçylyk ýagdaýlaryna berk baglydygyny цwrenmeklik meselesine<br />
alymlar tarapyndan aэratyn ьns berilэдr. Biz gцzleg işimizde Grin-Wermillion indeksi<br />
boýunça agyz boşlugynyň arassaçylyk эagdaэlaryny цwrendik.<br />
Barlagyň netijesinde Grin-Wermillion boýunça arassaçylyk indeksiniň<br />
görkezijileri boýunça parodont keseliniň agyrlyk derejesiniň ýokarlanmagy bilen agyz<br />
boşlugynyň arassaçylygynyň juda pese düşэдnligi anyklanyldy.<br />
I toparda ortaça sany 1.8+0.08 ölçeg birligine deň bolup, deňeşdirilýän<br />
topardaky görkezijilerden 0.7+0.07 цlзeg birliginden ýokary (P
parodontdokumadaky çydamlylygy aşaky äňdäkiden beýik bolandygy we keseliň<br />
derejesiniň agralmagy bilen ownuk gan damarlaryň çydamlylygynyň peselэдnligi<br />
anyklanyldy.<br />
Ol ortaça ýokarky äňiň alyn dişleriniň sebitinde:<br />
I toparda 38.7+0.7 sekunda;<br />
II toparda 24.3+0.3 sekunda;<br />
III toparda 18.6+0.06 sekunda deň boldy.<br />
Aşaky äňde:<br />
I toparda 35.2+0.5 sekunda;<br />
II toparda 21.4+0.4 sekunda;<br />
III toparda 17.4+0.03 sekunda deň boldy.<br />
Şol bir wagtda deňeşdirilýän toparda ýokarky äňde 58.3+0.4 sekunda we aşaky<br />
äňde 56.7+0.7 sekunda deň bolup, bu barlag topardakylardan dogrulygy beýikdir,<br />
ýagny I toparda P
3-nji tablisa<br />
Parodontkeselli näsaglaryň garyşyk sülekeýinde turşy we aşgar fosfatazalarynyň<br />
gцrkezijileri<br />
Barlagdan geзirilenleriň<br />
ýaşy<br />
Turşy fosfataza (Р) Aşgar fosfatazasy (Р)<br />
16 – 19 1,58 + 0,019 Р > 0,05 1,384 + 0,42 Р > 0,05<br />
20 – 29 1,82 + 0,07 Р > 0,05 1,31 + 0,06 Р > 0,05<br />
30 – 39 1,97 + 0,07 Р > 0,05 1,51 + 0,08 Р > 0,05<br />
40 – 49 1,78 + 0,07 Р > 0,05 1,15 + 0,07 Р > 0,05<br />
Deňeşdirilýän topar 19 – 30 1,35 + 0,04 Р > 0,05 1,01 + 0,05 Р > 0,05<br />
Barlag edilen 16-19 ýaşly topar adamlarda, esasan, parodontdokumasynda<br />
çişme hadysasy – üznüksiz kataral gingiwitiň ortaça we agyr derejeleri ýüze<br />
çykaryldy. Beýleki galan barlag geзrilэan toparlardaky (20-49 ýaşly) näsaglaryň esasy<br />
böleginde bolsa parodontitiň dürli görnüşindäki agyrlyk derejesi anyklanyldy.<br />
Tablisadan görnüşi ýaly, parodontkeselli näsaglaryň garyşyk sülekeýinde turşy<br />
we aşgar fosfotazalarynyň möçberi çişme hadysasynyň agyrlyk derejesine we<br />
näsaglaryň ýaşynyň ulalmagyna baglylykda beýgelýär, emma 40-49 ýaşly näsaglarda<br />
birazrak peselэдr.<br />
4-nji tablisa<br />
Bölnüp çykýan arassa sülekeýde fermentleriň gцrkezjileri<br />
Barlagdan geзirilenleriň<br />
ýaşy<br />
Turşy fosfataza (Р) Aşgar fosfatazasy (Р)<br />
16 – 19 1,26 + 0,02 Р > 0,05 0,69 + 0,03 Р > 0,05<br />
20 – 29 1,34 + 0,07 Р > 0,05 1,34 + 0,30 Р > 0,05<br />
30 – 39 1,48 + 0,04 Р > 0,05 1,11 + 0,07 Р > 0,05<br />
40 – 49 1,36 + 0,07 Р > 0,05 0,91 + 0,06 Р > 0,05<br />
Deňeşdirilýän topar 19 – 30 0,78 + 0,08 Р > 0,05 0,63 + 0,03 Р > 0,05<br />
Biohimiki barlaglaryň analiziniň görkezijisinden bilnişi ýaly, bölnüp çykýan<br />
arassa sülekeýde turşy we aşgar fosfatazalarynyň möçberi garyşyk sülekeýdäki bilen<br />
deňeşdirilende birazrak peselýär, aýratyn hem, bu hadysa barlanyp deňeşdirilýän<br />
toparda aýdyň bildirýär. Meselem, garyşyk sülekeýde turşy fosfatazanyň möçberi<br />
1.35+0.04 mkg, bölnüp çykýan arassa sülekeýe garşy 0.78+0.08, tapawudy 2 esse<br />
(P >0.001). Şonuň ýaly alamatlar aşgar fosfatazasynda hem bellenýär: 1.01+0.05<br />
onuň garşysyna 0.63+0.03 (P > 0.001).<br />
Biziň barlaglarymyzyň görkezişine görä, gingiwit we parodontit keselli<br />
nдsaglarda parodontdokumanyň çykarýan suwuklygynda turşy fosfatazanyň möçberi<br />
garyşyk we bölnüp çykýan arassa sülekeýdäki bilen deňeşdirilende 0.7-1.5 esse<br />
köpdür. Ol keseliň agyrlyk derejesine we näsagyň ýaşyna baglylykda möçberiniň<br />
ulalmagyna bagly bolýar. Parodontdokumanyň suwuklygyndaky aşgar fosfatazasynyň<br />
möçberi garyşyk we bölnüp çykýan arassa sülekeýdäki bilen deňeşdirilende 2.0 – 2.5<br />
esse köpdür. Ol hem parodontdokumasyndaky gaэnaglama hadysasynyň häsiýetine<br />
baglylykda üýtgäp durýar.<br />
29
5-nji tablisa<br />
Parodont dokumanyň çykarýan suwuklygyndaky fermentleriň görkezijileri<br />
Barlagdan geçirilenleriň<br />
ýaşy<br />
Turşy fosfataza (Р) Aşgar fosfatazasy (Р)<br />
16 – 19 2,43 + 0,71 Р > 0,05 2,39 + 0,13 Р > 0,05<br />
20 – 29 2,55 + 0,17 Р > 0,05 3,31 + 0,21 Р > 0,05<br />
30 – 39 2,42 + 0,11 Р > 0,05 3,06 + 0,14 Р > 0,05<br />
40 – 49 2,62 + 0,36 Р > 0,05 2,64 + 0,22 Р > 0,05<br />
Deňeşdirilýän topar 16 – 30 1,91 + 0,08 Р > 0,05 1,34 + 0,24 Р > 0,05<br />
Şeýlelik bilen, agyz boşlugyndaky biologiki suwuklykda fermentleriň (turşy we<br />
aşgar fosfatazalarynyň) düzüminiň öwrenilmegi onuň düzüminiň<br />
parodontdokumasynda patologik hadysanyň häsiýeti we agyrlyk derejesi bilen<br />
arabaglanyşygynyň bardygyna şaýatlyk edýär. Olaryň agyz boşlugyna gelip düşýän<br />
esasy çeşmesi parodontdokumanyň suwuklygyndan gelýär, ony bolsa<br />
parodontkeselleri anyklanylanda, göz öňünde tutmak gerekdir.<br />
Netije:<br />
1. Geçirilen kliniki-funksional barlaglaryň netijesinde 16-49 ýaş aralykdaky<br />
adamlaryň arasynda parodontitiň gaэnaglama keselleriniň ýaýraýşy 70-80 göterime<br />
deň bolup, onuň ösüş depgininiň näsaglaryň ýaşyna, agzynyň gigiýenasynyň<br />
ýagdaýlaryna baglylykda ýokarlanýandygy mдlim boldy.<br />
2. Agyz boşlugyndaky biologik suwuklyklaryň düzümindäki turşy we aşgar<br />
fosfotazalarynyň mukdary öwrenilende, olaryň iň kän bölnüp çykýan ýeri dişeti<br />
suwuklygynda bolup, sülekeýdäki bilen deňeşdirilende 1.5-2.0 esse köpdür. Turşy we<br />
aşgar fosfatazalarynyň mukdarlary parodontçişme hadysalarynyň depginine görä<br />
üýtgäp durýar. Näsaglaryň keselini anyklamakda bolsa ony göz öňünde tutmak<br />
gerekdir.<br />
3. Kliniki we laborator barlaglaryň netijelerini gelejekde parodontdokumanyň<br />
gaýnaglamaly näsaglarynda anyklaýyş we bejerginiň netijelerine baha beriş hökmünde<br />
amaly stomatologiýada giňden ulanmaklygy maslahat berýäris.<br />
Türkmen döwlet lukmançylyk<br />
instituty<br />
Kabul edilen wagty<br />
2008-nji ýylyň<br />
3-nji awgusty<br />
EDEBIÝAT<br />
1. Berdimuhamedow G. “Türkmenistan-Sagdynlygyň we ruhubelentligiň ýurdy”. Aşgabat:<br />
Türkmen döwlet neşirýat gullugy, 2007.<br />
2. Барер Г.М., Кочержинский В.В., Халитова Э.С. “Десневая жидкость: состав и<br />
свойства”. Стоматология. Том 65, №4, 1986.<br />
3. Иванов В.С. Заболевания пародонта. М.: Медицина, 1998.<br />
4. Jumaэew H.J., Kulow M.Ц. Parodontdokumanyň çişme keselleri bejerilende<br />
“Зopantelpek” цsьmliginden alnan şiräniň täsirliligini цwrenmek\\. TDLI-niň<br />
30
mugallymlarynyň we talyplarynyň Türkmenistanyň Garaşsyzlyk baýramynyň şanly<br />
16 ýyllygyna bagyşlanan “Milli Garaşsyzlyk – Türkmen döwletiniň gudraty we berklik<br />
binýadydyr” atly ylmy-amaly maslahatyndaky çykyşlarynyň gysga beýanlarynyň<br />
ýygyndysy. Aşgabat, 2007.<br />
5. Jumaэew H.J., Aэnazarow H.A., Kulow M.Ц “Terapewtik stomatologiэa” (okuw<br />
gollanmasy). Aşgabat, 2008.<br />
6. Каграманова К.А., Ермольева З.В. Антибиотики. №10, 1966.<br />
7. Канканян А.П., Леонтьев В.К. Болезни пародонта. Ереван, 1998.<br />
8. Кречина Е.К., Хазанова B.B., Земская Е.А. Стоматология. №2, 1991.<br />
9. Кулов М.О. “Исследование состояния зубов и пародонта при одонтогенных<br />
воспалительных заболеваниях”. Автореферат диссертации на соискание ученой<br />
степени к.м.н. Тверь, 1999.<br />
10. Пашаев K.П., Джумаев Х.Дж. “Состояние местных защитных факторов полости<br />
рта при гингивите и пародонтите” (Материалы 56-ой научно-практ. конф. профес.<br />
– препод. состава ТГМИ). Ашгабат, 1996.<br />
11. Плешкова Л.В. “Активность ферментов и содержание иммуноглобулинов в<br />
десневой жидкости при пародонтозе”. Стоматология. №1, 1983.<br />
Х.Д.Джумаев, М.О.Кулов<br />
КЛИНИКО-ЛАБОРАТОРНЫЕ ПОКАЗАТЕЛИ БОЛЬНЫХ С<br />
ЗАБОЛЕВАНИЕМ ПАРОДОНТА В УСЛОВИЯХ ТУРКМЕНИСТАНА<br />
По данным отдельных отечественных и зарубежных авторов заболевание<br />
пародонта высоко распространено среди населения. Судя по научным данным, в<br />
зависимости от различного социального происхождения, географического размещения<br />
населения различные формы заболевания пародонта колеблются от 65 до 80% среди<br />
людей в возрасте 35-44 лет.<br />
Для определения уровня и тяжести патологических процессов в тканях<br />
пародонта было проведено клинико-лабораторное обследование по методике ВОЗ у 89<br />
работников Ашхабадского машиностроительного завода лекой промышленности и<br />
обратившихся на кафедру терапевтической стоматологии ТГМИ в возрасте от 16-49<br />
лет с целью санации полости рта. Для определения тяжести заболевания у всех<br />
обследуемых больных, они были распределены на четыре (4) группы: первая группа<br />
включала больных в возрасте от 16 до 19 лет; вторая – от 20 до 29 лет; третья – от<br />
30 до 39 лет и четвертая – от 40 до 49 лет. В контрольную группу было подобрано<br />
23 студента стоматологического факультета ТГМИ со здоровым пародонтом в возрасте<br />
от 16 до 30 лет. Необходимые данные больных были зафиксированы в специальных<br />
картах и таблицах.<br />
В результате клинико-функциональных исследований было выявлено, что<br />
распространенность заболевания пародонта в возрасте от 16 до 49 лет равна 70-80%,<br />
а интенсивность заболевания пародонта зависит от гигиенического состояния полости<br />
рта и возраста больных.<br />
Изучение биологической жидкости полости рта кислой щелочной фосфатазы в<br />
1,5-2 раза больше в десновой жидкости, чем в слюне. Так же было выявлено, что<br />
количество кислой щелочной фосфатазы в зависимости от воспалительного<br />
заболевания пародонта колеблется. Эти данные имеют большое значение в<br />
31
диагностировании и прогнозировании методов лечения больных с заболеваниями<br />
пародонта.<br />
Таким образом, у больных с воспалительными заболеваниями тканей пародонта<br />
состояние местных защитных сил может меняться в зависимости от степени<br />
воспалительного процесса и среди них самым чувствительным можно считать<br />
ферменты кислой и щелочной фосфатазы, содержащиеся в слюне и десновой<br />
жидкости.<br />
H.J.Jumayev, M.O.Kulov<br />
CLINICAL AND LABORATORY FINDINGS OF INVESTIGATION OF<br />
PARODONTOSIS DESEASED WITHIN TURKMENISTAN<br />
According to certain home and foreign authors, parodontosis (amphodontosis) is<br />
widely spread among population. Judging by scientific data, different kinds of parodentium<br />
(periodontium) vary between 65-80 % among people aged 35-44 subject to social origin and<br />
geographical location of population.<br />
89 16-49 aged diseased – workers of Ashgabat machine building plant of light<br />
industry who addressed to the therauputic dentistry department of the State Medical Institute<br />
of Turkmenistan underwent clinical and laboratory examination to define the pathologic<br />
process rate in parodentium tissue by the method of ВОЗ with the view of sanitization of<br />
the mouth cavity. To define the rate of illness of all the patients, they were divided into<br />
4 groups: group I included the 16-19 aged diseased, group II – 20-29 aged, group III –<br />
30-39 and the IV-th group 40-49 aged diseased. Reference group included 16-30 aged<br />
23 students of Dentistry Faculty of the Turkmen State Medical Institute with healthy<br />
parodontosis. During examination necessary information/data concerning patients were fixed<br />
in the special files (case record) and tables.<br />
As a result of clinic and functional examinations it was revealed that prevalence of<br />
parodentium disease among 16-49 aged equals to 70-80%, but intensity of parodentium<br />
disease depends on hygienic condition of mouth cavity and the age of diseased.<br />
Examination of biological fluid of mouth cavity on availability of acid and alkaline<br />
phosphatase 1.5-2 times more compared with gingivitis fluid rather than in saliva. It was<br />
also revealed that the quantity of acid and alkaline phosphatase changes depending on<br />
inflammatory parodentium disease.<br />
Thus, host defenses of inflammatory diseased persons may vary in accordance with<br />
the level of inflammatory process and the most sensible among them is considered enzymes<br />
of acid and alkaline phosphatase contained in saliva and gingivitis fluid.<br />
32
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
A.A.Kokanow, M.K.Hanow<br />
DÜWMELINIŇ (SOPHORA JAPONICA L.) LUKMANÇYLYKDAKY<br />
ÄHMIÝETI<br />
Türkmen topragy derman ösümliklerine baýdyr. Olary lukmançylyk maksatlary<br />
üçin ulanmaklyk häzirki Beýik Galkynyşlar zamanamyzyň derwaýys meseleleriniň<br />
biri bolup durýar [1;2].<br />
Adamzat jemgyýetiniň ösmekligi bilen baglanyşyklylykda lukmançylyk<br />
amalynda tebigy çig mal serişdelerinden alynýan dermanlara bolan islegler barha<br />
artýar. Olar sintetiki ýoly bilen alynýan derman serişdelerinden tapawutlylykda<br />
näsagyň immun ulgamynyň işine oňaýly täsir edýär. Ýene-de bir aýratyn tarapy, bu<br />
hili dermanlar beden üçin zyýanly täsirleri ýüze çykarmaýarlar.<br />
Işiň maksady: Düwmeliniň (ýapon soforasynyň) lukmançylykdaky<br />
ulanylyşyny we onuň gelejegini kesgitlemek.<br />
Biologiki işjeň maddalaryň uly toparlarynyň birine flawonoid maddalary<br />
degişlidir. Olaryň rutin, kwersetin we ş.m. görnüşleri häzirkizaman dermançylyk<br />
senagatynda taýýar derman görnüşlerini öndürmeklikde giňden peýdalanylýar.<br />
Flawonoid maddalaryny özünde esasy düzüm bölegi hökmünde saklaýan derman<br />
ösümlikleriniň biri hem – düwmelidir (Sophora japonica L. “Düwmeli agajy”)<br />
[10;4;5;7,11;15;14;18;12;36].<br />
Düwmeli – bu boýy 10-15 metre çenli ösüp bilýän, kösükliler (Fabaceae)<br />
maşgalasyna degişli agaç ösümligi bolup, onuň Watany Hytaý hasaplanýar. Ýöne bu<br />
derman ösümligine Amerika, Ýewropa ýurtlarynda, Wýetnamda, Ýaponiýada, GDA<br />
döwletlerinde: Ukrainada, Azerbeýjanda, Özbegistanda, Gyrgyzystanda, Täjigistanda,<br />
şeýle-de Türkmenistanda (Balkan, Lebap, Ahal welaýatlarynda, Köpetdagda,<br />
Köýtendagda) hem duşmak bolýar (1-nji surat) [9;23;26;33;40].<br />
Bu ösümligiň himiki düzümi köpdürli bolup, rutin, soforini, soforoflawy,<br />
soforoflawonozidi, soforokozidi, osiritrini, wiolakwersetrini, mirtikolorini,<br />
globulýariasitrini we başgalary saklaýandygy kesgitlenendir (rutin maddasy<br />
(% hasabynda), ýagny miwesinde 44[6]; 19[8]; 14[22], gunçasynda 35[6]; 30[41];<br />
28[15], gülünde 18[6]; 16,5[15]; 16[41], kwersitin miwesinde 3,7[35], kempferolda<br />
5-7[10], genisteinde 6,3[35].<br />
Düwmelide howa şertlerine baglylykda ösýän flawonoid maddalarynyň<br />
mukdarlary dürlüçe bolup bilýär. Esasan hem, bu biologiki işjeň maddalary saklaýan<br />
onuň miwesi, gunçasy we gülleri hasap edilýär we olary dermanlyk çig maly<br />
hökmünde ulanmaklyk mümkin bolup durýar. Ondaky rutin maddasy doly bişip<br />
ýetişmedik gök miwelerinde 46%-e, doly bişip ýetişende bolsa 8-10%-e çenli bolýar.<br />
Daşary ýurt alymlary rutiniň mukdary boýunça garşylyklaýyn maglumatlary berýärler.<br />
33
1-nji surat<br />
Amerikan alymlarynyň maglumatlaryna [6] görä, Pensilwaniýa ştatynda ýyglan<br />
düwmeliniň bişip ýetişen miwelerinde rutin maddasy tapylmandyr. Wenger we rumyn<br />
alymlarynyň getirýän maglumatlaryna [6] görä rutiniň mukdary 8,8-14% bolup, doly<br />
bişip ýetişmedik miwelerinde bolsa 44%-e çenli ýetýär. Ispaniýada ýapon soforasynyň<br />
gunçalaryndaky rutiniň mukdary 35%-e çenli bolsa [32], şol bir wagtda Wengriýada<br />
şol görkeziji 0,3-0,45%-e эetэдr [12]. Düwmeliniň miweleriniň bişip başlamagy bilen<br />
kempferolyň glikozidleri peýda bolýarlar, olaryň içinde köp mukdary kempferol-3-<br />
soforazid we genisteiniň glikozidi tutýar has-da kempferol-3, diglikozid-7 agdyklyk<br />
edýär [8]. Güýz aýlarynda şireli ýetişen miwelerinde daşky klimat şertlerine<br />
baglylykda 7-8-e çenli flawonoid birleşmeleri bolup bilýärler [9]. Onuň miwelerinde<br />
häzirki wagtda flawonoid birleşmelerinden başga-da immunomodulirleýji işjeňligi<br />
ýüze çykaryp bilýän triterpen glikozidleriniň hem bardygy ýüze çykarylypdyr [18].<br />
Rutiniň mukdary ösümligiň ösüş döwürlerine görä hem üýtgeýändir, ýagny<br />
ýapraklarynda gunçalaýan döwründe (%-hasabynda) 5,7-ä, gülleýän döwründe<br />
3,4-e, miwe getirýän döwründe 1,4-e, ösümligiň gunçalarynda gunçalaýan döwrüniň<br />
başynda 28-e, gunçalaýan döwrüniň ahyrynda 21-e, gülleýän döwründe güllerindäki<br />
derejesi 18-e, miwe getirýän döwrüniň başynda 7,1-e, ahyrynda 3,4-e deňdir [3].<br />
Türkmenistanyň derman senagatynda we ylmy lukmançylykda ulanylmagy göz<br />
öňünde tutulan düwmeliniň miwesine wagtlaýyn farmakopeýa makalasy düzüldi [13].<br />
Dermanlyk çig maly bolan onuň miwesi (kösükler) – guradylan, doly bişmedik<br />
(arasynda bişenleri hem bolup biler), etli, ýalaňaç, açylmadyk, çekdirilen bogunly<br />
silindr görnüşli, köp tohumly (her tohumyň arasy gysylan görnüşde), 10 sm-e çenli<br />
uzynlykda, ini 0,5-1sm bolan, ýaşylymtyl mele (bişenleri-gyzylymtyl), sary, seplenen<br />
ýaly sepgittikinden (çyzykdan-sepden) ybaratdyr. Tohumy gara ýa-da goýy goňur<br />
reňkde, tegelek, tekiz, 1 sm uzynlykda, 0,4-0,7 sm inlilikde bolýar. Onuň esasy bölegi<br />
bolsa doly ýetişen däldir, ysy ýok, tagamy ajy (2-nji surat).<br />
34
2-nji surat<br />
Mikroskopiýa laýyklykda, onuň miwesi daşyndan bir gat galyň epidermis bilen<br />
örtülendir. Epidermanyň aşagynda hloroplastlar bilen doldurylan inçe diwarly<br />
parenhimanyň öýjükleriniň giň gatlagy ýerleşýär. Olaryň arasynda suwuklyklary<br />
(lateksi) saklaýan mäz öýjükleri bardyr. Olar, adatça, ýekelikde ýerleşýärler ýa-da<br />
köpsanly dykyz toparlara jemlenendirler [13;26].<br />
Türkmenistanda ösýän düwmelini lukmançylyk maksatlary üçin öwrenmeklik<br />
geçen asyryň 90-njy ýyllarynda A.A.Kokanow we başgalar tarapyndan başlanypdyr<br />
[10;9;23-27]. Barlaglaryň netijesinde rutiniň mukdarynyň miwesinde 18,99%-e,<br />
gunçalarynda 30,6%-e deňdigi kesgitlenildi. Şeýle-de bu dermanlyk ösümligiň<br />
gunçalarynda köp mukdarda palmitin turşusynyň (beýleki ýag turşulary bilen<br />
deňeşdirilende), miwelerinde bolsa linol turşusynyň bardygy görkezilýär (Palmitin<br />
turşusy (% hasabynda): miwesinde 21, gunçasynda 51; stearin turşusy: miwesinde 7,<br />
gunçasynda 5; olein turşusy: miwesinde 22, gunçasynda 8; linol turşusy:<br />
miwesinde 49, gunçasynda 23; linolen turşusy: miwesinde 1,7, gunçasynda bolsa 13).<br />
Onuň mikroelement düzümi öwrenilende, jemi 25 sany mikroelement görnüşi ýüze<br />
çykarylyp, şolaryň 12 sany görnüşiniň köp mukdardadygy kesgitlenildi. Ol<br />
mikroelementlere aşakdakylar degişlidir, ýagny magniý mikroelementi: miwesinde<br />
(% –hasabynda) 0,26, gunçasynda 0,345; kalsiý: miwesinde 0,65, gunçasynda 0,699;<br />
alýuminiý: miwesinde 1,3x10 -2 , gunçasynda 1,04x10 -2 ; demir: miwesinde 6,5x10 -3 ,<br />
gunçasynda 6,9x10 -3 ; marganes: miwesinde 4,6x10 -3 , gunçasynda 4,83x10 -3 ;<br />
mis: miwesinde 9,75x10 -4 , gunçasynda 1,04x10 -3 ; hrom: miwesinde 1,3x10 -5 ,<br />
gunçasynda 2,76x10 -5 ; sink: miwesinde 2,6x10 -3 , gunçasynda 4,83x10 -3 ;<br />
kaliý: miwesinde 6,5x10 -3 , gunçasynda 6,9x10 -3 ; natriý: miwesinde 4,6x10 -2 ,<br />
gunçasynda 4,83x10 -2 ; bariý: miwesinde 6,5x10 -4 , gunçasynda 6,9x10 -4 ;<br />
fosfor: miwesinde 0,325, gunçasynda 0,48 [25].<br />
Düwmeliniň miwesiniň ýetişişine baglylykda ýag turşularynyň we olaryň<br />
düzümleriniň üýtgemesinde fosfolipidleriň orny uludyr [31].<br />
35
Himiki düzüminiň köpdürlüligi düwmeliniň lukmançylyk amalynda<br />
ulanylyşynda köp täsirli häsiýetlere eýe bolmagyny şertlendirýär. Ondan alynýan<br />
derman serişdeleri 50-den gowrak keselleri bejermekde ulanylýar (1-nji<br />
görkeziji) [10;9;17;23;30-33;40;41-43].<br />
Kardiologiýada düwmeliniň dermanlary bejergi hökmünde ulanylanda, olaryň,<br />
esasan, gipotenziw gan damarlarynyň diwarlaryny berkitmeklik, kapillýarlaryň<br />
geçirijiligini ýokarlandyrmak ýaly häsiýetleri göz öňünde tutulýar [40].<br />
Pulmonologiýa kesellerinde mikroblara garşy täsirleri ýüze çykarmaklyk bejergisinde<br />
ulanylýar [42]. Iç kesellerinde düwmeliniň dermanlarynyň ulanylmagy özüniň gowy<br />
netijelerini berýär. Bu derman serişdeleri öt bölüp çykaryjy, aşgazan ýaralaryny bitiriji<br />
(düzümindäki flawonoid maddalary aşgazan diwarynyň biohimiki hadysalaryna<br />
gatnaşýarlar), böwrekde reabsorbsiýa täsir etmekligiň hasabyna diurezi güýçlendirip<br />
bilýärler [15]. Endokrinologiýada süýji keselini bejermekde ulanmaga flawonoidleriň<br />
gipoglikemiki täsirleri ýüze çykaryp bilmekleri esas döredýär [27]. Hirurgiýa<br />
kesellerinde düwmeliniň dermanlarynyň mikroblara garşy, gan damarlarynyň<br />
diwarlaryny berkidiji, ýaralarda regenerasiýa hadysalarynyň geçmegine ýardam beriji<br />
täsirleri ulanylýar [41-43]. Ginekologiýada ýatgydan gan akmalarynyň öňünalyjy<br />
serişde hökmünde peýdalanylýar [42]. Deri kesellerinde mikroblara garşy we<br />
immunomodulirleýji täsirlerine esaslanylýar [15]. Onkologiýa kesellerinde öňünalyjy<br />
serişde hökmünde ulanylyp, çiş öýjükleriniň ösüşini togtadyjy, radioprotektop täsirleri<br />
hasaba alynýar [42]. Ýokanç kesellerde esasy bejergileriň düzüminde ulanylanda,<br />
immunomodulirleýji ukybynyň hasabyna bejerginiň täsirliligini ýokarlandyrýar [30].<br />
Gulak-burun-bokurdak (GBB) kesellerinde düwmeliniň jöwheri ulanylanda bejerginiň<br />
täsiri ýokarlanýar (mikroblara garşy täsirlerine esaslanylýar) [4]. Hirurgiki<br />
stomatologiýada bejergi hökmünde ulanylanda düwmeliniň dermanlarynyň mikroblara<br />
garşy täsirleri esasy orny eýeleýär [10]. Oftalmologiýada gözüň ownuk gan<br />
damarlarynyň geçirijiligini kadalaşdyrýar we gan inmeleriniň öňüni alýar [31].<br />
Rewmatologiýa kesellerinde bolsa, bedende autoimmunitetiň döremegine garşy täsiri<br />
ýüze çykarýar [43].<br />
Düwmeli şu günki güne çenli dürli ýurtlaryň halk lukmançylygynda hem<br />
giňden ulanylyp gelnipdir.<br />
Hytaýda düwmeliniň demlemeleri we melhem dermanlary ganakmalaryň dürli<br />
görnüşlerinde (içki we daşky), stenokardiýada, ateroskleroz kesellerinde, mikrobly<br />
ekzemalarda, süýji keselinde, gipertoniýada, myşýak birleşmeleri, salisilatlar bilen<br />
zäherlenmelerde bejergi hökmünde ulanylypdyr we oňat netijeler gazanylypdyr.<br />
Koreýada bu derman ösümliginiň jöwherinden ýatgy gan akmalarynyň we insultlaryň<br />
öňünalyjy serişde hökmünde peýdalanypdyrlar. Wýetnamda bolsa onuň miwelerinden<br />
taýynlanan demleme aşgazanyň ýara-baş kesellerini, ýagyr ýaralaryny bejermekde we<br />
agyr keselleri geçirenden soňra horlanan näsaglaryň immun ulgamynyň işini<br />
dikeltmekde gowy derman hasaplanypdyr [41-43]. Orsýetde düwmeliniň jöwheri iriňli<br />
we trofiki ýaralary bejermekde, ýatgy gan akmalarynyň öňüni almakda<br />
ulanylypdyr [17;33;40].<br />
Türkmenistanda onuň jöwherini aşgazanyň ýara-baş kesellerinde, ekzemalarda,<br />
ýanyk ýaralarynda bejergi maksatlary üçin ulanmaklyk maslahat berlipdir [9;23].<br />
36
Düwmeliniň lukmançylyk amalynda ulanylýan ýerleri<br />
1-nji görkeziji<br />
Lukmanзylykda ulanylэan esasy ugurlary we kesel<br />
görnüşleri<br />
Kardiologiэa:<br />
Stenokardiэa, gipertoniэa, ateroskleroz keselleri, beэni<br />
gan aэlanyşygynyň bozulmalary, gan damarlarynyň<br />
diwarlarynyň sklerotiki özgermelerinde;<br />
Pulmonologiэa:<br />
Цэken sowuklamalarynda (pnewmoniэalarda), цэken<br />
inçekeseliniň hatda gijikdirilen ýagdaýlarynda, könelişen<br />
gury plewritlerde;<br />
Iз keselleri:<br />
Aşgazanyň we onkibarmak içegäniň ýara-baş keselinde,<br />
gastritde we agyryly iзsanjyda, bцwrek kesellerinde,<br />
bagyr kesellerinde, içgeçmelerde, sepsisde, myşýak<br />
birleşmeleri, salisilatlar bilen zäherlenmelerde;<br />
Endokrinologiэa:<br />
Süýji keseliniň irki döwürlerinde;<br />
Hirurgiэa keselleri:<br />
Babasil, tromboflebit, gan damarlarynyň diwarlarynyň<br />
zeperlenmesinde, I, II we III derejeli эanyklarda,<br />
furunkullarda we karbunkullarda, sowugalmalarda, iriňli<br />
ýaralarda, paraproktitlerde, ýeňil we orta derejedäki<br />
эaralanmalarda, ýümşak dokumalaryň ýenjilmesinde,<br />
эagyr эaralarynda;<br />
Ginekologiэa:<br />
Эatgy gan akmalarynda;<br />
Deri keselleri:<br />
Trofiki başlarda, ekzemalarda, pis kesellerinde, saçyň<br />
düşmeginde, gemorragiki diatezlerde, deriniň<br />
inзekeselinde, psoriaz keselinde;<br />
Onkologiэa kesellerinde:<br />
Bokurdak dьwnьginde, miomalarda, mastitlerde,<br />
şöhle keselinde;<br />
Эokanз kesellerde:<br />
Garyn garahassalygynda, цrgьnli garahassalykda,<br />
bagryň wirusly gepatitlerinde, glist inwaziýalarynda,<br />
kömelejikleriň döredýän kesellerinde, deriniň menekli<br />
lişaýlarynda, dizenteriýada;<br />
GBB kesellerinde:<br />
Otitlerde, tonzillitlerde, faringitlerde, gaэmaritlerde;<br />
Hirurgiki stomatologiэa:<br />
Эьz-äň sebitiniň iriňli ýaralarynda;<br />
Oftalmologiэa:<br />
Göz torjagazynyň ownuk gan damarlarynyň çeýeliginiň<br />
peselmelerinde, olaryň degenerasiýalarynda,<br />
kapillýarotoksikozlarynda, keratitleriň dürli<br />
görnüşlerinde, iriňli iridosiklitlerde, göz gabagynyň<br />
wirusly gaэnaglamasynda;<br />
Rewmatologiэa:<br />
Guragyryda, obliterirlenэдn endoartritlerde;<br />
Derman görnüşleri<br />
1. Gerdejikler görnüşinde<br />
(rutin, kwersitin);<br />
2. Jцwher;<br />
3. Gaэnatma we demleme;<br />
1. Jцwher;<br />
2. Gaэnatma we demleme;<br />
1. Demleme;<br />
2. Gerdejikler we ьrgьn<br />
görnüşindäki dermanlar;<br />
1. Demleme we ьrgьn<br />
görnüşindäki dermanlar;<br />
1. Jцwher;<br />
2. Melhem görnüşi;<br />
1. Gerdejikler görnüşinde<br />
(rutin, kwersitin);<br />
2. Demleme;<br />
1. Jцwher;<br />
2. Demleme;<br />
1. Jцwher;<br />
2. Demleme;<br />
1. Rutin, kwersitin<br />
gerdejikleri görnüşinde;<br />
1. Jцwher;<br />
1. Jцwher;<br />
1. Rutin, kwersitin<br />
gerdejikleri görnüşinde;<br />
1. Rutin, kwersitin<br />
gerdejikleri görnüşinde;<br />
2. Demleme;<br />
3. Jцwher;<br />
Ulanylan<br />
edebiэatlar<br />
[9;23;41-43]<br />
[17;41-43]<br />
[9;23;41-43]<br />
[41-43]<br />
[17;23;40;41-43]<br />
[23;40;41;42]<br />
[17;33;41-43]<br />
[42]<br />
[9;23;30]<br />
[4]<br />
[10]<br />
[31]<br />
[43]<br />
37
Bu derman ösümliginiň ýapraklarynyň himiki düzüminde protistosid häsiýetli,<br />
miwelerinde bolsa bakteriýalara garşy (olar altynsow stafilakoklary we içege<br />
taýajyklaryny öldürýärler) maddalaryň bardygy kesgitlenipdir.<br />
Düwmeliniň jöwheriniň stafilakoklaryň we içege taýajyklarynyň ösüşini<br />
peseldýändigi, Candida albiсans mikroorganizmlerine bolsa täsir etmeýändikleri<br />
kesgitlenilipdir. Bu derman serişdesiniň mikroba garşy täsiri 5 mg (gury madda<br />
hasabynda) mukdarda ýüze çykyp başlapdyr, mukdarynyň artmagy bilen bolsa<br />
mikroblara täsiri hem ýokarlanypdyr. Mysal üçin, 5 mg mukdarynda altynsow<br />
stafilakoklaryň ösüşiniň saklanýan sebitiniň diametri 16 mm-e, 10 mg mukdarynda<br />
bolsa bu görkeziji 28 mm-e deň bolupdyr. Ýöne düwmeliniň jöwheriniň mukdarynyň<br />
artdyrylmagynyň dowam etdirilmegi onuň mikroblara garşy täsiriniň ýokarlanmagyna<br />
getirmändir. Air ösümliginiň (Acorus calamus L.) ýagy bilen düwmeliniň jöwheriniň<br />
1:1 gatnaşygyndaky toplumy ýokarda getirilen test mikroorganizmleriniň<br />
(stafilakoklara, içege taýajyklaryna, Candida albicans mikroorganizmlerine) ählisine<br />
birmeňzeş derejede mikroblara garşy täsirini görkezýändigini, olaryň<br />
1:4 gatnaşygyndaky toplumlarynda bolsa Candida albicans mikroorganizmlerine bolan<br />
mikroblara garşy täsirleriniň peselýändigini barlaglaryň netijesinde ýüze<br />
çykarypdyrlar. Şeýle-de düwmeliniň (Sophora japonica L.) jöwheriniň we air<br />
ösümliginiň (Acorus calamus L.) ýagynyň 20-den gowrak paradontoz keselli<br />
näsaglaryň agyz boşlugyndan alnan mikroorganizmleriň toplumlaryna garşy täsiri<br />
öwrenilipdir. Ol mikroorganizmleriň toplumlarynyň düzümini 70% ýagdaýda<br />
stafilakoklar we streptokoklar, 50% ýagdaýda grammotrisatel taýajyklar,<br />
30% ýagdaýda bolsa esasy düzüm böleklerini hamyrmaýa kybapdaş kömelejikler<br />
düzüpdir. Geçirilen barlaglaryň netijelerine görä, düwmeliniň jöwheri bilen air<br />
ösümliginiň ýagy bilelikde kombinirlenen görnüşinde näsaglaryň agyz boşlugynyň,<br />
keselli dişleriniň patologiki jübülerinden alnan mikroorganizmleriň toplumyna garşy,<br />
mikroblara garşy täsirlerini görkezip bilýändikleri kesgitlenipdir [19].<br />
Flawonoid maddalarynyň fungistatik we fungisit täsirleriniň bardygy, ýöne<br />
olaryň bu häsiýetleriniň aýratyn maddalaryň däl-de, olaryň toplumlarynyň hasabyna<br />
ýüze çykýandyklary ylymda öwrenilendir [15].<br />
Düwmeliniň “Soforin” atly dermany trofiki we iriňli ýaralary bejermeklik üçin<br />
niýetlenilip, beýleki dermanlardan tapawutlylykda (furasillin, Wişnewskiý melhemi)<br />
ýaranyň töweregindäki nekrotiki elementleriň basym aýrylmagyna, işjeň<br />
granulirlenme hadysasynyň geçmegine we bedeniň immun ulgamynyň işjeňligine<br />
oňaýly täsir edipdir [20].<br />
Türkmenistanyň Milli derman serişdeleri institutynda düwmeliniň<br />
miwelerinden bölekleýin goýmak usuly bilen taýýarlanan jöwheriniň farmakologiki<br />
we toksikologiki häsiýetleri öwrenilipdir. Netijede, ondan alnan jöwheriň<br />
farmakopeýa talaplaryna doly gabat gelýändigi subut edilipdir (3-nji surat) [26].<br />
Ýapon soforasynyň jöwheri çagalarda gulagyň otitlerinde ýokary bejerijilik<br />
ukybyny ýüze çykarýar. Bu usullar boýunça geçirilen bejergilerde mekdep ýaşyna<br />
ýetmedik çagalaryň arasynda adaty bejergi bilen deňeşdirilende, olaryň 1,5 gün ir<br />
sagalýandygyny, mekdep ýaşly çagalaryň arasynda bolsa adaty bejergi bilen<br />
deňeşdirilende 1,4 gün ir sagalýandygyny gözegçilikler görkezýär [4].<br />
38
Ýüz-äň sebitiniň kesellerini<br />
bejermeklikde ýerli düwmeliniň<br />
jöwherini ulanmaklyk özüniň oňat<br />
netijesini beripdir. Hassahana şertlerinde<br />
ýörite näsaglaryň barlag toparlarynda<br />
bejergide furasillin ergininiň ýerli<br />
düwmeliniň jöwheri bilen çalşylmagy<br />
netijesinde alnan maglumatlardan<br />
görnüşi ýaly, onuň ähmiýetli kesel<br />
bejeriş täsirleriniň ýüze çykarylandygy<br />
subut edilipdir. Bu derman serişdesi<br />
ulanylan toparda agyz boşlugynyň<br />
iriňli ýaralarynyň adaty bejergidäki<br />
(Wişnewskiý melhemi, Lewomekol<br />
melhemi, furasillin ergini 1:5000, natriý<br />
hloridiniň gipertoniki ergini, 0,5%-li<br />
permanganat kaliý ergini, 3%-li perekis<br />
wodorod ergini ulanylandaky bejergiler<br />
göz öňünde tutulýar) topar bilen<br />
deňeşdirilende 1-2 gün çalt we hiç<br />
hili beterleşmesiz bitýändigi ýüze<br />
çykarylypdyr. Şeýle-de bejerginiň<br />
dowamynda näsaglarda ganyň, peşewiň<br />
3-nji surat<br />
we bagryň biohimiki görkezijileriniň<br />
barlaglary gemoglobiniň, timolyň, sink sulfatynyň mukdarlarynyň belli bir çäklerde<br />
saklanýandygyny görkezýär, bu bolsa onuň goşmaça täsirleri ýüze çykarmaýandygyny,<br />
bejerginiň düzüminde ulanylanda bolsa adaty dermanlar bilen utgaşýandygyny<br />
hem-de hassalar tarapyndan kanagatlanarly kabul edilýändigini görkezýär [10].<br />
Şeýlelikde, geçirilen barlaglaryň esasynda Türkmenistanyň şertlerinde<br />
düwmeliniň lukmançylyk amalynyň dürli ugurlarynda, giňden ulanmak mümkinçiligi<br />
açylýar. Şol maksatlar bilen Türkmenistanyň çäklerindäki ösýän ýerli düwmelini<br />
öwrenmeklik döwrebap meseleleriň biridir.<br />
Netije:<br />
1. Düwmeliniň himiki düzüminiň köpdürlüligi esasynda onuň köptaraplaýyn<br />
täsiri ýüze çykaryp bilýändigi, özi hem onuň käbir bejeriji täsirleriniň aýratyn düzüm<br />
bölekleri görnüşinde däl-de, eýsem toplumlar görnüşinde döreýändigi<br />
aýdyňlaşdyryldy.<br />
2. Bu derman ösümliginiň Türkmenistanda tebigy ätiýaçlyklarynyň köpdügi<br />
olaryň senagat maksatlary üçin islegleri doly kanagatlandyryp bilmegine mümkinçilik<br />
berýär.<br />
3. Düwmeliniň dermanlary bejergi maksatlary üçin ulanylanda, näsagda<br />
39
goşmaça täsirleriň ýüze çykmaýanlygy, bejerginiň düzüminde ulanylýan beýleki<br />
derman serişdeleri bilen oňat utgaşýanlygy, adam bedeni üçin zyýansyzdygy onuň<br />
dermanlyk ähmiýetini ýokarlandyrýar.<br />
Türkmenistanyň Milli derman<br />
serişdeleri instituty<br />
Kabul edilen wagty<br />
2008-nji ýylyň<br />
8-nji oktýabry<br />
EDEBIÝAT<br />
1. Berdimuhamedow G. Türkmenistanda Saglygy goraýşy ösdürmegiň ylmy esaslary.<br />
Aşgabat: Ylym, 2007.<br />
2. Berdimuhamedow G. Türkmenistan – Sagdynlygyň we ruhubelentligiň ýurdy. Aşgabat:<br />
Türkmen döwlet neşirýat gullugy, 2007.<br />
3. Авазходжаев М.Н., Мусаев Н.А. и др. Содержание рутина в вегетативных органах<br />
sophorae japonicae L. Узбекский биологический журнал. №4, 1991.<br />
4. Altyýew T., Gurbandurdyýew A. Çagalarda otitleri bejermekde düwmeliniň ulanylyşy.<br />
Türkmenistanyň lukmançylygy. №1, 2008.<br />
5. Артамонова Н.А., Бурковская Л.Ф. и др. Пигменты и витамины листьев<br />
некоторых растений семейства бобовых. Химия природных соединений. №4, 1987.<br />
6. Ахмедходжаева Н.М., Свечникова А.Н. и др. К вопросу определения флавоновых<br />
соединений в плодах софоры японской. Фармация. №5, 1986.<br />
7. Ахмедходжаева Н.М., Свечникова А.Н. и др. Определение производных<br />
кемпферола в настойке софоры японской. Химико-фармацевтический журнал.<br />
№12, 1983.<br />
8. Ахмедходжаева Н.М., Свечникова А.Н. Производные кемпферола из плодов<br />
софоры японской. Химия природных соединений. №1, 1983.<br />
9. Аширова А.А. Лекарственные растения флоры Туркмении, применяемые в<br />
народной медицине. Ашгабат, 1992.<br />
10. Aşyrow A., Kokanow A. we başg. Düwmeliniň ýüz-äň ulgamyndaky iriňli ýaralary<br />
bejermekde ähmiýeti. Türkmenistanyň lukmançylygy. №4, 2003.<br />
11. Барнаулов О.Д., Маничева О.А. и др. Сравнительная оценка влияния<br />
флавоноидов на образование экспериментальных деструкций желудка у мышей.<br />
Химико-фармацевтический журнал. №11, 1984.<br />
12. Bognar R., Szabo V., Farkas – Szabo L. Uber das rutin und Abe rein neues rutin<br />
vorkommen. Изв. хим. ин-та Болгар. АН. №3, 1955.<br />
13. ВФС 43–2–99. Плоды софоры японской. Ашгабат, 1999.<br />
14. Генкина Г.Л., Шакиров Т.Т. Хромато – спектрофотометрическое определение<br />
рутина в бутонах sophora japonica. Химия природных соединений. №3, 1973.<br />
15. Георгиевский В.П., Комисаренко Н.Ф. и др. Биологически активные вещества<br />
лекарственных растений. Новосибирск, 1990.<br />
16. Гончаренко А.К., Шебанова С.Т. и др. Исследование экстракции флавоноидов<br />
на полупромышленной установке. Химико-фармацевтический журнал. №1, 1973.<br />
17. Гринкевич Н.И., Ладыгина Е.Я. Фармакогнозия. Атлас. М., 1989.<br />
18. Гришковец В.И., Горбачева Л.А. Весовой и спектрофотометрический методы<br />
количественного определения тритерпеновых гликозидов в плодах sophora<br />
japonica и других растениях. Химия природных соединений. №1, 1997.<br />
40
19. Данилевский Н.Ф., Антонишин Б.В. Антимикробная активность настойки<br />
софоры японской и эфирного масла аира тростникового. Микробиологический<br />
журнал. №5, 1982.<br />
20. Дрозд Г.А., Горбачева Л.А. Фармакогностическо-иммунологическое изучение<br />
плодов софоры японской. Фармация. №1, 1994.<br />
21. Земцова Г.Н., Дмитриев А.Б. Сравнительная оценка методов определения суммы<br />
флавоноидов в “Р” витаминном комплексе. Химико-фармацевтический журнал.<br />
№6, 1987.<br />
22. Иванов Л.В., Хаджай Я.И. и др. Сродство к биомембранам и некоторые<br />
особенности фармакокинетики соединений флавоноидной природы.<br />
Химико-фармацевтический журнал. №2, 1992.<br />
23. Каррыев М.О. Лекарственные растения Туркменистана. Ашгабат, 1996.<br />
24. Касумов М.А. Изучение красящих свойств плодов софоры японской.<br />
Биологические науки. №2, 1979.<br />
25. Коканов А.А., Джумаев А.Р. и др. Изучение различных органов софоры<br />
японской, произрастающей на территории Туркменистана. Здравоохранение<br />
Туркменистана. №3, 1999.<br />
26. Коканов А.А., Караджаев Ш.К. и др. Фармакохимические аспекты изучения<br />
местного вида софоры японской как перспективного лекарственного растения.<br />
Здравоохранение Туркменистана. №1, 2002.<br />
27. Коканов А.А., Онов А.О. Некоторые перспективные лекарственные растения<br />
семейства бобовых, произрастающие на территории Туркменистана.<br />
Здравоохранение Туркменистана. №1, 1998.<br />
28. Komatsu M. et. al. Studies on the Constituenes Sophora Species. X. Constituents of<br />
the Root of Sophora japonica L. МРЖ. №11, 1976.<br />
29. Кугач В.В., Никульшина Н.И. и др. Лекарственные формы флавоноидов.<br />
Химико-фармацевтический журнал. №8, 1988.<br />
30. Мавланов К.Х., Мурадназарова Т.Б. и др. Особенности влияния природных<br />
флавоноидов – рутина и кверцитина на некоторые клинико-иммунологические<br />
показатели острого вирусного гепатита “В” у детей. Здравоохранение<br />
Туркменистана. №2, 1995.<br />
31. Мазулин А.В. Получение и исследование лекарственных форм флавоноидов для<br />
лечения заболевания глаз (Автореф. канд. дисс.). М., 1985.<br />
32. Martin Panizo F., Acebal B. Ectudios sorbe oxiflavonois. 1. Extraccionde tetro-ypentaoxiflavonos<br />
de diversas plantos espanolas. An. Real. Sci. espanola fis y guim.<br />
B. 51. N11, 1955.<br />
33. Муравьева Д.А. Фармакогнозия. М., 1978.<br />
34. Мухаммедова Х.С., Глушенкова А.И. Фосфолипиды зрелых семян sophora<br />
japonica. Химия природных соединений. №4, 1997.<br />
35. Симонян А.В., Шинкаренко А.Л. и др. Определение флавоноидов в некоторых<br />
фармацевтических препаратах. Фармация. №4, 1973.<br />
36. Tadahiro Takeda. et. al. New isoflavone glikozides from the woods of sophora<br />
japonica. Phytochemistry. №16, 1977.<br />
37. Точкова Т.В. Аналитические исследования препаратов и растительного сырья,<br />
содержащих флавонолы (Автореф. канд. дисс.). Харьков, 1984.<br />
38. Турсунов Т.Т. Интродукция редких среднеазиатских видов рода софора в<br />
условиях ботанического сада АН УзССР. Узбекский биологический журнал.<br />
№4, 1986.<br />
41
39. Фетхуллина Г.А., Буленков Т.И. Спектрофотометрическое определение<br />
флавонолов и изофлавонов в настойке софоры японской. Фармация. №2, 1984.<br />
40. Шретер А.И., Муравьева Д.А. и др. Лекарственная флора Кавказа. М., 1979.<br />
41. htt: //design-kostuma.ru/page 22;<br />
42. htt: //moroznik-fito.ru/Sofora.html;<br />
43. htt: //travi.moroznik-fito.ru/Sofora.html;<br />
А.А.Коканов, М.К.Ханов<br />
МЕДИЦИНСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ СОФОРЫ ЯПОНСКОЙ<br />
Большую группу биологически активных веществ составляют флавоноиды. В<br />
современной фармацевтической промышленности при изготовлении готовых<br />
лекарственных форм применяются такие флавоноиды, как рутин, кверцитин и др.<br />
Одним из лекарственных растений, в химическом составе которого имеются<br />
флавоноидные вещества, является софора японская (Sophora Japonica L., “Düwmeli<br />
agajy”) семейства Fabaceae (Leguminosae).<br />
В медицинской практике разнообразность химического состава софоры<br />
японской обуславливает множественность её применения. Получаемые из растения<br />
лекарственные средства применяются при лечении свыше 50 видов заболеваний.<br />
Особое значение препаратов на основе софоры японской состоит в том, что они не<br />
оказывают побочных действий на организм, безопасны, совместимы с другими<br />
лекарственными средствами.<br />
Показаны достижения как зарубежных, так и туркменских ученых по созданию<br />
на основе софоры японской различных лекарственных форм. Вместе с тем отмечается,<br />
что изучение особенностей софоры японской, произрастающей в Туркменистане,<br />
начато сравнительно недавно (90-ые года прошлого века) и потому требует<br />
всестороннего обстоятельного исследования в целях создания отечественных<br />
препаратов широкого спектра действия.<br />
A.A.Kokanov, M.K.Khanov<br />
SOPHORA JAPONICA’S MEDICAL SIGNIFICANCE<br />
Flavonoid compounds make a large group of biological active substances. Such<br />
flavonoids as routine, kversitin and others are used in the production of medicinal agents<br />
in modern pharmaceutical industry. Sophora Japonica L. Fabaceae (Leguminosae) family is<br />
one of the medicinal plants that have flavonoid substances in its chemical composition.<br />
The variety of chemical composition of Sophora Japonica stipulates variety of its<br />
application in medical practice. Medicinal remedies got from Sophora Japonica are used for<br />
treatment of over 50 diseases. Significance of these medical remedies consists in the<br />
following qualities: they do not have any adverse reaction, they are safe and compatible<br />
with other medicines.<br />
The achievements of foreign and Turkmen scientists in the creation of different<br />
medicinal agents based on Sophora Japonica have been listed in the article. As faras the<br />
study of Sophora Japonica in Turkmenistan started at the end of last century a detailed<br />
investigation is needed to create new varieties of wide-range medicine of local production.<br />
42
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
G.Garryэew<br />
GIŇIŞLIK BABATDA PIKIRLENMÄNI ÇAGALARYŇ KABUL<br />
EDIŞINDE GEOMETRIÝANYŇ ORNY<br />
Täze Galkynyş eýýamynda ýaş nesle maşgalada, çagalar baglarynda, orta<br />
mekdeplerde berilýän terbiýä hem-de her bir dersde berilýän bilime jogapkärli<br />
çemeleşmek mugallymlaryň, terbiýeçileriň esasy wezipesidir, зьnki ertirki gün öz<br />
kärini söýýän, durmuş bilen baglanyşykly her bir meseläni çözmegi başarýan ýaşlary<br />
ýetişdirmek üçin çagalar baglarynda we orta mekdeplerde geçirilýän okuwlaryň<br />
göwnejaý bolmalydygy öz-özünden düşnüklidir.<br />
Çaga durmuşda üçölçegli giňişlikde ýaşaýar, terbiýelenýär, oýnaýar, bilim<br />
alýar. Onuň oýnawaçlary üçölçegli jisimler. Çagalar mekdebe barmazdan has öň<br />
kublary, parallelepipedleri, şarlary synlaýarlar we elläp görýärler. Bu bolsa çagalarda<br />
giňişlik babatda düşünjäniň irki döwürlerde emele gelýändigine şaýatlyk edýär.<br />
Diýmek, çagalar bizi gurşap alýan GEOMETRIÝANYŇ içinde terbiýelenýärler.<br />
Geometriýa çagalaryň logiki pikirlenmesini hem-de giňişlikde göz öňüne<br />
getirmesini ösdürýär, bu bolsa beýleki dersleri gowy цwrenmek ьзin zerurdyr.<br />
Geometriэa bizi gurşap alýan giňişligiň göwrüm hem-de mukdar<br />
gatnaşyklaryny öwrenýär. Diэmek, geometriэa bizi giňişlik bilen tanyşdyrýar.<br />
“Tekizlikde geometriýa” – emeli zatdyr, umuman, galyňlygy bolmadyk,<br />
ikölçegli zat ýokdur, aslynda ol üçölçegli geometriýanyň howaýylaşdyrylmagydyr.<br />
Stereometriýanyň birinji aksiomasynda şeýle diýilýär: Giňişlikdäki islendik tekizlikde<br />
planimetriýanyň ähli aksiomalary ýerine ýetýär. Diэmek, planimetriэa –<br />
– stereometriýanyň diňe bir bölegidir. Şol sebäpli hem çagalara diňe ikölçegli<br />
şekilleri öwretmek kemçilikdir. Ьзцlзegli jisimlerde ýerleşen ikölçegli figuralary<br />
öwretmek bolsa artykmaçlykdyr.<br />
Geometriэanyň ders hökmündäki mümkinçiliklerini doly amala aşyrmak üçin<br />
okuwça berilýän maglumat onuň ýaşyna, okatmagyň maksadyna laэyk gelmelidir.<br />
Okatmagyň usuly we mazmuny bolsa çaganyň dünýä düşünişine esaslanmalydyr. Şol<br />
sebäpli hem çaganyň daşky dünýäni kabul edişine esaslanэan usuly ulgamy saэlap<br />
almaly.<br />
Bu meseläni çözmekde geometriýanyň mümkinçilikleri köpdür. Geometriýa öz<br />
tebigatyna mahsus hakyky giňişligi şöhlelendirmдge esaslanyp, logikany aýdyňlyk,<br />
umumyny hususy, howaýyny anyk bilen utgaşdyrýar. Bularyň barysy geometrik<br />
usulyň manysyny düzýär.<br />
Geometriэa-umumyadamzat medeniýetiniň öwüşgünidir.<br />
Geometriýanyň käbir teoremalary dünýä medeniýetiniň gadymy ýadygärlikleridir.<br />
Geometriэa adamzadyň diňe bir subutly iş ýüzündäki zerurlygyndan dдl-de, eэsem ruhy<br />
zerurlygyndan hem dцrдndir. Çagalykdan başlap geometriýany ünsli öwrenseň,<br />
43
töwerek-daşymyzyň ähli ýerinde ruhuňa-ruh goşjak, seniň Dünýä baradaky düşünjäňi<br />
beýgeltjek, seni aňly-düşünjeli şahsyýet edip ýetişdirijek pikirler aňyňa girer.<br />
Geometriýanyň taryhy diňe bir adam aňynyň ösüşini aňlatmaýar. Geometriýa<br />
köpden bäri bu pikiri hereketlendirýän güýçli guraldyr. Birnäçe müň ýyl mundan ozal<br />
ýüze çykan we Keploryň kanunlary bilen üsti ýetirilen konik kesikler taglymaty<br />
adamzady kosmosa uзurdy (ine, geometriýanyň amaly we iş ýüzündдki ähmiýeti).<br />
Geometriýa adamy ruhy taýdan terbiýelemegiň hem serişdesidir, çünki geometriýanyň<br />
ylmy we ahlak esasy, ýagny ähli tassyklamalaryň subut edilýändigi muny tassyklaýar.<br />
Geometrik mazmunly meseleleri зagalar baglarynda mukdaryna (kцp, az, deň),<br />
ýerleşişine (ýokarda, aşakda, çepde, sagda), ululygyna (meэdany uly, meэdany kiзi),<br />
gцwrьmine (uly gцwrьmli, kiзi gцwrьmli), görnüşine (meňzeş, meňzeş däl, başga<br />
görnüşde) gцrд deňeşdirmek arkaly цwredip bolar.<br />
Зagalar baglarynda bilim we terbiýe, esasan, gös-göni çaganyň gözüniň<br />
alnynda ýerine ýetirilýän oýunlar arkaly berilmelidir. Başgaça aэdylanda, зagalar<br />
oэun arkaly terbiэelenэдrler we olaryň dьnэд bilen tanyşlygy oэundan başlanýar.<br />
Çagalar bagynda “Geometriýa dünýäsi” bilen tanyşdyrylmagy olaryň gelejegi<br />
ьзin has hem дhmiэetlidir. Çagalar oýun oýnanlarynda GEOMETRIÝA bilen<br />
gös-göni giňişlikde tanyşýarlar. Çagalaryň geometrik şekilleri oýnawaja derek<br />
oýnamagy bolsa olaryň giňişlik babatda pikirlenmesiniň ýaşlykdan kemala gelmegine<br />
we цsmegine getirэдr. Bu bolsa planimetriэa girizilmegi zerur bolan FUZIONIZM<br />
(utgaşdyrma) usulynyň özenidir.<br />
Зagalar başlangyз synplarada geometrik maglumatlary öwrenmek bilen, öz<br />
geometrik düşünjeleriniň goruny artdyrýarlar, käbir ululyklar bilen (uzynlyk, perimetr,<br />
meýdan) tanyşýarlar, enjamlar bilen (çyzgyç, sirkul, burçluk, transportir) işlemek<br />
endiklerini öwrenýärler, geometrik adalgalary özleşdirýärler.<br />
Başlangyç synplarda geometrik maglumatlar aэratyn bцlьm hцkmьnde<br />
gцrkezilmeэдr. Şeýle-de bolsa, oňa bölüm hökmünde garap, onuň matematikanyň<br />
beýleki bölümleri bilen, esasanam, arifmetika bilen baglanyşygyny nygtamak<br />
zerurdyr. Baglanyşygyň esasynda san bilen geometrik figurany baglanyşdyrmak<br />
mümkinçiligi ýatýar. Bu bolsa san, sanlaryň häsiýetleri we olaryň üstünde geçirilýän<br />
amallar öwredilende figuralary peýdalanmaga we tersine, geometrik figuralaryň<br />
häsiýetleri öwrenilende sanlardan peэdalanmaga mьmkinзilik berэдr.<br />
Okuwзylar 1-3-nji synplarda эцnekeэ geometrik figuralar bolan kesim,<br />
üçburçluk, dörtburçluk bilen ýüzleý tanyşdyrylýar. Olar üçburçlugyň we<br />
dörtburçlugyň elementleriniň atlaryny özleşdirýärler, olary tanamagy öwrenýärler.<br />
Kesimleri üçburçluklary, dörtburçluklary çyzmagy, olary ölçemegi, üçburçluklaryň we<br />
dörtburçluklaryň perimetrlerini hasaplamagy öwrenýärler.<br />
4-5-nji synplarda başlangyç synplarda berlen maglumatlary has hem<br />
çuňlaşdyryp özleşdirýärler. Şonuň üçin hem bu synplarda öwrenilýän matematikanyň<br />
“Aýdyň geometriýa” (Rusзasy: Наглядная геометрия) diэip atlandyryp boljak<br />
geometrik maglumatlar toplumynyň mazmunyny kesgitlemek ьзin geometriýanyň<br />
sistematik kursy öwrenilip başlananda okuwçylaryň nдmeden kynзylyk зekэдndigini<br />
anyklamak zerurdyr.<br />
“Aýdyň geometriýa” kursunyň maglumatlary girizilende meseleleriň dört<br />
görnüşini (subut etmäge, gurmaga, ölçemäge, hasaplamaga degişli) däl-de, eýsem<br />
44
diňe soňky üçüsini girizmeli. Özünem bu kursy öwrenmekligi ölçemäge degişli<br />
meseleleri girizmekden başlamaly. Uzynlyklary ölçemeklik okuwçylara başlangyз<br />
synplardan hem bellidir. Meýdanlary, göwrümleri we burçlary ölçemekligiň bolsa<br />
durmuşy zerurlykdygyny aýtmak gerek. Şoňa görä-de geometriýa girişi metrik gaby<br />
(gapyrgasy bir birlik bolan kuby) ýasamakdan başlamak amatlydyr. Şonda şeýle kuby<br />
ýasamak üçin tarapy 1 birlik bolan alty sany kwadratyň gerekdigine okuwçylaryň<br />
ünsüni çekmek zerurdyr. Eýýäm şu mysaldan hem “Aýdyň geometriýa” kursunyň<br />
alamatlary gцrnьp ugraэar: зagalar цlзeэдrler, зyzэarlar, hasaplaэarlar.<br />
Geometriýanyň sistematik kursuny fuzionistik esasda öwrenmeli. Okuwçylaryň<br />
1-nji – 5-nji synplarda matematika sapaklarynda alan geometrik düşünjelerini,<br />
bilimlerini göz öňünde tutup, 6-njy synpda öwrenilip başlanylýan sistematik geometriýa<br />
kursuny diňe “fuzionizm” ideýasyna ýugurmak arkaly okuwçylaryň giňişlik<br />
düşünjelerini, giňişlik hyýallaryny, giňişlik babatda pikirlenmelerini we pikirleniş<br />
ukyplaryny ösdürip bileris. Olardan Garaşsyz döwletimiz üçin öz kärini söýэдn tehnik,<br />
mehanizator, binagдr taýýarlap bileris. Onuň üçin bolsa geometriýanyň sistematik kursy<br />
öwrenilende geometrik jisimler barada diňe ýatlanylyp geçilmän, eýsem olary her bir<br />
mysalda, her bir sapakda ýerlikli peýdalanmaga çalyşmaly. Bu işler, ikinji tarapdan,<br />
stereometrik materiallar эokary synplarda has ylmy nukdaýnazardan öwrenilende<br />
okuwçylaryň materiallary özleşdirmeklerine ýardam eder.<br />
Mekdepde geometriýanyň sistematik planimetriэa kursuny okatmaklyk:<br />
– planimetriýanyň logiki gurluşy hem-de stereometriýa bilen ýüzleý<br />
tanyşdyrmak;<br />
– tekiz figuralary we olaryň esasy häsiýetlerini öwrenmek;<br />
– simmetriýanyň häsiýetlerini öwrenmek;<br />
– geometrik meseleleri зцzmek ьзin analitik usullary peэdalanmak;<br />
– gurmaga, цlзemдge, hasaplamaga, subut etmдge degişli, şol sanda durmuş<br />
ähmiýetli meseleleri çözmegi öwretmeklik;<br />
– olaryň giňişlik düşünjelerini, giňişlik göz öňüne getirmelerini we hyýallaryny<br />
baýlaşdyrmak, giňişlik babatda pikirlenmelerini we pikirleniş ukyplaryny<br />
ösdürmeklik;<br />
– giňişlik figuralaryny ölçemek, gurmak, şekillendirmek, olaryň modellerini<br />
gurmak we gurnamak endiklerini emele getirmegi göz önünde tutýar.<br />
Geometriýanyň sistematik stereometriэa kursunda bolsa geometrik jisimler we<br />
maglumatlar empirik usulda цwrenilmдn, olara berk ylmy talap bildirilmelidir. Olar<br />
ylmy esasda цwrenilip, ugur alynэan geometrik tassyklamalar berk “matematiki<br />
elekden” geзirilmelidir.<br />
Mekdepde bu kursy okatmagyň esasy maksady oba hojalygynyň dürli<br />
pudaklarynda hem-de dürli medeniýet edaralarynda işlejek ýaşlaryň:<br />
– umumymedeni tehniki derejesini ýokarlandyrmakdan, önümçiligiň<br />
tehnikasyna, tehnologiэasyna we ykdysadyэetine çuňňur düşünmeklerini<br />
gazanmakdan;<br />
– önümçiligiň oýlaptapyjylyk bцleginde olaryň döredijilik işjeňligini,<br />
hyjuwlylygyny artdyrmakdan, olara zähmetiň öňdebaryjy usullaryndan peэdalanmagy<br />
цwretmekden;<br />
– beýleki okuw sapaklaryny üstünlikli özleşdirmeklerine ýardam etmekden;<br />
45
– okuwlaryny dowam etdirmek ьзin dьэpli esas dцretmekden ybaratdyr.<br />
Okuwçylaryň ylmy dünýägaraýşyny ösdürmek üçin geometriэa kursy<br />
mekdepde цwrenilэдn dцwrьnde okuwçylaryň grafik çyzyp biliş ukybyny, olaryň<br />
giňişlik düşünjelerini hem-de giňişlik hyýallaryny ösdürmek maksadalaýykdyr. Şu<br />
ýerden bolsa planimetriýa we stereometriýa kurslaryny şu meselä laýyklykda özara<br />
baglanyşyklykda öwrenmegiň pedagogik nukdaýnazardan zerurdygy gelip çykýar.<br />
Okuwзylarda giňişlik düşünjelerini we hyýallaryny ösdürmegiň nähili usuly<br />
ähmiýeti bolup biler?!<br />
Giňişlik düşünjeleri hem-de giňişlik hyýallary okuwçylaryň bilimleriniň,<br />
başarnyklarynyň we endikleriniň belli bir ulgamyny цzьnde jemleэдr. Olar цwrenilэдn<br />
howaэy geometrik teoriýa garanynda durmuşa has ýakyndyr. Olar daş-töweregi<br />
gurşap alýan obýektlerde bolup geзэдn hadysalara gцzegзilik etmдge hem-de olary<br />
цwrenmдge mьmkinзilik dцredэдrler. Şoňa görä-de planimetrik we stereometrik<br />
materiallary, teoriýany hem-de praktikany özara baglanyşykda öwrenmek<br />
psihologik-pedagogik nukdaýnazardan has netijelidir. Bu ýerde psihologik-pedagogik<br />
hem-de metodologik bahalar gabat gelэдrler, sebдbi bu цzara baglanyşyk mugallyma<br />
okuw wagtynda akyl ýetirişi didaktiki şöhlelendirmäge mümkinзilik berýär. Bu<br />
planimetriýany hem-de stereometriýany özara baglanyşykda öwrenmegiň usuly<br />
esasydyr. Planimetriýa kursy öwrenilende diňe ylmy-geometrik maksatlaryň<br />
gazananlary bilen здklenmek эeterlik dдldir. Bu kurs okuwçylaryň geometrik<br />
intuisiýasy, giňişlik we logiki pikir ýöredişi, geometrik konstruksiýalary gurmaga<br />
ukyby organiki özara baglanyşykda bolar ýaly guralsa, şonda geometriýanyň<br />
цwrenilmeginden garaşylýan netijeleri gazanyp bolar. Muny G.D.Gleýzeriň geçiren<br />
barlaglary hem tassyklaýar.<br />
Her bir зagada mekdebe barmazyndan has öň olaryň daş-töwerek bilen özara<br />
täsirlerinden emele gelen giňişlik babatda pikirlenmesi ýörite okuwlar arkaly<br />
ösdürilmelidir. Bu mesele geometriýanyň mekdep kursunda ikinji derejeli bolmaly<br />
däldir. Bizi gurşap alýan hakyky giňişlikde adamyň ugur tapmagyna эardam edýän<br />
giňişlik babatda pikirlenme meselesi geometriýa dersiniň birinji derejeli wezipesi<br />
bolmalydyr. Edil nokat düşünjesi ýaly, giňişlik düşünjesi hem geometriýanyň<br />
başlangyç düşünjesi bolmalydyr. Şunlukda, okuwçynyň iki adalga, “hakyky” giňişlik<br />
we “geometrik” giňişlik adalgalaryň manysyna oňat aň ýetirmekleri we olary<br />
tapawutlandyryp bilmekleri örän möhümdir.<br />
Зagany matematiki ugra gönükdirmeklik, biziň pikirimizçe, onuň asylky hut<br />
öz giňişlik babatda ugur almasyna (muňa käbir derejede endik, başarnyk, baş alyp<br />
çykmak hem diýip bolar; bu endik dürli zatlar bilen, olary özgerdenlerinde alynýan<br />
geometrik şekiller bilen, цzi hem şol bir wagtda iki we üçölçegli giňişlikde özara<br />
täsiriniň tejribesi hцkmьnde emele gelэдr) esaslanmalydyr. Şunlukda, çaganyň hakyky<br />
giňişlikde uguralma tejribesini umumylaşdyrmak üçin şertleri döretmelidir. Bu<br />
tejribäni matematikany özleşdirenlerinde, aýdyň düşünjelerden howaýy düşünjelere<br />
geçilende, simmetriýa, öwrülme, parallel göçürme ýaly düşünjeler цwrenilende<br />
peэdalanmalydyr.<br />
Çaganyň aňynyň ösmegi üçin ýardam edýän giňişlik babatda pikirlenmäniň<br />
mekdepde pes derejede guralmagy geografiэa, fizika, himiэa, surat, зyzuw,<br />
stereometriэa ýaly dersleriň ýaramaz özleşdirilmegine getirýär.<br />
46
Biz üçölçegli giňişlikde ýaşaýarys, işleýäris. Şol sebäpli hem adamyň hünäri<br />
daşymyzy gurşap alan dünýä bilen, bu dünýädäki zatlar bilen işlemek zerurlygyny<br />
dцredэдr. Gurluşykçy, hirurg, biçimçi, binagär we ş.m. hünärler adamdan hyýaly<br />
giňişlikde oňat ugur almagy başarmak bilen, hyýalyňda giňişlik özgertmelerini<br />
geзirmegi talap edэдr.<br />
Başlangyç bilim – nobatdaky bilim üçin esasdyr. Başlangyç mekdebiň<br />
çagalarynyň ýaşy ony maksadaokgunly adam edip ýetişdirmek üçin, onuň intellektini<br />
ösdürmek üçin has amatlydyr. Giňişlik babatda pikirlenmäni emele getirmek –<br />
– pikirlenmäniň iň mцhьm daýançlarynyň biridir, sebäbi hyýalda döreýän şekiller,<br />
olaryň mazmuny ýönekeý ýatlamadan başlap, howaýy pikir ýöretmä çenli bolan<br />
pikirlenmeleriň esasydyr.<br />
Kiçi ýaşly okuwçylara geometrik maglumatlary öwretmek olaryň giňişlik<br />
babatda pikirlenmesini ösdürmegiň zerur şertidir, ony psihologiýa ylymlarynyň<br />
doktory, professor I.S.Ýakimanskaýa [20] şeýle häsiýetlendirýär: “Giňişlik babatda<br />
pikirlenmäni ösdürmek Okatmagyň ähli basganзaklarynda oňat bilim bermegiň<br />
esasyny düzýär, ol bolsa дhli ylymlarda ulanylэan matematiki amallardan baş alyp<br />
çykmagyň möhüm şertidir. Şeýlelikde, ol adamyň umumy akyl medeniэetini<br />
hдsiэetlendirэдr”.<br />
Kiçi ýaşly okuwçylara geometrik maglumatlary öwretmek, matematiki<br />
nukdaýnazardan seredeniňde, ol orta mekdepde geometriýanyň sistematik kursuny<br />
öwretmäge taýýarlykdyr. Giňişlik babatda pikirlenme – dürli praktiki we teoretik<br />
meseleler çözülýän döwründe giňişlik şekillerini döretmäge we olar bilen işlemäge<br />
mümkinçilik berýän pikirlenmäniň görnüşi. Birnäçe alymlaryň derňewleriniň<br />
netijeleri: orta mekdebi tamamlan okuwçylaryň kцpüsiniň, birinjiden, bilimlerini<br />
dowam etdirmek ьзin, ikinjiden, öz bilimlerini iş ýüzünde barlamak üçin zerur bolan<br />
giňişlik pikirlenmelerini цwrenmдndiklerini gцrkezэдr. Başlangyç synplarda giňişlik<br />
babatda pikirlenmä üns berilmeэändigi hem munuň sebäpleriniň biri hökmünde<br />
görkezilýär.<br />
Häzirki wagtda geometriýa matematikanyň beýleki bölümleri bilen eriş-argaç<br />
bolup ösýär. Geometriýada täze düşünjeleriň emele gelmeginiň we ösmeginiň<br />
çeşmeleriniň biri hem tebigy bilimleriň, fiziki we tehniki bilimleriň meseleleri bolup<br />
durýar.<br />
Takyk tebigat bilimlerini adam biliminiň depesinde durýar. Bu pikiri amala<br />
aşyrmak başardarmyka ýa-da haýsam bolsa bir garşylyga duşularmyka? Bu, elbetde,<br />
gelejegiň, belki, ýakyn gelejegiň meselesidir. Bilşimiz ýaly, geometriýa massasyna,<br />
reňkine we beýleki häsiýetlerine garamazdan, jisimleriň görnüşleri, ölçegleri we özara<br />
ýerleşişleri baradaky ylymdyr. Diňe olary hem däl, geometriýa, olardan başga-da, pikir<br />
ýöretmegi, derňemegi, netije çykarmagy, ýagny logiki hem-de giňişlik babatda, özünem<br />
hut biziň ýaşaýan hakyky dünýämiz babatda pikirlenmegi öwredýär.<br />
Belli bolşy ýaly, matematiki bilimiň, şol sanda geometrik bilimiň maksady diňe<br />
bir delilleriň belli bir toplumyny özleşdirmekden ybarat bolman, eýsem ol<br />
pikirlenmäni we pikirleniş ukybyny hem ösdürmegi göz öňünde tutýar. Şonuň üçin<br />
hem pikirlenmäniň induktiw hem-de deduktiw tapgyrlarynyň sintezi matematiki<br />
bilimiň möhüm bölegi bolup durýar.<br />
Matematiki bilim berlende induktiw tapgyryň esasy terbiýeçilik wezipesi<br />
47
okuwçylara hakykaty duýgy arkaly kabul etmekden, ony ýerlikli ulanmaga özbaşdak<br />
çemeleşmeklige itermekden ybaratdyr. Biziň pikirimizçe, induktiw tapgyr<br />
planimetriýa öwrenilýän döwründe okuwçylary stereometrik materiallar ýa-da<br />
üçölçegli giňişligiň jisimleri bilen tanyşdyrmakdan ybaratdyr.<br />
Planimetriýa bölümini ikölçegli we üçölçegli düşünjeleriň özara baglanyşygy<br />
esasynda öwrenmegiň tamamlanmagy bilen, üçölçegli giňişlik babatda matematiki<br />
pikirlenmäniň induktiw tapgyry tamamlanýar. Stereometriýanyň aksiomalaryny<br />
öwrenip başlamak bilen bolsa üçölçegli giňişlik babatda pikirlenmäniň deduktiw<br />
tapgyryna geçýäris.<br />
Planimetriýa kursuny ikölçegli we üçölçegli düşünjeleriň özara baglanyşygy<br />
esasynda okatmaklyk çagalaryň pikirlenmesini we pikirleniş ukyplaryny şobada bir<br />
gez ýokary galdyrýar diýip bolmaz (sebäbi çaga doglan badyna özbaşdak ýöräp<br />
bilmeýär ahyryn). Okuwçynyň “matematiki pikirlenme ýodasyndan” ilki bilen<br />
pedagogyň goldamagy bilen ýöräp başlajakdygy düşnüklidir. Bu babatda pedagogyň<br />
goldawynyň kemelmegi bilen okuwçynyň özi kem-kemden tekiz figuralardan<br />
üçölçegli giňişlikdäki jisimlere geçip başlar. Şoňa görä-de, ikölçegli we üçölçegli<br />
düşünjeleriň özara baglanyşygy geometriýa sapagyna tapgyrlaýyn girizilýär: ilki<br />
bilen, pedagog tarapyndan bu deliller getirilýär, soňky tapgyrlarda ol okuwçynyň<br />
özbaşdak derňew işiniň dersine öwrülýär. Şeýle çemeleşilende ikölçegli we<br />
üçölçegli düşünjeleriň özara baglanyşygynyň okuwçylaryň giňişlik babatda<br />
pikirlenmesini we pikirleniş ukybyny ösdürmek üçin baý mümkinçilikleri<br />
döretjekdigi düşnüklidir.<br />
Dцwletmдmmet Azady adyndaky<br />
Tьrkmen Milli dьnэд<br />
dilleri instituty<br />
Kabul edilen wagty<br />
2008-nji ýylyň<br />
17-nji oktэabry<br />
48<br />
EDEBIЭAT<br />
1. G.Berdimuhamedow. Eserler эygyndysy. A., 2007.<br />
2. G.Berdimuhamedow. Türkmenistanda saglygy goraýşy ösdürmegiň ylmy esaslary. A., 2007.<br />
3. G.Berdimuhamedow. Halkyň saýlany we ynam bildireni. A., 2007.<br />
4. G.Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr. A., 2007.<br />
5. G.Berdimuhamedow. Täze galkynyş eээamy. A., 2007.<br />
6. G.Berdimuhamedow. Dцwlet adam ьзindir. A., 2008.<br />
7. Garryэew G. Geometrik terminleri düşündirişim // “Tьrkmenistanyň halk magaryfy”,<br />
№8, 1992.<br />
8. Garryэew G. Geometriэadan metodik maslahatlar (7-8 kl). A.: Magaryf, 1995.<br />
9. Garryэew G. Geometrik tablisalara degişli metodik maslahatlar. A.: Magaryf, 1995.<br />
10. Garryэew G. Geometriэadan metodik maslahatlar (7-8 kl), A.: “Magaryf”, 1995.<br />
11. Garryэew G., Ьwdiэew O., Şadurdyэew G. Düşündirişli matematiki sцzlьk, A.:<br />
“Magaryf”, 1991.<br />
12. Гаррыев Г. Опыт развития пространственного мышления учащихся на уроках<br />
геометрии. Сб: Вечерняя школа в системе непрерывного образования. Л., 1991.<br />
13. Гаррыев Г. Фузионизм как принцип интеграции обучения геометрии.<br />
Сб: Проблемы интеграции учебных предметов в современной школе. Л., 1991.<br />
14. Gleэzer G., Garryэew G. Geometriэa. 6 kl (Okuw kitaby). A.: Magaryf, 1992.<br />
15. Gleэzer G., Garryэew G. Geometriэa. 7-8 kl (Okuw kitaby). A.: Magaryf, 1993.
16. Глейзер Г.Д. Методы формирования и развития пространственных представлений<br />
взрослых в процессе обучения геометрии в школе. Докт. дисс. М., 1989.<br />
17. Глейзер Г.Д. Взаимосвязь обучения геометрии и жизненного опыта учащихся<br />
восьмилетней вечерней (сменной) школы. Канд. дисс. М., 1966.<br />
18. Gusew W. A., Gleэzer G. D., Garryэew G. Geometriэadan metodik maslahatlar (6 kl),<br />
A.: “Magaryf”, 1993.<br />
19. Ьwdiэew O., Şadurdyэew G., Garryэew G. Matematiki düşünjeler. A.:<br />
“Magaryf”, 1984.<br />
20. Якиманская И.С. Развитие пространственного мышления школьников.<br />
Москва, 1980.<br />
Г.Гаррыев<br />
РОЛЬ ГЕОМЕТРИИ В ПРОСТРАНСТВЕННОМ ВОСПРИЯТИИ ДЕТЕЙ<br />
Предлагаемая автором статьи геометрическая система основана на развитии<br />
пространственного мышления детей.<br />
В статье отмечается, что для раскрытия наглядности геометрии необходимо<br />
учитывать специфику восприятия детьми окружающей действительности, их<br />
мыслительных способностей.<br />
Автор ясно излагает цели обучения геометрии на различных этапах обучения,<br />
т.е. в детском саду, в начальных классах, в 4-5 классах и на систематических курсах.<br />
Также в статье предлагаются методы обучения разделов геометрии планиметрии и<br />
стереометрии в тесной взаимосвязи друг с другом.<br />
Здесь же автор предлагает ознакомительный материал об изучении<br />
зарубежными учеными идеи фузионизма, который способствует развитию мышления<br />
детей в пространственном плане.<br />
Изучение курсов планиметрии и стереометрии в тесной взаимосвязи друг с<br />
другом позволяет улучшить геометрическую интуицию, пространственное и<br />
логическое мышления учеников, а также развивать их способности для построения<br />
различных конструкций.<br />
G.Garryyev<br />
THE ROLE OF GEOMETRY IN CHILDREN’S SPACE PERCEPTION<br />
The geometrical system proposed by the author of the article is based on the<br />
development of the spatial reasoning of children.<br />
Specificity of children’s perception of the environment and of their thinking abilities<br />
should be taken into consideration for revealing geometric visualisation.<br />
The author states the aims of teaching geometry at different levels of study, i.e. in<br />
kindergarten, at primary school, in the 4 th – 5 th form and at systematic courses and offers<br />
methods of teaching planimetry and stereometry in their close connection with each other.<br />
The article gives information on fusionism which promotes the development of<br />
children’s thinking abilities in spatial aspect.<br />
The study of planimetry and stereometry courses in their close connection with each<br />
other makes it possible to improve geometrical intuition, spatial and logical ways of<br />
thinking of pupils as well as to develop their abilities in building up different constructions.<br />
49
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
О.А.Одеков<br />
К Всемирному году астрономии<br />
ОБЩАЯ ТЕОРИЯ ПРОИСХОЖДЕНИЯ И ЭВОЛЮЦИИ<br />
ВСЕЛЕННОЙ<br />
Введение<br />
“Я во всяком случае, убежден,<br />
что Господь Бог не играет в кости”<br />
А.Эйнштейн<br />
К созданию Общей теории происхождения и эволюции Вселенной<br />
(ОТПЭВ) автор пришел через обоснование концепции синхронно<br />
расширяющейся и сжимающейся Вселенной, сформулированной, в свою<br />
очередь, на основе изучения процессов тектогенеза в эволюции Земли как<br />
космического тела и фактов, свидетельствующих о наличии растяжений и<br />
сжатий как в самой Земле, так и за ее пределами (1965-90 г.г.).<br />
При этом позиция автора, профессора геофизики и геологии (1972), на<br />
проявление сил растяжения и сжатия в процессах геотектогенеза определилась<br />
еще в 1965 году [1] и в дальнейшем она неизменно сохранялась и<br />
обосновывалась во всех работах (1969-1981 г.г.), касающихся обнаруженной<br />
автором фундаментальной для наук о Земле закономерности [2-5].<br />
Принятие синхронного растяжения и сжатия Земли вынудило автора<br />
отбросить все гипотезы и “теории”, отвергающие одно из этих явлений, а из их<br />
числа, в свою очередь, выбрать те, которые признают многопричинность<br />
явления сжатия и растяжения, принимая при этом как космический, так и<br />
внутриземной вклад в деформацию Земли [3-5].<br />
Вместе с тем для объяснения этого явления автор обратился к<br />
существующим космогоническим концепциям, но ни одна из них не объясняла<br />
выявленные на Земле закономерности. Все это, в свою очередь, позволило<br />
сформулировать и новую космогоническую концепцию на развитие Вселенной,<br />
потому что существующие на этот счет гипотезы, к сожалению, не объясняют<br />
и, более того, вступают в противоречие с фактами, наблюдаемыми в процессах,<br />
происходящих во Вселенной [7, стр. 176-183].<br />
Опубликованная в 1990 году [7] и излагаемая ниже концепция основана<br />
на более чем 20-летних исследованиях автора и теперь по прошествии еще двух<br />
десятков лет космогоническая наука обогатилась новыми данными,<br />
50
подтверждающими излагаемую ниже в первоначальном издании (1990 г.)<br />
фундаментальную концепцию, дополненную в отдельном разделе новыми<br />
фактами.<br />
Синхронно расширяющаяся и сжимающаяся Вселенная<br />
Тогда я в жилы недр земных проник<br />
и, вихрем встав, седьмых небес достиг,<br />
… открылись мне далекие края<br />
и тайные движенья бытия.<br />
Махтумкули<br />
Как отмечает академик В.Амбарцумян, к 70-м г.г. двадцатого столетия<br />
астрономы разных стран установили следующие важные свойства<br />
Метагалактики. Первое – галактики в Метагалактике не распределены<br />
равномерно; подавляющее большинство их сосредоточено в скоплениях и<br />
группах галактик. Наша галактика входит в относительно бедную по числу<br />
членов Местную группу галактик. Второе – существует закон взаимного<br />
удаления галактик со скоростями, приблизительно пропорциональными их<br />
взаимным расстояниям (закон Хаббла). Так, галактики, находящиеся друг от<br />
друга на расстоянии в 10 млн. парсек (парсек – единица длины, равная 3,26<br />
светового года), удаляются друг от друга со скоростями около 600 км/сек.<br />
Расширение в соответствии с принципом Доплера вызывает наблюдаемое<br />
красное смещение спектральных линий в спектрах галактик. Это грандиозное<br />
явление часто называют расширением Вселенной. Третье – в диапазоне<br />
миллиметровых радиоволн наша часть Вселенной равномерно заполнена<br />
радиоизлучением, которое называют реликтовым, так как предполагается, что<br />
оно представляет собой остаток излучательных процессов, имевших место в<br />
очень отдаленную прошлую эпоху, связанную с началом существования<br />
Метагалактики. Указанные три факта лежат в основе многочисленных<br />
современных космологических схем. Однако, несомненно, будущая космология,<br />
наряду с этими основными фактами, по мнению В. Амбарцумяна, должна<br />
учитывать и много других, более тонких явлений и обстоятельств.<br />
Далее отмечается, что галактики являются далеко не самыми крупными<br />
структурными единицами наблюдаемой Вселенной. Они сосредоточены в<br />
скоплениях и группах галактик, редко в изолированном виде. Тенденция<br />
галактик к скучиванию является одним из важнейших структурных свойств<br />
Вселенной. Полагают, что существуют системы более высокого порядка, чем<br />
скопления и группы галактик, то есть скопления скоплений или сверхскопления<br />
галактик. Согласно этим исследованиям Местная система галактик<br />
(включающая нашу Галактику) вместе с обильным галактическим скоплением<br />
в созвездии Девы и некоторыми более близкими группами входит в одно из<br />
таких сверхскоплений. Нет основания утверждать, что сверхскопления<br />
распределены по Вселенной равномерно, тем более, что наблюдательные<br />
51
данные всегда свидетельствовали о существовании неоднородностей все<br />
больших и больших масштабов.<br />
Акцентируем внимание на следующих неоспоримых фактах. Первое – на<br />
расширении Вселенной, которое в соответствии с принципом Доплера вызывает<br />
наблюдаемое красное смещение спектральных линий в спектрах галактик. В<br />
основе теории расширяющейся Вселенной лежит модель ее нестационарности,<br />
предложенная А.Фридманом (1922–1924 г.г.), логически вытекающая из теории<br />
гравитации А.Эйнштейна, неоспоримо подкрепленная выведенной Э.Хабблом<br />
(1929 г.) зависимостью между красным смещением галактик и расстоянием до<br />
них (закон Хаббла) и доказательно подтвержденная наблюдениями А.Пензиаса,<br />
Р.Вильсона (1969-1977 гг.) и др.<br />
Таким образом, теоретически и экспериментально доказано, что<br />
Вселенная и прежде всего тот ее участок, в котором располагается Местная<br />
система галактик, включающая нашу Галактику, расширяется.<br />
Второе – на фоне неоспоримого расширения Вселенной отмечается<br />
скучивание галактик в группы, в скопления и в сверхскопления<br />
галактик, причем тенденция к скучиванию является очень характерной чертой<br />
доступной исследованиям части Вселенной. Эти черты Вселенной, на мой<br />
взгляд, являются одним из свидетельств уже прямо противоположного ее<br />
расширению, но определенно с ним происходящего процесса – сжатия.<br />
Следовательно, сущность космогонической гипотезы выразить можно одной<br />
фразой – как гипотезу синхронно расширяющейся и сжимающейся<br />
Вселенной. Вместе с тем, чтобы одно из этих двух суждений об одновременно<br />
происходящих процессах (расширении и сжатии) не показалось контрарным<br />
суждением, необходимы неоспоримые доказательства. Иными словами, надо<br />
показать, что ни одно из этих суждений не является ложным. Этого<br />
доказательства требует только второе явление – сжатие, поскольку<br />
расширение – факт неоспоримый, поэтому обратимся к новым фактам<br />
(помимо отмеченного выше скучивания), доказывающим процессы сжатия.<br />
Прежде всего рассмотрим современные представления об эволюции звезд,<br />
о которых дает представление диаграмма Герцшпрунга – Рассела, роль<br />
которой, как считают астрономы, трудно переоценить (ее называют самым<br />
важным графиком во всей астрономии).<br />
Диаграмма характеризует зависимость светимости от температуры (и<br />
наоборот) звезд, причем каждая звезда на небе, для которой известны указанные<br />
два параметра, изображается в виде точки на этом графике. Например,<br />
светимость Солнца равна 1, а его поверхностная температура близка к 6000 К,<br />
поэтому Солнце изображается точкой вблизи середины диаграммы (Рис.1).<br />
Из диаграммы Герцшпрунга – Рассела видно, что точки, изображающие<br />
реальные звезды, не разбросаны беспорядочно по всей диаграмме, а<br />
группируются в трех основных областях. Большинство звезд, которые мы видим<br />
на небе, принадлежат к так называемой главной последовательности,<br />
проходящей через всю диаграмму по диагонали от ярких горячих звезд в левом<br />
верхнем углу к слабым холодным звездам в правом нижнем углу. Точка,<br />
52
изображающая Солнце, как уже говорилось выше, находится в середине главной<br />
последовательности, и поэтому говорят, что Солнце – это звезда главной<br />
последовательности.<br />
Другая большая группа звезд расположена в правом верхнем углу<br />
диаграммы и представлена яркими и холодными звездами. Они излучают света<br />
в тысячи раз больше, чем Солнце, но температуры их поверхностей составляют<br />
всего 3000–4000 К, что дает основание предположить их гигантские размеры.<br />
Поскольку эти звезды холодные, они излучают в основном красноватый<br />
свет, поэтому их называют красными гигантами. Почти каждая красноватая<br />
звезда которую можно увидеть на небе, – красный гигант это Бетельгейзе в<br />
созвездии Ориона, Антарес – Скорпиона, Альдебаран – Тельца. Все прочие<br />
звезды, видимые невооруженным глазом, – звезды главной последовательности.<br />
При помощи телескопа можно обнаружить звезды еще одного типа, которые<br />
не относятся ни к красным гигантам, ни к главной последовательности, а<br />
составляют третий тип, включающий очень горячие (от 10000 до 20000 К) и очень<br />
слабые (1/100 часть света, испускаемого Солнцем) звезды. На диаграмме<br />
Герцшпрунга – Рассела точки, изображающие эти звезды, сосредоточены в<br />
нижнем левом углу. Очень горячие звезды испускают в основном голубоватобелый<br />
свет и, следовательно, они должны быть очень невелики: они имеют<br />
размеры незначительно превышающие размеры Земли (диаметр их примерно<br />
53
15000 км), и называются белыми карликами. Большинство звезд, за редким<br />
исключением, – это либо звезды главной последовательности либо красные<br />
гиганты, либо белые карлики. И именно в такой последовательности происходит<br />
их эволюция от протозвезды, которую можно сравнить с зародышем через ее три<br />
возраста – юность, молодость и зрелость, примером которых являются Солнце и<br />
все звезды главной последовательности, к старости которой соответствуют<br />
красные гиганты до постепенного умирания стадии белых карликов.<br />
Расчеты астрофизиков показали, что протозвезда устойчива и поэтому<br />
сжимается, а вещество этого огромного газового шара занимает все меньший и<br />
меньший объем. При этом резко возрастают плотность и давление внутри<br />
протозвезды. Температура вблизи ее центра при сжатии также повышается: при<br />
достижении 10 миллионов градусов происходит термоядерная реакция, при<br />
которой водород превращается в гелий с выделением гигантского количества<br />
энергии, что останавливает процесс сжатия протозвезды.<br />
В процессе сжатия протозвезды точка, изображающая ее на диаграмме,<br />
перемещается по ней и надолго (5-10 млрд. лет) останавливается в области<br />
главной последовательности. По истечении этого срока, когда в ней истощаются<br />
все запасы водорода, звезды главной последовательности, типичным примером<br />
которых является Солнце, стремительно сожмутся в центральной части и<br />
расширятся с поверхности. В сравнительно короткие сроки (менее чем за<br />
1 млрд. лет) чудовищно вздувшееся Солнце поглотит вращающиеся по ее<br />
орбите планеты, которые превратятся в пар.<br />
Не останавливаясь подробно на дальнейшем сценарии эволюции Солнца,<br />
переадресуем любознательного читателя к книге У.Кауфмана “Космические<br />
рубежи теории относительности” (М.: Мысль, 1984).<br />
Из изложенного выше отметим два дополнительных факта. Во-первых, то,<br />
что диаграмма Герцшрунга – Рассела, помимо зависимости светимости от<br />
температуры, дает представление и о сжатости (термин по аналогии со<br />
светимостью) небесных тел: от наибольшей на определенной стадии своего<br />
развития – белые карлики, через сравнительно меньшую – Солнце и другие<br />
звезды главной последовательности, до наименьшей – красные гиганты. Все это<br />
свидетельствует о явлении сжатия даже в отдельно взятых объектах Вселенной.<br />
Более того, как известно, гораздо значительнее сжаты нейтронные звезды –<br />
пульсары с параметрами 15-20 км и массами, превышающими солнечную, и<br />
черные дыры с размерами в несколько километров при колоссально больших<br />
массах.<br />
Второй факт, следующий из той же диаграммы, указывает на наличие<br />
широкомасштабного сжатия, выражающегося в неслучайном скучивании<br />
звезд в центральной части диаграммы – в области главной последовательности.<br />
Этот факт обретает еще большую значимость, если сопоставлять его с<br />
невообразимо гигантским скоплением звезд в Млечном Пути (100 млрд. звезд)<br />
на сравнительно небольшом, в масштабах Метагалактики, пространстве.<br />
Следовательно, эти факты неоспоримо свидетельствуют о том, что Млечный<br />
Путь, в котором располагается и наша Солнечная система, это пространство, где<br />
54
происходят процессы сжатия. Полоса Млечного Пути, пересекающая звездное<br />
небо почти по большому кругу, имеет на вид облачное строение, обусловленное<br />
существованием в Галактике звездных сгущений и неравномерностью<br />
распределения поглощающих свет пылевых темных туманностей, образующих<br />
участки с кажущимся дефицитом звезд из-за поглощения их света.<br />
Как концентрируются звезды в Млечном Пути? Если наблюдается<br />
скучивание звезд в какой-то его части, например в центральной, то это –<br />
свидетельство превалирующего процесса сжатия в данном звене. Разрежение же<br />
звездных скоплений к периферии Млечного Пути при этом может служить<br />
доказательством воздействия растаскивания или, точнее, преобладающего<br />
расширения в данном его звене. Изучая более пристально оптическими и<br />
неоптическими (радио, инфракрасным, ультрафиолетовым, рентгеновским и др.)<br />
методами характер распределения звезд в Млечном Пути, можно ответить и на<br />
этот вопрос, дополнительно проверив правильность нашего заключения. Именно<br />
так в большинстве галактик располагаются звезды: имеются шаровые звездные<br />
скопления, в которых содержатся примерно 100 тыс. звезд, движущихся по сильно<br />
вытянутым эллиптическим орбитам вокруг ядра (центра) своей галактики. В<br />
самих же центрах галактик, в том числе и в нашей, астрономы предполагают<br />
наличие массивных черных дыр, открытие которых будет еще более убедительным<br />
подтверждением явления сжатия внутри Галактики.<br />
В последней связи можно указать на гипотезу (1978 г.) американских<br />
астрофизиков А.Редхеда, М.Коэна и Р.Бландорфа, которые, проанализировав<br />
характер извержений колоссальных выбросов вещества и энергии из ядра<br />
радиогалактики NGС 6251 (NGС – Новый Генеральный Каталог), пришли к<br />
выводу, что в его ядре должна скрываться растущая черная дыра массой около<br />
100 млн. солнечной. Но еще большую ценность для выдвинутой автором гипотезы<br />
имеют данные, полученные группой астрономов Калифорнийского университета<br />
в Беркли, руководимой профессором Ч.Таунсом. В 1985 г. в статье,<br />
опубликованной в английском научном еженедельнике “Природа”, они сообщили<br />
о полученных новых подтверждениях в пользу существования в центральной<br />
части Млечного Пути черной дыры. Объектом их исследований стал поток<br />
инфракрасных лучей, пересекающих Млечный Путь. В обширной области,<br />
находящейся в его средней части, инфракрасное излучение обнаружено не было.<br />
Это явление объяснено наличием небесного тела большой массы, притягивающего<br />
движущиеся в космическом пространстве тела и частицы, то есть черной дыры.<br />
Примеры, подтверждающие как крупномасштабные внегалактические<br />
сжатия, так и менее масштабные, но столь же впечатляющие<br />
воображение внутригалактические сжатия можно было бы продолжить,<br />
но я укажу лишь еще на один. В 1984 г. астрономы обратили внимание на<br />
гигантское звездное скопление, находящееся на расстоянии 300 миллионов<br />
световых лет от Земли, которое излучает столько же энергии, сколько два<br />
триллиона Солнц вместе взятых. Однако с Земли его можно заметить лишь<br />
в очень мощный телескоп, поскольку 99% излучения приходится на невидимую<br />
инфракрасную часть спектра. Это тепловое излучение в 100 раз более<br />
55
интенсивно, чем у нашей Галактики. Американские ученые, обнаружившие<br />
это скопление, считают, что в его центральной части, видимо, находится<br />
“исключительно мощный источник теплового излучения”, который<br />
нагревает окружающее газово-пылевое облако. Возникновение таких<br />
инфракрасных галактик возможно при столкновении двух или более звездных<br />
скоплений, в результате чего образуется множество новых солнц.<br />
Таким образом, на общем фоне разбегающихся друг от друга<br />
с огромной скоростью галактик отмечается столкновение<br />
некоторых из них, указывающее на явление синхронного сжатия в<br />
Метагалактике.<br />
56<br />
Новые факты<br />
Первый факт. Более десяти лет назад независимые астрономы<br />
обнаружили, что последние 5 млрд. лет наша Вселенная расширяется причем<br />
с ускорением. Источником такой “космологической антигравитации” является<br />
новая форма материи, называемая “темной энергией”, ассоциированной с<br />
вакуумом. Для ускоренного расширения Вселенной считают Лоренс Кросс<br />
(Lawrence M. Krauss) и Роберт Шеррер (Robert I. Scherrer) необходимо, чтобы<br />
пустое пространство содержало по крайней мере в три раза больше энергии,<br />
чем все наблюдаемые космические структуры и объекты: галактики, скопления<br />
и сверхскопления галактик. Между тем еще Альберт Энштейн в 1917 году ввел<br />
в рассмотрение такую специальную форму материи, чтобы сохранить<br />
статичность Вселенной. Он назвал ее “космологической постоянной”, то есть<br />
это то, что называют ныне “темной энергией”.<br />
С космологом Гленом Штаркманом (Glen Starkman) Лорен Кросс<br />
исследовал причастность феномена жизни к этой экзотической материи и сделал<br />
вывод о том, что присутствие космологической постоянной может привести к<br />
образованию фиксированного “горизонта событий” – воображаемой сферы, вне<br />
которой ни материя, ни излучение никогда не достигнут наблюдателя. В такой<br />
модели Вселенная становится чем-то наподобие “внешней черной дыры”, когда<br />
материя и излучение оказываются запертыми вне горизонта событий, а не внутри<br />
него. Это рассуждение приводит к выводу о том, что Вселенная содержит<br />
конечное количество информации, и ее передача (следовательно, и зарождение и<br />
развитие жизни) не может продолжаться вечно. Задолго до того, как указанный<br />
информационный предел станет критическим, вся материя и излучение расши<br />
– ряющейся Вселенной окажутся за горизонтом событий. Этот процесс был<br />
изучен в работах Абрахама Лоеба (Abraham Loeb) и Кентаро Нагамине (Kentaro<br />
Nagamine), ученых университета Гарварда, которые обнаружили, что наша так<br />
называемая “Местная группа” галактик (включающая в себя нашу Галактику,<br />
галактику Туманность Андромеды и несколько карликовых галактик –<br />
спутников), вольется в единое сверхскопление звезд. Все другие галактики<br />
исчезнут из поля зрения наблюдателя. Этот процесс займет 100 миллиардов лет<br />
и тогда преемником Млечного пути (нашей галактики) станет шарообразная<br />
гигантская галактика [13].
Иными словами, это открытие является еще одним доказательством<br />
правильности моей концепции о расположении нашей Галактики в<br />
сжимающейся части Вселенной, а наличие гравитации (притяжения) и<br />
антигравитации (отталкивания) еще более подкрепляет концепцию.<br />
Второй факт. Как известно, Метагалактика – часть Вселенной,<br />
доступная современным астрономическим методам исследований, содержит<br />
несколько миллиардов галактик – звездных систем, в которых звезды связаны<br />
друг с другом силами гравитации.<br />
Космическому телескопу, названному в честь Эдвина Хаббла (Edwin<br />
Hubble), удалось “пересчитать” количество звезд в нашей Галактике<br />
(Млечном Пути) и оказалось, что в ней свыше 200 млрд. звезд, то есть<br />
вдвое больше, чем считалось доныне [9].<br />
Таким образом, это открытие еще более подкрепляет концепцию автора<br />
о синхронном с расширением сжатии Вселенной в границах Млечного пути [7].<br />
Третий факт. В этом же контексте находится и другой факт: астрономы<br />
обнаружили 9 ранее неизвестных Галактик в ранней Вселенной с возрастом в<br />
11 млрд. лет, то есть в момент, когда возраст Вселенной не превышал 3 млрд.<br />
лет. Каждая из галактик имеет массу в 200 млрд. раз превышающую массу<br />
Солнца, но при этом длина галактик не превышает 5 000 световых лет. Для<br />
сравнения масса Млечного Пути в 3 млн. раз превышает массу Солнца, но его<br />
длина составляет целых 100 000 световых лет.<br />
В каждой из этих “компактных” галактик находится звезда в десятки раз<br />
больше, чем в современных галактиках, при этом они в 20-30 раз меньше.<br />
“Для нас увидеть галактики столь компактных размеров на таком<br />
расстоянии было удивительно. В данном регионе раньше не было<br />
зафиксировано таких массивных объектов. …Исходя из современных<br />
физических данных, которые регулируют нынешние галактики, объекты,<br />
расположенные на расстоянии 11 млрд. световых лет должны были бы быть раз<br />
в 5 больше” – говорит Питер Ван Доккуи, автор исследования и астроном из<br />
Йельского Университета в штате Коннектикут (США).<br />
По оценкам ученых возраст звезд в этих галактиках также совсем невелик<br />
– от 500 млн. до 1 млрд. лет. Основываясь на массе галактик, исследователи<br />
также обнаружили, что звезды в них вращаются вокруг центра со скоростью<br />
400-500 км/сек, что в два раза быстрее нынешних звезд.<br />
Ни одна из современных галактик в ближайшей нам Вселенной не<br />
обладает столь малыми размерами. Однако сегодня у специалистов нет ответа<br />
на вопрос почему обладая столь небольшими размерами, концентрация<br />
вещества в них достигала таких масштабов. На мой взгляд, ответ на эту<br />
“загадку” лежит на поверхности и объясняется тем, что открытые ранние,<br />
компактные галактики располагаются в сжимающейся части<br />
Вселенной, как и наша Галактика – Млечный Путь, но с разницей в<br />
несколько миллиардов лет, доказывая факт синхронного<br />
расширения и сжатия Вселенной почти на всем временном<br />
интервале своей эволюции.<br />
57
Четвертый факт. В качестве бесспорного наличия явления сжатия в<br />
концепции синхронно расширяющейся и сжимающейся Вселенной двадцать лет<br />
назад автор указывал на столкновение галактик. За истекшие два десятилетия<br />
получены на этот счет поражающие воображение факты таких явлений во<br />
Вселенной.<br />
Так, Европейская космическая рентгеновская обсерватория “ХММ Newton”<br />
зафиксировала во Вселенной взрыв, равного которому еще никому не удавалось<br />
наблюдать. Американское космическое агентство заявило по поводу открытия<br />
европейцев, что взрыв такой мощности произошел в результате столкновения<br />
двух групп галактик, в которых были миллиарды звезд. Ученые сравнивают<br />
масштабы космической катастрофы с “Большим взрывом” в результате которого,<br />
как полагает большинство исследователей, образовалась Вселенная (2004 г.).<br />
Вслед за этим вселенским событием астрономы при помощи телескопа<br />
“Спитцер” обнаружили четыре большие галактики, сливающиеся в одну<br />
гигантскую, которая по масштабам будет примерно в десять раз больше<br />
Млечного пути. Это самое крупное слияние Галактик из когда-либо<br />
наблюдающихся, как сообщалось в пресс-релизе Гарвард-Смитсоновского<br />
астрофизического центра (2007 г.).<br />
Слияние одной большой галактики с несколькими малыми неоднократно<br />
наблюдались и хорошо описаны астрономами. Известны также случаи слияния<br />
двух одинаковых по размеру галактик, однако объединение сразу четырех<br />
галактик (три имеют примерно тот же размер, что и Млечный Путь, одна в три<br />
раза больше) еще ни разу не было зафиксировано.<br />
Описываемое скопление галактик известно астрономам под номером CL<br />
0958+4702 и удалено от нас на пять миллиардов световых лет, так что<br />
фактически слияние давно произошло и, как это часто бывает в подобных<br />
исследованиях, ученые наблюдают за событиями прошлого.<br />
В инфракрасном спектре был обнаружен необычно большой шлейф света,<br />
в который входили четыре эллиптические галактики.<br />
Дальнейшие исследования при помощи “Спитцера” и других телескопов<br />
позволили установить, что остальную часть света составляют миллиарды звезд<br />
“выкинутых” из галактик при столкновении. В дальнейшем, как считают<br />
астрономы, половина этих звезд будет втянута в новую галактику и она станет<br />
одной из самых крупных галактик во Вселенной.<br />
И, наконец, еще более впечатляющие данные, свидетельствующие о<br />
столкновениях галактик, получены в результате фотосъемок с телескопа Hubble.<br />
Научно-популярное издание Spaсe опубликовало подборку из 59 новых<br />
фотоснимков, на которых запечатлены завораживающие столкновения галактик<br />
(апрель 2008 г.).<br />
Благодаря съемкам Hubble выяснилось, что столкновения галактик – более<br />
распространенное явление, чем считалось раньше. При этом, в прошлом, когда<br />
Вселенная была меньше по масштабам они случались чаще, чем теперь, так как<br />
галактики были ближе друг к другу, значит вероятность столкновений была выше.<br />
Даже во внутренней структуре изолированных, на первый взгляд,<br />
58
галактик, можно обнаружить признаки былых столкновений. В нашей<br />
собственной галактике Млечный путь астрономы обнаружили “обломки”<br />
более мелких галактик, с которыми они сталкивались в прошлом и которые<br />
она поглотила. А в настоящее время она “заглатывает” карликовую<br />
галактику Стрельца.<br />
Хотя сталкивающиеся галактики приближаются друг к другу со скоростью<br />
сотен километров в час этот процесс занимает сотни миллионов лет. На снимках,<br />
сделанных Hubble, галактики изображены на разных стадиях столкновений.<br />
Общая теория происхождения и эволюции Вселенной<br />
Высшим проявлением человеческого<br />
гения является то, что человек<br />
может понять и объяснить, но не в<br />
силах вообразить.<br />
Л.Ландау<br />
Признание в зарождении, рождении и длительной эволюции Вселенной<br />
и расширения (антигравитации, отталкивания) и сжатия (гравитации,<br />
притяжения) отвечает на множество вопросов, возникающих в связи с<br />
получением новых фактов, и их осмысления, а также позволяет открыть<br />
фундаментальные следствия, вытекающие из концепции. При этом возникает<br />
вопрос: в какой диалектической взаимосвязи и взаимообусловленности<br />
проявляются силы расширения и сжатия, приводящие к формированию<br />
отдельных галактик, скоплений галактик, их сверхскоплений и, в конечном<br />
итоге Вселенной в современном виде и в дальнейшей ее эволюции.<br />
Кроме того, возникает еще один вопрос: ограничиваются ли процессы,<br />
происходящие в эволюции Вселенной комбинацией расширения и сжатия,<br />
следующей из моей концепции или простого расширения, как это следует из<br />
теории расширяющейся Вселенной А.Эйнштейна, А.Фридмана, Э.Хаббла.<br />
Для ответа на эти вопросы обратимся к математической логике, как это<br />
было уже однажды сделано автором при создании “Общей теории образования<br />
складчатых и разрывных дислокаций в земной коре”, что позволило разрешить<br />
150 – летний бескомпромиссный спор в Науках о Земле между “фиксистами”<br />
(вертикалистами) и “мобилистами” (горизонталистами) о роли тектонических<br />
движений в формировании лика Земли и открыть новые закономерности в<br />
геотектонике и сейсмологии (О.А.Одеков, 1965-68 г.г., 1979-81 г.г.).<br />
В математической логике признается возможной существование пяти<br />
типов соотношения в каждой паре, состоящей в нашем случае из понятий<br />
С и Р, которые соответствуют сжатию и расширению и тогда соотношения<br />
между сжатием (С) и расширением (Р) выразятся следующим образом.<br />
1. Первое понятие (С) существует независимо от второго (Р), оба понятия<br />
несовместимы: С ≡ Р.<br />
2. Первое понятие (С) тождественно совпадает со вторым (Р), то есть оба<br />
59
понятия в равной мере справедливы по отношению к одним и тем же участкам<br />
(объектам). Запись этого соотношения: С ≡ Р.<br />
3. Первое понятие (С) шире, чем второе (Р), то есть первое понятие<br />
относится к большему числу участков (объектов). Запись того, что С включает<br />
в себя (Р): С Р.<br />
4. Первое понятие (С) уже, чем второе (Р), соответственно первое<br />
распространяется на меньшее число участков (объектов). Запись того, что С<br />
включено в Р: С Р.<br />
5. Первое понятие (С) и второе (Р) лишь частично перекрываются одно<br />
другим, поэтому есть участки (объекты), на которых справедливо только первое<br />
понятие; есть участки, где оба понятия верны, и, наконец, существуют участки,<br />
для которых справедливо только второе понятие. Это так называемое<br />
перекрещивание понятий: С Р.<br />
Эти понятия могут быть исходными посылками для Общей теории<br />
происхождения и эволюции Вселенной. При этом необходимо помнить, что<br />
всякая общая теория, являясь синтезом частных теорий и включая их в себя, не<br />
должна вступать с ними в противоречие. В свою очередь, всякая частная теория,<br />
не претендуя на общий характер, должна укладываться в рамки общей теории,<br />
составляя как бы необходимый элемент в общем здании.<br />
Итак, в приложении к Общей теории происхождения и эволюции<br />
Вселенной можно обосновать модели формирования объектов Вселенной и ее<br />
самой в целом действием сил сжатия (гравитации) и расширения<br />
(антигравитации). При этом можно выделить шесть самостоятельных<br />
возможных механизмов формирования в процессах происхождения и развития<br />
Вселенной, существование которых доказывается автором на основе<br />
современной изученности Вселенной в целом и ее объектов* ) .<br />
1. Объекты, образованные силами сжатия (гравитации).<br />
2. Объекты, образованные силами расширения (антигравитации).<br />
3. Объекты, образованные тождественным действием сил сжатия и<br />
расширения.<br />
4. Объекты, образованные преобладающе сжимающими силами в<br />
сочетании с расширяющимися.<br />
5. Объекты, образованные преобладающе расширяющими силами в<br />
сочетании с сжимающимися.<br />
6. Объекты, образованные сложной комбинацией сил сжатия<br />
(гравитации) и расширения (антигравитации).<br />
Таким образом, в составе единой синтезированной Общей теории<br />
сформулировалось три частные теории в эволюции Вселенной,<br />
отображающие три явления.<br />
П е р в а я – Теория сжимающейся Вселенной (О.А.Одеков).<br />
В т о р а я – Теория расширяющейся Вселенной (А.Эйнштейн,<br />
А.Фридман, Э.Хаббл; 1922 г.).<br />
* ) Под понятием “объекты” имеются в виду в каждом конкретном случае галактики, скопления<br />
галактик, их сверхскопления…и Вселенная в целом<br />
60
Т р е т ь я – Теория синхронно расширяющейся и сжимающейся<br />
Вселенной (О.А.Одеков, 1990 г.).<br />
Теперь обратимся к последовательной идентификации положений Общей<br />
теории происхождения и эволюции Вселенной через сформулированные выше<br />
частные теории с процессами, происходящими во Вселенной.<br />
Вопрос о том, что было до возникновения современной Вселенной, то<br />
есть до Большого взрыва, тайна за семью печатями и не обсуждается учеными.<br />
По поводу Вселенной до Большого взрыва, то есть первозданной Вселенной,<br />
как я предлагаю ее называть, известный американский астрофизик, профессор<br />
Калифорнийского университета в Беркли Джозеф Силк говорит: – “Мы не<br />
исключаем возможности предшествующей фазы Вселенной, но по-существу<br />
ничего сказать о ней не можем”.<br />
Как известно из Общей теории относительности А.Эйнштейна (1916),<br />
Пространство, Время и Тяготение вне Вселенной не существует. Следовательно,<br />
если есть Вселенная, то имеется и материя. В какой среде и в какой форме<br />
пребывала материя в первозданной Вселенной вряд-ли мы узнаем когда-либо,<br />
но это не имеет принципиального значения как для Общей теории<br />
происхождения и эволюции Вселенной, так и тем более для одной из ее<br />
частных теорий, описывающих процессы в первозданной Вселенной – Теории<br />
сжимающейся Вселенной.<br />
Материя в первозданной Вселенной могла быть однородной,<br />
неоднородной или однородно – неоднородной,<br />
хаотической или ф рактальной…. При этом в любом из этих или<br />
других вариантов главнейшим и неоспоримым событием в сценарии развития<br />
первозданной Вселенной являлось перманентное центростремительное<br />
движение всей ее материи в одну точку, приведшее к сжатию материи в<br />
суперкомпактный объект (рис. 2А).<br />
Для реализации сценария сжатия первозданной Вселенной необходимо<br />
допустить наличие в ней некоей “физически активной неоднородности”<br />
(ФАН), каковой может быть супермассивная “черная дыра”, которая и<br />
притянула к себе и в себя всю огромную вселенскую массу материи, сжав ее до<br />
неимоверной плотности – до размеров сингулярности (рис. 2В).<br />
Неоспоримым доказательством участия черной дыры в сценарии<br />
первозданной Вселенной и ее роли в возникновении сингулярности,<br />
завершившей заключительный акт эволюции Вселенной перед Большим<br />
взрывом, является отсутствие черных дыр в р анней современной Вселенной.<br />
Еще более убедительным аргументом в пользу этого сценария служит<br />
заключение, сделанное американскими учеными, связанное с открытием в<br />
современной Вселенной сверхмассивной черной дыры в центре галактики NGC<br />
4051. По их мнению, раскаленный газ, ускользавший из гравитационных<br />
“объятий”, таких сверхмассивных образований, мог стать одним из источников<br />
тяжелых химических элементов, необходимых для возникновения жизни.<br />
После Большого взрыва, давшего начало нашей современной Вселенной,<br />
в ней на начальных этапах присутствовали только водород и гелий. Более<br />
61
тяжелые химические элементы предстояло “сварить” в недрах первых звезд, а<br />
затем рассеять по просторам Вселенной, чтобы они попали в звезды<br />
следующего поколения и их планеты. Именно черные дыры могли помочь<br />
“разбросать” эти элементы на огромные даже по космическим меркам<br />
расстояния. По полученным оценкам, вещество улетало со скоростью свыше<br />
6 млн. км/час. За тысячи лет оно могло преодолеть колоссальные расстояния и<br />
в конечном итоге стать составной частью космических облаков газа или пыли,<br />
из которых формировались новые звезды и планеты и помочь возникновению<br />
жизни. (Интернет – сайт “Известия науки”, 2007 г.).<br />
Таким образом, в сценарии первозданной Вселенной реализовался один<br />
из механизмов ее развития, соответствующий частной теории<br />
сжимающейся Вселенной (О.А. Одеков).<br />
Далее реальная первозданная Вселенная, превратившаяся в<br />
сингулярность, по-существу, становится зародышем (предлагаемый мной<br />
термин) современной Вселенной.<br />
Существование сингулярности в прошлом современной Вселенной было<br />
неизбежно, что стало очевидным благодаря важной теореме, доказанной<br />
английскими теоретиками Стивеном Хоукингом и Роджером Пенроузом<br />
(Д.Силк, 1982).<br />
Современная Вселенная (по англ. – Universe; Unity), по единодушному<br />
признанию астрономов, возникла около 13,7 млрд. лет назад внезапно в результате<br />
Большого взрыва – чудовищного катаклизма, когда температура и давление<br />
значительно превосходили их предельные значения, наблюдаемые во Вселенной<br />
в наши дни. В мгновение пространство заполнилось материей необычных форм,<br />
управляемых силами, которые с того времени остались навсегда подавленными.<br />
62
Именно тот первоначальный краткий миг бытия ознаменовался господством<br />
суперсилы. Большой взрыв рассматривается учеными как событие, в результате<br />
которого возникло и само пространство. Другими словами, Большой взрыв не есть<br />
событие, которое произошло во Вселенной; это было само рождение Вселенной,<br />
целиком и буквально из ничего (П.Девис, 1989).<br />
И именно с этого момента началось перманентное расширение<br />
Вселенной, предсказанное и обоснованное работами советского физика и<br />
математика А.Фридмана, подтвержденное наблюдениями американского<br />
астронома Э.Хаббла и окончательно доказанное открытием реликтового<br />
теплового излучения от Большого взрыва, произошедшего 13,7 млрд. лет назад,<br />
ознаменовавшего рождение нашей современной Вселенной.<br />
Не вдаваясь в тонкости дальнейшего, после Большого взрыва сценария<br />
эволюции Вселенной перейдем к рассмотрению явления чистого расширения,<br />
отражающего соответствующую ей частную теорию расширяющейся<br />
Вселенной.<br />
В нулевой момент времени Вселенная возникла из сингулярности и уже с<br />
первых секунд началось ее расширение. Через 3 минуты после Большого взрыва<br />
температура Вселенной понизилась до 10 9 К, что в тысячу раз меньше (10 12 К),<br />
чем она была в течение первой миллионной доли секунды ее рождения. Спустя<br />
примерно еще минуту почти все вещество Вселенной состояло из ядер водорода<br />
и гелия, находившихся приблизительно в той же количественной пропорции,<br />
какую мы наблюдаем сегодня. Начиная с этого момента расширение первичного<br />
огненного шара происходило без существенных изменений до тех пор пока через<br />
700 000 лет электроны и протоны не соединились в нейтральные атомы водорода,<br />
тогда Вселенная стала прозрачной для электромагнитного излучения – возникло<br />
то, что сейчас наблюдают как реликтовое фоновое излучение (И.Николсон, 1983).<br />
Таким образом можно констатировать, что в сценарии ранней<br />
эволюции современной Вселенной в целом (от первых секунд и в течение<br />
примерно 700 000 лет) реализовался как раз тот самый механизм развития,<br />
который следует из Теории р асширяющейся Вселенной А.Эйнштейна,<br />
А.Фридмана, Э.Хаббла и соответствующий частной составляющей Общей<br />
теории происхождения и эволюции Вселенной (Рис. 2С).<br />
С временного рубежа после 700 000 лет современная Вселенная в<br />
целом, перестав просто расширяться, вступила в перманентную стадию<br />
дуалистической эволюции – расширения и сжатия.<br />
Как отмечает И.Николсон (1983), по прошествии 700 000 лет: – “После<br />
того как вещество стало прозрачным для электромагнитного излучения в<br />
действие вступило тяготение: оно начало преобладать над всеми другими<br />
взаимодействиями между массами практически нейтрального вещества,<br />
составляющего основную часть материи Вселенной. Тяготение создало<br />
галактики, скопления, звезды и планеты…” (выделено мною – О.А.О.).<br />
При этом особый интерес для ученых представляет временной интервал<br />
возраста ранней Вселенной от 700 000 до почти 2 млрд. лет, когда по их<br />
общему признанию, должно было произойти и действительно произошло<br />
63
многое, в том числе сформировались галактики, что по мнению И.Николсона<br />
(1983), предшествовало формированию скоплений и их сверхскоплений, а не<br />
наоборот, как полагают некоторые астрономы.<br />
Очевидно, на этом втором временном интервале (0,7 млн. – около<br />
2 млрд. лет) расширение Вселенной оставалась еще достаточно высоким,<br />
поэтому именно на данный этап попадает один из механизмов, когда ее<br />
расширение преобладало над сжатием, что соответствует формуле Р С<br />
или преобладающе расширяющейся в сочетании с сжимающейся эволюцией<br />
Вселенной в целом.<br />
Это заключение подтверждается также достаточно убедительным фактом:<br />
открытием самой далекой от нас галактики – квазара, наблюдаемый свет от<br />
которого был испущен, когда возраст Вселенной составлял 1,3 млрд. лет (газета<br />
“Советская Россия”, 1 августа 1986 г.). Поскольку квазары, будучи необычайно<br />
массивными плотными объектами Вселенной, с наличием в их центрах черных<br />
дыр, формируются под превалирующим воздействием сжатия над<br />
расширением, можно считать, что этот квазар стал одним из первых, если не<br />
первым, объектом Вселенной на этапе преобладания расширения над сжатием,<br />
ознаменовав собой факт дуалистического этапа эволюции Вселенной в целом.<br />
Третий этап эволюции современной Вселенной в целом начавшись<br />
почти с 2 млрд. лет продолжался в течение, примерно 6,7 млрд. лет до того<br />
временного рубежа, который отделяется от нас на 5 млрд. лет, когда Вселенная<br />
ускорила свое расширение. Третий этап отмечается преобладающе<br />
сжимающейся в сочетании с расширяющейся эволюцией Вселенной в<br />
целом, отвечая формуле С Р.<br />
И, наконец, четвертый этап эволюции современной Вселенной в<br />
целом, начавшись 5 млрд. лет назад с ускорения процесса ее расширения,<br />
ознаменовал собой новый этап синхронного преобладающего расширения в<br />
сочетании со сжатием, что соответствует формуле Р С.<br />
Теперь перейдем к идентификации крупномасштабных структур<br />
Вселенной в приложении к выделенным мною четырем комбинациям сил<br />
расширения (антигравитации) и сжатия (гравитации).<br />
По понятным причинам наиболее изученным объектом Вселенной<br />
является наша Галактика – Млечный путь и Местное скопление галактик, в<br />
которую она входит. Поскольку, по-существу частная теория синхронно<br />
расширяющейся и сжимающейся Вселенной сформулирована автором<br />
(О.А.Одеков, 1990) на этих объектах, поэтому остается лишь констатировать,<br />
что аргументы и новые факты, приведенные в первых двух разделах настоящей<br />
статьи неоспоримо доказывают, что Местное скопление галактик с входящей<br />
в ее состав нашей галактикой Млечный путь располагаются в<br />
преобладающе сжимающейся в сочетании с расширяющейся частью<br />
Вселенной, соответствуя формуле С Р.<br />
Идентификацию этой крупномасштабной структуры с одним из четырех<br />
механизмов совместно действующих сил сжатия и расширения трудно<br />
переоценить, поскольку Местное скопление галактик вместе с Нашей<br />
64
галактикой, относится к типу спиральных, что составляет половину от общего<br />
числа галактик Вселенной.<br />
Кстати говоря, заслуга классификации галактик по форме на спиральные<br />
(50%), эллиптические (25%), сферические или линзовидные (20%) и<br />
неправильные (5%) принадлежит Э.Хабблу. При этом 95% галактик,<br />
включающих спиральные, эллиптические, сферические (линзовидные), имеют<br />
правильную симметричную форму и лишь 5% относятся к неправильным.<br />
Известный астрофизик Вальтер Бааде по этому поводу написал: –<br />
“Система Хаббла настолько эффективна, что число исключений<br />
неправдоподобно мало”. Даже в числе неправильных (5%) лишь у 3% галактик<br />
не удалось обнаружить какую-либо структуру.<br />
Две другие группы галактик и их скоплений из числа правильных<br />
симметричных – эллиптические и сферические (или линзовидные) –<br />
сформировались, очевидно, тождественным действием сил сжатия и<br />
расширения, отвечая формуле С ≡ Р.<br />
И, наконец, в образовании неправильных (5%) по форме галактик<br />
и их скоплений сыграла главенствующую роль сложная комбинация<br />
совместно действующих сил сжатия и расширения, соответствующая<br />
формуле С Р.<br />
Итак, как видно из Общей теории происхождения и эволюции<br />
Вселенной, современная Вселенная в целом развивалась<br />
– от чистого расширения (в течение 700 000 лет);<br />
– через преобладающее расширение в сочетании со сжатием в<br />
интервале 0,7 млн. – около 2 млрд. лет;<br />
– к преобладающе сжимающейся в сочетании с расширяющейся в<br />
интервале с почти 2 млрд. до примерно 8,7 млрд. лет;<br />
– и далее к преобладающе расширяющейся в сочетании со<br />
сжимающейся Вселенной в последующие 5 млрд. лет, когда началось<br />
ускорение ее расширения.<br />
При этом крупномасштабные объекты в составе Вселенной после<br />
700 000 – летнего рубежа уже в течение около 2 млрд. лет, когда произошло их<br />
формирование и доныне развивались в режиме:<br />
– преобладающе сжимающихся сил в сочетании с расширяющимися<br />
(спиралевидные галактики);<br />
– или тождественно действующих сил расширения и сжатия<br />
(эллиптические и сферические галактики);<br />
– либо сложной комбинации сил расширения и сжатия (неправильные<br />
галактики).<br />
Отмеченное же астрономами ускорение расширения Вселенной в<br />
целом, начиная с 5 млрд. лет назад, свидетельствуя о тенденции<br />
преобладания расширения над ее сжатием, поэтому проблемой наблюдательных<br />
и аналитических исследований ученых является установление временной<br />
границы, когда могут смениться знаки этих процессов и Вселенная в целом<br />
вступит в другую фазу своей эволюции, что не станет помехой проявлениям<br />
65
иных своеобразных процессов в крупномасштабных (галактики, скопления<br />
галактик и их сверхскопления) и мелкомасштабных (звезды, планеты и т.д.) ее<br />
объектах и структурах.<br />
Вместе с тем общими как для Вселенной в целом, так и для ее<br />
крупномасштабных объектов несомненно будут сохраняться процессы<br />
сочетания сил расширения и сжатия, то есть дуалистический механизм<br />
эволюции.<br />
В галактических формах (спиральные, эллиптические, сферические и<br />
неправильные) современной Вселенной ученые в последние годы пытались<br />
найти последовательность возникновения и трансформации их из одних форм<br />
в другие, но основываясь при этом на концепции расширяющейся Вселенной.<br />
Однако эти попытки не увенчались успехом, поскольку возникли необъяснимые<br />
противоречия, вызванные необходимостью подразделять галактики на<br />
старые и молодые (между тем как они возникли одновременно);<br />
– а также невозможностью объяснить почему у “очень старых”<br />
неправильных галактик обнаружено наибольшее количество газов, иногда до<br />
трети от массы самого объекта:<br />
– и, наконец, почему у “старого” объекта есть еще вещество, из<br />
которого могут образовываться звезды?<br />
Все эти вопросы и противоречия полностью снимает созданная<br />
автором Общая теория происхождения и эволюции Вселенной.<br />
Итак, как отмечалось выше, по единодушному убеждению ученых, все<br />
галактики сформировались одновременно в интервале времени после<br />
начала Большого взрыва 0,7 млн. – около 2 млрд. лет. На начальном этапе<br />
данного временного интервала, очевидно, во Вселенной проявлялись сложные<br />
комбинации сил расширения и сжатия, поэтому галактики имели<br />
неправильную форму. В последующем из этого хаоса неправильных<br />
галактик сформировался тот наблюдаемый ныне п орядок – из спиральных,<br />
эллиптических и сферических галактик. При этом модель трансформации<br />
галактик из одних форм в другие выглядит следующим образом:<br />
неправильные → спиральные → эллиптические → сферические.<br />
Эта последовательная цепочка трансформации галактик снимает неясные<br />
вопросы: почему у неправильных галактик обнаружено наибольшее количество<br />
газов и почему у них есть еще вещество, из которого могут образовываться<br />
звезды? Ответ очевиден: неправильные галактики – это реликт начального,<br />
после этапа чистого расширения хаоса, существовавшего в современной<br />
Вселенной, из которого возникла наблюдаемая нами гармония.<br />
Косвенным, если не сказать больше, подтверждением приведенной выше<br />
цепочке причинно – следственных трансформаций галактик служит и<br />
предложенная Э.Хабблом схема. Она имеет вид “камертона”: на “рукоятке”<br />
ее изображены эллиптические галактики, на двух ответвлениях – спиральные<br />
галактики. В том месте, где ответвления соединяются с рукояткой находится<br />
чечевицеобразная галактика, обладающая некоторыми особенностями<br />
спиральных и эллиптических галактик. Из этой схемы также следует, что<br />
66
спиральные галактики в своем развитии трансформируются в<br />
эллиптические.<br />
Очевидно, что эта схема нуждается в дополнении недостающих звеньев из<br />
неправильных и сферических галактик. При этом неправильные галактики<br />
закономерно ложатся между двух ответвлений “камертона”, на которых размещены<br />
спиральные галактики, а сферические галактики укладываются в основание<br />
“рукоятки” “камертона Хаббла”, придавая схеме полную завершенность.<br />
Выводы:<br />
1. Впервые создана Общая теория происхождения и эволюции<br />
Вселенной, основанная на фактологических данных, полученных к настоящему<br />
времени, в которой получили научное обоснование механизмы формирования<br />
первозданной Вселенной, сингулярности, Большого взрыва и современной<br />
Вселенной в целом, а также крупномасштабных ее объектов.<br />
2. В Общей теории происхождения и эволюции Вселенной доказано,<br />
что сжатие (гравитация, притяжение) и расширение (антигравитация,<br />
отталкивание) являются главными физическими причинами механизма<br />
формирования Вселенной в целом, а также крупномасштабных и<br />
мелкомасштабных ее объектов и структур.<br />
3. В составе Общей теории происхождения и эволюции Вселенной<br />
обосновано наличие трех частных теорий:<br />
– Расширяющейся Вселенной (А.Эйнштейн, А.Фридман, Э.Хаббл; (1922);<br />
– Сжимающейся Вселенной (О.А.Одеков; 2008);<br />
– Синхронно расширяющейся и сжимающейся Вселенной<br />
(О.А.Одеков; 1990).<br />
4. Положения Общей теории происхождения и эволюции Вселенной<br />
применимы и к мелкомасштабным структурам Вселенной (звезды, планеты и<br />
др.), причем одно из приложений, отвечающее частной теории, опубликовано<br />
под названием “Синхронно расширяющаяся и сжимающаяся Земля” в<br />
монографии автора (7, стр. 183-190).<br />
Научно-исследовательский<br />
геолого-разведочный институт<br />
ГК “Туркменгеология”<br />
Принято 19 января 2009 г.<br />
ЛИТЕРАТУРА<br />
1. Одеков О.А. О природе “вторичных” складок Юго-Западного Туркменистана.<br />
Ж. Нефтяная и газовая промышленность Средней Азии. Выпуск 1, 1965.<br />
2. Одеков О.А. Новый генетический тип складки. Известия АН ТССР, серия ФТХ и<br />
ГН, №3, 1969.<br />
3. Одеков О.А. Явление совместного действия вертикальных и горизонтальных<br />
тектонических движений в земной коре (научное открытие). Приоритетная справка<br />
Госкомизобретений, 1978.<br />
4. Одеков О.А. Общая теория образования складчатых и разрывных дислокаций в<br />
земной коре. Известия АН ТССР, серия ФТХ и ГН, №2, 1979.<br />
67
5. Одеков О.А. Явление совместного действия вертикальных и горизонтальных<br />
тектонических движений в земной коре (обнаружение, исследование и<br />
приложения). Ашхабад: “Ылым”, 1981.<br />
6. Одеков О.А. Землетрясения. Москва: Изд. “Знание”, 1988/11.<br />
7. Одеков О.А. Земли неровное дыханье. Ашхабад: “Туркменистан”. 1990.<br />
8. Одеков О.А. Биобиблиография. Ашхабад: “Ылым”, 2005.<br />
9. Галактики. Интернет. Gonov.net, Vseprogolub.net Website Astroera. 2008.<br />
10. Девис П. Случайная Вселенная. Москва: Изд. “Мир”, 1985.<br />
11. Девис П. Суперсила. Поиск единой силы природы. Москва: Изд. “Мир”, 1989.<br />
12. Кауфман У. Космические рубежи теории относительности. Москва: Изд.<br />
“Мысль”, 1984.<br />
13. Кросс Л. и Шеррер. Наступит ли конец космологии? Ускоряющаяся Вселенная<br />
уничтожает следы собственного прошлого.<br />
14. Крупномасштабная структура Вселенной. Сб. под редакцией Лонгейра Л. и<br />
Эйнасто Я. Москва: Изд. “Мир”, 1981.<br />
15. Николсон Л. Тяготение, черные дыры и Вселенная. Москва: Изд. “Мир”, 1983.<br />
16. Пригожин И. и Стенгерс И. Порядок из хаоса. Новый диалог человека с<br />
природой. Москва: Изд. “Прогресс”, 1986.<br />
17. Силк Дж. Большой взрыв. Рождение и эволюция Вселенной. Москва: Изд.<br />
“Мир”, 1982.<br />
Ö.A.Ödekow<br />
ÄLEMIŇ EMELE GELŞINIŇ <strong>WE</strong> EWOLÝUSIÝASYNYŇ<br />
UMUMY TAGLYMATY<br />
Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymatynyň dogrulygyna awtor<br />
sinhron ýagdaýda giňelýän we gysylýan älem baradaky garaýşyny esaslandyrmanyň üsti bilen<br />
geldi. Ol bolsa öz gezeginde Ýeriň özünde hem onuň daşynda giňemegiň we gysylmagyň<br />
bardygyna şaýatlyk edýän delillere we ýeriň kosmiki jisim hökmünde ewolýusiýasynda<br />
tektogenez prosesleriň öwrenilişine daýanýar (1965-1990). Älemiň emele gelmeginde,<br />
döremeginde we uzak wagtlaýyn ewolýusiýasynda giňelmäniň (antigrawitasiýanyň, itişmäniň)<br />
we gysylmanyň (grawitasiýanyň, çekişmäniň) barlygynyň ykrar edilmegi täze delilleriň<br />
alynmagy we olara akyl ýetirilmegi bilen baglanyşykly döreýän soraglara jogap bermäge, şeýle<br />
hem bu garaýşyň netijesinde düýpli netijelere gelmäge mümkinçilik berýär.<br />
Älemiň ilkibaşda emele gelmesinde gysylýan Älem baradaky hususy taglymata laýyk<br />
gelýän ösüş mehanizmleriniň biri amala aşýar (Ö.Ödekow).<br />
Soňra bolsa singulýarlyga öwrülen Älem häzirki Älemiň düwünçegine (meniň teklip<br />
edýän adalgam) öwrülýär.<br />
Häzirki Älem umumylykda ösüşiň aşakdaky döwürlerini başdan geçirdi:<br />
– arassa görnüşde giňelmek (700000 ýyl);<br />
– gysylmaklyk bilen bir hatarda giňemegiň artykmaçlyk etmegi (0,7 million –<br />
– 2milliard ýyl);<br />
– giňelmek bilen bir hatarda gysylmaklygyň artykmaçlyk etmegi (2 milliard ýyldan<br />
az – takmynan 8,7 milliard ýyla çenli);<br />
– mundan soňra gysylmak bilen bir hatarda giňemegiň artykmaçlyk etmegi (soňky<br />
5 mlrd. ýyl). Bu döwürde giňemegiň tizlenmesi başlady.<br />
Şunlukda, Älemiň düzümindäki iri obýektler 700000 ýyllyk möhletden soň<br />
68
2mlrd ýyla ýakyn wagtyň içinde, ýagny olaryň emele gelmegi tamamlanýança we häzirki<br />
zamanda şeýle ösüşleri başdan geçiripdirler:<br />
– giňeýän güýçler bilen bilelikde gysylýan güýçleriň artykmaçlyk etmegi (Spiral<br />
görnüşli galaktikalar);<br />
– ýa-da deň hereket edýän, giňeýän we gysylýan güýçleriň täsiri (elliptiki we steriki<br />
galaktikalar);<br />
– ýa-da giňeme we gysylma güýçleriniň çylşyrymly kombinasiýasy (dogry däl<br />
galaktikalar).<br />
Şunda galaktikalaryň bir görnüşden başga bir görnüşe geçmegi şu görnüşde bolup<br />
geçýär:<br />
dogry däl → spiral görnüşli → elliptiki → sferiki.<br />
Geçişiň şu yzygiderli zynjyry düşnüksiz birnäçe soragy aradan aýyrýar: näme üçin<br />
dogry däl galaktikalarda gazlaryň iň köp möçberi hem-de entägem ýyldyz döreme<br />
mümkinçiligi bolan jisimler bar.<br />
Jogap aýdyňdyr: dogry däl galaktikalar häzirki Älemde bar bolan haosyň arassa<br />
giňelme döwrüniň galyndysydyr.Ondan soň bolsa biziň häzirki görýän sazlaşykly dünýämiz<br />
emele gelendir.<br />
Ilkinji gezek häzirki wagta çenli belli bolan delillere daýanýan Älemiň emele<br />
gelme we ewolýusion taglymaty esaslandyryldy.<br />
Onda ilkibaşda Älemiň emele gelmesiniň singuliýarlygynyň ägirt uly<br />
partlamasynyň, häzirkizaman Äleminiň we onuň iri obýektleriniň emele gelme<br />
mehanizmi ylmy taýdan esaslandyryldy.<br />
Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymatynda gysylma<br />
(grawitasiýa, çekilme) we giňelme (antigrawitasiýa, itekleşme) hadysalarynyň Älemiň we<br />
onuň iri hem ownuk obýektleriniň we strukturalarynyň emele gelme mehanizminiň esasy<br />
fiziki sebäpleridigi subut edildi.<br />
Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymatynyň düzüminde üç<br />
sany aýratyn taglymat esaslandyryldy:<br />
– giňeýän Älem taglymaty (Eýnşteýin, A. Tridman, E.Habbl; 1922);<br />
– gysylýan Älem taglymaty (Ö.A.Ödekow; 2008);<br />
– bir wagtda giňeýän we gysylýan Älem taglymaty (Ö.A.Ödekow; 1990).<br />
Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy nazaryýetiniň düzgünleri Älemiň<br />
kiçi möçberdäki strukturalary dogrusynda hem kabul ederliklidir. Hususy taglymatyň bölegi<br />
awtoryň monografiýasynda “Bir wagtda giňeýän we gysylýan Ýer” ady bilen çap edildi<br />
(7; 183-190 sah.).<br />
O.A.Odekov<br />
GENERAL THEORY OF ORIGIN AND EVOLUTION OF THE UNIVERSE<br />
The author created General theory of origin and evolution of the Universe (GTOEU)<br />
through explanation of the conception of the synchronously expanding and contracting<br />
Universe. In its turn the Universe was formulated on the basis of the study of the processes<br />
of tectogenesis in the evolution of the Earth as cosmic body and facts, which are indicative<br />
of presence of tensions and contractions both in the Earth and outside its limits (1965-1990).<br />
Admission of the origin, birth and long evolution of the Universe and expansion<br />
(antigravitation, repulsion) and contraction (gravitation, attraction) answers many questions,<br />
occurring in connection with acquisition of new facts and their perception, as well as<br />
enables to discover fundamental consequences following from conception.<br />
69
One of the mechanisms of the development of the Universe, appropriate to the<br />
particular theory of the contracting Universe was realized in the scenario of the primeval<br />
Universe. (O.A.Odekov)<br />
Then the real primeval Universe, transformed into singularity, substantially becomes<br />
embryo (the term suggested by me) of the modern Universe.<br />
Modern Universe was developing in whole<br />
– from pure expansion (during 700 000 years);<br />
– through prevalent expansion in combination with contraction in interval 0.7<br />
million – about 2 billion years;<br />
– to prevalently contracting in combination with expanding in interval from less<br />
2 billion till approximately 8.7 billion years;<br />
– and later to prevalently expanding in combination with contracting in the next<br />
5 billion years, when the acceleration of the expansion began.<br />
In this case when the large-scale objects formation occurred in the composition of<br />
the Universe after boundary of 700 000 years during approximately 2 billion years, they<br />
developed till nowadays in the regimen:<br />
– prevalently contractive force in the combination with expanding (helical<br />
galaxies);<br />
– or identically effective force of expansion and contraction (elliptical and<br />
spherical galaxies);<br />
– or complex combination of forces of expansion and contraction (irregular<br />
galaxies).<br />
In this case model of transformation of galaxies from one form into other forms can<br />
be shown in the following way:<br />
irregular → helical → elliptical → spherical<br />
This consecutive chain of transformation of galaxies withdraws unnecessary<br />
questions: why was the maximal quantity of gases discovered in irregular galaxies? Why<br />
do they have a substance, which is able to form stars? The answer is clear: irregular<br />
galaxies are the relict of initial, pure expansion of chaos after the stage; this chaos existed<br />
in the modern Universe with the help of which the observed harmony arose.<br />
It is the first time General theory of origin and evolution of the Universe is created,<br />
this theory is based on fact data, received at present time. Mechanisms of formation of the<br />
primeval Universe, singularity, Big Bang and in whole the modern Universe, as well as<br />
its large-scale objects acquired scientific explanation in this theory.<br />
It was proved in the General theory of origin and evolution of the Universe, that<br />
contraction (gravitation, attraction) and expansion (antigravitation, repulsion) are the main<br />
physical reasons of the mechanism of formation of the Universe in whole, as well as its<br />
large-scale and small-scale objects and structures.<br />
The presence of three particular theories is proved in the composition of General<br />
theory of origin and evolution of the Universe:<br />
– theory of the Expanding Universe (A.Einstein, A.Friedmann, E.Habble; (1992);<br />
– theory of the Contracting Universe (O.A.Odekov; 2008);<br />
– theory of the synchronously expanding and contracting Universe (O.A.Odekov; 1990).<br />
Outlines of the General theory of origin and evolution of the Universe is also used<br />
to small-scale structures of the Universe (stars, planets and others), and one of the<br />
applications, answering the particular theory, is published with the name “The<br />
synchronously expanding and contracting Universe” in the monograph of the author<br />
(7, 183-190 pp.).<br />
70
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
P.A.Nazarow, A.Цkdirow<br />
KUWWATLY TRANSFORMATORLARYŇ YGTYBARLY<br />
PEЭDALANYLYŞYNY KESGITLEЭJI GURNAMA<br />
Tьrkmenistanda energetika ugry uly depgin bilen цsэдr [1,2]. Elektrik<br />
energiэany uzak aralyklara ibermek we elektrik эьklerini paэlamak ьзin ulanylэan<br />
esasy desga bolup, kuwwatly transformatorlar hyzmat edэдrler [3,4].<br />
Transformatorlaryň kuwwatlaryny isripsiz peэdalanmak bolsa ykdysady tarapdan<br />
mцhьm we цrдn дhmiэetli meseleleriň biridir.<br />
Kuwwatly transformatorlaryň energiэa эitgileri iki bцlekden durэarlar:<br />
– sarymlardaky эitgiler;<br />
– transformatoryň polat jigerindдki dцreэдn эitgiler.<br />
Elektrik sarymlaryndaky эitgiler transformatoryň эьkьne baglydyr. Эьkьň<br />
togy ulaldygyзa bu эitgi toguň ikinji derejeli funksiэasy boэunзa kцpelэдr.<br />
Transformatoryň polat jigerindдki dцreэдn energiэa эitgileri<br />
transformatoryň jigeriniň gцwrьmine, magnit hдsiэetnamasyna, gurluşyna we elektrik<br />
setiň эygylygyna, dartgynlylygyna (naprэaћeniэesine) baglydyr. Şeэlelikde,<br />
transformatoryň jigerindдki эitgileri transformatoryň эьkьne bagly dдldir. Senagat<br />
kдrhanalaryndaky transformatorlar uly kuwwat bermek ьзin niэetlenilip, kцplenз<br />
polat jigerindдki эitgileriniň kцplьgi bilen tapawutlanэarlar.<br />
Hдzirki dцwьrde transformatoryň jigerindдki эitgilerini hem-de sarym<br />
эitgilerini цzbaşdak aэratynlykda цlздp bilэдn abzal эokdur. Şol sebдpli awtorlar<br />
transformatorlaryň эitgilerini цlзeэдn abzalyň gцzlegleriniň netijelerini şu makalada<br />
getirmegi maksadalaэyk bildiler.<br />
Gьэзli transformatorlaryň kuwwatyny isripsiz peэdalanmak ьзin,<br />
transformatorlarda эitirilэдn kuwwatlary nдdip azaldyp (minimizirleşdirip)<br />
bolэandygynyň usullaryny birnдзe зyzgylar arkaly seljermegi, цlзeglerde goэberilэдn<br />
эalňyşlyklary hasaba alyp, transformatorlaryň peэdaly tдsir koeffisiэentini (PTK)<br />
kesgitleэдn gurnamany (ulgamy) dцretmegi, soňra synaglardan geзirip цnьmзilikde<br />
ornaşdyrmagy, ylmy barlaglar bilen esaslandyrmagy awtorlar цz цňlerinde maksat<br />
edindiler. Kuwwatly transformatorlaryň PTK-syny kesgitleэдn ulgamy dцretmek ьзin<br />
birnдзe зyzgylary hцdьrleэдris.<br />
I wariant<br />
Эokary kuwwatly transformatorlaryň isripsiz ygtybarly ulanylэandygyny<br />
anyklamak ьзin kesgitli bir wagt aralykda degişli transformatoryň ortaзa PTK-syny<br />
kesgitlдp цwrenmeklik zerurdyr.<br />
71
TT 1<br />
KT<br />
TT 2<br />
TH 1 TH 2 DP 1 – цlзeэji P 1 – özgerdijiniň<br />
datзigi<br />
DP DP<br />
DP 2 – цlзejii P 2 – özgerdijiniň<br />
1 2<br />
datзigi<br />
P 2 /P 1<br />
P 2<br />
– bцlьji abzal<br />
P 1<br />
η<br />
η<br />
– PTK-ny gцrkeziji abzal<br />
1-nji зyzgy<br />
Ortaзa PTK-nyň tapylyşy:<br />
1<br />
T<br />
T<br />
∫<br />
P<br />
(t)dt<br />
2<br />
0<br />
Э2A<br />
η ort = =<br />
T<br />
(1)<br />
1 Э1A<br />
P<br />
1(t)dt<br />
T<br />
∫<br />
0<br />
Bu эerde<br />
Э 2A<br />
– transformatoryň зykalgasyndaki işjeň (aktiw) energiэa.<br />
Э 1A<br />
– transformatoryň girelgesindдki işjeň energiэa.<br />
Eger-de (1) formula esaslansak, onda ortaзa PTK-syny kesgitlemek ьзin<br />
transformatoryň girelgesinde we зykalgasynda işjeň energiэany hasaplaэjylary<br />
TT 1<br />
KT<br />
TT 2<br />
TH 1<br />
WH 1 WH 2<br />
2-nji зyzgy<br />
TH 2<br />
ululygydyr.<br />
Цlзegiň эalňyşlygy şu formula bilen hasaplanyp bilner:<br />
(счетчик) oturtmaly bolэarys.<br />
Зyzgyda gцrkezilen WH 1<br />
,<br />
WH 2<br />
– transformatoryň эokarky we<br />
aşaky taraplarynda oturdylan işjeň<br />
energiэalaryň hasabyny эцrediji<br />
abzallar.<br />
Şular эaly зyzgylaryň, edilэдn<br />
talaplary kanagatlandyrmaэan tarapy<br />
TT, TH – transformatorlardaky<br />
burзuň we otnositel эalňyşlyklaryň<br />
δ<br />
2 2 2<br />
= 2 (δ + δ δ )<br />
(2)<br />
Σ wh TT +<br />
TH<br />
72
Bu эerde<br />
δ wh<br />
– hasaby эцredэдn hasaplaэjylaryň эalňyşlygy.<br />
δ TT<br />
– цlзeэji TT transformatoryň эalňyşlygy.<br />
δ TH<br />
– цlзeэji TH transformatoryň эalňyşlygy.<br />
Şu эalňyşlyklaryň дhlisi gьэзli transformatoryň nominal (takyk) kuwwatynyň<br />
dьzьmine girэдr.<br />
Şular эaly зyzgylar bilen hasaplanylanda эalňyşlyklar 3-4%-den uly bolэar.<br />
Mysal ьзin transformatorlarda hakyky işjeň эitgi adaty kuwwatyň 6-7%-ne deňdir,<br />
эagny ∆ P T<br />
≈ (0,06–0,07)·P a<br />
, (cosφ = 1).<br />
Diэmek, 2-nji formuladan:<br />
2 (2<br />
2<br />
2 2<br />
+ 0,5 + 0,5 ) = 3% – netijдni alarys.<br />
Şeэlelikde, gцrkezilen usul bilen transformatoryň PTK-syny цlзesek, цlзegiň<br />
эalňyşlygy 50%-den kцp bolэar.<br />
II wariant<br />
Эitirilэдn kuwwatlaryň gцni цlзenilişi.<br />
Bu usulda-da gцrkezilen зyzga degişli şertleri kabul edip, transformatoryň<br />
peэdaly tдsir koeffisientini<br />
η<br />
tr<br />
P<br />
P<br />
2 1 tr<br />
tr<br />
= = = 1−<br />
(3)<br />
1<br />
P − ΔP<br />
P<br />
1<br />
ΔP<br />
P<br />
1<br />
gцrnьşde aňladyp bileris.<br />
Bu эerde<br />
∆ P tr<br />
= ∆ P mis<br />
+ ∆ P polat<br />
– transformatoryň mis sargylaryndaky we polat<br />
demrindдki эitgileri.<br />
Onda bir dцwrьň (periodyň) dowamynda transformatoryň ortalaşdyrylan<br />
peэdaly tдsir koeffisientiniň kesgitlenilişi.<br />
= 1−<br />
T<br />
∫<br />
ΔP<br />
η<br />
tr.ort.<br />
(t)dt +<br />
mis<br />
0 0<br />
T<br />
∫<br />
0<br />
ΔP<br />
= 1−<br />
ΔP<br />
1 tr<br />
T<br />
∫<br />
∆P<br />
(t)dt<br />
mis.ort.<br />
polat<br />
+ ΔP<br />
ΔP<br />
l.ort<br />
polat.ort.<br />
(t)dt<br />
ΔЭ<br />
= 1−<br />
=<br />
mis<br />
+ ΔЭ<br />
Э<br />
1 tr<br />
polat<br />
(4)<br />
(4) formuladan gelip зykyşyna gцrд, transformatoryň PTK-syny hasaplamak<br />
ьзin energiэany цlзeэji ьз sany (∆ Э mis<br />
; ∆ Э polat<br />
; Э 1tr<br />
) hasaplaэan hasaplaэjylaryň<br />
gerekdigini delillendirip bolэar. Şol ьз sany hasaplaэjylaryň ikisi mis geзirijidдki we<br />
73
polat demirdдki эitirilэдn energiэalary цlзeэдn bolsalar, onda ьзьnji hasaplaэjy<br />
transformatoryň эokary woltly tarapyndaky energiэany цlзeэдr. Bu 3-nji hasaplaэjy<br />
transformatoryň эokarky tarapyndaky TT we TH цlзeэji transformatorlar bilen<br />
эцriteleşdirilen зyzgyda эygnalэar.<br />
Şeэlelikde, transformatoryň mis sargylaryndaky we polat demrindдki эitgilerini<br />
hemişe цlздp (hasaplap) durar эaly эцrite hasaplaэjyny dцretmegiň zerurlygy эьze<br />
зykэar.<br />
Indi bolsa tдze hasaplaэjyny nдdip dцretmegiň meselelerine garalyň;<br />
Belli formulany [2] цzleşdireliň.<br />
∆ P mis<br />
=3 · I 2 2tr<br />
· r e.m.<br />
Bu эerde r e.m.<br />
= r' 2 tr.<br />
+ r 1 tr.<br />
r 1 tr.<br />
– transformatordaky birinji sarymyň işjeň garşylygy.<br />
r' 2 tr.<br />
– transformatordaky ikinji sarymyň birinji sarymyna gцrд hasaplamalar<br />
arkaly getirilen işjeň garşylygy,<br />
r e.m<br />
– transformatoryň mis sargylaryndaky işjeň garşylyklarynyň jemi.<br />
Onda<br />
ΔPmis.nom<br />
re.m<br />
= bolar. (5)<br />
2<br />
3⋅<br />
I<br />
Şeэlelikde, islendik iş dьzgьninde transformatoryň mis sargylarynda эitirэдn<br />
kuwwat эitgisi<br />
2 tr<br />
2 ΔP<br />
2 ΔP<br />
ΔP mis = 3⋅<br />
I2 tr ⋅ = I2 tr bolar. (6)<br />
3⋅<br />
I<br />
Sargylardaky эitirilэдn energiэa:<br />
Onda<br />
Bu эerde<br />
mis.nom<br />
2<br />
tr.nom<br />
mis.nom<br />
2<br />
Itr.nom<br />
T<br />
mis.nom<br />
2<br />
tr.nom<br />
ΔЭ = ∫ΔP<br />
⋅dt<br />
bolar.<br />
mis<br />
T<br />
0<br />
mis<br />
T<br />
ΔPmis.nom<br />
2<br />
2<br />
ΔЭ mis = ⋅∫ I2<br />
(t)dt = k<br />
2<br />
∫ I<br />
tr<br />
2 tr.nom (t)dt bolar (7)<br />
I<br />
tr.nom<br />
ΔP<br />
k = gцnьmellik koeffisienti;<br />
I<br />
I 2<br />
– islendik iş dьzgьnindдki toguň bahasy.<br />
Эene-de [2] belli bolşy эaly,<br />
0<br />
∆ P x.x<br />
= ∆ P polat<br />
= U 2 1<br />
· g tr<br />
bolar.<br />
0<br />
74
Bu эerde<br />
g tr.<br />
– transformatoryň geзirijiligi;<br />
ΔPpolat<br />
onda g<br />
tr.<br />
=<br />
2<br />
bolar (8)<br />
U<br />
nom<br />
ΔP<br />
polat<br />
ΔP<br />
polat.nom 2<br />
= ⋅ U<br />
2<br />
1 tr bolar (9)<br />
Unom<br />
Bu эitirilэдn ∆ P polat<br />
– kuwwata degişli energiэa<br />
T<br />
T<br />
ΔPpolat.nom<br />
2<br />
2<br />
ΔЭ mis = ⋅∫ U (t)dt = C<br />
2<br />
∫ U<br />
1<br />
1 (t)dt<br />
(10)<br />
U<br />
0<br />
Bu эerde<br />
ΔPpolat.nom<br />
C =<br />
2<br />
– transformatoryň pasporty boэunзa hasaplap bolэan koeffisient<br />
Unom<br />
U 1<br />
– islendik iş dьzgьninde transformatoryň birinji sargysyndaky dartgynlylyk<br />
(naprэaћeniэe).<br />
Эokarda seljerilen formulalara esaslanyp, gьэзli transformatorlar ьзin<br />
PTK-nyň ortaзa bahasy.<br />
T<br />
∫<br />
∫<br />
T<br />
∫<br />
0<br />
2<br />
2<br />
K U2<br />
(t)dt + C U1<br />
(t)dt<br />
0 0<br />
η tr.ort. = 1−<br />
(11)<br />
T<br />
P (P)dt<br />
0<br />
1 tr.<br />
Bu gelen analitiki (11) netijд esaslanyp, şu aşakdaky зyzgyny hцdьrleэдris.<br />
∫<br />
U 2<br />
u<br />
TH<br />
Wh<br />
TT<br />
∫<br />
I 2<br />
I<br />
KT<br />
3-nji зyzgy<br />
75
Зyzgyda integrator hцkmьnde birfazaly induksion hasaplaэjylar ulanyldy.<br />
Derňelэдn ulgamyň goэberen эalňyşlyklarynyň<br />
jemini derňemek<br />
Umumy эalňyşlyklaryň jemini şu aşakdaky formula bilen hasaplamaklyk kabul<br />
edildi.<br />
δ<br />
2 2 2 2 2<br />
= δ % + δ % + δ % + δ % δ %<br />
(12)<br />
Σ TT TH UC UH +<br />
Bu formulada:<br />
δ TT<br />
– TT – transformatoryň;<br />
δ TH<br />
– TH – transformatoryň;<br />
δ UC<br />
– induksion hasaplaэjynyň;<br />
δ UH<br />
– integratoryň, degişlilikde doly we otnositel эalňyşlyklary;<br />
δ goşm<br />
– temperaturanyň ьэtgemegi netijesinde dцreэдn goşmaзa эalňyşlyk.<br />
goşm<br />
δ goşm<br />
= δ (t);<br />
R t<br />
= R 0<br />
(1 + αt)<br />
Bu эerde<br />
R 0<br />
– nolo temperaturada sarymlaryň garşylygy. Цz gezeginde<br />
1<br />
R 0<br />
= ρ ⋅ , α – misiň temperatura koeffisienti.<br />
S<br />
Temperatura bagly goşmaзa эalňyşlygy tapmak ьзin transformatoryň rugsat<br />
berlen gyzma temperaturasyny kesgitlemeli. Bu ∆ t – temperatura,<br />
Onda<br />
∆ t = t maks<br />
– t min<br />
.<br />
∆ R t<br />
= R 0<br />
(1 + αt)<br />
Şeэle эagdaэda goşmaзa эalňyşlygyň tapylyşy:<br />
δ<br />
goşm<br />
ΔR<br />
% =<br />
R<br />
t<br />
ort<br />
⋅100%<br />
Эalňyşlyklaryň tejribeler arkaly kesgitlenilişi<br />
a) Takyk toklarda hasaplaэjylaryň 10 aэlawy ьзin sarp edilen t – wagtdaky<br />
bahalaryny tablisada эerleşdirэдris.<br />
Hasaplaэjynyň 10 aэlawynyň netijeleri.<br />
76
1-nji tablisa<br />
I,[A] 1 2 3 4 5<br />
t 1 [s] 322 237 85 45 28<br />
t 2 [s] 340 239 86 45 28<br />
t 3 [s] 325 234 88 46 30<br />
t 4 [s] 335 243 88 47 29<br />
t 5 [s] 358 232 88 46 30<br />
t 6 [s] 332 231 86 45 29<br />
t 7 [s] 335 233 84 44 30<br />
t 8 [s] 332 237 84 44 29,5<br />
t 9 [s] 335 235 86 44 30<br />
t 10 [s] 332 231 85 44 30<br />
Bдş gezek geзirilen tejribeleriň ortaзa t ort<br />
bahalary.<br />
I = 1[A] deň bolanda, t 1ort<br />
= 333,6[s] = 5,56 min<br />
I = 2[A] deň bolanda, t 2ort<br />
= 235,2[s] = 3,92 min<br />
I = 3[A] deň bolanda, t 3ort<br />
= 86[s] = 1,43 min<br />
I = 4[A] deň bolanda, t 4ort<br />
= 45[s] = 0,75 min<br />
I = 5[A] deň bolanda, t 5ort<br />
= 29,35[s] = 0,49 min netijeleri alarys.<br />
b) Takyk dartgynlylyklarda hasaplaэjylaryň 10 aэlawy ьзin sarp edilen<br />
t – wagtdaky bahalaryny tablisada эerleşdirэдris.<br />
Hasaplaэjynyň 10 aэlawynyň netijeleri.<br />
2-nji tablisa<br />
U, [kW] 0,05 0,1 0,15 0,2 0,22 0,24<br />
t 1, [min] 3,45 0,68 0,32 0,183 0,15 0,145<br />
t 2 [min] 3,5 0,69 0,32 0,183 0,16 0,148<br />
t 3 [min] , 3,53 0,7 0,32 0,183 0,163 0,15<br />
t 4 [min] 3,3 0,7 0,32 0,183 0,163 0,148<br />
t 5, [min] 3,23 0,69 0,32 0,183 0,165 0,148<br />
t 6, [min] 3,33 0,7 0,32 0,183 0,167 0,147<br />
t 7, [min] 3,1 0,72 0,32 0,183 0,167 0,148<br />
t 8, [min] 3,17 0,7 0,32 0,183 0,165 0,148<br />
t 9, [min] 3,3 0,69 0,32 0,183 0,167 0,15<br />
t 10, [min] 3,33 0,68 0,32 0,183 0,165 0,15<br />
Alty gezek geзirilen tejribe netijesinde ortaзa t ort<br />
bahalary<br />
U = 0,005 [kw] deň bolanda, ∆ t 1 ort<br />
= 3,324 min<br />
U = 0,1 [kw] deň bolanda, ∆ t 2 ort<br />
= 0,695 min<br />
U = 0,15 [kw] deň bolanda, ∆ t 3 ort<br />
= 0,32 min<br />
77
U = 0,2 [kw] deň bolanda, ∆ t 4 ort<br />
= 0,1834 min<br />
U = 0,22 [kw] deň bolanda, ∆ t 5 ort<br />
= 0,1632 min<br />
U = 0,24 [kw] deň bolanda, ∆ t 6 ort<br />
= 0,1482 min<br />
Эokarda gцrkezilen tablisalara hem-de hasaplamalara esaslanyp, iki sany<br />
t=f(I) hem-de t = f (U) baglanyşyklaryň grafikleri 4-nji (a) we (b) зyzgylarda<br />
degişlilikde gцrkezildi.<br />
5<br />
4<br />
•<br />
•<br />
• 1,82<br />
• 3,93<br />
3<br />
•<br />
3,324<br />
•<br />
3<br />
t ort<br />
0,75<br />
•<br />
a)<br />
2<br />
t ort<br />
0,00 0,1 0,15 0,2 0,25<br />
•<br />
•<br />
b)<br />
•<br />
1,43<br />
•<br />
•<br />
1 •<br />
0,695<br />
•<br />
• 0,33<br />
0,49<br />
•<br />
0,184<br />
•<br />
0,1632<br />
0 • ••<br />
• • •<br />
•<br />
•<br />
1 2 3 4 5<br />
0 • • • 0,1482<br />
•<br />
I(A)<br />
U(kw)<br />
2<br />
1<br />
4-nji çyzgy<br />
Gurlan grafiklerden peэdalanyp, islendik ∆ t wagt aralyklary ьзin эalňyşlyklary<br />
anyklap bolэan deňlemeleri hцdьrlдp, grafikleri bцleklдp gцni approksimirlenişiň<br />
formulasyndan peэdalanэarys.<br />
Tok ьзin<br />
t<br />
t<br />
1<br />
2<br />
= a<br />
1<br />
= a<br />
1<br />
+ b I<br />
1 1<br />
+ b I<br />
1<br />
⎫<br />
⎬ gцrnьşde эazyp bileris<br />
⎭<br />
2<br />
t1<br />
= 5,56 min, I1<br />
= 1,8 A ⎫<br />
Mysal ьзin,<br />
⎬ berlen bahalar ьзin a 1<br />
= 20,3,<br />
t 2 = 3,92 min, I2<br />
= 2 A ⎭<br />
b 1<br />
= – 8,2 netijeleri alarys, onda şu bahalar ьзin<br />
⎛ 20,32 − t1<br />
⎞<br />
I1<br />
= ⎜ ⎟<br />
⎝ 8,2 ⎠<br />
formulany alarys.<br />
Edil şular эaly meňzeşlikde, islendik ∆ t aralyk ьзin toklaryň formulalary:<br />
⎛ 8,9 − t ⎞ ⎛ 3,47 − t ⎞<br />
I2<br />
= ⎜ ⎟;<br />
I2<br />
= ⎜ ⎟;<br />
I4<br />
⎝ 2,49 ⎠ ⎝ 0,68 ⎠<br />
⎛1,79<br />
− t<br />
= ⎜<br />
⎝ 0,26<br />
⎞<br />
⎟<br />
⎠<br />
Şeэlelikde, transformatoryň mis sargysynda эitirilэдn energiэany takyk<br />
hasaplamak ьзin şu aşakdaky tertipleşdirilen formulany hцdьrleэдris:<br />
78
ΔЭ<br />
+<br />
mis<br />
0,75<br />
∫<br />
1,43<br />
= n<br />
TT<br />
⋅ k ⋅ A<br />
⎛ 3,47 − t ⎞<br />
⎜ ⎟<br />
⎝ 0,68 ⎠<br />
2<br />
T<br />
∫<br />
0<br />
dt +<br />
2<br />
I (t)dt = n<br />
0,49<br />
∫<br />
0,75<br />
TT<br />
⎛1,79<br />
− t ⎞<br />
⎜ ⎟<br />
⎝ 0,26 ⎠<br />
⎡<br />
⋅ k ⋅ A⎢<br />
⎢⎣<br />
2<br />
⎤<br />
dt⎥<br />
;<br />
⎥⎦<br />
3,92<br />
∫<br />
5,56<br />
⎛ 20,32 − t ⎞<br />
⎜ ⎟<br />
⎝ 8,2 ⎠<br />
2<br />
dt +<br />
Bu эerde<br />
n TT<br />
– peэdalanylan TT-niň transformasiэa koeffisienti.<br />
M.nom<br />
2<br />
nom<br />
1,43<br />
∫<br />
3,92<br />
⎛ 8,9 − t ⎞<br />
⎜ ⎟<br />
⎝ 2,49 ⎠<br />
2<br />
dt +<br />
ΔP<br />
k = = 3 re.m.nom<br />
– peэdalanylan TT-niň sargysyndaky ekwiwalent,<br />
I<br />
nominal garşylygy.<br />
A – dьzleэji koeffisient.<br />
0,49<br />
Biziň peэdalanan TT – transformatorymyz ьзin A = = 2,042 bolar,<br />
0,24<br />
0,49 – nominal (berlen) ∆ t – wagtda toguň minimal bahasy.<br />
Indiki hasapda naprэaћeniэe ьзin aňlatmany эazalyň (2-nji tablisa hem-de<br />
4-nji (b) зyzga seret).<br />
Naprэaћeniэe ьзin<br />
t<br />
t<br />
1<br />
2<br />
= c<br />
1<br />
= c<br />
1<br />
+ d U<br />
1<br />
+ d U<br />
1<br />
1<br />
2<br />
⎫<br />
⎬<br />
⎭<br />
deňlemeden peэdalanalyň<br />
t1<br />
= 3,324 min, U1<br />
= 0,05 kW ⎫<br />
Mysal ьзin:<br />
⎬<br />
t 2 = 0,695 min, U2<br />
= 0,1kW ⎭<br />
berlen bahalar ьзin<br />
c 1<br />
= 5,953; d 1<br />
= – 52,58<br />
netijeleri alarys.<br />
Onda şu bahalar ьзin<br />
⎛ 5,953 − t ⎞<br />
U 1<br />
= ⎜ ⎟ formulany alarys.<br />
⎝ 52,58 ⎠<br />
Şeэlelikde, islendik ∆ t – aralyk ьзin naprэaћeniэeleriň formulalary:<br />
⎛1,445<br />
− t ⎞ ⎛ 0,7298 − t ⎞ ⎛ 0,3854 − t ⎞ ⎛ 0,3282 − t ⎞<br />
2<br />
= ⎜ ⎟;<br />
U3<br />
= ⎜ ⎟;<br />
U4<br />
= ⎜ ⎟;<br />
U = ⎜ ⎟ bolar.<br />
⎝ 7,5 ⎠ ⎝ 2,732 ⎠ ⎝ 1,01 ⎠ ⎝ 0,75 ⎠<br />
U<br />
5<br />
Transformatoryň polat demrinden эitirilэдn energiэany takyk hasaplamak ьзin<br />
şu aşakdaky tertipleşdirilen formulany hцdьrleэдris.<br />
ΔЭ<br />
+<br />
polat<br />
0,1834<br />
∫<br />
0,32<br />
= n<br />
TH<br />
⎛ 0,7298 − t ⎞<br />
⎜ ⎟<br />
⎝ 2,732 ⎠<br />
T<br />
⎡0,695<br />
2<br />
2<br />
⎛ 5,953 − t ⎞<br />
⋅C<br />
⋅ B ∫ U (t)dt = nTH<br />
⋅C<br />
⋅ B ⎢ ∫ ⎜ ⎟ dt +<br />
0<br />
⎢⎣<br />
3,324⎝<br />
52,58<br />
∫<br />
⎠<br />
2<br />
dt +<br />
0,1632<br />
∫<br />
0,1834<br />
⎛ 0,3854 − t ⎞<br />
⎜ ⎟<br />
⎝ 1,01 ⎠<br />
2<br />
dt +<br />
0,1482<br />
∫<br />
0,1632<br />
0,32<br />
0,695<br />
⎛ 0,3282 − t ⎞<br />
⎜ ⎟<br />
⎝ 0,75 ⎠<br />
⎛1,445<br />
− t<br />
⎜<br />
⎝ 7,5<br />
2<br />
⎤<br />
dt⎥;<br />
⎥⎦<br />
⎞<br />
⎟<br />
⎠<br />
2<br />
dt +<br />
79
Bu эerde<br />
n TH<br />
– peэdalanylan TH-niň transformasiэa koeffisienti.<br />
ΔPpol.nom<br />
C = – transformatoryň nominal geзirijiligi;<br />
2<br />
U<br />
B – dьzleэji koeffisient<br />
Biziň peэdalanan TH – transformatorymyz ьзin<br />
0,1632<br />
B = = 0,68 diэip hasaplalyň<br />
0,24<br />
0,1632 – nominal (berlen) ∆ t wagtda naprэaћeniэдniň minimal bahasy.<br />
Эokardaky formulalardan gцrnьşi эaly, sarymlardaky energiэa эitgisiniň цlзeg<br />
эalňyşlygy эьkьň toguna baglydyr. Эьkьň togy nдзe az boldugyзa şonзa-da цlзegiň<br />
otnositel эalňyşlygy kцpelэдr. Emma цlзegiň getirilen эalňyşlygy эьkьň togy boэunзa<br />
az ьэtgeэдr. Barlagyň netijelerinde hцdьrlenilэдn abzalyň umumy эalňyşlygynyň<br />
4%-den эokary dдldigi anyklanyldy.<br />
6-10 kw-ly эokary kuwwatly transformatorlar ьзin hцdьrlenilэдn abzal<br />
taээarlanyldy.<br />
Taээarlanylan abzalyň uzak wagtlap bцkdenзsiz işlemegi onuň<br />
ygtybarlydygyny hem-de durnuklydygyny gцrkezdi.<br />
Netije<br />
1. Güýçli transformatorlaryň kuwwatyny isripsiz peýdalanmak üçin birnäçe зyzgylara<br />
seredildi. Şol çyzgynyň içinden gereklisi saэlanyp alyndy (4-nji зyzga seret!)<br />
2. Saэlanyp hцdьrlenilen çyzgynyň prinsipinde güýçli transformatoryň peýdaly täsir<br />
koeffisientini gцni цlзeэдn mьmkinзilik dцredildi.<br />
3. Ölçegleriň netijelerinde ýüze çykýan ýalňyşlyklaryň dürli görnüşleriniň hasaba<br />
alnyşynyň formulasy (13) hödürlenildi.<br />
4. Ýalňyşlyklar geçirilen ylmy tejribeler arkaly kesgitlenildi (1-nji we 2-nji<br />
tablisalara seret!).<br />
5. Transformatorlaryň mis sargylaryndaky we polat demrindäki ýitgileri hasaplamak<br />
ьзin зyzgyda hasaba alnan (integratorlar, kwadratorlar) tertipleşdirilen takyk<br />
formulalar alyndy.<br />
Tьrkmen politehniki<br />
instituty<br />
Kabul edilen wagty<br />
2008-nji эylyň<br />
6-njy iэuny<br />
80<br />
EDEBIЭAT<br />
1. Gurbanguly Berdimuhamedow. “Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky sцэmek –<br />
– bagtdyr. Aşgabat: TDNG, 2007.<br />
2. Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň ýurdy täzeden<br />
galkyndyrmak baradaky syýasaty. Aşgabat: TDNG, 2007.<br />
3. Федоров А.А. Справочник по электроснабжению промышленных предприятий.<br />
Электрооборудование и автоматизация. Москва: Энергоиздат, 1981.
4. Неклепаев Б.Н., Крючков И.П. Электрическая часть электростанций и<br />
подстанций. Справочные материалы для курсового и дипломного проектирования.<br />
М.: Энергоатомиздат, 1989.<br />
П.А.Назаров, А.Окдыров<br />
ИССЛЕДОВАНИЕ РАЗРАБОТКИ АВТОМАТИЧЕСКИХ УСТРОЙСТВ ДЛЯ<br />
ПОВЫШЕНИЯ НАДЕЖНОСТИ ЭЛЕКТРОСНАБЖЕНИЯ<br />
В связи с резким увеличением потребления органического топлива и<br />
уменьшением мировых запасов вопросы энергосбережения наравне с вопросами<br />
экологии приобрели в XXI веке особое значение.<br />
Решение данных проблем требует комплексного подхода, т.к. эти вопросы<br />
взаимосвязаны.<br />
Повышение коэффициента полезного действия (к.п.д.) эксплуатируемых<br />
электрических машин является одним из актуальных задач энергосбережения.<br />
Авторами статьи разработан измерительный комплекс для определения<br />
среднего к.п.д. силовых трансформаторов за контрольный период.<br />
Данный комплекс позволяет определить раздельно потери электроэнергии в<br />
стали и в обмотках эксплуатируемых силовых трансформаторов и, следовательно,<br />
сделать соответствующие выводы о целесообразности использования трансформатора<br />
данной мощности и конструкции.<br />
В работе приведены результаты исследований погрешности указанного<br />
комплекса при различных электрических нагрузках силовых трансформаторов.<br />
Длительная эксплуатация разработанного комплекса показала его достаточную<br />
надежность и эффективность.<br />
P.A.Nazarov, A.Okdirov<br />
RESEARCHES OF AUTOMATIC FACILITIES FOR THE INCREASE OF<br />
RELIABILITY OF PO<strong>WE</strong>R SUPPLY<br />
At present time due to high growth of organic fuel consumption and world stock<br />
decrease.<br />
The issues of saving the energy, as well as ecology problems acquire special<br />
importance.<br />
The solution of these problems requires a complex approach, because these issues<br />
are interrelated.<br />
The increase of the performance index of the electrical cars is one of the vital<br />
questions of energy saving.<br />
The article concerns the results of the measuring complex, which allow to measure<br />
the average efficiency of power transformers during a definite time.<br />
This complex make it possible to measure the loss of the power supply in steel and<br />
in the windings of the power transformers and, thus, come to corresponding conclusion on<br />
the expediency of the usage of the definite transformer.<br />
The results of the researches of the named complex’s error at the different electric<br />
load of power transformers are given in the article.<br />
The long-time exploitation of the worked out complex has shown its reliability and<br />
effectiveness.<br />
81
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
M.Mдmmedow<br />
TÄZE ÇYZYKLY DEŇAGRAMSYZ TERMODINAMIKA <strong>WE</strong><br />
TERMOELEKTRIGIŇ TERMODINAMIKA – FENOMENOLOGIЭA<br />
TEORIЭASY<br />
Bize Onzageriň çyzykly termodinamikasynyň düýpgöter ýalňyşdygynyň üstüni<br />
açmak başartdy.<br />
Onuň ýalňyşlygynyň esasy sebдbi hem termodinamikanyň ikinji başlangyjynyň<br />
nдdogry interpretasiэasyna esaslanэandygyndan ybaratdyr. Bu interpretasiэa gцrд,<br />
зyzykly dissipatiw ulgamyň deňagramsyz эagdaэynda, entropiýanyň öndürilişiniň<br />
lokal bahasy diňe oňyndyrlar (poloћiteldir). Şonuň ьзin hem, termodinamikanyň<br />
здginde hemme deňagramsyz prosesler цwrьlmeэдndirler.<br />
Eэsemde bolsa ikinji başlangyjyň matematiki formulirowkasyna görä,<br />
çylşyrymly dissipatiw ulgamyň deňagramsyz ýagdaýynda, entropiýanyň öndürilişiniň<br />
lokal bahalary (otrisatel) dдldir. Muňa biziň guran täze çyzykly deňagramsyz<br />
termodinamikamyz şaýatlyk edýär. Ol aşakdaky formulalar arkaly aňladylýar [1].<br />
n<br />
J<br />
n<br />
= ∑γ ik X k ( i,<br />
k 1... n),<br />
(1)<br />
i =<br />
k=<br />
1<br />
σ = ∑ Ji<br />
X i = ∑γ<br />
ik X i X k ≥ 0 ( X i ≠ 0, X k ≠ 0),<br />
(2)<br />
i=<br />
1<br />
n<br />
i,<br />
k = 1<br />
γ γ = 2 γ γ<br />
( γ > 0, γ > 0)<br />
(3)<br />
ik + ki ii kk<br />
ii kk<br />
(3) şerte görä (1) we (2) deňlikler aşakdaky görnüşe eýe bolarlar:<br />
Eger-de<br />
J<br />
n<br />
n<br />
1<br />
= γ i i ∑ X i γ ii + ∑(<br />
γ i k −γ<br />
ki)<br />
X k ( i,<br />
k 1... n),<br />
(4)<br />
2<br />
i =<br />
i=<br />
1<br />
k=<br />
1<br />
2<br />
n<br />
⎡ ⎤<br />
σ = ⎢∑<br />
Xi<br />
γ<br />
ii ⎥ ≥ 0<br />
(5)<br />
⎣ i=<br />
1 ⎦<br />
n<br />
∑<br />
i=<br />
1<br />
bolsa, onda deňagramsyz proses цwrьlэдndir.<br />
Eger-de<br />
X γ = 0<br />
(6)<br />
i<br />
ii<br />
82
n<br />
∑<br />
i=<br />
1<br />
bolsa, onda deňagramsyz proses цwrьlmeэдndir.<br />
(1)-(7) gatnaşyklarda:<br />
i<br />
i<br />
k<br />
X γ ≠ 0<br />
(7)<br />
i<br />
J , X , X – umumylaşdyrylan termodinamiki akymlar we gьэзler,<br />
γ<br />
ik<br />
( i,<br />
k = 1.... n)<br />
– kinetik koeffisientler;<br />
n – umumylaşdyrylan akymlaryň sany.<br />
Atanaklaэyn kinetik koeffisientler özara deň bolanda, (3) formula aşakdaky<br />
görnüşe eýe bolýar:<br />
ii<br />
γ = γ = γ γ ( i,<br />
k 1.... n)<br />
(8)<br />
ik ki i i kk =<br />
we umumylaşdyrylan akymlaryň hemmesi nola цwrьlэдrler. Bu bolsa Onzageriň<br />
зyzykly termodinamikasynyň ýetmiş эyldan hem artygrak döwrüň dowamynda<br />
цwrьlэдn prosesleriň termodinamikasy bolmak bilen, цwrьlmeэдn prosesleriň<br />
termodinamikasy diýen ýalňyş ada eэe bolup gelenligine şaýatlyk edэдr.<br />
Tдze termodinamikada Tomsonyň gipotezasy dogry bolэar. Netijede, bir эarym<br />
asyrdan artygrak dцwьrden soň Tomsonyň gipotezasy teoriэa taэdan esaslandyrylэar.<br />
Tдze зyzykly termodinamikany deňagramsyz termodinamika ulgamynda akyl<br />
ýetirmegiň derejesini dьэpgцter цzgerdэдnligi üçin, gürrüňsiz, ylmy rewolэusiэa<br />
hasap etmek bolar.<br />
Tдze termodinamikanyň здklerinde цwrьlэдnlik we цwrьlmeэдnlik<br />
düşünjeleriniň adaty kesgitlemeleri hem-de ikinji jynsly цmьrlik dwigateliň<br />
gadaganlygy ýalňyş bolýarlar. Şeýlelik bilen, tдze termodinamika adamzadyň öňki<br />
dьnэдgaraýşyny dьэpgцter özgerdýär. Şonuň üçin hem Onzageriň termodinamikasyna<br />
daэanэan hemme bilim ulgamyna tankydy nukdaэnazardan tдzeden seretmekligiň<br />
zerurlygy dцreэдr. Mysal hцkmьnde elektronlaryň konsentrasiýasynyň gradienti<br />
bolmadyk elektron geçirijiler üçin termoelektrigiň adaty termodinamikafenomenologiэa<br />
teoriýasynyň esasynyň tankydy derňewine garalyň.<br />
Bu эagdaэda tдze termodinamikanyň nukdaэnazaryndan, R Haazeniň [2]<br />
deňlemeleri aşakdaky görnüşe eэe bolarlar.<br />
J<br />
1<br />
∇T<br />
( β − ) ,<br />
⎛ 1 γ ⎞ F /<br />
= F α F ⎜ F<br />
T ⎟<br />
α ∇ϕ<br />
+ ∇ −<br />
T F<br />
β<br />
(9)<br />
⎝<br />
⎠ 2 T<br />
∇T<br />
( β − ) ,<br />
γ ⎛ 1 γ ⎞ F /<br />
J2<br />
= F ⎜ F<br />
T ⎟ +<br />
F<br />
α ∇ϕ<br />
+ ∇<br />
T F<br />
β<br />
⎝<br />
⎠ 2 T<br />
(10)<br />
Eksperimental postulata gцrд, eger akymlaryň biri nola deň bolsa, onda<br />
β = β<br />
/ = αγ bolar. (11)<br />
Şeýle bolanda, akymlaryň beýlekisiniň hem nola deň bojakdygy (9) we (10)<br />
deňlemelerden gцrьnэдr. Diэmek, Onzageriň özara gatnaşyklary (11) ýerine ýetende,<br />
akymlaryň ikisi hem nola deň bolэar. Akymlar noldan tapawutly bolup (6) şert ýerine<br />
83
ýetende bolsa (11) şert dogry bolmaэar. Emma şonda-da Tomsonyň gipotezasy dogry<br />
bolэar. Bu bolsa Onzageriň çyzykly termodinamikasynyň Tomsonyň gipotezasynyň<br />
hususy halyna ekwiwalentdigini gцrkezэдr.<br />
Şeýle hem, tдze termodinamika görä, Prigožiniň entropiýanyň öndürilişiniň<br />
minimumy hakyndaky prinsipi-de, Grootuň stasioanar эagdaэlary we<br />
termodinamikanyň Onzageriň gatnaşyklaryna daэanэan дhli wariasion prinsipleri<br />
nдdogry bolэarlar.<br />
Magtymguly adyndaky<br />
Tьrkmen dцwlet uniwersiteti<br />
Kabul edilen wagty<br />
2008-nji ýylyň<br />
30-njy oktýabry<br />
EDEBIÝAT<br />
1. Мамедов М.М. Новая линейная неравновесная термодинамика – предполагаемое<br />
научное открытие революционного характера. Журнал “Естественные и<br />
технические науки”. Москва, №4, 2006.<br />
2. Хаазе Р. Термодинамика необратимых процессов. Москва: Издательство<br />
“Мир”, 1967.<br />
М.Мамедов<br />
НОВАЯ ЛИНЕЙНАЯ НЕРАВНОВЕСНАЯ ТЕРМОДИНАМИКА И<br />
ТЕРМОДИНАМИЧЕСКИ – ФЕНОМЕНОЛОГИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ<br />
ТЕРМОЭЛЕКТРИЧЕСТВА<br />
вид:<br />
Математическая модель новой линейной неравновесной термодинамики имеет<br />
J<br />
n<br />
n<br />
1<br />
= γ<br />
ii ∑ X<br />
i<br />
γ<br />
ii<br />
+ ∑ ( γ<br />
i k<br />
−γ<br />
ki<br />
) X<br />
k<br />
( i,<br />
k 1... n),<br />
(1)<br />
2<br />
i<br />
=<br />
i=<br />
1<br />
k = 1<br />
γ γ = 2 γ γ<br />
( γ > 0, γ > 0).<br />
(2)<br />
ik<br />
+<br />
ki ii kk<br />
ii kk<br />
n<br />
∑<br />
При этом, если X γ = 0<br />
(3)<br />
i=<br />
1<br />
то процесс обратим, в противном случае необратим.<br />
В рамках новой линейной термодинамики, термодинамически –<br />
феноменологическая теория термоэлектричества для электронных проводников при<br />
отсутствии градиента концентрации электронов выражается соотношениями:<br />
J<br />
i<br />
ii<br />
/ F<br />
( β − ) ∇ ,<br />
= F α F f − β<br />
(4)<br />
2T<br />
1<br />
T<br />
/ F<br />
( β − β ) ∇ ,<br />
J<br />
2<br />
= γF<br />
f +<br />
ϕ где<br />
1 γ<br />
f = α F∆ϕ<br />
+ ∆T.<br />
(5)<br />
2<br />
T F<br />
84
Здесь: F – постоянная фарадея, φ – электрический потенциал, α – относится<br />
/<br />
электропроводности, γ – k теплопроводности, β характеризует эффект наложения, β<br />
– соотствующий обратный эффект.<br />
В (4) и (5), если f = 0, то процесс обратим, в противном случае необратим.<br />
/<br />
Более того, если β = β , то процесс обратим с нулевыми потоками.<br />
Таким образом, изложенное свидетельствует о том, что традиционная теория<br />
термоэлектричества неадекватна.<br />
M.Mammedov<br />
NEW LINEAR NONEQUILIBRIUM THERMODYNAMICS AND<br />
THERMODYNAMICAL – PHENOMENOLOGICAL THEORY OF<br />
THERMOELECTRICITY<br />
The mathematical model of new linear nonequilibrium thermodynamics looks like:<br />
r<br />
J<br />
n<br />
n<br />
r 1<br />
r<br />
= γ<br />
ii ∑ xi<br />
γ<br />
ii<br />
+ ∑(<br />
γ<br />
ik<br />
−γ<br />
ki<br />
) xk<br />
( i,<br />
k 1... n)<br />
, (1)<br />
2<br />
i<br />
=<br />
i=<br />
1<br />
i=<br />
1<br />
γ γ = 2 γ γ ( γ > 0, γ > 0).<br />
(2)<br />
ik<br />
+<br />
ki ii kk II<br />
KK<br />
n<br />
r<br />
Thus, if x γ = 0<br />
∑<br />
i=<br />
1<br />
i<br />
the process is reversible, otherwise it is irreversible.<br />
Within the limits of new linear thermodynamics, the thermodynamical –<br />
phenomenological theory of thermoelectricity for electronic conductors at the absence of a<br />
gradient of concentration of electrons is expressed by ratio:<br />
r<br />
F<br />
J1 = F αF<br />
f −(<br />
β − β′<br />
) ∇T,<br />
(4)<br />
2T<br />
ii<br />
F<br />
J r 1 γ<br />
2<br />
= γF<br />
f + ( β − β′<br />
) ∇ϕ,<br />
where f = α F∇ϕ<br />
+ ∇T.<br />
(5)<br />
2<br />
T F<br />
Here: F – is constant Pharadeya, ϕ – electric potential, α – concerns electric<br />
conductivity, γ – concerns heat conductivity, β – characterizes the effect of the imposing,<br />
β′ – corresponding boomerang effect.<br />
In (4) and (5) if f = 0<br />
, the process is reversible, otherwise it is irreversible.<br />
Moreover, if β = β′<br />
, the process is reversible with zero streams.<br />
Thus, the above stated testifies that the traditional theory of thermoelectricity is<br />
inadequate.<br />
(3)<br />
85
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
YLMA ÖRKLENEN ÖMÜR<br />
Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistan<br />
döwletimiz Hormatly Prezidentimiziň taýsyz<br />
tagallasy bilen gün-günden gülläp ösýär.<br />
Aýratyn hem, bilim, ylym ulgamy Täze<br />
Galkynyşlar we beýik özgertmeler döwründe<br />
has-da belende galdy. Muňa diýarymyzda bu<br />
ulgamda bolup geçen özgerişlikler, ýetilen<br />
sepgitler aňryýany bilen şaýatlyk edýär.<br />
Hormatly Prezidentimiz çykyşlarynyň<br />
birinde “Binýat berk bolanda, bina<br />
ömürlikdir” diýip ýerlikli belläp geçýär.<br />
Çuňňur manyly jümleleri özünde jemleýän şu<br />
parasatly pikirlerden ugur almak bilen, biz<br />
bütin ömrüni kitaba örklän, durmuşyny durky<br />
bilen ylma bagyşlan alymlaryň biri barada<br />
söhbet etmekçi bolýarys.<br />
Oňa Türkmenistanyň Prezidentiniň<br />
ýanyndaky Ylym we tehnika baradaky ýokary<br />
geňeşiň Merkezi ylmy kitaphanasynyň<br />
direktory, taryh ylymlarynyň doktory, Türkmenistanyň medeniýetde at gazanan işgäri<br />
Almaz Ýazberdiýew diýýärler. Almaz Berdiýewiçiň ady diňe bir türkmen<br />
diýarymyzda däl-de, eýsem, sebitdeş döwletlerde-de, GDA ýurtlarynda-da belli<br />
kitapşynas, kitaphanaşynas we bibliografiýaşynas alym, pedagog hem-de başarjaň<br />
ýolbaşçy hökmünde uly hormat bilen tutulýar.<br />
A.Ýazberdiýew 1939-njy ýylyň 8-nji ýanwarynda Daşoguz welaýatynyň<br />
Akdepe etrabynyň Magtymguly daýhan birleşiginde gullukçy maşgalasynda eneden<br />
dogulýar.<br />
Ol başlangyç bilimi Akdepe etrabynyň Magtymguly daýhan birleşigindäki<br />
ýediýyllyk mekdepde alýar.<br />
1953-1956-njy ýyllarda Akdepe etrabynyň 1-nji orta mekdebinde okuwyny<br />
dowam edýär hem-de ony üstünlikli tamamlaýar.<br />
1957-1959-njy ýyllarda A.Ýazberdiýew Aşgabadyň medeni aň-bilim<br />
tehnikumynyň kitaphanaçylyk bölüminde okaýar we ony gyzyl diplom bilen gutarýar.<br />
Şol ýyl ol Moskwanyň Döwlet kitaphanaçylyk (häzirki Medeniýet) institutyna okuwa<br />
girýär. Eýýäm talyplyk ýyllarynda onuň ylmy döredijilige bolan ukyby ýüze çykyp<br />
başlaýar. Ol ýokary okuw mekdebiniň jemgyýetçilik, ylmy-döredijilik işlerine<br />
höwesjeň gatnaşanlygy üçin Medeniýet ministrliginiň Hormat hatyna mynasyp bolýar<br />
86
hem-de şol döwürde Leningrad şäherine (häzirki Sankt-Peterburg) 20 günlük<br />
ýeňillikli şertlerde syýahat etmäge goýberilýär.<br />
1963-nji ýylda A.Ýazberdiýew ýokary bilim baradaky diplomy alandan soň, öz<br />
dogduk mekanyna, ýagny Türkmenistanyň Ylymlar Akademiýasynyň Merkezi ylmy<br />
kitaphanasyna işe iberilýär. Onuň zähmet depderçesinde şu güne çenli bary-ýogy<br />
Merkezi ylmy kitaphana diýen ýekeje ýazgy bar. Geljekki alym işe gelen gününden<br />
başlap, beýleki ýaş hünärmenler bilen bir hatarda özüni başarjaň işgär hökmünde<br />
tanadyp ugraýar hem-de kitaphana-bibliografiýa işiniň inçe tilsimlerini has içgin<br />
öwrenmäge girişip başlaýar.<br />
1966-njy ýylda onuň ylmy döredijiliginiň ilkinji başlangyjy hökmünde<br />
“Советская библиография” žurnalynda “Türkmenistan SSR-niň Kitap palatasy we<br />
onuň bibliografik işleri” atly giňgöwrümli makalasy hem-de kitaphanalar üçin ylmy<br />
we usuly görkezmeleriň ençemesi çap edilýär.<br />
1968-nji ýylda A.Ýazberdiýew Moskwanyň Döwlet Medeniýet institutynyň<br />
aspiranturasyna kabul edilýär. Ol dissertasiýasynyň temasy edip XIX asyryň ikinji<br />
ýarymynda XX asyryň I çärýeginde Orta Aziýa halklarynyň milli metbugatynyň<br />
bibliografiýasynyň taryhy barada entek ýüzlenilmedik meseläni esas edip alýar. Onuň<br />
bu işi 1974-nji ýylda “Ylym” neşirýatynda aýratyn kitap bolup çykýar. Alymyň bu<br />
monografiýasynyň esasy özeni Orta Aziýa döwletlerinde Sowet hökümetiniň ilkinji<br />
ýyllarynda döwlet bibliografiýasynyň ýola goýluşyna we ösüş taryhyna bagyşlanýar.<br />
Alymyň 1981-nji ýylda “Ylym” neşirýatynda “Arap grafikasynda neşir edilen<br />
türkmençe kitaplar” atly düýpli işi neşir edilýär. Onda arap grafikasynda neşir edilen<br />
türkmençe kitaplaryň neşir ediliş taryhy dolulygyna, yzygiderli beýan edilýär. Şol<br />
döwürlerde ol Orta Aziýada milli bibliografiýanyň taryhyna, kitaphanaşynaslyk<br />
işlerine hem-de olaryň çözgütlerini özünde jemleýän derwaýys meselelere bagyşlap<br />
ençeme ylmy makalalar ýazýar. Şolaryň esasynda onuň “Türkmenistanda<br />
rewolýusiýadan öňki döwürde kitap neşir ediliş işi” (A., Ylym, 1993) atly ylmy işi<br />
neşir edilýär. Onda kitap neşir edilişiniň taryhy, milli neşirleri ýygnamak we saklamak<br />
baradaky meseleler yzarlanýar.<br />
1993-nji ýylda “Книжное дело в Средней Азии и Туркменистане (с V в.до<br />
н.э. по 1917 года)” diýen tema boýunça doktorlyk dissertasiýasyny üstünlikli goraýar<br />
hem-de taryh ylymlarynyň doktory diýen hormatly ada eýe bolýar. Şondan soň<br />
alymyň ylmy döredijiliginiň has-da kämilleşen döwri başlanýar.<br />
A.Ýazberdiýewiň “Книжное дело в древней Средней Азии: (доисламский<br />
период)” atly düýpli, giňgöwrümli monografiýasy (A., Ылым, 1995) neşir edilýär.<br />
Onda Orta Aziýada kitapşynaslyk hem-de kitabyň taryhy baradaky ylmy taýdan<br />
derňelen, işläp taýýarlanan meseleler beýan edilýär. Türkmen kitabynyň taryhyny,<br />
medeniýetini açyp görkezýän bu kitaba metbugatda ençeme seslenmeler ýazylýar.<br />
Alymyň iri kitaphanalarda, gündogarşynaslyk merkezlerinde örän çuň we<br />
hemmetaraplaýyn gözlegleri hem-de bibliografiki çeşmeleri ünsli, inçeden<br />
öwrenmegi, irginsiz zähmeti netijesinde “Gündogar metbeçiligi we köne türkmen<br />
basma kitaplary” (A., 2002, 679 s.) atly, sebitdeş döwletleriň hiç birinde entek<br />
ýüzlenilmedik göwrümli işi neşir edilýär. Şeýle hem bu kitap awtoryň öz terjimesi<br />
esasynda gysgaldylan görnüşde Moskwanyň “Oriýent Press” neşirýatynda (M., 2001)<br />
87
ary-ýogy 500 nusgasy çap edilýär. Gynansak-da, bu gymmatly gollanma örän az<br />
mukdarda neşir edilipdir. Şu nukdaýnazardan bu kitap awtoryň haýyşy boýunça<br />
EYR-yň Ilçihanasynyň ýanyndaky Eýran Medeniýet merkeziniň howandarlygynda<br />
“Köne türkmen basma kitaplary” (A., 2004) ady bilen gysgaldylan görnüşde<br />
1000 nusgasy neşir edilýär.<br />
A.Ýazberdiýewiň kitapşynaslyk we bibliografiýaşynaslyk ulgamlarynda alyp<br />
barýan ylmy döredijilik işleri daşary döwletlerde hem gyzyklanma döredýär.<br />
1998-nji ýylda Türkiýäniň Milli kitaphanasy alymyň “Gadymy Merwiň Orta<br />
asyr kitaphanalary” atly işini türk dilinde aýratyn kitap görnüşinde neşir edýär<br />
(Ankara, 1998). Oňa Türkiýäniň Medeniýet ministri M. Istemihan Talaý sözbaşy<br />
ýazýar.<br />
2005-nji ýylda Stambulda “Kaknus” neşirýaty tarapyndan “Gündogarda kitap<br />
neşir edilişini ýaýratmagyň taryhy” atly kitaby türk dilinde neşir edilýär.<br />
A.Ýazberdiýew terjimeçilik işlerinden hem daşda durmaýar. Ol iňlis, pars, rus<br />
dillerinde ýazylan işleri, ylmy makalalary türkmen diline terjime edýär. Alymyň<br />
terjimeçilik işleriniň esasy aýratynlygy onuň alyp barýan işlerine, gozgaýan<br />
meselelerine çynlakaý çemeleşmeginden, daşary döwletlerdäki dürli dillerde ýazylan<br />
çeşmelerden hem-de olary has-da çuňňur derňemekden ybarat bolup durýar. Ol<br />
“Awestanyň” biziň döwrümize çenli gelip ýeten ýeke-täk 19-njy kitabyny<br />
(“Widewdat” (“Döwlere garşy kanun”)) dolulygyna türkmen diline terjime edýär<br />
hem-de onuň bu işi 2007-nji ýylda üç çap kagyzyndan ybarat ylmy makalasy bilen<br />
bilelikde “Türkmen arhiwi” žurnalynyň ýörite neşirinde “Awesta we zaratuştraçylyk<br />
dini eýýamynyň edebiýaty” ady bilen ähli maglumatlary berýän ylmy oçerki, onda<br />
duş gelýän şahslaryň, geografiki we beýleki atlaryň düýpli “Düşündirişli sözlügi” çap<br />
edilýär. Şeýle-de, ol Ahemeni patyşasy Dariý I (в.е.ö 521-486) meşhur Bisütin<br />
ýazgysyny türkmen diline terjime edýär. Alymyň bu sünnälen terjimesi “Garagum”<br />
žurnalynda çap edilýär.<br />
Bulardan başga-da A.Ýazberdiýew özüniň ençeme makalalar toplumyny<br />
XIX asyryň ahyrynda, XX asyryň başynda ýaşap geçen belli türkmen kitap neşir<br />
edijileri bolan Atajan Abdalowa, Mirzahyt Mirsyddyk ogluna, Abdyrahman Nyýaza<br />
we türkmen edebiýatynyň nusgawy şahyrlary Wepaýynyň, Fizulynyň, Magtymguly<br />
Pyragynyň eserleriniň neşir ediliş taryhyna bagyşlaýar.<br />
Onuň makalalary ylmy neşirlerde, gündelik metbugatda, kitaphanaşynaslyk,<br />
bibliografiýaşynaslyk we kitapşynaslyk işleriniň inçe tilsimleri baradaky dürli<br />
meseleleri öz içine alýan ýygyndylarda yzygiderli çap edilýär. Häzirki döwre çenli<br />
A.Ýazberdiýew 15 sany monografiýanyň we 10-dan gowrak bibliografik<br />
görkezijileriň, 350-den gowrak ylmy makalalaryň, synlaryň awtory hem-de 70-e golaý<br />
neşir edilen işleriň jogapkär redaktory hökmünde tanalýar.<br />
A.Ýazberdiýew indi 46 ýyla golaý wagtdan bäri şu MYK-da döredijilikli<br />
zähmet çekmek bilen, şonuň 35 ýylyny biregne kitaphana ýolbaşçylyk edip gelýär.<br />
Ol diňe bir başarjaň ýolbaşçy hökmünde tanalman, eýsem ol biziň Beýik Galkynyşlar<br />
we beýik özgertmeler döwrüni başdan geçirýän Garaşsyz, baky Bitarap döwletimiziň<br />
taryhyny öwrenmekde, hakyky beýan etmekde, milli medeniýetimizi ösdürmekde, ýaş<br />
hünärmenlere, talyp ýaşlara watançylyk terbiýesini bermekde uly tagalla edýär.<br />
88
Öňki sowet döwründe Moskwada we Aşgabatda Soýuz we respublikan<br />
möçberindäki ylmy-amaly geňeşleriň agzasy bolmak bilen, A.Ýazberdiýew türkmen<br />
halky Garaşsyzlyga, baky Bitaraplyga eýe bolandan soňky ýyllarda hem<br />
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýörite Permany bilen Türkmen halkynyň taryhyny<br />
öwrenmek we dogruçyl beýan etmek boýunça hökümet toparynyň hem-de Dünýä<br />
türkmenleriniň Gumanitar birleşiginiň agzalygyna saýlanýar. Şeýle hem<br />
Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň ýanyndaky Taryh institutynyň, Saparmyrat<br />
Türkmenbaşy adyndaky Milli golýazmalar institutynyň hem-de Türkmen döwlet<br />
medeniýet institutlarynyň Alymlar geňeşleriniň agzasydyr.<br />
Türkmenistanyň Prezidentiniň Permany bilen A.Ýazberdiýew Türkmenistanyň<br />
medeniýetde at gazanan işgäri, Zähmet weterany diýen hormatly atlara, birnäçe<br />
Hormat hatlara mynasyp bolýar hem-de Türkmenistanyň Garaşsyzlygynyň 5 ýyllygy<br />
mynasybetli “Watana bolan söýgüsi üçin” diýen ýubileý medaly bilen sylaglanýar. Ol<br />
Türkmenistanyň ýaşulylarynyň Halk Maslahatlarynyň birnäçesine gatnaşýar.<br />
A.Ýazberdiýewiň bagtly, agzybir maşgalasy bar. Onuň ýanýoldaşy Nurbike<br />
Ýazberdiýewa hem kitaphana işgäri bolup biregne 34 ýyllap zähmet çekmek bilen,<br />
häzir hormatly dynç alyşda. Bularyň maşgalasynda 1 gyz, 4 ogul ösüp kemala<br />
geldiler. Çaga terbiýesinden Ene – Ata baha berlişi ýaly, olaryň ählisi edepli, terbiýeli,<br />
Watanyna, il-gününe mynasyp bolup ýetişdiler. Olar ýokary derejeli hünärmenler<br />
bolmak bilen, Diýarymyzyň dürli edaralarynda abraýly zähmet çekýärler. Halypa alym<br />
sözüň doly manysynda maşgalasyna, çagalaryna, agtyklaryna guwanmaga hakly.<br />
Alym özüniň ýubileý toýuny ylmy döredijiliginiň, guramaçylyk ukybynyň<br />
has-da kämilleşen döwründe, Garaşsyzlyk alyp galkynan, baky Bitaraplygyna<br />
buýsanýan, Hormatly Prezidentimiziň taýsyz tagallasy bilen Beýik özgertmeleri,<br />
Galkynyşy başdan geçirýän türkmen döwletimiziň gülläp ösmegi üçin, halkymyz,<br />
Watanymyz üçin güýç-gayratyny gaýgyrman zähmet çekmek bilen garşylaýar.<br />
Uly alym, pedagog, ýurdumyzda we onuň çäklerinden daşda-da belli<br />
kitapşynas, talapkär we aladaçyl ýolbaşçy hökmünde tanalýan A.Ýazberdiýewiň<br />
şägirtleri bolan biz hem hormatly halypa – mugallymymyza mundan beýläk hem<br />
gujur-gaýrat, irginsiz, asylly zähmetinde uly üstünlikler arzuw edýäris.<br />
Mamagül Hudaýkulowa<br />
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika<br />
baradaky Ýokary geňeşiň Merkezi ylmy kitaphanasynyň<br />
Bibliografiýa, kitaphanaşynaslyk we kitapşynaslyk ylmy-barlag<br />
bölüminiň müdiri<br />
Arzygül Möwlamowa<br />
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika<br />
baradaky Ýokary geňeşiň Merkezi ylmy kitaphanasynyň<br />
Daşary ýurt edebiýaty we Halkara kitap alyş-çalyş bölüminiň müdiri<br />
89
INTERNET ULGAMYNDAN<br />
ALNAN MAGLUMATLAR<br />
ДЕСЯТКА НАУЧНЫХ ПРОРЫВОВ 2008 ГОДА ПО ВЕРСИИ<br />
ЖУРНАЛА SCIENCE<br />
90<br />
Перепрограммирование клеток – решение проблемы биоэтики<br />
Стволовые клетки, из которых на начальной<br />
стадии состоит эмбрион, способны превращаться в<br />
клетки многих тканей организма. Это дает<br />
уникальную возможность лечения многих<br />
болезней: из стволовых клеток можно выращивать<br />
органы, идеально подходящие для трансплантации,<br />
их можно использовать для восстановления<br />
нервной ткани спинного мозга и вылечивать<br />
параличи, бороться с рядом дегенеративных и<br />
наследственных болезней.<br />
Однако стволовые клетки получали из<br />
эмбрионов, убивая их, что создавало неразрешимую<br />
этическую проблему – ведь из зародыша может<br />
вырасти полноценный человек. Многие страны<br />
ограничили эксперименты с эмбриональными клетками, Ватикан в начале декабря<br />
потребовал запретить применение клеток эмбриона человека в медицине и косметике.<br />
Важный прорыв был сделан в 2006 году, когда японским ученым удалось с<br />
помощью вируса встроить четыре гена в зрелые клетки, полученные из хвоста мыши,<br />
превратив их в клетки, которые выглядели и вели себя как стволовые. Они получили<br />
название “индуцированные стволовые клетки”.<br />
Недостатком метода оказалось то, что для их перепрограммирования был<br />
необходим генетический материал ретровируса, способного вызывать раковые<br />
изменения в клетках.<br />
В этом году ученым удалось упростить метод и получить стволовые клетки из<br />
тканей людей, больных малоизученными заболеваниями, что открывает новые<br />
возможности для изучения этих болезней. Еще одна группа ученых с помощью этой<br />
технологии смогла напрямую превратить один из типов клеток поджелудочной железы<br />
мыши в другой.<br />
Увидеть планеты у других солнц<br />
Вторым в списке прорывов года журнал Science назвал достижение астрономов,<br />
которые с помощью специальной техники смогли увидеть планеты у других звезд, что<br />
ранее не удавалось из-за их крайне слабого света, который “заглушало” излучение<br />
звезды.<br />
С помощью телескопов Кек и Джемини ученые смогли получить изображения<br />
целой планетной системы – сразу трех планет у звезды HR 8799 в созвездии Пегаса,<br />
расположенной в 130 световых годах от Земли.<br />
www.inauka.ru/science/article88144
Тогда же – в ноябре – другая группа астрономов объявила, что с помощью<br />
орбитального телескопа “Хаббл” им удалось получить изображение планеты внутри<br />
пылевого пояса звезды Фомальгаут в 25 световых годах от Земли, в созвездии Южной<br />
Рыбы.<br />
Расширен список раковых мутаций<br />
В уходящем году ученым удалось значительно расширить перечень<br />
генетических мутаций, вызывающих появление раковых опухолей. С помощью<br />
расшифровки генома клеток различных типов рака были выявлены гены, повреждение<br />
которых “спускает тормоза” процесса деления клеток, вызывая рост опухоли.<br />
В частности были выявлены гены глиобластомы и рака поджелудочной железы<br />
– одни из самых опасных типов опухолей.<br />
Новая сверхпроводящая семья<br />
Физики открыли новое семейство высокотемпературных сверхпроводников –<br />
материалов, при определенной температуре теряющих электрическое сопротивление<br />
и способных в этом состоянии проводить электроток без потерь.<br />
Ранее известные высокотемпературные сверхпроводники создавались на базе<br />
меди и соединений кислорода. В начале года ученые объявили о создании нового типа<br />
сверхпроводников на базе соединений железа с температурой потери сопротивления<br />
55 градусов выше абсолютного нуля. Пока это далеко от 138 градусов – рекорда,<br />
поставленного традиционными сверхпроводниками, но ученые рассчитывают, что<br />
новые материалы будут весьма перспективными.<br />
Подглядывая за белками<br />
Хотя о существовании белковых молекул известно более ста лет, биохимикам<br />
удалось только в этом году увидеть их в действии. В ходе эксперимента ученым<br />
удалось пронаблюдать за процессом связывания белков с другими молекулами, что<br />
связано с состоянием клеток и процессом обмена веществ. В результате были<br />
выявлены механизмы, лежащие в основе этого процесса.<br />
Вода для сжигания<br />
Использование энергии ветра и Солнца не наносит ущерба экологии, однако<br />
при использовании их возникает большая проблема – откуда брать энергию, если<br />
Солнце не светит, а ветер не дует. Не существовало достаточно удобного способа<br />
запасать энергию в такой ситуации. Группа американских ученых создала новый<br />
катализатор на базе фосфора и кобальта, в присутствии которого значительно<br />
облегчался электролиз воды. Прежние типы катализаторов делались на базе дорогих<br />
материалов, например из платины.<br />
Дешевая альтернатива позволяет использовать воду как электрический<br />
аккумулятор – полученный при электролизе воды водород может быть сожжен в<br />
топливных элементах и превращен в электричество.<br />
Видеосъемка эмбриона<br />
В этом году ученым удалось в мельчайших подробностях и с беспрецедентной<br />
точностью пронаблюдать за начальными стадиями развития эмбриона. Немецкие<br />
ученые с помощью лазерного сканирования смогли проследить за движением около<br />
91
16 тысяч клеток зародыша рыбки данио рерио, а затем воспроизвести эту картину с<br />
помощью компьютера.<br />
В результате ученым удалось проследить начальные стадии формирования<br />
различных тканей, в частности сетчатки.<br />
“Плохой” и “хороший” жир<br />
О существовании двух типов жировой ткани – коричневой (“хорошей”) и белой<br />
(“плохой”) – известно уже более 400 лет. С ожирением связаны белые жировые<br />
клетки. Долгое время считалось, что оба типа жира образуются из одних и тех же<br />
клеток-предшественников. Ученые попытались воздействовать на гены коричневых<br />
клеток и превратить их в белые.<br />
Результат оказался неожиданным – коричневые жировые клетки превращались<br />
в мышечные и наоборот. Ученые рассчитывают, что это поможет создать<br />
принципиально новые методы борьбы с ожирением.<br />
Ученые взвесили протон теоретически<br />
Физики вновь взвесили протон. На этот раз они не буквально определили массу<br />
частицы, что было сделано достаточно давно, а теоретически подсчитали на основе<br />
существующих представлений – так называемой Стандартной модели. Полученные<br />
результаты совпали с практикой, еще раз подтвердив правильность теории.<br />
Дешифровка генов. Дешево<br />
Процесс дешифровки (секвенирования) генов живых организмов стал<br />
значительно дешевле и быстрее с момента завершения проекта расшифровки генома<br />
человека. В этом году ученым, в частности, удалось расшифровать 80% гена мамонта,<br />
получены предварительные результаты дешифровки гена неандертальца.<br />
Источник: РИА “Новости”<br />
92<br />
“SCIENCE” ŽURNALY 2008-nji ÝYLDAKY HAS MÖHÜM<br />
ÄHMIÝETLI YLMY AÇYŞLARYŇ SANAWYNY DÜZDI<br />
Öýjükleri gaýtadan ulanmak arkaly bioetika degişli meseleler çözüler<br />
Embrion (düwünçek) ýaňy dörän mahalynda ösüntgi (şaha görnüşindäki)<br />
öýjüklerinden ybarat bolýar, şol öýjükler bolsa organizmiň birentek dokumalarynyň<br />
öýjüklerine öwrülmäge ukyplydyr. Munuň özi köpsanly keselleri bejermekde haýran<br />
galdyryjy mükinçilikleri döredýär: ösüntgileriň öýjüklerinden transplantasiýa üçin ulanmaga<br />
ýaramly agzalar (organlar) taýýarlanýar, şol agzalary arkadaky ýiligiň nerwli dokumalaryny<br />
täzeden dikeltmekde hem-de ysmaz, degeneratiw we nesil yzarlaýan keselleri bejermekde<br />
ulanyp bolar.<br />
Ýöne ösüntgileriň öýjükleri embrionlary ýok etmek arkaly alynýardy, munuň özi<br />
etika degişli kyn meseläniň ýüze çykmagyna getirýärdi. Çünki düwünçekden diýseň sagdyn<br />
ynsanyň döremegi mümkin diýlip hasaplanýardy. Köp ýurtlarda embrional öýjükler bilen<br />
bagly synaglar çäklendirildi. Geçen ýylyň dekabrynyň başynda Watikan adamyň<br />
embrionynyň öýjükleriniň lukmançylykda we kosmetikada ulanylmagynyň gadagan<br />
edilmegini talap etdi.
2006-njy ýylda bu ugurda möhüm ähmiýetli ädim ädildi. Şonda ýaponiýaly alymlara<br />
wirusyň kömegi bilen, syçanyň guýrugyndan alnan kämil öýjüklere dört sany geni<br />
ornaşdyrmak we olary öýjüklere öwürmek başartdy. Şol öýjükleriň özüni alyp barşy edil<br />
ösüntgileriň öýjükleriniň bolşuna meňzeşdi. Olar “ösüntgileriň indusirlenen öýjükleri” diýlip<br />
atlandyryldy.<br />
Ýöne öýjükleri gaýtadan ulanmak üçin, öýjüklerde kanser bilen bagly özgerişleri<br />
döretmäge ukyply retrowirusyň genetiki materialy zerurdy. Munuň özi bu usulyň<br />
ýetmezçiligi diýlip hasaplanyldy.<br />
Geçen ýylda alymlara bu usuly ýönekeýleşdirmek hem-de ozal içgin öwrenilmedik<br />
kesellere ýolugan adamlaryň dokumalaryndan ösüntgileriň öýjüklerini almak başartdy.<br />
Munuň özi bolsa şol keselleri öwrenmek üçin täze mümkinçilikleri döredýär. Alymlaryň<br />
ýene bir topary şu tehnologiýany ulanmak arkaly syçanyň aşgazanasty mäziniň öýjükleriniň<br />
görnüşleriniň birini gös-göni başga görnüşe öwürmegi başardylar.<br />
Başga ýyldyzlaryň ýanyndaky planetalary görmek<br />
“Science” žurnaly astronomlaryň gazanan üstünligini öz ähmiýeti boýunça ilkinji<br />
orna mynasyp diýip hasaplaýar. Şonda astronomlar ýörite tehnikanyň kömegi bilen beýleki<br />
ýyldyzlaryň ýanyndaky planetalary görüpdirler. Bu bolsa ozal başartmaýardy. Şol ýagdaý<br />
planetalaryň ýagtylygynyň öçügsi ýagtylygy basýandygy bilen düşündirilýärdi.<br />
Alymlar “Kek” we “Jemini” atly teleskoplar arkaly planetanyň birbada tutuş<br />
ulgamynyň – Ýerden 130 ýagtylyk ýyllaryna barabar uzaklykda ýerleşýän Pegas diýen<br />
ýyldyzlar toplumyndaky HR 8799 belgili ýyldyzyň ýanyndaky üç sany planetanyň şekilini<br />
surata düşürdiler.<br />
Şol wagt – noýabrda astronomlaryň başga bir topary “Habbi” diýen orbital teleskop<br />
arkaly Günorta Balyk (Lu) ýyldyzlar toplumynda, ýagny Ýerden 25 ýagtylyk ýyllaryna<br />
barabar uzaklykdaky Fomalgaut ýyldyzynyň tozanly guşaklygynyň içindäki planetanyň<br />
şekilini surata düşürendigini aýan etdi.<br />
Düwnügiň mutasiýalarynyň sanawy uzaldyldy<br />
Geçen ýylda alymlara kanser keseliniň çişlerini döredýän genetiki mutasiýalaryň<br />
sanawyny uzaltmak başartdy. Kanseriň dürli görnüşleriniň öýjükleriniň genomlaryny<br />
aýdyňlaşdyrmak arkaly ýüze çykarylan genlere zeper ýetende, öýjükleriň bölünmek<br />
ýagdaýyna “giň ýol açylýandygy” we bu ýagdaýyň çişiň ulalmagyna sebäp bolýandygy äşgär<br />
edildi.<br />
Hususan-da, glioblastomanyň we aşgazanasty mäz kanseriniň genleri ýüze çykaryldy,<br />
bu keseller bolsa çişleriň has howply görnüşleri hasaplanýar.<br />
Ýokumlara syn etmek arkaly<br />
Ýokumlaryň molekulalarynyň bardygy ýüz ýyldan gowrak mundan ozal äşgär edilen<br />
bolsa-da, ahyry geçen ýylda biohimiklere olaryň hereketini görmek başartdy. Ýokumlaryň<br />
başga molekulalar bilen baglanyşygyna, ýagny öýjükleriň ýagdaýyna we maddalaryň<br />
çalşygyna alymlar synagyň barşynda gözegçilik edipdirler. Netijede, şol prosesiň özenini<br />
düzýän mehanizmler ýüze çykarylypdyr.<br />
Ýakmak üçin niýetlenen suw<br />
Ýeliň we Günüň energiýasynyň ulanylmagy daşky gurşawa hiç hili zeper ýetirmeýär.<br />
Ýöne bulary ulanmaly diýlende-de, eger Gün öz şöhlesini saçmasa, asla ýel öwüsmese,<br />
93
energiýany nireden almaly diýen mesele ör-boýuna galýar. Edil şu ýagdaýda energiýany<br />
toplamagyň diýseň amatly usulyny tapmak henize çenli başartmaýardy. Amerikan<br />
alymlarynyň bir topary fosfory we kobalty ulanmak esasynda düýpgöter täze katalizatory<br />
döretdiler. Şol katalizator ulanylanda, suwuň elektrolizi ep-esli ýeňleýärdi. Ozalky<br />
katalizatorlar platina ýaly gymmatbahaly materiallaryň ulanylmagy arkaly taýýarlanylýardy.<br />
Suwuň elektrolizinden alnan wodorody ýangyç hökmünde ulanyp, elektrik<br />
energiýasyny alyp bolýar. Bu arzan wariant suwy elektriki akkumulýator hökmünde<br />
ulanmaga mümkinçilik döredýär.<br />
Embrionyň wideousulynda surata düsürilişi<br />
2008-nji ýylda alymlar ýaňy dörän embrionyň (düwünçegiň) ösüşiniň gidişini<br />
jikme-jik we entek görlüp-eşidilmedik derejedäki takyklyk bilen synlapdyrlar. Nemes<br />
alymlary lazer bilen skanirlemek arkaly danio rerio diýwn balygynyň düwünçegindäki<br />
16 müňe golaý öýjükleriň hereket edişine gözegçilik edipdirler. Soňra kompýuteriň kömegi<br />
bilen olaryň hereketi täzeden görkezilipdir.<br />
Netijede, alymlar dürli dokumalaryň, hususan-da, gözüň ýagtylygy kabul edýän içki<br />
bardasynyň (setçatkanyň) emele gelşiniň başlangyç pursatlaryny synlamagyň hötdesinden<br />
geldiler.<br />
“Ýaramaz” we “gowy” ýag<br />
Ýagyň dokumalarynyň iki sany, ýagny goňur (“gowy”) we ak (“ýaramaz”) görnüşiniň<br />
bardygy indi 400 ýyldan hem gowrak wagt bäri mälimdir. Ýagyň ak öýjükleri semizlik bilen<br />
baglanyşyklydyr. Has köp wagtdan bäri ýagyň bu iki görnüşini hem ozalky birmeňzeş<br />
öýjüklerden emele gelýär diýlip hasaplanypdyr. Alymlar goňur öýjükleriň genlerine täsir<br />
edip, olary ak öýjüklere öwürmäge synanyşypdyrlar.<br />
Şonda asla garaşylmadyk netije alnyp oturylyberýär?! Ýagyň goňur öýjükleri beden<br />
etiniň öýjüklerine öwrüläýýär. Birdenem, tersine öwrülipdir. Alymlar aşa semizlige garşy<br />
göreşde ulanmak üçin munuň düýpgöter täze usullaryň özleşdirilmegine ýardam berjekdigine<br />
bil baglaýarlar.<br />
Alymlar taglymat esasynda protonyň agramyny ölçediler<br />
Fizikler protonyň agramyny ýene-de ölçäp gördüler. Şu gezek alymlar ülňä laýyk<br />
nusga diýlip atlandyrylýan düşünjelere esaslanyp, bölegiň öňden bäri belli massasyny<br />
taglymat esasynda hasaplap gördüler. Çykarylan netije iş ýüzünde ulanylýan görkezijä laýyk<br />
gelip, şuňa degişli taglymatyň dogrudygyny ýene-de bir gezek subut etdi.<br />
Genleri aýdyňlaşdyrmak işi arzanlady<br />
Adamyň genomynyň şifrini açmak baradaky taslamany durmuşa geçirmek arkaly<br />
janly organizmleriň genleriniň şifrini açmak (sekwenirlemek) işi has arzana düşüp ugrady.<br />
Bu bolsa işi çalt tamamlamaga mümkinçilik döretdi. Geçen ýylda alymlar hususan-da,<br />
mamontyň geniniň 80%-ni aýdyňlaşdyrdylar. Neandertaldyň (Germaniýada tapylan) şifrini<br />
açmak boýunça deslapky netijeler alyndy.<br />
Çeşme: Orsýetiň “Новости” habarlar agentligi.<br />
94
MAZMUNY<br />
Nuryýewa O. Baýram hanyň türkmen diwanynyň dilinde hal işlik şekilleri............. 3<br />
Söýegowa A. 1918-nji ýylda “Daň ýyldyzy” gazetinde çap edilen “Türkmen gyzy”<br />
goşgusy hakynda......................................................................................................... 8<br />
Gurbanow A., Gurbanowa L.N. Daşary ýurt dilleri boýunça sapaklarda<br />
emeli gepleşik ýagdaýlaryny döretmegiň käbir meseleleri...................................... 13<br />
Pleskanowskaýa S.A., Amanmyradowa D.A., Patyşagulyýew A.P. Demalyş<br />
ýollarynyň keselleriniň döremeginde tozanly howanyň täsiri................................... 18<br />
Jumaýew H.J., Kulow M.Ö. Türkmenistanyň şertinde parodont dokuma keselli<br />
näsaglarda kliniki-laborator barlaglaryň görkezijileri............................................... 25<br />
Kokanow A.A., Hanow M.K. Düwmeliniň (Sophora Japonica L.) lukmançylykdaky<br />
ähmiýeti.................................................................................................................... 33<br />
Garryýew G. Giňişlik babatda pikirlenmäni çagalaryň kabul edişinde geometriýanyň<br />
orny .......................................................................................................................... 43<br />
Одеков О.А. Общая теория происхождения и эволюции вселенной .................. 50<br />
Nazarow P.A., Ökdirow A. Kuwwatly transformatorlaryň ygtybarly peýdalanylyşyny<br />
kesgitleýji gurnama .................................................................................................. 71<br />
Mämmedow M. Täze çyzykly deňagramsyz termodinamika we termoelektrigiň<br />
termodinamika – fenomenologiýa teoriýasy ............................................................ 82<br />
Hudaýkulowa M., Möwlamowa A. Ylma örklenen ömür...................................... 86<br />
Internet ulgamyndan alnan maglumatlar.................................................................... 90<br />
95
СОДЕРЖАНИЕ<br />
Нурыева О. Деепричастные формы в диване Байрам хана ....................................................3<br />
Соегова А. О стихотворении “Туркмен гызы”, опубликованном в газете “Данг йылдызы”<br />
в 1918 году ......................................................................................................................................8<br />
Гурбанов А., Гурбанова Л.Н. Ситуации в обучении студентов иностранным языкам ........13<br />
Плескановская С.А., Аманмурадова Д.А., Патышагулыев А.П. О роли запыленности<br />
воздуха в развитии бронхолегочной патологии ..........................................................................18<br />
Джумаев Х.Д., Кулов М.О. Клинико-лабораторные показатели больных с заболеванием<br />
пародонта в условиях Tуркменистана .......................................................................................25<br />
Коканов А.А., Ханов М.К. Медицинское значение софоры японской ................................33<br />
Гаррыев Г. Роль геометрии в пространственном восприятии детей ....................................43<br />
Ödekow Ö.A. Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymaty .........................50<br />
Назаров П.А., Окдыров А. Исследование разработки автоматических устройств для<br />
повышения надежности электроснабжения...............................................................................71<br />
Мамедов М. Новая линейная неравновесная термодинамика и термодинамически –<br />
феноменологическая теория термоэлектричества .....................................................................82<br />
Информации, полученной из интернет – сети..........................................................................90<br />
CONTENTS<br />
Nuryyeva O. Adverbial participle forms in Bayram Khan’s divan ..............................................3<br />
Soyegova A. About “Turkmen gyzy” poem, published in “Dang yyldyzy”<br />
newspaper in 1918 ...........................................................................................................................8<br />
Gurbanov A., Gurbanova L.N. Situations in teaching students foreign languages .....................13<br />
Pleskanovskaya S.A., Amanmuradova D.A., Patyshagulyyev A.P. On the role of dusted air in<br />
the development of bronchopulmonary pathology..........................................................................18<br />
Jumayev H.J., Kulov M.O. Clinical and laboratory findings of investigation of parodontosis<br />
deseased within Turkmenistan .......................................................................................................25<br />
Kokanov A.A., Khanov M.K. Sophora Japonica’s medical significance ..................................33<br />
Garryyev G. The role of geometry in children’s space perception............................................43<br />
Odekov O.A. General theory of origin and evolution of the universe ......................................50<br />
Nazarov P.A., Okdirov A. Researches of Automatic Facilities for the Increase of Reliability<br />
of Power Supply.............................................................................................................................71<br />
Mammedov M. New linear nonequilibrium thermodynamics and thermodynamical –<br />
phenomenological theory of thermoelectricity..............................................................................82<br />
Internet web information................................................................................................................90<br />
96
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />
Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň ylmy-nazaryýet žurnaly<br />
Scientific-theoretical journal of Supreme Council<br />
on science and technology under the President of Turkmenistan<br />
Научно-теоретический журнал Высшего совета<br />
по науке и технике при Президенте Туркменистана<br />
12<br />
2009 2007<br />
AŞGABAT • <strong>YLYM</strong><br />
1
“Türkmenistanda ylym we tehnika”<br />
žurnaly syn berilýän ylmy makalalary çap edýär<br />
Журнал “Наука и техника в Туркменистане”<br />
публикует рецензируемые научные материалы<br />
Scientific materials published in the “Science and Technics<br />
in Turkmenistan” periodical have been reviewed<br />
Baş redaktor A.G.Allanurowa<br />
Geňeş toparynyň agzalary:<br />
N.T.Durdyýew, f-m.y.k.<br />
R.Işangulyýew, t.y.k.<br />
G.S.Karanow, l.y.d., professor.<br />
Ýa.Orazgylyjow, t.y.d.<br />
A.Öräýewa, y.y.k.<br />
A.Saparmyradow, t.y.k.<br />
P.Esenow, o-h.y.k.<br />
H.Ýowjanow, t.y.d., professor.<br />
2<br />
Jogapkär redaktor B.Hojadurdyýewa<br />
Ýygnamaga berildi 05.01.2009. Çap etmäge rugsat edildi 10.03.2009. A – 47521. Ölçegi 60×84 1 / 8<br />
.<br />
Otset kagyzy. Kompýuter ýygymy. Tekiz çap ediliş usuly. Şertli çap listi 8,40. Hasap-neşir listi 7,3.<br />
Sany 780. Neşir №8. Sargyt №67.<br />
Ýylda 6 gezek neşir edilýär.<br />
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />
Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň “Ylym” neşirýaty.<br />
744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.<br />
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />
Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň çaphanasy.<br />
744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.<br />
Žurnalyň çap edilişiniň hiline çaphana jogap berýär.<br />
© “Ylym” neşirýaty.<br />
© “Türkmenistanda ylym we tehnika”, 2009.
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
O.Nuryэewa<br />
BAÝRAM HANYŇ TÜRKMEN DIWANYNYŇ<br />
DILINDE HAL IŞLIK ŞEKILLERI<br />
Türkmen bilen hindi halkynyň arasyndaky gatnaşyklar asyrlaryň jümmüşine<br />
siňip gidýär. Munuň şeýledigine biz taryha ser salanymyzda göz ýetirýäris.<br />
Türkmen soltanlarynyň Hindistanda türkmen döwletini gurmak we türkmeniň<br />
medeniýetini, dilini, edebiýatyny ýaýmakda alyp baran işlerini soňra XVI asyrda<br />
Hindistanda Mogol döwletiniň düýbüni tutan Muhammet Babyr şa, onuň guran<br />
döwletiniň berkligini, mäkämligini üpjün eden hanlar hany Baýram han hem-de<br />
onuň ogly Abdyrahym han dowam etdiripdirler. Asly türkmen bolan Baýram hanyň<br />
Hindistanda türkmen dilini, edebiýatyny, sazyny ösdürmekde bitiren işleri bellenmдge<br />
mynasypdyr.<br />
Baýram han arap, pars, urdu dillerini hem suwara bilipdir. Şahyryň parsça we<br />
türkmençe ýazan şygyrlary bize gelip ýetipdir. Onuň türkmençe şygyrlary ene<br />
dilimizde döredilen naýbaşy eserleriň biridir. Şahyryň 1910-njy ýylda iňlis alymy<br />
E.Denison Ross tarapyndan Kalkuttada çap edilen “The persian and türki divans of<br />
Bayram khan, khan-khanan” (“Han-hanan Baýram hanyň pars we türki diwany”) atly<br />
diwany biziň üçin gymmatly çeşme bolup durýar. Baýram hanyn türkmen diwanynyň<br />
dili örän baý. Onuň türkmençe şygyrlary şol döwürlerde dürli dilleriň gurşawynda<br />
ulanylan türkmen diliniň ösüş aýratynlyklaryny yzarlamaga mümkinçilik berýär.<br />
Mysal üçin, şahyryň diwanynyň dilinde ulanylan hal işlik şekillerini alanymyzda-da,<br />
türkmen diliniň XVI asyrdaky ösüşini, kämilleşişini we onuň XVI asyrdan öňki we<br />
soňky döwürlerde döredilen ýadygärlikleriň dilinden aratapawudyny we bitewiligini<br />
ýüze çykarmak bolýar.<br />
Türkmen dilindäki ýazuw ýadygärlikleriniň dilinde hal işligiň “-yp, -ip”;<br />
“-yban, -ibдn” şekilleri ulanylypdyr. Hal işligiň “-yban” şekili özüniň gelip çykyşy<br />
taýyndan “-yp” şekiliniň asyl görnüşi hasap edilýär [2].<br />
Baýram hanyň şygyrlar diwanynda hal işligiň bu şekilleriniň ikisi-de gabat<br />
gelýär. Diwanda “-yp, -ip” şekili işjeň ulanylýar. Emma “-yban, -ibдn” şekili<br />
“-yp, -ip” şekiline garanda az ulanylypdyr. Bu hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn”<br />
şekilleriniň gadymylygyny we XVI asyrda hal işligiň “-yp, -ip” öwüşgininiň has işjeň<br />
ulanylandygyny aňladýar. Meselem:<br />
Sanjyban per jilwe (эalkym) biэr<br />
Rahşyňga meýdan sary kim [4,20 sah.].<br />
Hamdyň (öwgiň) tükenmegeý bitiban (ýazylan) bolsa tä ebet (hemişe) [4,23 sah.].<br />
Eэlдp ony gaýrynyň mähremliginden müjtenip (saklanyp, daşlaşyp),<br />
Aşna kylgyl, men mahrum ile bihasap [4,25 sah.].<br />
3
Ýügürip, müjde (buşluk, hoş habar) berip, зyn diэse эalgan geledir [4,27 sah.].<br />
Tä jahan bolgaý ilähi şatlyk birle bolup [4,29 sah.].<br />
Sergeşte (sergezdan) bolup, munзa tilдb, эar tapylmas [4,33 sah.].<br />
Ataşyn gül reňlik don birle gülgüniňi münьp,<br />
Ot-эalyn dek эeldirip, sцzьmni efzun (kцp, artyk) eýlediň [4,36 sah.].<br />
Baýram hanyň şygyrlarynda hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn” şekilleri<br />
çekimlileriň dil we dodak sazlaşygyna boýun egdirilipdir. Birbogunly dodak çekimlili<br />
sözlere “-up, -ьp; -uban, -ьbдn” goşulmalary goşulypdyr. Ol sözlerde goşulmalar<br />
“-ub”; “-uban” ýaly ýazylypdyr. Sesleriň dil sazlaşygy esasynda goşulýan “-yp, -ip”;<br />
“-yban, -ibдn” goşulmalary şygyrlar diwanynda “-yban”, “-yb” belgileri bilen berlen.<br />
Mysal üçin:<br />
Bilbil boluban ( ) gül kibi ruhsaryňa wale (däli, diwana).<br />
Sanjyban ( ) per jilwe (эalkym, эalpyldy) biэr<br />
Rahşyňa meýdan sary kim [4,20 sah.].<br />
Perwana bolup ( ), şem sypat husnuňa şeýda.<br />
Haýran jemalyň boluban (<br />
) nerkes şähla (goýun göz) [4,68 sah.].<br />
Gцrsetip ( ) oňa özüni, hutnemalyk kylmagyl [4,45 sah.].<br />
Gдhi зekip ( ) jepaýy pyrakyň heläk men [4,45 sah.].<br />
Azmy gulluk kylyp ( ) idim pynhan [4,75 sah.].<br />
Türkmen diliniň ýazuw ýadygärliklerinde hal işligiň “-yp, -ip” şekili, esasan,<br />
ahwalat bolup gelýär. “-yp, -ip” şekilindäki hal işligi ahwalat bolup gelende, köplenç,<br />
esasy hereketden öň bolýan hereketi we esasy hereket bilen bir wagtdaky hereketi,<br />
has seýrek ýagdaýda, esasy hereketden soň ýüze çykýan gymyldyny aňladýar<br />
[2,63-64 sah.]. Baýram hanyň şygyrlarynyň dilinde “-yp, -ip” hal işligi esasy<br />
hereketden öň ýüze çykýan hereketi aňladýan ahwalat bolup gelýär. Meselem:<br />
Şikeste köňlüme, jan-a, jepa kylyp ( ) bara sen.<br />
Meni bu Muhammet era nдryza goэup bardyň [4, 54 sah.].<br />
Gдhi kylyp ( ) howaýy-wysalyň tapyp ( ) heэat<br />
Gдhi зekip ( ) jepaýy-pyrakyň heläk men [4,57 sah.].<br />
Hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn” şekili dürli döwre degişli ýazuw<br />
ýadygärlikleriniň dilinde duş gelýär. Meselem, XI asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />
Anyň işin köçürdim,<br />
Işin ýeme kaçurdum,<br />
Цlьm цtьn iзirdim,<br />
Iзdi эьzi bolup tдrik.<br />
Manysy: Onuň işin bitirdim, hemrahyny, ýagny dostuny gaçyrdym. Ölüm<br />
şerbetini içirdim, ýüzüni bürüşdirip içdi [10,82 sah.].<br />
Bilge erig ezgь tutup, sözün eşit,<br />
Erdemini цgrenibдn yşga süre.<br />
Manysy: Ylymly, akylly adamlara ýagşylyk kylyp, sözlerini diňle. Ylymlaryny,<br />
hünärlerini öwrenip, amala aşyr [10,403 sah.].<br />
VIII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />
Bu эerde oluryp, tabgaз budun tьzeltim [1,25 sah.].<br />
4
Terjimesi: Bu ýerde oturyp, ornaşyp men öz durmuşymy we halkymyň<br />
durmuşyny tabgaç halky bilen bagladym.<br />
VII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />
Bi:rek gъy:zdan aэrylub, цwlerine geldi [8,53 sah.].<br />
Alub bunlary dдlь Gъarзara gitdi [8,57 sah.].<br />
XVIII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />
Maly dьnэд berip, niçe müň gany,<br />
Lagly-jцwahyrdyr bolan mesgeni,<br />
Gitdi goэup köşk, kasry, eýwany...<br />
Barganydan gaэdyp gelдni bolmaz [9,459 sah.].<br />
Magraja (gцk, asman) pygamber зykyban gцrdi o seni [9,463 sah.].<br />
Hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn” şekilleri milli dilimiziň ösüşiniň dürli<br />
döwürlerinde ulanylypdyr. Hal işligiň “-yp, -ip” goşulmasy “-yban, -ibдn” şekilinden<br />
ýygy işledilýär.<br />
Hal işligiň “-yp, -ip” şekilini ýerli gepleşiklerde hem görýäris. Meselem:<br />
aэdyv oty:r, biliv aýt, görüv aldym we ş.m. [3,366 sah.].<br />
Ýerli gepleşikleriň görkezgiçleri hem hal işligiň “-yp, -ip” şekiliniň gadym<br />
döwürde dilimizde bolandygyny hem-de janly gepleşik dilinde saklanyp galandygyny,<br />
“-yban, -ibдn” görnüşiniň bolsa, wagtyň geçmegi bilen, kem-kem ulanyşdan<br />
galandygyny subut edýär.<br />
Baýram hanyň şygyrlar diwanynyň dilinde hal işliginiň “-a, -e, -э”<br />
şekillerinden “-э” görnüşi işjeň ulanylypdyr.<br />
Tьrkişynas alymlar “-a, -e” hal işlik şekili gadymky “-kaэ” goşulmasyndan<br />
gelip çykypdyr diýen pikiri orta atýarlar [2,123 sah.].<br />
Baýram hanyň şygyrlarynda seýrek эagdaэda “-a, -e”; “-э” şekilleri hal işligiň<br />
“-maэa, -meэe” ýokluk galypynyň “-maэ, -meэ” gysgalan görnüşine gabat gelýär.<br />
Mysal üçin:<br />
Adymny эar bilmeэ, gaýrydan istär nyşan, Baýram [4,60 sah.].<br />
Hal işligiň “-a, -e”; “-э” şekilleri dürli döwürlere degişli bolan gadymy ýazuw<br />
эadygдrliklerinde hem ulanylýar. Meselem, VIII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />
Altun эysyg asa keltimiz, Эertis ьgьzьg keзe keltimiz [1,216 sah.]. – (Мы<br />
пришли, пройдя через Алтунскую чернь. Мы пришли, переправясь через реку<br />
Иртыш). Bilge kagan uça bardy [1,216 sah.]. – (Bilge – каган, умирая).<br />
Orta asyrlaryň ahyrlaryna degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />
Kadyr alla, meni эetir dermana,<br />
Aglaэ-aglaэ indi geldim amana<br />
Mejnun kibi sдhrada aglaэ-aglaэ gezdigim [7,353 sah.].<br />
XVIII asyra degişli ýazuw ýadygдrliginiň dilinde:<br />
Isteэ-isteэ han hazreti,<br />
Ahyr mekandan aэryldyk [12,20 sah.].<br />
Mysallardan görnüşi ýaly, türkmen diliniň ösüşiniň dürli döwürlerine we<br />
şertlerine garamazdan, hal işliginiň “-a, -e”; “-э” şekilleri ýazuw ýadygärliklerinde<br />
duş gelýär. Türkmen diliniň ýerli gepleşiginde hem hal işliginiň “-a, -e”; “-э”<br />
şekilleriniň gabat gelmegi türkmen diliniň taryhy ösüş ýagdaýlaryny yzarlamaga<br />
mümkinçilik berýär. Meselem:<br />
5
ile vilmedim, göre vildiňmi?<br />
bara vilema:kъ, geзe vilmдgдn,<br />
ede vilmi:mis [3,368 sah.].<br />
Baýram hanyň şygyrlar diwanynyň dilinde hal işligiň “-a, -e”; “-ý” şekiliniň<br />
bolmagy şahyryň dil baýlygyny janly gepleşikden susup alandygyny görkezýär. Hal<br />
işligiň “-a, -e”; “-ý” şekiliniň beýleki ýazuw ýadygärliklerinde gabat gelmegi onuň<br />
diliň ösüşiniň dürli döwürlerinde saklanyp gelendigini görkezýär.<br />
Baýram hanyň şygyrlar diwanynyň dilinde hal işligiň “-aly, -eli” şekiliniň<br />
gadymky “-galy, -geli” görnüşi ulanylypdyr. Bu ýazuw ýadygärliginde hal işligiň<br />
“-galy, -geli” şekiliniň “-geli” görnüşi has işjeň ulanylypdyr. Mysal üçin:<br />
Geэgeli simin teniň üzre gyzyl don, eý kuýaş! [4,36 sah.].<br />
Lybasyn etgeli, eý serwi, hoş hyram gyzyl<br />
Gözümi eýledi gan ýaş bile tamam gyzyl [4,43 sah.].<br />
Gaşyňa tüşgeli, eý serwi, gülgüzar saçyň [4,39 sah.].<br />
Hal işligiň “-galy, -geli” şekili türkmen dilindäki beýleki ýazuw<br />
ýadygärlikleriniň dilinde-de gabat gelýär.<br />
Mysal ьзin, XVIII asyra degişli ýazuw ýadygärliklerinde:<br />
Janandan aэrylgaly mдhnetge batyp galdym [6,51 sah.].<br />
Tende janym algaly kast ile çykdyň şanyma [13,38 sah.].<br />
Jismi-janym gitgeli, zerre mydarym galmady [6,65 sah.].<br />
Hal işligiň “-galy, -geli” şekili ýazuw däbe eýerilip ýazylan hal işligiň<br />
goşulmasy hasaplanýar. Biziň pikirimizçe, hal işligiň “-galy, -geli” şekiliniň şol<br />
döwürlerde janly gepleşik dilinde-de ulanylan bolmagy mümkin.<br />
Umuman, Baýram hanyň diwanynyň dili Hindistanda XVI asyrda türkmen<br />
diliniň ösüşini we kämilleşişini yzarlamaga mümkinçilik berýär. Şonuň ýaly-da<br />
şahyryň diwanynyň diliniň türkmen diliniň aýrylmaz bir bölegi bolup durýandygyny<br />
subut edýär.<br />
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />
Ylym we tehnika baradaky ýokary geňesiň<br />
Magtymguly adyndaky<br />
Dil we edebiýat instituty<br />
Kabul edilen wagty<br />
2007-nji ýylyň<br />
25-nji ýanwary<br />
EDEBIÝAT<br />
1. Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VIII века.<br />
Алмата, 1971.<br />
2. Annanurow A. Türkmen dilinde hal işlik formalary. A., 1974.<br />
3. Amansaryýew J. Türkmen dialektologiýasy. A., 1970.<br />
4. Baýram han. Türkmen diwany. A., 2000.<br />
5. Baýram han. The persian and türki divans of Bayram khan, khan-khanan. Calcutta, 1910.<br />
6. Dessanlar. A., 1982.<br />
7. Görogly. A., 1990.<br />
8. Kitaby dädem Gorkut. A., 1995.<br />
9. Magtymguly. Saýlanan goşgular. A., 1976.<br />
6
10. Махмуд Кашгарий. Девону луготит турк. Ташкент, I, 1960.<br />
11. Myrat Talyby. Saýlanan eserler. A., 1963.<br />
12. Seýdi. Saýlanan eserler. A., 1959.<br />
13. Şabähram. A., 1966.<br />
О.Нурыева<br />
ДЕЕПРИЧАСТНЫЕ ФОРМЫ В ДИВАНЕ БАЙРАМ ХАНА<br />
Известный туркменский поэт Байрам хан, служивший при дворе правителя<br />
Могольского государства Захиреддин Мухамед Бабур, Байрам хан всячески<br />
содействовал развитию туркменского языка, литературы, музыки на индийской земле.<br />
Сам он хорошо владел арабским и персидским языком, а также урду. Среди дошедших<br />
до нас произведений Байрам хана широко известен его диван “Тhe Persian and Turki<br />
divans of Bayram Khan, Khan-Khanan”, изданный в 1910 году в Калькутте английским<br />
учёным Денисоном Россом.<br />
Диван включает в себя стихотворения Байрам хана на персидском и<br />
туркменском языках. Туркменские стихи поэта дают нам возможность проследить<br />
особенности исторического развития туркменского языка.<br />
Анализ языка дивана представляет нам важные сведения по морфологии<br />
туркменского языка. Нередки в нём и деепричастные формы. Чаще всего<br />
употребляются деепричастные формы на -yp/-ip, а также этимологически<br />
взаимосвязанные с ними формы на -yban/-ibän.<br />
При употреблении деепричастных форм на -уp/-ip и -yban/-ibän учитываются<br />
принципы губного сингармонизма. Помимо вышеуказанных форм в диване<br />
встречаются и формы на -a/-e/-ý и -galy/-geli.<br />
Все эти деепричастные формы сохранены в письменных памятниках,<br />
созданных до и после дивана Байрам хана.<br />
O.Nuryyeva<br />
ADVERBIAL PARTICIPLE FORMS IN BAYRAM KHAN’S DIVAN<br />
A famous Turkmen poet Bayram Khan who lived at the period of Zahireddin<br />
Muhammed Babur and served him, has made a great contribution to the development of<br />
Turkmen language, literature, music in Indian. He Knew Arabian, Percian and Urdu<br />
languages. His divan “The Persian and Turki divans of Bayram Khan, Khan-Khanan” was<br />
published in 1910 in Kalkutta by the English scholar Denisson Ross.<br />
This book includes the poems of Bayram Khan in Percian and Turkmen language.<br />
Turkmen poems of the poet give us the opportunity to trace the peciliarities of historical<br />
development of Turkmen language and reveal important information on morphology of the<br />
Turkmen language. Thus, adverbial participle forms with -yp/-ip, as well as etimologically<br />
correlated forms with -yban/-ibän are used rather often.<br />
Deep synharmony defines the usage of adverbial participle forms in -yp/-ip and<br />
-yban/-ibän. Besides the above-mentioned forms the forms with -a/-e/-ý and -galy/-geli are<br />
also met in the divan.<br />
All these adverbial participle forms may be revealed in written monuments created<br />
before and after Bayram Khan’s divan.<br />
7
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
A.Sцэegowa<br />
1918-NJI ÝYLDA “DAŇ ÝYLDYZY” GAZETINDE ÇAP EDILEN<br />
“TÜRKMEN GYZY” GOªGUSY HAKYNDA<br />
“Türkmen gyzy” goşgusynyň taryhyny öwrenmek üçin şu aşakdaky üç<br />
meseläniň üstünde aэry-aэrylykda durup geзmek maksadalaэykdyr.<br />
1-nji mesele: “Daň ýyldyzy” gazeti. Bu ugurda edilen iºlerden belli bolºuna<br />
görä, gazet ilki 1918-nji ýylyň güýzünde, soňra 1920-nji ýylyň başky üç aýynda<br />
Aşgabatda türkmen jedit ýazuwynda çap edilip ýaýradylan ilkinji döwürleýin<br />
neşirleriň biridir. Biziň günlerimize 1918-nji ýylyň 10-njy sentэabrynda çykan ýekeje<br />
sany gelip ýeten “Daň ýyldyzyna” sowet döwründe “ak gwardiýaçylar,<br />
es-er-menşewistik dönükler we buržuaz milletçiler tarapyndan partiýasyz neşir diýen<br />
perde astynda çykarylan tüýs kontrrewolýusion äheňli” gazet hökmünde baha<br />
berilmegi onuň bolşewikler tarapyndan öňe sürlen synpylyk эolundan gitmдn, eýsem<br />
öňden gelýän millilik ýörelgelerini dowam etdirendigi sebäplidir. Meselem, gazetde<br />
“Taryhymyzdan”, “Edebiýat” ýaly bölümler bolup, olarda “Oguznamalardan”<br />
bölekler, Magtymgulynyň şygyrlary, türkmen halkynyň taryhyna degişli rowaýatlar<br />
çap edilipdir [1].<br />
Bar bolan maglumatlary deňeşdirip, “Daň ýyldyzy” gazetiniň 1918-nji ýylda<br />
Zakaspide Oraz serdaryň (Gökdepe urşunyň gahrymanlarynyň biri Dykma serdaryň<br />
ogly) başlyklygynda döredilip, gysgawagtlaэyn dowam eden musulman (türkmen)<br />
hökümeti tarapyndan, 1920-nji ýylda bolsa RK(b)P-niň musulman (türkmen) býurosy<br />
tarapyndan neşir edilendigini anyklamak bolar.<br />
Sowat öwretmegiň jeditçilik usuly esasynda döredilen ilkinji türkmen<br />
harplyklarynyň we başga-da ençeme okuw kitaplarynyň awtory Alyşbek Alyýew [5]<br />
tarapyndan rejelenen (redaktirlenen) “Daň ýyldyzy” gazetiniň ýokarda görkezilen<br />
sanynda “Gyzlar” atly goºgy okyjylara hödürlenipdir, emma ony kimiň ýazandygy<br />
görkezilmändir.<br />
2-nji mesele: “Türkmen gyzy” (“Gyzlar”) goºgusy. Bu эerde эaэ<br />
iзinde эazylan “Gyzlar” sözi goºgynyň gazetde çap edilendäki goэlan adydyr.<br />
Eseriň näme üçin iki atlydygy barada aşakda, üçünji meselä geçenimizde,<br />
gürrüň ederis. Jemi 7bentlik goşgynyň başky 3 bendi ýokarda salgylanylan<br />
kitapda berlipdir [1]. Biz soňky 4 bendi hem arap hatyndan häzirki ýazuwymyza<br />
geçirip, goşgyny 1918-nji ýyldan soň ilkinji gezek tutuşlygyna okyjylaryň<br />
dykgatyna ýetirýäris:<br />
8
Göter perdäňi ýüzüňden,<br />
Göwnüň geçmesin özüňden,<br />
Aýlansam gara gözüňden,<br />
Eэ, türkmeniň gözel gyzy!<br />
Hьrriэet hem bolar size,<br />
Ýaş degmesin gara göze,<br />
Gulak salyň uşbu söze,<br />
Eэ, zehinli türkmen gyzy!<br />
Hünär köpdür, gyzlar, sizde,<br />
Hiз ynsap эok asyl bizde,<br />
Okap geziň açyk ýüzde,<br />
Keэijegim, tьrkmen gyzy!<br />
Kän pikirler bar başyňda,<br />
Niçe güller gözýaşyňda,<br />
Äre satarlar ýaşyňda,<br />
Eэ, bahaly türkmen gyzy!<br />
Musulmanlyk parzyn bolan,<br />
Sizi taºlap, özi gezen,<br />
(ªu setiri okap bolmady – A.S.)<br />
Gözi ýaşly türkmen gyzy!<br />
Gara günler gider sizden,<br />
Ryza bolarsyz siz bizden,<br />
Эaz gьnleri эeter yzdan,<br />
Eэ, gunça dek türkmen gyzy!<br />
Size hukuk köp garanda,<br />
Muny sцzlдrler her эanda,<br />
Armanyň galmaz hiç ýanda,<br />
Her ýaşasa, türkmen gyzy!<br />
Görnüşi ýaly, goşgy türkmen edebiýatynyň taryhynda nusgawy döwri<br />
tamamlanandan soň, ýüze çykan jeditçilik akymynyň [6,7] ruhunda ýazylypdyr.<br />
Ondaky duýgy-düşünjeler Muhammetguly Atabaý oglunyň şondan üç ýyl çemesi öň<br />
“Ruzname-ýi mawera-ýi bahr-i Hazar” gazetinde çap edilen makalalarynda öňe sürlen<br />
pikirler bilen utgaşyp gidýär [3,4].<br />
3-nji mesele: “Türkmen gyzy” goşgusynyň awtory. Görnükli galamgär we<br />
şahyr Allaýar Çüriýew 1988-nji эylda Aºgabat ºäherini etekläp oturan Köºi<br />
obasyndaky 15-nji orta mekdebiň ýaşuly mugallymy Meret Myradowdan bizi<br />
gyzyklandyrýan meselä degişli şeýle maglumatlary ýazyp alypdyr [2].<br />
9
“Biz Halmyrat Sähetmyradowyň düzen goşgularyny aýdym edip aýdýardyk.<br />
Onuň “Gumdaky baýlar” atly goşgusyny ýaşuly nesliň häzirem bilmeýäni ýokdur.<br />
Onuň “Türkmen gyzy” goşgusy:<br />
Göter perdäňi ýüzüňden,<br />
Göwnüň geçmesin özüňden,<br />
Aýlansam gara gözüňden,<br />
Eэ, türkmeniň gözel gyzy!<br />
diýen setirler bilen başlanýardy. Onuň “Türkmen ogly” goşgusynyň hem iki setiri<br />
эadymda:<br />
Türkmen ogly, batyrlykda çykar adymyz,<br />
Ata-baba kärimizdir, dakyn gylyjyň, ýör urşa”.<br />
Biziň pikirimizçe, ýaºuly mugallym Meret Myradowyň bu ýatlamasyndaky<br />
“Türkmen gyzy” goşgusyndan mysal getirilen ýokarky bent bilen “Daň ýyldyzy”<br />
gazetinde çap edilen “Gyzlar” goşgusynyň birinji bendiniň sözme-söz deň gelmegi<br />
ol ikisiniň aslynda ºol bir eserdigini, awtorynyň hem Halmyrat Sähetmyradowdygyny<br />
aэtmaga doly esas berэдr. Gazetdäki goşgynyň her bendiniň soňky setiriniň “türkmen<br />
gyzy” diэen sцzler bilen tamamlanmagy, munuň üstesine, ºol ºahyryň “Türkmen<br />
ogly” atly şygrynyň hem bolmagy biziň söhbetini edýän goşgymyzyň hakyky adynyň<br />
gazetdäki эaly”Gyzlar” dдl-de, “Türkmen gyzydygyna” şek-şübhe goýmaýar. Ýeri<br />
gelende aýtsak, “Türkmen ogly” şygryndan mysal getirilen ýokarky iki setir<br />
1914–1918-nji ýyllaryň I Jahan urºunda duºmana garºy mert durmak üçin Watany<br />
goramaga çagyryºdyr.<br />
Indi bolsa 1898-nji ýylda Köşi obasynda dünýä inen we öz döwründe эokary<br />
partiэa hem-de dцwlet wezipelerini eэelän, 1938-nji эylda bolsa “milletçi”, “halk<br />
duºmany” hökmünde nähak günä ýöňkelip эok edilen Halmyrat Sähetmyradowyň<br />
bary-эogy 40 эyla зeken ömür ýolunyň ylym-bilim, žurnalistika, çeper döredijilik<br />
bilen baglanyşykly taraplaryna gysgaça seredip geçeliň. Çünki olar biziň<br />
makalamyzda gozgalan meseleleri aэdyňlaşdyrmakda goşmaça delil bolup biler.<br />
H.Sähetmyradow ilki Köşi obasyndaky ýerli mekdebi, soňra şol ýerdäki<br />
bagbançylyk mekdebini gutaryp, 1914–1917-nji ýyllarda Daşkent şäherindäki<br />
mugallymçylyk seminarisinde bilim aýlar. Türkmenistana dolanyp gelip, Köşüdäki<br />
özüniň gutaran bagbançylyk mekdebinde mugallym bolup işe başlaýar. Onuň<br />
terjimehalynda 1919–1920-nji ýyllarda RK(b)P-niň Aşgabat şäher musulman<br />
(türkmen) býurosynyň agzasy, Aşgabat (häzirki Ahal) welaýat bilim bölüminiň<br />
müdiri, welaýat gazetiniň redaktory wezipelerinde işländigi barada maglumatlar bar.<br />
Şu we käbir beýleki maglumatlar 1918-nji ýylda çykarylan “Daň ýyldyzy” gazeti<br />
bilen ýakyn aragatnaşyk saklan H.Sähetmyradowyň 1920-nji ýylda gazet täzeden<br />
dikeldilende, onuň redaktory bolup işländigi barada netijä gelmäge esas berýär.<br />
1922–1924-nji эyllarda Orta Aziýa döwlet uniwersitetiniň talyby bolan<br />
H.Sähetmyradow şol bir wagtyň özünde uniwersitetiň türkmen ýaşlarynyň okaýan<br />
10
taýýarlyk bölüminiň propektory wezipesini hem ýerine ýetiripdir. Ol Daşkent<br />
şäherinde 1922-nji ýylyň 17-nji aprelinde iºe baºlan Türkmen bilim düzümini<br />
döredenleriň biridir. Düzümiň agzalarynyň tagallasy bilen taryhda ilkinji gezek ene<br />
dilimizde taýýarlanylan “Türkmen ili” atly žurnalyň birinji sany 1922-nji ýylyň<br />
31-nji maэynda öz okyjylaryna gowuşýar. Tьrkmen dilindдki ilkinji ћurnal bolan bu<br />
dцwürleýin neşiriň sahypalarynda H.Sähetmyradow özüniň döreden goşgularyny we<br />
beýleki eserlerini okyjylara hödürläp durupdyr. Mysal üçin, žurnalyň birinji sanynda<br />
onuň “Mekdep” atly goşgusy çap edilipdir.<br />
Netije we umumy jemleme. 20 ýaşly şahyr ýigit Halmyrat Sähetmyradowyň<br />
1918-nj ýylyň 10-njy sentýabrynda “Daň ýyldyzy” gazetinde “Gyzlar” ady bilen çap<br />
edilen goşgusy özüniň hakyky “Türkmen gyzy” ady bilen 70 ýylyň dowamynda halk<br />
arasynda (onuň dilden aýdylyp ýörlen nusgasynyň bir bendi 1988-nji эylda эazylyp<br />
alnypdyr) meºhur bolup gelipdir. Munuň özi XX asyr türkmen edebiýatyna degişli<br />
çeper eserleriň, öň hasap edilişi ýaly, 20-nji ýyllarda däl-de, eýsem 10-njy ýyllarda<br />
“Ruzname-ýi mawera-ýi bahr-i Hazar”, “Daň ýyldyzy” ýaly gazetleriň sahypalarynda<br />
peýda bolup ugrandygynyň köpsanly mysallarynyň biridir. Olary ýüze çykarmak,<br />
öwrenmek hem-de ylmy dolanyşyga girizmek işi häzirki Beýik Galkynyşlar we täze<br />
özgertmeler döwründe edebiýatçy alymlaryň öňünde duran wajyp wezipeleriň<br />
hataryna degişlidir.<br />
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />
Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň<br />
Magtymguly adyndaky<br />
Dil we edebiэat instituty<br />
Kabul edilen wagty<br />
2008-nji ýylyň<br />
10-njy sentэabry<br />
EDEBIЭAT<br />
1. Beэik tьrkmen ruhunyň dürdäneleri. Aşgabat: Ylym, 2001.<br />
2. Зьriэew A. Ýüregiň emri bilen. Aşgabat: Magaryf, 1989.<br />
3. Muhammetguly Atabaэ ogly. Täze çykan türkmen okuwy // Ruzname-эi mawera-эi<br />
bahr-i Hazar, 1915-nji ýylyň 23-nji эanwary.<br />
4. Muhammetguly Atabaэ ogly. Türkmen aýallarynyň zehini // Ruzname-эi mawera-эi<br />
bahr-i Hazar, 1915-nji 17-nji marty.<br />
5. Nazarow A. Alyşbek Alyýewiň hyzmatlary // Edebiэat we sungat, 1989-njy ýylyň<br />
21-nji iэuly.<br />
6. Sцэegowa A. Edebiýatyň ösüş taryhynda jeditçilik döwri hakynda // Türkmenistanda<br />
ylym we tehnika, №3, 1999.<br />
7. Sцэegowa A. Jeditçiler we gadymçylar: Garaэyºlaryň çaprazlygy // Türkmenistanda ylym<br />
we tehnika, №4, 2000.<br />
11
А.Соегова<br />
О СТИХОТВОРЕНИИ “ТУРКМЕН ГЫЗЫ”, ОПУБЛИКОВАННОМ В<br />
ГАЗЕТЕ “ДАНГ ЙЫЛДЫЗЫ” В 1918 ГОДУ<br />
Газета “Данг йылдызы” (“Утренняя звезда”), издававшаяся в Ашхабаде на<br />
туркменском языке осенью 1918 года и первые три месяца 1920 года, по своим<br />
идейным взглядам относилась к первым в Туркменистане периодическим изданиям<br />
национального характера. К сожалению, до наших дней дошел единственный<br />
экземпляр, изданный 10 сентября 1918 года. На страницах этого номера наряду с<br />
другими материалами под названием “Гызлар” (“Девушки”) опубликовано<br />
стихотворение. Состоит оно из 7 четверостиший. Сведения об авторе стихотворения<br />
в газете отсутствуют. По своему духу и содержанию стихотворение принадлежит к<br />
числу произведений, которые были созданы в джадитском (новаторском) периоде<br />
развития туркменской литературы.<br />
В результате сравнительного изучения материалов, изданных в последние годы,<br />
в частности, данных, содержащихся в книге А.Чуриева, нами установлено, что<br />
автором упомянутого стихотворения является молодой поэт Халмурад Сахетмурадов<br />
(1898-1938) – представитель джадитского течения в литературе. Его произведения<br />
печатались и в других изданиях того периода, в частности, с его стихотворением<br />
“Мекдеп” (“Школа”) читатели ознакомились на страницах первого туркменского<br />
журнала “Туркмен или” (“Туркменский народ”) в 1922 году. В статье впервые<br />
воспроизведен полный текст стихотворения Х.Сахетмурадова, изданного в выше<br />
упомянутом номере газеты “Данг йылдызы”. Также установлено первоначальное<br />
название стихотворения “Туркмен гызы” (“Девушка-туркменка”).<br />
A.Soyegova<br />
ABOUT “TURKMEN GYZY” POEM, PUBLISHED IN “DANG YYLDYZY”<br />
NEWSPAPER IN 1918<br />
The newspaper “Dang yyldyzy (“Morning star“) published in Ashgabat in Turkmen<br />
language in autumn 1918 and in first three months of 1920 was one of first periodicals of<br />
national character in Turkmenistan. Unfortunately, new we have only one copy of this<br />
newspaper published on September 10 1918, where a poem “Gyzlar” (“Girls”) consisting<br />
of 7 quatrains was published without any information about the author of the poem.<br />
According to its spirit and content created in jadid (new) manner and period of Turkmen<br />
literature.<br />
In the result of comparative study of materials published last years and the poem was<br />
information of A.Churiyev, we may ascertain that the author of the mentioned poem is a<br />
young poet of that time Halmyrat Sдhetmyradov (1898-1938) – a representative of jadid<br />
(new) trend literature. His works had been published in other periodicals of that of the<br />
readers may remember his poem “Mekdep” (“School”) time on the pages of the first<br />
Turkmen journals “Turkmen ili” (“Turkmen people”) of 1922. This article gives a complete<br />
text of H.Sдhetmyradov’s poem published in the above-mentioned number of “Dang<br />
yyldyzy” newspaper the original name of the poem was “Turkmen gyzy” (“A Turkmen<br />
girl”).<br />
12
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
A.Gurbanow, L.N.Gurbanowa<br />
DAŞARY ÝURT DILLERI BOÝUNÇA SAPAKLARDA EMELI<br />
GEPLEŞIK ÝAGDAÝLARYNY DÖRETMEGIŇ KÄBIR MESELELERI<br />
Эaşlarymyzyň эokary derejede bilim-sowat, edep-terbiэe almaklaryny, hьnдrli<br />
bolmaklaryny gazanmak, olary ylym-bilime hцweslendirmek, halallyk, ahlaklylyk,<br />
agzybirlik, watanзylyk ruhunda terbiэelemek эurdumyzda alnyp barylэan ähli<br />
özgertmelerimiziň özenidir. Şonuň üçin hem Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistan<br />
Watanymyzy mundan buэana-da цsdьrmдge, bilim ulgamyny dьэpli цzgertmдge we<br />
kämilleşdirmдge, эaşlara berilэдn bilim-terbiэäniň dünэд bilim derejesine laэyk<br />
bolmagyny gazanmaga, mugallymlary цsьp gelэдn nesillerimiziň bilim-terbiэe işine<br />
has-da hцweslendirmдge, olaryň эaşaэyş-durmuş, iş şertlerini gowulandyrmaga, şeэle<br />
hem talyp эaşlarymyzyň ylym-bilim almaga işjeň gatnaşmaklaryny gazanmaga<br />
Hormatly Prezidentimiz ähli şertleri döretdi.<br />
Bilim ulgamy adamzat ösüşinde öňe sürülэän ugurlaryň iň esasylarynyň biridir.<br />
Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow эurduň baştutany wezipesine<br />
geçen günlerinden başlap bilim-ylym meselelerine aэratyn ьns berэär. Hormatly<br />
Prezidentimiz Türkmenistanyň bilimini, ylmyny dünэäniň ösen döwletleriniň<br />
derejesine эetirmek we dьnэд tejribesini цwrenmek meselelerini öňe sürdi.<br />
Şu nukdaэnazardan Amerikanyň Birleşen ştatlarynda daşary эurt dillerini<br />
okatmagyň usulyэetine gцz aэlalyň. Garward uniwersitetiniň professory Jorj Tiknor<br />
Amerikada iň görnükli usulyэetçileriň biri hasaplanэar. Ol özüniň uşulyэet<br />
garaэyşlaryny Boston şäheriniň uniwersitetinde diňleэjileriň öňünde beэan edipdir.<br />
J.Tikner daşary эurt dilini öwretmek üçin emeli gepleşik эagdaэyny döretmegiň<br />
zerurdygyny belläpdir. Tanymal alym dьrli эaşdaky, basganзakdaky we dьrli<br />
derejedдki taээarlygy bolan çagalar üçin birmeňzeş (birhili) usulyň эerlikli<br />
bolmajakdygyny nygtap görkezdi. J.Tikner grammatikanyň we sözlükleriň garşysyna<br />
çykyş etmek bilen, 6-7 эaşly çagalar üçin diňe aňsat эazylary (текстлери) okamagyň,<br />
terjime etmegiň we эat tutmagyň peэdaly boljakdygyny subut etdi.<br />
Gцrnьkli usulyэetзi эaş çagalar üçin alynэan эazylaryň örän эцnekeэ<br />
bolmalydygyny maslahat beripdir. J.Tikner uly эaşly adamlar tarapyndan daşary эurt<br />
dilleriniň öwrenilmeginiň aэratynlygyna hem uly ьns beripdir. Ol bu эaşdaky<br />
adamlara grammatikany oňat öwrenmegi, köpräk эazmagy we terjime etmegi teklip<br />
edipdir.<br />
Häzir hem Amerikanyň Birleşen ştatlarynda daşary эurt dilini öwretmekde<br />
emeli gepleşik эagdaэlaryny dцretmдge uly ьns berilэar. Atlanta şäherinde bolup<br />
geçen ylmy-amaly maslahatda köp adamlar emeli gepleşik эagdaэlaryny döretmegiň<br />
we okadyş usulynyň üstünde durup geçdiler.<br />
13
Troy dцwlet uniwersitetinde grammatika, fonetika sapaklary, kцplenз, emeli<br />
gepleşik эagdaэlaryny döretmegiň üsti bilen geçirilэär. Meselem, işligiň şert şekilini<br />
düşündirenlerinde oэunjaklardan зatryk gurup, kiзijek adamlary hem зatrykda goэup,<br />
sцzlem dьzmдni emeli эagdaэlaryň üsti bilen öwredэдrler. Her talyby зatrykda dьrli<br />
эagdaэlarda goэup, birnдзe sцzlemler dьzэärler. Bu usulyň ähmiэeti uly. Talyplar<br />
emeli gepleşik эagdaylarynyň üsti bilen grammatiki hadysany özleşdirэдrler. Olar<br />
цwrenilen grammatikanyň dьrli эagdaэlarda ulanyp boljakdygyna gцz эetirэдrler.<br />
Emeli gepleşikleriň dürli görnüşleri bolup biler:<br />
– dialog gepleşigi;<br />
– monolog gepleşigi.<br />
Bu gepleşikleriň aşakdaky mowzuklary bolup biler:<br />
Цэde.<br />
Kitaphanada.<br />
Naharhanada.<br />
Telefon gepleşigi.<br />
Howa menzilinde.<br />
Myhmanhanada we ş.m.<br />
Emeli gepleşik эagdaэyny dцretmek usulynyň Türkmenistanyň orta<br />
mekdeplerinde, эöriteleşdirilen we эokary okuw mekdeplerinde iňlis dilini<br />
цwretmekde дhmiэeti uludyr.<br />
Iňlis dilini öwrenэän talyplaryň we okuwçylaryň gepleşik endiklerini<br />
ösdürmekde fonetikanyň ähmiэeti hem möhümdir. Geliň, fonetiki gönükmeleriň<br />
üstünde durup geçeliň. Fonetiki gönükmeleri iki topara bölüp bolar:<br />
1. Diňlemek üçin niэetlenen gцnьkmeler.<br />
2. Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmeler.<br />
1. Diňlemek üçin niэetlenen gцnьkmeler.<br />
Diňlemek üçin niэetlenen gönükmeler okuwçylara daşary эurt diliniň seslerini,<br />
ses birikmelerini, дheňlerini tanamak we tapawutlandyrmak endiklerini цwredэär.<br />
Şondan soň okuwçylar, talyplar sözleri we sözlemleri diňläp, olaryň manysyna<br />
düşünip başlaэarlar.<br />
Diňlemek üçin niэetlenen gönükmeleriň şu aşakdaky görnüşlerini görkezmek<br />
bolar:<br />
– Aэdyljak sesleriň arasynda öwrenilэдn tдze sesi eşideniňizde eliňizi galdyryň.<br />
– Okaljak sözleri diňläň. Içinde täze ses bar bolan söz aэdylanda eliňizi<br />
galdyryň.<br />
– Okaljak sözlemleri diňläň. Olaryň içinde sorag, habar sözlemlerini<br />
tapawutlandyryň.<br />
– Aэdyljak sözleriň içindäki iki basymly sözleri tapyň.<br />
– Эazydaky basym düşэän sözleriň aşagyny çyzyň.<br />
– Eşidэän sözlemleriňizde dyngy belgileriň bar эerlerini dik çyzyklar bilen<br />
belläň.<br />
– Sцzlemde эokary galэan äheň bilen aэdylэan sözüň aşagyny çyzyň.<br />
14
– Eşiden sesiňizi transkripsiэada эa-da harp görnüşinde эazyň.<br />
– Eşiden sözleriňizde näçe bogun bardygyny aэdyň.<br />
– Eliňizdäki эazynyň içinden mugallymyň aэdan sözüni tapyň.<br />
– Aэratynlykda aэdylan seslerden sцz эasaň we ony эazyň.<br />
2. Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmeler.<br />
Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmeler эerine эetirilende, kцpзьlik bolup<br />
gaэtalamak (хор) işine uly orun degişlidir. Fonetik türgünleşik hökmünde geçirilэän<br />
gönükmeleriň arasynda goşgulary, kiçijek dialoglary, hekaэajyklary эat tutup aэtmak<br />
эaly işler gabat gelэдrler. Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmelerden, esasan, şu<br />
aşakdakylary bellemek bolar:<br />
– Mugallymyň aэdan seslerini (sözlerini) onuň yzy bilen gaэtalaň.<br />
– Galdyrylan sözi goşup, aэdylan sцzlemi gaэtalaň.<br />
– Dialogy iki bolup sesli okaň.<br />
– Зekimli we зekimsiz sesleri iki topara bцlьp эazyň we olary sesli okaň.<br />
– Mugallymyň aэdan sцzьndдki sesleri aэratynlykda aэdyp beriň.<br />
– Eşiden sesleriňiziň içindäki зekimli we зekimsiz sesleri aэdyp beriň.<br />
– Elipbiэiň hemme harplaryny aэdyň.<br />
– Eşiden sözleriňizi bogunlara bölüp aэdyň.<br />
– Diktoryň aэtjak sцzlerini diňläň we içinde täze öwrenilen sesler bolan sözleri<br />
iki gezek gaэtalaň.<br />
– Esasy we ikinji derejeli basymlary bolan sözleri diktoryň yzy bilen gaэtalaň.<br />
– Eşiden sesleriňizden söz эasap aэdyň.<br />
– Ýat tutan goşgularyňyzdan birini labyzly aэdyp beriň.<br />
– Magnitafonda eşitdiriljek goşgyny (эazyny, dialogy) эat tutup aэdyp beriň.<br />
Diňlemek we aэtmak ьзin niэetlenen gönükmeler daşary эurt dilini<br />
цwrenэänleriň sesleri, sцzleri, sцzlemleri dogry aэtmagyna uly kцmek edэдr.<br />
Alabama ştatynyň Troy uniwersitetinde hem fonetiki gönükmeleriň birnäçe<br />
görnüşleri okyjylara hödürlenэдr. Talyplar эöriteleşdirilen barlag-tejribe otaglarynda<br />
kompэuterleriň üsti bilen disketlere эazylan gцnьkmeleri işleэдrler. Mugallym bolsa<br />
talyplaryň эumuşlary эerine эetirişlerini Internetiň üsti bilen barlap, düzediş berэдr.<br />
Fonetiki oэunlara Boston uniwersitetiniň alymy professor J.Tikner hem aэratyn<br />
ьns berэär. Onuň pikirine görä, oэunlaryň üsti bilen berilэдn bilimleri talyplar has<br />
эeňil, gowy kabul edэär we olaryň aňynda kop wagtlap durэar.<br />
Biz öz sapaklarymyzda şu aşakdaky fonetik oэunlary ulanэarys we okyjylara<br />
hцdьrleэдris. Sapakda oэunlary has netijeli guramak ьзin bolsa mugallym birnдзe<br />
talaplary berjaэ etmelidir.<br />
1. Her bir didaktiki oэun oэunjaga цwrьlmдn, anyk amaly we terbiэeçilik<br />
maksatlaryň amala aşyrylmagyna эardam etmelidir. Mugallym bolsa oňa ykjam<br />
taээarlanmalydyr.<br />
2. Geзirilэдn oэunlar we эaryşlar okuwçylaryň эaş aэratynlyklaryna,<br />
okatmagyň degişli döwrüne (basganзagyna) gabat gelmelidir.<br />
3. Oэunlar sapakda esasy orny eэelemän, olar öňde goэlan baş maksadyň<br />
15
amala aşyrylmagyna serişde bolup hyzmat etmelidir. Oэunlar bir sapagyň dowamynda<br />
3-5 minutdan artyk bolmaly däldir.<br />
4. Geзirilэдn oэunlara synpyň ähli okuwçylarynyň işjeň gatnaşmagy nazarda<br />
tutulmalydyr.<br />
5. Mugallym her bir geзirilэдn oэnuň maksatlaryny we düzgünlerini<br />
okuwçylara aэdyň düşündirmelidir.<br />
Fonetik oэunlaryň esasy maksady daşary эurt diliniň seslerini, basymlaryny we<br />
beэleki hadysalaryny öwrenmegi kämilleşdirmekden ybaratdyr. Fonetik oэunlaryň şu<br />
asakdaky görnüşlerini nusga hökmünde görkezmek bolar.<br />
“Kцp mysal tapmak” oэny.<br />
Bu oэny sapagyň başlangyç döwründe geзirmek maslahat berilэдr. Okuwзylar<br />
sapakda oturyşlaryna laэyklykda iki эa-da ьз topara bцlьnэдrler. Mugallym kynlyk<br />
bilen aэdylэan sesleriň birini эa-da birnдзesini tagtada эazэar. Okuwçylar bolsa,<br />
gezekili-gezegine şol sese degişli sözleri mümkin boldugyça köpräk эazэarlar we<br />
sesli okaэarlar. Tд okuwзylar mysal tapmasyny bes edэдnзeler oэun dowam edэдr.<br />
Haэsy topar эa-da okuwзy kop mysal aэtsa we эalňyşsyz эazsa, şol hem эeňiji<br />
bolэar.<br />
“Kim kцp bilэдr oэny.<br />
Bu oэny ortaky we эokary synplarda geзirmek gowy netije berэдr. Oэun<br />
geçirmezden birnäçe gün öň mugallym okuwçylara goşgulary paэlap berэдr эa-da<br />
olaryň haэsy çeşmelerden alnyp öwrenilmelidigini salgy berэär. Bellenilen güne çenli<br />
okuwçylaryň hemmesi olary эat tutэarlar. Oэun geзirilende mugallym okuwзylary<br />
toparlara bolэar. Toparlaryň haэsysy goşgulary kop we эalňyşsyz aэtsa, şol hem<br />
эeňiji bolэar.<br />
Bu usullar Dцwletmдmmet Azady adyndaky Tьrkmen milli dьnэä dilleri<br />
institutynda daşary эurt dillerini öwretmegiň milli we dünэä tejribesiniň esasynda<br />
döredilen. Bu usul sapaklarda ьstьnlikli ulanylэan sцzleэiş usulyýetiniň, эagny hünär<br />
dilini öwretmegiň usulyэetiniň esasy usullarynyň biri bolup durэar. Olar talyplaryň<br />
daşary эurt dillerinde sцzleэiş endiklerini ösdürmekde netijeli ulanylэar we talyplaryň<br />
öwrenэдn dillerinde suwara gьrlemegine uly эardam edэдr.<br />
Döwletmämmet Azady adyndaky<br />
Türkmen milli dünýä dilleri instituty<br />
Kabul edilen wagty<br />
2008-nji ýylyň<br />
23-nji iýuny<br />
А.Гурбанов, Л.Н.Гурбанова<br />
СИТУАЦИИ В ОБУЧЕНИИ СТУДЕНТОВ ИНОСТРАННЫМ ЯЗЫКАМ<br />
Современная политика в области образования проводимая под руководством<br />
Президента Туркменистана нацелена на поднятие уровня его развития до мировых<br />
стандартов через изучение и усвоение международного опыта. Существуют разные<br />
точки зрения на методику преподавания иностранных языков.<br />
В данной статье даются рекомендации по использованию в процессе обучения<br />
16
фонетических упражнений двух типов: фонетических упражнений для слушания и<br />
фонетических упражнений для говорения.<br />
Подобные упражнения по фонетике используются в университете Трой, штат<br />
Алабама, США. Упражнения записываются на дискету. Преподаватель контролирует<br />
выполнение заданий студентами через интернет.<br />
Для развития логического мышления и навыков устной речи на занятиях по<br />
английскому языку полезно использовать фонетические игры. Что касается обучения<br />
студентов иностранным языком, то в ряде стран популярен метод ускоренного<br />
ситуативного обучения.<br />
При проведении фонетических игр преподаватели должны соблюдать<br />
следующие требования:<br />
Игры должны соответствовать уровню обучения, не должны являться основной<br />
целью занятия, а их продолжительность не должна превышать 3-5 минут.<br />
A.Gurbanov, L.N.Gurbanova<br />
SITUATIONS IN TEACHING STUDENTS FOREIGN LANGUAGES<br />
The new educational policy pursued under the leadership of the President of<br />
Turkmenistan is aimed at raising of the level of its development up to the world standards<br />
through studying of the international experience.<br />
There are different methods of teaching of foreign languages.<br />
As to teaching English the method of accelerated situational training is popular in<br />
many countries of the world.<br />
Two types of phonetic exercises are given in this article: phonetic exercises for<br />
listening and phonetic exercises for pronouncing.<br />
The article contains recommendations for the use of phonetic games at the English<br />
classes. Some requirements for the teachers are described:<br />
• the game should correspond to the level of the study;<br />
• the game should not be the main aim of the lesson;<br />
• duration of the game should not be more than 3-5 minutes.<br />
17
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
S.A.Pleskanowskaýa, D.A.Amanmyradowa, A.P.Patyşagulyýew<br />
DEMALYŞ ÝOLLARYNYŇ KESELLERINIŇ DÖREMEGINDE<br />
TOZANLY HOWANYŇ TÄSIRI<br />
Öýkenleriň hünär bilen bagly keselleri (professional) dünýä ýüzünde sosial<br />
medisinanyň we saglygy goraýyş ulgamynyň möhüm meseleleriniň biri bolmagynda<br />
galýar. Aýratynam, bu keselleriň döremegine önümçilik jaýlarynyň howasynyň her<br />
hili maýdajyk tozan görnüşli bölejikler (jisimler) bilen hapalanmagy sebäp bolýar.<br />
Dürli önümçilikde, şol sanda dokma senagatynda işleýän adamlaryň öýken<br />
keselleriniň sebäplerini esasy üç topara bölmek mümkin.<br />
Olaryň birinji toparyna mikroorganizmler (bakteriýalar, termofil aktinomisetler,<br />
kömelekler, sadaja ýa-da ýönekeýje jandarlar) we önüp-ösýän döwürlerinde olaryň<br />
bedeninden bölnüp çykýan önümler (endotoksinler, beloklar, gliko- we lipoproteidler,<br />
polisaharidler, fermentler);<br />
ikinji toparyna gelip çykyşy jandar (haýwan) we ösümlik bolan biologiki işjeň<br />
jisimler;<br />
üçünji toparyna bolsa pes molekulaly birleşmeler (agyr metallar we olaryň<br />
duzlary, fermentler, gormonlar we beýlekiler) girýärler [18-19].<br />
Eger ilkinji iki topara degişli faktorlaryň edýän täsirleri antigen, allergiýa we<br />
zäherleýji häsiýete eýe bolýan bolsalar, pes molekulaly jisimler diňe gandaky beloklar<br />
we bronhoalwelolýarlardan bölnüp çykýan suwuklyk (sekret) bilen birleşenlerinden<br />
soň antigenlik we biologiki işeňňirlik häsiýetine eýe bolýarlar [2,3,14,19]. Şeýle<br />
ýagdaýda endamgarşylykly (антитела) täsiri hem, gaptena hem täze antigen<br />
detereminantyna garşy gönükdirilen bolýar [8,7,19]. Kömrüň, koksuň, gurumyň,<br />
almazlaryň tozanlary, haýwanlardan we ösümliklerden döreýän tozanlar ýokarky<br />
demalyş ýollarynyň nemli bardasyna zyýan ýetirýärler. Bu bölünişige aerozollaryň uly<br />
toparyny (maýdajyk tozanlary) hem goşmak gerek. Bu tozanjyklaryň gönüden-gцni<br />
edэдn tдsirleэjiligi ýokdur. Şeýle tozanjyklara, beýlekileriň arasynda, ýüňüň<br />
mikroworsinkalary we dokma önümçiliginiň gurallarynyň (stanok) düzümine girýän<br />
alýuminiэ hem degişlidir.<br />
Bedene fibrogen täsir etmek tozan bölejikleriniň hemmesine-de mahsusdyr.<br />
Tebigatdaky organiki we organiki dдl antigenler bilen bilelikde howadan yzygiderli<br />
dem almak öýkenleriň alweolýar we interstisial gurluşyna zyýan ýetirip, keseller<br />
toplumynyň döremegine getirýär [2,3,4,10]. Şol topluma ekfogen allergiki<br />
bronhoalweoliti, ýokary duýgurly pnewmoniti (öýken çişmesi), ýaýraw interstisial<br />
pnewmoniýasy, interstisial granulemotoz pnewmoniti, ekzogen цэken granulemotozy,<br />
эaэraw, ingalэasiэa pnewmoniэasy we beэleki keseller girэдrler [2,5,11,18]. Soňky<br />
18
ýyllarda önümçilikde tozanly şertlerde işleýän adamlarda özboluşly däl öýken<br />
keselleriniň arasynda bronhöýken keselleriniň sany gitdigiзe эokarlanэar.<br />
Dьrli hдsiэetli we ululygy 5 mkm-e зenli bolan tozan bцlejikleri dem alnanda<br />
alweollara зenli baryp эetip we sensibilizasiэa dцredip, цэken parenhimasyna, esasan<br />
hem, T-limfositlerden we işjeňligi güýçlenen makrofaglardan ybarat bolan ýaýraw<br />
infiltrasiýasynyň emele gelmegine getirýär [6,15]. Keseliň döremegine<br />
immunotoplum, öýjük arkaly allergiki reaksiýa we alawlamagyň özboluşly bolmadyk<br />
tдsirleri gatnaşýarlar [2,3,11,12].<br />
Ondan başda-da, tozan bölejikleri öýkenlerde saklanyp galyp, olaryň howa<br />
çalyşýan zolagynda birleşdiriji dokumanyň emele gelmegine, şeýle-de, öýkenleriň<br />
bitişmeklerine getirýär. Aerozollaryň täsiri netijesinde dцreэдn pnewmokonioz,<br />
hroniki tozan bronhiti we pnewmoskleroz эaly hьnдr bilen bagly (professional)<br />
keseller Orsэet эaly цsen эurtlarda-da keselleriň arasynda ikinji эerde durэarlar [2,3].<br />
Şunuň bilen baglylykda tozan bölejikleriniň bronhoalweolýar ýoluna edэдn<br />
tдsirini цwrenmek meselesi has эokary derejд galэar. Bu iş tejribesi haýwanlarda-da,<br />
adamlarda-da alnyp barylýar.<br />
Meselem, ak köralakalaryň kekirdewügine 1,25 mg-a çenli mukdarda<br />
owradylan alýuminiý A1 (owuntyklarynyň ululygy 1 mkm we ondan hem kiçi) bir<br />
gezek goýberilende, olaryň öýkenlerinde öňki derejesine gaýdyp gelýän öýjük<br />
reaksiýasy döreýär. A1 aýrylansoň öýkenleriň dokumalarynyň adaty morfologiýasy<br />
dikelýär. Bu metalyň mukdarynyň 10-a çenli ýokarlandyrylmagy öýken<br />
dokumalarynda bronhlaryň töweregindäki alweolэar dokumalarynyň aralyk sklerozyna<br />
we düwünler görnüşinde öňki kadasyna öwrülmeýän üýtgeşmelere getirýär.<br />
Alýumininiň has ýokary (40 mkg-a çenli), ýagny silokotiki hadysalarynyň ýüze<br />
çykmagyna getirýän SiO 2<br />
-niň mukdarlaryna golaэ mukdary öýkenleriň has aýdyň<br />
fibrozyna getirýär. Bu fibroz sklerotiki düwünjikler görnüşinde ýüze çykýar.<br />
Alýuminiý okisiniň gidraty (A1-niň 10 mg hasabyndan) alweolýar<br />
epiteliýasynyň bitişmegine A1-den has güýçli täsir edýär. Süýümli birleşdiriji<br />
dokumanyň bitişmegi we merkezi (makrofaglardan ybarat bolan) gialinzirleşýän<br />
sklerozirlenen düwünjikleriň emelegelme hadysasy bolup geзэдr [10,7].<br />
Kцmьr tozanyndan, şeýle-de emeli ýa-da tebigy grafitden uzak wagtyň<br />
dowamynda dem almak ýa-da bu tozanlary köralakalaryň kekirdewügine goýbermek<br />
tozan öýjükleriniň toplanmaklaryna, bronhitiň ýa-da peribronhitiň döremegine, soňra<br />
bolsa öýkenleriň ýaýraw we düwünli fibrozyna getirýär, işjeň kömrüň we süňkkömrüň<br />
tozany цэkenlerde antrakoza gцrnüşinde geçýän üýtgeşmelere alyp barýar. Şeýle<br />
ýagdaý bagryň, böwrekleriň we miokardyň zaýalanmagyna getirэдr [5,11,20].<br />
Tebigy we emeli almazlaryň tozanynyň fibrogenlik häsiýeti gowşak bolup,<br />
pnewmokonioza sebäp bolýar. Dörän pnewmokonioz ýaýraw-sklerotiki we tozan<br />
ojajyklaryny giç emele getirýän görnüşli bolýar. Şeýle ojajyklar emeli almazlaryň<br />
tozanyndan döränlerinde has aзyk-aýdyň bildirýärler. Alakalaryň kekirdewügine<br />
gurumyň goýberilmegi aýdyň bildirýän pnewmokoniotiki üýtgeşmelere getirýär. Slans<br />
mazuty we slansyň gaty эangyjy эananda emele gelэдn gurum bolsa howply çişiň<br />
döremegine alyp barýar, üstesine-de, gurum bölejikleriniň dispersligi azaldygyзa<br />
(kiзeldigiзe) olaryň kanserogenlik täsiri ýokarlanýar. Syçanlaryň hamyna tebigy gazyň<br />
19
elektrokrekingi netijesinde alynýan gurum çalnanda hem howply çiş döreэдr [21].<br />
Gurum tozany bilen uzak wagtlap dem almak syçanlaryň dişleriniň we agzynyň nemli<br />
bardasynyň zaýalanmaklaryna getirýär [16]. Bu topara degişli jisimleriň demalyş<br />
synalaryna düşmegi ýokarky demalyş ýollarynyň atrofiýasyna ýa-da gipertrofiýasyna<br />
getirэдr. Bu jisimler öýkenlerde saklananlarynda bolsa howa çalyşýan zolakda<br />
birleşdiriji dokumalaryň emele gelmegine we öýkenleriň bitişmegine (fibrozyna)<br />
getirэдr. Şunlukda, 2 tipli pnewmositleriň saýlama görnüşinde zaэalanma emele gelip,<br />
olar RADS-a, цэkenleriň fibrozyna, böwrek ýetmezçiligine sezewar bolэarlar [20].<br />
Asbestiň täsiri astynda dörän öýkenleriň dokumaiçki giňişleýin fibrozy, beýleki<br />
sebäplere görä dörän fibrozda bolşy ýaly, restriktiw öэken halkasy bilen utgaşyp<br />
gidýär [11,12,18]. Onuň alamatlary öýken göwrüminiň peselmegini, aýratyn hem,<br />
1sekuntda forsirlenen ekspirator göwrümiň forsirlenen ýaşaýyş sygymyna<br />
(FEVi/FVC%) bolan gatnaşygyny saklap, ýaşaýyş sygymynyň azalmagyny, öýkenleriň<br />
ýumşamagyny öz içine alýar. Emma FEVi/FVC ululygyň peselmegi bilen howa<br />
akymynyň çäklenmegi hem bolup biler. Bu hadysa daşky gurşawyň tozanly<br />
bolmagyna ýa-da çilim çekilmegine garşy bolan jogapdyr. Asbestozyň irki<br />
döwürlerinde, haçan-da garşylyk keselçilik üýtgeşmeleri peribronhiolýar fibroz bilen<br />
çäklenen wagty, hatda ondan hem öň, ýagny yzygiderli bolmadyk ownujak garalan<br />
ýerler kükrek öýjüginiň rentgenogrammasynda entek görünmeýän wagtlarynda-da,<br />
inçe demalyş ýollarynda respirator disfunksiýasy döreýär. Dem goýbermegiň<br />
ortasynda iň ýokary akymyň peselmegi asbestozda respirator disfunksiýasynyň<br />
ýeke-täk alamaty bolup biler. Keseliň irki döwürlerinde agrama (işe, ýüke) bolan<br />
reaksiýa (jogap, täsir) ýaramazlaşýar. Bu ýagdaý wentilýasiýanyň ýokarlanmagy<br />
hem-de dem almagyň çaltlaşmagy we ýüzleý dem almagyň haýryna kisloroda bolan<br />
islegiň peselmegi görnüşinde ýüze çykýar. Netijede, howa (kislorod) alyş-çalşygynyň<br />
gowşamagy peýda bolýar. Kesel agyrlaşdygyça howa alyş-çalşygynyň bozulmagy üçin<br />
gerek bolan agram azalýar. Asbestozdan jebir çekýän kesellileriň öýken halkasynda<br />
restruktiw we obstruktiw üýtgeşmeleriň ýüze çykmak mümkinçiligini göz öňünde<br />
tutup, tejribeli lukman oňa anyklamak üçin gural hökmünde düşünmän, öýkenleriň<br />
işiniň gowşamagy diýip düşünýär. Öýkenleriň ýerine ýetirýän işleri, aýratynam,<br />
olaryň ýaşaýyş sygymy (göwrümi), uzak wagtlap aýry-aýry gözegçilikleri ýa-da<br />
epidemiologiki barlaglary geçirmekde, meselem, täsir kesilensoň asbestozyň ösüşini<br />
ýa-da asbest bilen baglanyşygy plewra keselleriniň döremeklerini yzarlamak üçin<br />
peýdaly guraldyr [5,6,8].<br />
Öýkenlerde asbestoz bilen baglanyşykly ýüze çykarylan patologiki üýtgeşmeler<br />
damar we bronhial deformasiýasy bilen alamatlanýarlar we alweolýaryň hem-de<br />
dilimara germewjikleriň nädogry galňamagy bilen utgaşyp gidýär.<br />
Interstisial fibroza goşmaça: palçyk-slanes pnewmokonioz zerarly zaýalanan<br />
öýkeniň nusgalygy öýken kökleriniň töwereginiň garalan ýerleriniň ulalandygyny<br />
görkezýär. Bu ýagdaý palçyk slansynyň tozanynyň düşmegi we öýken derwezeleriniň<br />
gän mäzlerinde skleretiki üýtgeşmeleriň emele gelmekleri bilen baglanyşyklydyr [17].<br />
Biziň alymlarymyzyň geçiren barlaglary asbestosement önümçiliginde işleýän<br />
işgärlerde hem öýjük hem gumoral immunitetiniň ýetmezçilik edýändigini görkezýär.<br />
Olarda immunitetiň fagositar bölegi hem jebir çekýär, ýiti respirator keselleri bilen<br />
20
kesellemek howpy ýokarlanýar. Howa pürkülen interferondan dem almak işgärleriň<br />
arasynda öýken keselleriniň döremeginiň öňüni almakda örän gowy peýda berdi [1].<br />
Aýnasüýümiň (стекловолокно) adam saglygyna edýän täsiri tejribe<br />
haýwanlarynda we MMVF önümçiliginde işleýänleriň kesellemeklerinde hem-de ölen<br />
adamyň öýkeni açylyp barlanan derejesinde öwrenildi. Köralakalaryň kese kesimi<br />
1mkm we uzynlygy 20 mm bolan ikigörnüşli senagat aýnapagtasy (стекловата) bilen<br />
dem almaklarynyň netijesini öwrenmeklik öýken öýjükleriniň aram reaksiýasyny we<br />
dem almak kesilensoň olaryň bölekleýin öňki kaddyna dolanyp gelýändiklerini ýüze<br />
çykardy. Şular ýaly netije haýwanlar şlak pagtasy bilen dem alanlarynda hem ýüze<br />
çykaryldy. Haýwanlar mineral pagtasy bilen dem alanlarynda gowşak fibroz döreýär.<br />
Köralakalar gyzgynlyga durnukly keramiki süýümler bilen çydap bolýan iň ýokary<br />
250 süýüm/ml mukdarda dem alanlarynda olaryň öýkenlerinde howply çiş, ýagny<br />
düwnük (рак) keseli, mezotelioma, plewral we öýken fibrozy; homýaklarda<br />
mezotelioma, plewral we öýken fibrozy döreýär.<br />
75 we 120 süýüm/ml-de köralakalarda diňe mezotelioma we gowşak fibroz,<br />
25 süýüm/ml-de bolsa öýkenleriň öýjükleriniň reaksiýasy bildirýär [6].<br />
Biogen allergenlerine kömelejikler, haýwan proteinleri, terpenler, tozan<br />
sakyrtgalary we enzimler degişlidirler. Oba hojalygynda biogen allergenleriň köp<br />
bölegi mallaryň derileriniň proteinlerinde, tüýlerde, tezegiň we peşewiň proteinlerinde<br />
bolýarlar. Allergenler her hili önümçilik işlerinde-de, meselem, fermentasiýa<br />
geçirilende, derman taýýarlanylanda, çörek bişirilende, kagyz öndürilende, agaç<br />
ýa-da tagta kesilende, fermentleri hem-de waksinalary öndürmekde we dokumalary<br />
ösdürip ýetişdirmek işlerinde hem bolýandyrlar.<br />
Allergenler duýgur adamlarda allergiki rinitiň, konýuktiwitiň we demgysmanyň<br />
alamatlary ýaly alamatlaryň döremegine getirip bilerler. Allergiki alweolit demalyş<br />
ulgamynyň zaýalanmagynyň alamatlarynyň ýiti görnüşde ýüze çykmaklary bilen<br />
alamatlanýar. Şeýle alamatlara üsgülewük, gagşamak, gyzgynlyk, kelle we et agyrylary<br />
degişli bolup, olar öýkenleriň fibrozyna getirip bilerler [6]. Öýkenler şöhlelenmä<br />
(radiasiýa) duýgur däl diýlip hasaplanylýar. Emma gysga wagtlap 6-dan 10SV-e çenli<br />
mukdar bilen şöhlelendirilen ýerde bir aýdan üç aýa çenli ýiti pnewmoniýanyň<br />
döremegine getirip biler. Eger-de öýken dokumalary uly göwrümde zaýalanan bolsalar,<br />
onda birnäçe hepdäniň dowamynda demalyş ýetmezçiligi ýa-da ençeme aý-ýyl geçensoň<br />
öýken fibrozy we “öýken ýüregi” döräp biler [ISRP, 1984; UNSCEAR, 1988].<br />
Soňky ýyllarda beýleki sebäpler bilen bir hatarda her hili bioorganiki<br />
faktorlaryň täsiri astynda bronhöýken keselleriniň hem döreýändikleri barada köp<br />
maglumatlar toplandy. Olaryň ýüze çykmaklarynda daşky we önümçilik gurşawlaryny<br />
hapalaýan mikroorganizmler we olaryň endotoksinleri hem-de biologiki işjeň<br />
substansiýalary esasy ähmiýete eýedirler. Şeýle mikroorganizmlere kömelekler, her<br />
dürli aspergiller, alternariýalar, termofol aktinomisetler, her dürli gramotrisatel<br />
bakteriýalar degişlidirler [2,3,20,14,19]. Olara tebigy süýümli maddalar (pagta, zygyr,<br />
kenep (kendir), agaç, agawa we beýlekiler) bilen iş salyşýan işgärleriň köp böleginiň<br />
keselleýän hünär bilen bagly bolan bissinoz öýken keseli hem degişlidir. Bu kesel<br />
ösümlik tozanlary bilen dem alnanda döreýär [2,3,4,13,14]. Bissinozyň döremeginde<br />
21
ösümlik tozanlarynyň, bakterialaryň endotoksinler bilen bilelikdäki edýän täsirlerine<br />
uly ähmiýet berilýär [9].<br />
Şeýlelikde, önümçilik jaýlarynda tozanyň ownujak bölejikleriniň bolmagy<br />
bronhlarda we öýkenlerde keselçilik hadysalarynyň döremeklerine getirýär. Şeýle<br />
şertlerde işleýän işgärleri diňe bir tozan böleklerinden goramak bilen çäklenmän,<br />
olaryň bedeniniň durnuklylygyny ýokarlandyrmaga gönükdirilen öňünalyş çärelerini<br />
hem amala aşyrmak gerek. Asbestosement, dokma we pagtany gaýtadan işläp<br />
çykarýan önümçiliklerde işleýän işgärleriň saglygyna howp salyp biläýjek hadysalary<br />
öz wagtynda ýüze çykarmak üçin, habar berişli, elýeterli we ykdysady taýdan amatly<br />
bolan barlag usullaryny işläp düzmek zerur.<br />
Türkmen döwlet lukmançylyk<br />
instituty<br />
Kabul edilen wagty<br />
2008-nji ýylyň<br />
1-nji maýy<br />
EDEBIЭAT<br />
1. Атдаева М.К., Ботанжян М.Г., Зименкова И.Б. Иммуностимуляция у рабочих с<br />
различными условиями труда. Здравоохранение Туркменистана. 1995.<br />
2. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности. стр. 449, 1999.<br />
3. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности. стр. 345, 2000.<br />
4. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности. издание 3, (исправленное и<br />
дополненное). стр. 488, 2001.<br />
5. Болезни органов дыхания. Под ред. Н.Р.Палеева. Том 4, стр. 7-22. М.:<br />
Медицина, 1990.<br />
6. Гафуров Карим. Экзогенный аллергический альвеолит хлопкопереработчиков.<br />
Автореф. дисс... докт. мед. наук. стр. 29. М., 1992.<br />
7. Keller R.H., Fink J.N. Immunoloregulation in hypersensitivity pneumonitis. //<br />
J.Clin.Immunol. Vol. 2, P. 46-58, 411, 1982.<br />
8. Клиническая иммунология и аллергология. Под ред. Г.Лолора, Т.Фишера,<br />
Д.Адельмана. стр. 806, М.: Практика. 2000.<br />
9. Лазарев Н.В. Вредные вещества в промышленности. Ч.2, стр. 621, 1965.<br />
10. Лазарев Н.В. Вредные вещества в промышленности. Ч.3, стр. 608, 1977.<br />
11. Morgan W.K., Westerling J. Byssinosis: some unans wered questions. // Amer. Rev.<br />
resp. Dis. Vol. 126, N2, P. 354-357, 1982.<br />
12. Pickering C.A.C., Newman – Taylor A.I. Extrinic allergic bronchioloalviolitis.<br />
Occupatioal Lung Disorders. Ed Parkers WR. Butterworth Heinemann. P. 667-709,<br />
Oxford, 1994.<br />
13. Починок А.П. Энциклопедия по безопасности и гигиене труда. Том 1,<br />
стр. 1280, 2001.<br />
14. Починок А.П. Энциклопедия по безопасности и гигиене труда. Том 2,<br />
стр. 926, 2001.<br />
15. Salvaggio J.E., De Shazo P.D. Pathogenesis of hypersensitivity pneumonitis. Chest.<br />
Vol.89, suppl. 3, P. 190-193, 1986.<br />
16. Ходош Е.М., Кидонь В.П. Об информативности эпидемиологических<br />
показателей, характеризующих бронхиальную астму и хронические<br />
обструктивные заболевания легких. Укр. пульм. ж. №3, стр. 63-66, 1999.<br />
17. Хронические заболевания легких. Под ред. А.Н.Кокосова и др., К., стр. 196, 1986.<br />
22
18. Schyler M. The diagnosis of hypersensitivity pneumonitis. Chest. V. 111,<br />
P.534-536, 1997.<br />
19. Чучалин А.Г., Копылев И.Д. Аллергические заболевания легких. В кн.: Болезни<br />
органов дыхания. стр. 7-64. М.: Медицина, 1990.<br />
20. Чучалин А.Г. Хронические обструктивные заболевания легких. стр. 510. М.:<br />
Медицина, 2000.<br />
21. Shimazu K., Ando M., Sakata T. Hypersensitivity pneumonitis induced by<br />
Trichosporon cutaneum. Amer. Rev. resp. Dis. Vol.130, N3, P. 407, 1984.<br />
С.А.Плескановская, Д.А.Аманмурадова, А.П.Патышагулыев<br />
О РОЛИ ЗАПЫЛЕННОСТИ ВОЗДУХА В РАЗВИТИИ<br />
БРОНХОЛЕГОЧНОЙ ПАТОЛОГИИ<br />
В последние годы в структуре неспецифических заболеваний легких самых<br />
развитых стран все больше увеличивается доля бронхолегочной патологии, связанной<br />
с производственной деятельностью в условиях повышенной запыленности. Особенно<br />
большую роль в их формировании играет загрязнение воздуха производственных<br />
помещений: 1) микроорганизмами, 2) биологически активными субстанциями животного<br />
и растительного происхождения; 3) низкомолекулярными соединениями. Механизм их<br />
действия обусловлен либо прямыми антигенными, аллергизирующими и токсическими<br />
свойствами, либо их способностью комплексировать с белками сыворотки крови и<br />
бронхоальвеолярных секретов. Для всех пылевых частиц характерно фиброгенное<br />
действие на организм. Пылевые частицы (менее 5 мкм) достигая альвеол, вызывают<br />
сенсибилизацию и последующую диффузную инфильтрацию легочной паренхимы<br />
клетками, преимущественно Т-лимфоцитами и активированными макрофагами,<br />
иммунными комплексами. В результате развиваются заболевания легких: экзогенный<br />
аллергический бронхоальвеолит, гиперчувствительный пневмонит, диффузная<br />
интерстициальная пневмония, интерстициальный гранулематозный пневмонит,<br />
экзогенный легочный гранулематоз, диффузная, ингаляционная пневмопатия и др. В<br />
связи с этим, все более интенсифицируются исследования по изучению влияния<br />
различных видов пылевых частиц на бронхоальвеолярный тракт, как экспериментальных<br />
животных, так и человека. Показано, что при вдыхании крысами микрочастиц<br />
алюминия, угольной пыли происходит разрастание волокнистой соединительной ткани<br />
и образование склерозированных узелков, центр которых (состоящий из макрофагов)<br />
гиалинизируется. Злокачественные новообразования возникают при вдыхании и<br />
нанесении на кожу мышей сажи, получаемой в результате электрокрекинга природного<br />
газа. Обширный внутритканевый фиброз и рак легких могут быть вызваны<br />
воздействием асбеста, курением, воздействием стекловолокна жаропрочных<br />
керамических волокон, биогенных аллергенов (к ним относятся грибки, животные<br />
протеины, терпены, пылевые клещи и энзимы). Значительная часть биогенных<br />
аллергенов в сельском хозяйстве содержится в протеинах шкур животных, в волосках<br />
меха и в протеинах фекалий и мочи. Аллергены присутствуют при различных<br />
производственных процессах, например при осуществлении ферментации, изготовлении<br />
лекарств, хлебопечении, производстве бумаги, обработке древесины (распилочные цеха,<br />
производство), а также в биотехнологии (производство ферментов и вакцин, культур<br />
тканей) и при производстве специй.<br />
Таким образом, наличие микрочастиц пыли в производственных помещениях<br />
23
способствует развитию патологического процесса в бронхах и легких. Охрана труда<br />
работающих в этих условиях лиц должна быть направлена не только на снижение<br />
концентрации пылевых частиц во вдыхаемом воздухе. Чрезвычайно важно проводить<br />
профилактические мероприятия, направленные на повышение сопротивляемости<br />
организма. Необходимо наработать информативные, доступные и экономически<br />
выгодные тесты скрининговых исследований для своевременного выявления риска для<br />
здоровья работающих в асбестоцементной, ткацкой, хлопкоперерабатывающей<br />
промышленности.<br />
S.A.Pleskanovskaya, D.A.Amanmuradova, A.P.Patyshagulyyev<br />
ON THE ROLE OF DUSTED AIR IN THE DEVELOPMENT OF<br />
BRONCHOPULMONARY PATHOLOGY<br />
In the structure of nonspecific lung diseases of highly developed countries the portion<br />
of bronchopulmonary pathology increases more and more in the past years due to the industrial<br />
activity in conditions of high dustiness. Contamination of air in industrial premises plays a<br />
substantial role in the formation of Pollution by: 1) micro organisms, 2) biologically active<br />
substances of animal and plant nature, 3) low-molecular compounds. The mechanism of their<br />
action is conditioned either by direct antigenic, allergic and toxic features or their ability to<br />
complex with HBeAg proteins and bronchoalveolar secretion. All dust particles have typical<br />
fibrogen affect to the body. Dust particles (less than 5 micrometers) reaching alveolus cause<br />
sensibility and subsequent diffusive infiltration of lung parenchyma by cells, chiefly by<br />
T-lymphocytes and activated macrophages, immune complexes. As a result lung diseases<br />
develop: exogenous allergic bronchoalveolitis, hypersensitive pneumonitis, diffusive interstitial<br />
pneumonitis, interstitial granulomatous pneumonitis, exogenous lung granulomatosis, diffusive,<br />
inhalation pneumopathy and so forth. In connection with this, more and more researches are<br />
intensively conducted on examination of impact of various types of dust on bronchoalveolar<br />
tract, of both experimental animals and human being. It is known that when rats inhale<br />
microparticles of aluminium, coal dust the growth of fibers of connective tissue occurs and<br />
formation of sclerosed nodes the center of which (consisting of macrophages) hyalinizes.<br />
Malignant neoplasms occur while inhaling and spreading mouse soot on skin, which derives<br />
as a result of electrocracking of natural gas. Extensive interstitial fibrosis and lung cancer<br />
could be caused by impact of asbestos, smoking, glass fibre of heatproof ceramic fibers,<br />
biogenic allergens (such as fungi, animal proteins, terpenes, dust pincers and enzymes).<br />
Considerable part of biogenic allergens in agriculture is contained in proteins of animal skin,<br />
fur and protein of faeces and urine. Allergens are present in numerous industrial processes,<br />
for instance in realization of fermentation, manufacturing of medicine, baking of bread, paper<br />
production, wood processing (sawing works, manufacture), as well as biotechnology<br />
(production of enzymes and vaccines, tissue culture) and in production of spicery.<br />
Thus, if there are microparticles of dust in industrial premises it promotes the<br />
development of pathologic process in bronchi and lungs. Labor protection of those who work<br />
in such conditions should not only focus on lowering the concentration of dust particles<br />
inhaled with air but also it is highly recommended to conduct preventive actions towards the<br />
improvement of body resistance. It is necessary to work on informative, available and<br />
economically profitable tests of screening researches for timely risk identification for the health<br />
of those who work in asbestos-cement, textile and cotton processing industry.<br />
24
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
H.J.Jumaýew, M.Ö.Kulow<br />
TÜRKMENISTANYŇ ŞERTINDE PARODONT DOKUMA KESELLI<br />
NÄSAGLARDA KLINIKI-LABORATOR BARLAGLARYŇ<br />
GÖRKEZIJILERI<br />
Ilat arasynda parodontdokuma keselleriniň ýaýramagynyň sebäplerini we geçiş<br />
aýratynlyklaryny öwrenmek, bejeriş usullaryny we öňünalyş эollaryny seljerip saэlap<br />
almak meselesi häzirki zamanyň wajyp meseleleriniň biri bolup durэar [1,4,3,7]. Ylmy<br />
çeşmeleriň maglumatlaryna görä ýerleşэan эerine, ýaşaýyş hem-de durmuş şertlerine<br />
baglylykda dürli ýurtlarda ilatyň 65-80%-nde, эagny 35-44 ýaşdaky adamlarda<br />
parodontdokuma keseliniň dürli görnüşleriniň duş gelýanligi bellenilэar [5,3].<br />
Parodontdokumanyň zeperlenmegi, çişmegi netijesinde fermentler цэjьklerden<br />
эuwlup aэrylэar we olar gana, gan suwuklygyna, biologik suwuklyklara geзip, olaryň<br />
işjeňligini эokarlandyrэar hem-de olar dokumalaryň zeperlenmekleriniň çuňlugyny we<br />
derejesini kesgitlemekde anyklaэjy bolup hyzmat edэдr. Sьlekeэde we<br />
parodontdokumanyň зykarэan suwuklygynda oэuk fermentleriň işjeňligi<br />
parodontdokumanyň nemli bardasynyň sudurynyň biteweliginiň ýagdaýyny görkezýär<br />
we parodontdokumada destruktiw hadysanyň, çişme hadysasynyň agyrylyk<br />
derejelerini, çişe garşy geçirilen bejerginiň netijeliligini anyklamaga эardam berэдr<br />
[2,6,8,9,10]. Şeýle hem olar belli bir derejede gaýtadan bitip dikelmek hadysasyny<br />
we bedeniň goraýyş güýçlerini gözegçilikde saklaýar.<br />
Parodontdokumanyň nemli bardasyndan зykэan suwuklykda we garyşyk<br />
sülekeýde fermentleriň öwrenilmegi kцpsanly alymlarda gyzyklanma dцretdi<br />
[8,9,10,11]. Parodontdokumanyň destruksiýasy bolmak bilen çişme – distrofiki<br />
hadysasy peэda bolэar, bu эagdaэda fermentleriň, hususan-da, turşy we aşgar<br />
fosfatazalarynyň, şol sanda olaryň önümleriniň orny uludyr.<br />
Işiň maksady parodontdokuma keselli nдsaglaryň kliniki aэratynlyklaryny we<br />
agyz boşlugynyň suwuklygynyň düzьmindдki fermentleriň ýagdaýyny цwrenip,<br />
bejeriş we öňünalyş usullarynyň эollaryny kesgitlemekden ybaratdyr.<br />
Öňьmizde goэlan maksada эetmek ьзin Aşgabadyň azyk senagat<br />
maşyngurluşyk zawodynda işleýän 16-49 ýaş aralykdaky parodontdokuma keselli<br />
(gingiwit we parodontit) nдsaglaryň 89 sanysy we TDLI-niň terapewtiki<br />
stomatologiýa kafedrasyna agyz boşlugynyň kesellerini bejertmek ьзin эьz tutanlar<br />
laboratoriэa barlagyndan geзirilip anyklanyldy. Barlag BSGG tarapyndan hцdьrlenen<br />
karta boэunзa doldurylyp geзirildi [5,3]. Kartada CPITN indeksi boэunзa<br />
parodontdokumanyň bejergä mätäçligi we nasag bilen эцrite sorag-jogap geзrimek<br />
arkaly keseliň agyrlyk derejesi anyklanyldy.<br />
25
Parodont kesellerini we onuň geçiş aýratynlygyny düýpli öwrenmek maksady<br />
bilen, nдsaglaryň hemmesi ýaşyna görä 4 topara bцlьndi.<br />
I. 16-19 ýaşly;<br />
II. 20-29 ýaşly;<br />
III. 30-39 ýaşly;<br />
IV. 40-49 ýaşly.<br />
Deňeşdirmek ьзin TDLI-niň stomatologiýa fakultetiniň 23 sany sagdyn<br />
parodontly talyplary saэlanyp alyndy. Toparlara bцlnen näsaglaryň ýaşy we keselleriň<br />
kliniki alamatlarynyň agyrlyk derejeleri boýunça bölünişi 1-nji tablisada gцrkezilэдr.<br />
1-nji tablisa<br />
Gingiwit we parodontit keselli näsaglaryň toparlara bölünişi<br />
Keseliň görnüşleri<br />
Agyrlyk Näsaglaryň<br />
Ýaşy<br />
derejesi sany 16-19 20-29 30-39 40-49<br />
Ь znьksiz эerli<br />
kataral gingiwit<br />
Ýeňil<br />
Orta<br />
9<br />
11<br />
5<br />
2<br />
4<br />
7<br />
–<br />
2<br />
–<br />
–<br />
Üznüksiz ýaýraň<br />
kataral gingiwit<br />
Ýeňil<br />
Orta<br />
6<br />
12<br />
2<br />
3<br />
4<br />
6<br />
1<br />
2<br />
–<br />
1<br />
Ь znьksiz эerli<br />
parodontit<br />
Ýeňil<br />
Orta<br />
7<br />
14<br />
1<br />
–<br />
4<br />
8<br />
2<br />
5<br />
–<br />
1<br />
Üznüksiz ýaýraň<br />
parodontit<br />
Ýeňil<br />
Orta<br />
9<br />
21<br />
1<br />
–<br />
3<br />
8<br />
3<br />
7<br />
2<br />
6<br />
Jemi 89 14 44 21 10<br />
Barlaglaryň netijeleri parodontkeselli näsaglaryň şahsy kartasyna bellenildi.<br />
Onda pasport maglumatlary, keseliň taryhy, kliniki-funksional barlaglaryň, geçirilen<br />
toplumlaýyn bejerginiň netijeleri ýazyldy.<br />
Barlag we gözegçilik toparyndaky näsaglaryň gözegçilik edilýän we bejergi<br />
geçirilýän döwründe dişýanynyň (parodont) dokumasynyň ýagdaýyna obýektiw baha<br />
bermek üçin aşakdaky gцrkezilen barlag usullary ulanyldy:<br />
– agyz boşlugynyň arassaçylyk ýagdaýyny kesgitlemek (Greiene-<br />
-Vermillion, 1964);<br />
– CPITN – indeks boэunзa (BSGG, 1978) parodont keselleriň bejergд<br />
mätäçligini kesgitlemek;<br />
– B.U.Kulaženkonyň usuly (1960) boýunça parodontdokumanyň gan<br />
damarlarynyň durnuklylygyny kesgitlemek;<br />
– Sülekeýde turşy fosfotazanyň işjeňligini kesgitlemek (1971-nji ýylda<br />
В.С.Куликова we başga ýazarlar bilen bilelikdäki) işleri geçirildi.<br />
Barlaglaryň netijeleri<br />
Sorag-jogap arkaly geçirilen barlaglaryň netijesinde parodontdokuma keselli<br />
näsaglaryň 89-syndan 78-siniň (87,64%) ýaramaz endikli (çilim çekýän, nas atýan we<br />
ş.m.) näsagdygy, ýagny 51-sanysynyň (65,38%) çilim çekýändigi, 27-sanysynyň bolsa<br />
(34,62%) nas atýandygy anyklanyldy. Şeýlelikde, ýüze çykarylan maglumatlaryň<br />
parodontdokuma keselleriniň döremeginiň we onuň gaýraüzülmeleriniň öňüni<br />
almakda peýdasy köpdür.<br />
26
Parodontdokuma keselleriniň döremeginiň we agyrlaşmagynyň agyz<br />
boşlugynyň arassaçylyk ýagdaýlaryna berk baglydygyny цwrenmeklik meselesine<br />
alymlar tarapyndan aэratyn ьns berilэдr. Biz gцzleg işimizde Grin-Wermillion indeksi<br />
boýunça agyz boşlugynyň arassaçylyk эagdaэlaryny цwrendik.<br />
Barlagyň netijesinde Grin-Wermillion boýunça arassaçylyk indeksiniň<br />
görkezijileri boýunça parodont keseliniň agyrlyk derejesiniň ýokarlanmagy bilen agyz<br />
boşlugynyň arassaçylygynyň juda pese düşэдnligi anyklanyldy.<br />
I toparda ortaça sany 1.8+0.08 ölçeg birligine deň bolup, deňeşdirilýän<br />
topardaky görkezijilerden 0.7+0.07 цlзeg birliginden ýokary (P
parodontdokumadaky çydamlylygy aşaky äňdäkiden beýik bolandygy we keseliň<br />
derejesiniň agralmagy bilen ownuk gan damarlaryň çydamlylygynyň peselэдnligi<br />
anyklanyldy.<br />
Ol ortaça ýokarky äňiň alyn dişleriniň sebitinde:<br />
I toparda 38.7+0.7 sekunda;<br />
II toparda 24.3+0.3 sekunda;<br />
III toparda 18.6+0.06 sekunda deň boldy.<br />
Aşaky äňde:<br />
I toparda 35.2+0.5 sekunda;<br />
II toparda 21.4+0.4 sekunda;<br />
III toparda 17.4+0.03 sekunda deň boldy.<br />
Şol bir wagtda deňeşdirilýän toparda ýokarky äňde 58.3+0.4 sekunda we aşaky<br />
äňde 56.7+0.7 sekunda deň bolup, bu barlag topardakylardan dogrulygy beýikdir,<br />
ýagny I toparda P
3-nji tablisa<br />
Parodontkeselli näsaglaryň garyşyk sülekeýinde turşy we aşgar fosfatazalarynyň<br />
gцrkezijileri<br />
Barlagdan geзirilenleriň<br />
ýaşy<br />
Turşy fosfataza (Р) Aşgar fosfatazasy (Р)<br />
16 – 19 1,58 + 0,019 Р > 0,05 1,384 + 0,42 Р > 0,05<br />
20 – 29 1,82 + 0,07 Р > 0,05 1,31 + 0,06 Р > 0,05<br />
30 – 39 1,97 + 0,07 Р > 0,05 1,51 + 0,08 Р > 0,05<br />
40 – 49 1,78 + 0,07 Р > 0,05 1,15 + 0,07 Р > 0,05<br />
Deňeşdirilýän topar 19 – 30 1,35 + 0,04 Р > 0,05 1,01 + 0,05 Р > 0,05<br />
Barlag edilen 16-19 ýaşly topar adamlarda, esasan, parodontdokumasynda<br />
çişme hadysasy – üznüksiz kataral gingiwitiň ortaça we agyr derejeleri ýüze<br />
çykaryldy. Beýleki galan barlag geзrilэan toparlardaky (20-49 ýaşly) näsaglaryň esasy<br />
böleginde bolsa parodontitiň dürli görnüşindäki agyrlyk derejesi anyklanyldy.<br />
Tablisadan görnüşi ýaly, parodontkeselli näsaglaryň garyşyk sülekeýinde turşy<br />
we aşgar fosfotazalarynyň möçberi çişme hadysasynyň agyrlyk derejesine we<br />
näsaglaryň ýaşynyň ulalmagyna baglylykda beýgelýär, emma 40-49 ýaşly näsaglarda<br />
birazrak peselэдr.<br />
4-nji tablisa<br />
Bölnüp çykýan arassa sülekeýde fermentleriň gцrkezjileri<br />
Barlagdan geзirilenleriň<br />
ýaşy<br />
Turşy fosfataza (Р) Aşgar fosfatazasy (Р)<br />
16 – 19 1,26 + 0,02 Р > 0,05 0,69 + 0,03 Р > 0,05<br />
20 – 29 1,34 + 0,07 Р > 0,05 1,34 + 0,30 Р > 0,05<br />
30 – 39 1,48 + 0,04 Р > 0,05 1,11 + 0,07 Р > 0,05<br />
40 – 49 1,36 + 0,07 Р > 0,05 0,91 + 0,06 Р > 0,05<br />
Deňeşdirilýän topar 19 – 30 0,78 + 0,08 Р > 0,05 0,63 + 0,03 Р > 0,05<br />
Biohimiki barlaglaryň analiziniň görkezijisinden bilnişi ýaly, bölnüp çykýan<br />
arassa sülekeýde turşy we aşgar fosfatazalarynyň möçberi garyşyk sülekeýdäki bilen<br />
deňeşdirilende birazrak peselýär, aýratyn hem, bu hadysa barlanyp deňeşdirilýän<br />
toparda aýdyň bildirýär. Meselem, garyşyk sülekeýde turşy fosfatazanyň möçberi<br />
1.35+0.04 mkg, bölnüp çykýan arassa sülekeýe garşy 0.78+0.08, tapawudy 2 esse<br />
(P >0.001). Şonuň ýaly alamatlar aşgar fosfatazasynda hem bellenýär: 1.01+0.05<br />
onuň garşysyna 0.63+0.03 (P > 0.001).<br />
Biziň barlaglarymyzyň görkezişine görä, gingiwit we parodontit keselli<br />
nдsaglarda parodontdokumanyň çykarýan suwuklygynda turşy fosfatazanyň möçberi<br />
garyşyk we bölnüp çykýan arassa sülekeýdäki bilen deňeşdirilende 0.7-1.5 esse<br />
köpdür. Ol keseliň agyrlyk derejesine we näsagyň ýaşyna baglylykda möçberiniň<br />
ulalmagyna bagly bolýar. Parodontdokumanyň suwuklygyndaky aşgar fosfatazasynyň<br />
möçberi garyşyk we bölnüp çykýan arassa sülekeýdäki bilen deňeşdirilende 2.0 – 2.5<br />
esse köpdür. Ol hem parodontdokumasyndaky gaэnaglama hadysasynyň häsiýetine<br />
baglylykda üýtgäp durýar.<br />
29
5-nji tablisa<br />
Parodont dokumanyň çykarýan suwuklygyndaky fermentleriň görkezijileri<br />
Barlagdan geçirilenleriň<br />
ýaşy<br />
Turşy fosfataza (Р) Aşgar fosfatazasy (Р)<br />
16 – 19 2,43 + 0,71 Р > 0,05 2,39 + 0,13 Р > 0,05<br />
20 – 29 2,55 + 0,17 Р > 0,05 3,31 + 0,21 Р > 0,05<br />
30 – 39 2,42 + 0,11 Р > 0,05 3,06 + 0,14 Р > 0,05<br />
40 – 49 2,62 + 0,36 Р > 0,05 2,64 + 0,22 Р > 0,05<br />
Deňeşdirilýän topar 16 – 30 1,91 + 0,08 Р > 0,05 1,34 + 0,24 Р > 0,05<br />
Şeýlelik bilen, agyz boşlugyndaky biologiki suwuklykda fermentleriň (turşy we<br />
aşgar fosfatazalarynyň) düzüminiň öwrenilmegi onuň düzüminiň<br />
parodontdokumasynda patologik hadysanyň häsiýeti we agyrlyk derejesi bilen<br />
arabaglanyşygynyň bardygyna şaýatlyk edýär. Olaryň agyz boşlugyna gelip düşýän<br />
esasy çeşmesi parodontdokumanyň suwuklygyndan gelýär, ony bolsa<br />
parodontkeselleri anyklanylanda, göz öňünde tutmak gerekdir.<br />
Netije:<br />
1. Geçirilen kliniki-funksional barlaglaryň netijesinde 16-49 ýaş aralykdaky<br />
adamlaryň arasynda parodontitiň gaэnaglama keselleriniň ýaýraýşy 70-80 göterime<br />
deň bolup, onuň ösüş depgininiň näsaglaryň ýaşyna, agzynyň gigiýenasynyň<br />
ýagdaýlaryna baglylykda ýokarlanýandygy mдlim boldy.<br />
2. Agyz boşlugyndaky biologik suwuklyklaryň düzümindäki turşy we aşgar<br />
fosfotazalarynyň mukdary öwrenilende, olaryň iň kän bölnüp çykýan ýeri dişeti<br />
suwuklygynda bolup, sülekeýdäki bilen deňeşdirilende 1.5-2.0 esse köpdür. Turşy we<br />
aşgar fosfatazalarynyň mukdarlary parodontçişme hadysalarynyň depginine görä<br />
üýtgäp durýar. Näsaglaryň keselini anyklamakda bolsa ony göz öňünde tutmak<br />
gerekdir.<br />
3. Kliniki we laborator barlaglaryň netijelerini gelejekde parodontdokumanyň<br />
gaýnaglamaly näsaglarynda anyklaýyş we bejerginiň netijelerine baha beriş hökmünde<br />
amaly stomatologiýada giňden ulanmaklygy maslahat berýäris.<br />
Türkmen döwlet lukmançylyk<br />
instituty<br />
Kabul edilen wagty<br />
2008-nji ýylyň<br />
3-nji awgusty<br />
EDEBIÝAT<br />
1. Berdimuhamedow G. “Türkmenistan-Sagdynlygyň we ruhubelentligiň ýurdy”. Aşgabat:<br />
Türkmen döwlet neşirýat gullugy, 2007.<br />
2. Барер Г.М., Кочержинский В.В., Халитова Э.С. “Десневая жидкость: состав и<br />
свойства”. Стоматология. Том 65, №4, 1986.<br />
3. Иванов В.С. Заболевания пародонта. М.: Медицина, 1998.<br />
4. Jumaэew H.J., Kulow M.Ц. Parodontdokumanyň çişme keselleri bejerilende<br />
“Зopantelpek” цsьmliginden alnan şiräniň täsirliligini цwrenmek\\. TDLI-niň<br />
30
mugallymlarynyň we talyplarynyň Türkmenistanyň Garaşsyzlyk baýramynyň şanly<br />
16 ýyllygyna bagyşlanan “Milli Garaşsyzlyk – Türkmen döwletiniň gudraty we berklik<br />
binýadydyr” atly ylmy-amaly maslahatyndaky çykyşlarynyň gysga beýanlarynyň<br />
ýygyndysy. Aşgabat, 2007.<br />
5. Jumaэew H.J., Aэnazarow H.A., Kulow M.Ц “Terapewtik stomatologiэa” (okuw<br />
gollanmasy). Aşgabat, 2008.<br />
6. Каграманова К.А., Ермольева З.В. Антибиотики. №10, 1966.<br />
7. Канканян А.П., Леонтьев В.К. Болезни пародонта. Ереван, 1998.<br />
8. Кречина Е.К., Хазанова B.B., Земская Е.А. Стоматология. №2, 1991.<br />
9. Кулов М.О. “Исследование состояния зубов и пародонта при одонтогенных<br />
воспалительных заболеваниях”. Автореферат диссертации на соискание ученой<br />
степени к.м.н. Тверь, 1999.<br />
10. Пашаев K.П., Джумаев Х.Дж. “Состояние местных защитных факторов полости<br />
рта при гингивите и пародонтите” (Материалы 56-ой научно-практ. конф. профес.<br />
– препод. состава ТГМИ). Ашгабат, 1996.<br />
11. Плешкова Л.В. “Активность ферментов и содержание иммуноглобулинов в<br />
десневой жидкости при пародонтозе”. Стоматология. №1, 1983.<br />
Х.Д.Джумаев, М.О.Кулов<br />
КЛИНИКО-ЛАБОРАТОРНЫЕ ПОКАЗАТЕЛИ БОЛЬНЫХ С<br />
ЗАБОЛЕВАНИЕМ ПАРОДОНТА В УСЛОВИЯХ ТУРКМЕНИСТАНА<br />
По данным отдельных отечественных и зарубежных авторов заболевание<br />
пародонта высоко распространено среди населения. Судя по научным данным, в<br />
зависимости от различного социального происхождения, географического размещения<br />
населения различные формы заболевания пародонта колеблются от 65 до 80% среди<br />
людей в возрасте 35-44 лет.<br />
Для определения уровня и тяжести патологических процессов в тканях<br />
пародонта было проведено клинико-лабораторное обследование по методике ВОЗ у 89<br />
работников Ашхабадского машиностроительного завода лекой промышленности и<br />
обратившихся на кафедру терапевтической стоматологии ТГМИ в возрасте от 16-49<br />
лет с целью санации полости рта. Для определения тяжести заболевания у всех<br />
обследуемых больных, они были распределены на четыре (4) группы: первая группа<br />
включала больных в возрасте от 16 до 19 лет; вторая – от 20 до 29 лет; третья – от<br />
30 до 39 лет и четвертая – от 40 до 49 лет. В контрольную группу было подобрано<br />
23 студента стоматологического факультета ТГМИ со здоровым пародонтом в возрасте<br />
от 16 до 30 лет. Необходимые данные больных были зафиксированы в специальных<br />
картах и таблицах.<br />
В результате клинико-функциональных исследований было выявлено, что<br />
распространенность заболевания пародонта в возрасте от 16 до 49 лет равна 70-80%,<br />
а интенсивность заболевания пародонта зависит от гигиенического состояния полости<br />
рта и возраста больных.<br />
Изучение биологической жидкости полости рта кислой щелочной фосфатазы в<br />
1,5-2 раза больше в десновой жидкости, чем в слюне. Так же было выявлено, что<br />
количество кислой щелочной фосфатазы в зависимости от воспалительного<br />
заболевания пародонта колеблется. Эти данные имеют большое значение в<br />
31
диагностировании и прогнозировании методов лечения больных с заболеваниями<br />
пародонта.<br />
Таким образом, у больных с воспалительными заболеваниями тканей пародонта<br />
состояние местных защитных сил может меняться в зависимости от степени<br />
воспалительного процесса и среди них самым чувствительным можно считать<br />
ферменты кислой и щелочной фосфатазы, содержащиеся в слюне и десновой<br />
жидкости.<br />
H.J.Jumayev, M.O.Kulov<br />
CLINICAL AND LABORATORY FINDINGS OF INVESTIGATION OF<br />
PARODONTOSIS DESEASED WITHIN TURKMENISTAN<br />
According to certain home and foreign authors, parodontosis (amphodontosis) is<br />
widely spread among population. Judging by scientific data, different kinds of parodentium<br />
(periodontium) vary between 65-80 % among people aged 35-44 subject to social origin and<br />
geographical location of population.<br />
89 16-49 aged diseased – workers of Ashgabat machine building plant of light<br />
industry who addressed to the therauputic dentistry department of the State Medical Institute<br />
of Turkmenistan underwent clinical and laboratory examination to define the pathologic<br />
process rate in parodentium tissue by the method of ВОЗ with the view of sanitization of<br />
the mouth cavity. To define the rate of illness of all the patients, they were divided into<br />
4 groups: group I included the 16-19 aged diseased, group II – 20-29 aged, group III –<br />
30-39 and the IV-th group 40-49 aged diseased. Reference group included 16-30 aged<br />
23 students of Dentistry Faculty of the Turkmen State Medical Institute with healthy<br />
parodontosis. During examination necessary information/data concerning patients were fixed<br />
in the special files (case record) and tables.<br />
As a result of clinic and functional examinations it was revealed that prevalence of<br />
parodentium disease among 16-49 aged equals to 70-80%, but intensity of parodentium<br />
disease depends on hygienic condition of mouth cavity and the age of diseased.<br />
Examination of biological fluid of mouth cavity on availability of acid and alkaline<br />
phosphatase 1.5-2 times more compared with gingivitis fluid rather than in saliva. It was<br />
also revealed that the quantity of acid and alkaline phosphatase changes depending on<br />
inflammatory parodentium disease.<br />
Thus, host defenses of inflammatory diseased persons may vary in accordance with<br />
the level of inflammatory process and the most sensible among them is considered enzymes<br />
of acid and alkaline phosphatase contained in saliva and gingivitis fluid.<br />
32
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
A.A.Kokanow, M.K.Hanow<br />
DÜWMELINIŇ (SOPHORA JAPONICA L.) LUKMANÇYLYKDAKY<br />
ÄHMIÝETI<br />
Türkmen topragy derman ösümliklerine baýdyr. Olary lukmançylyk maksatlary<br />
üçin ulanmaklyk häzirki Beýik Galkynyşlar zamanamyzyň derwaýys meseleleriniň<br />
biri bolup durýar [1;2].<br />
Adamzat jemgyýetiniň ösmekligi bilen baglanyşyklylykda lukmançylyk<br />
amalynda tebigy çig mal serişdelerinden alynýan dermanlara bolan islegler barha<br />
artýar. Olar sintetiki ýoly bilen alynýan derman serişdelerinden tapawutlylykda<br />
näsagyň immun ulgamynyň işine oňaýly täsir edýär. Ýene-de bir aýratyn tarapy, bu<br />
hili dermanlar beden üçin zyýanly täsirleri ýüze çykarmaýarlar.<br />
Işiň maksady: Düwmeliniň (ýapon soforasynyň) lukmançylykdaky<br />
ulanylyşyny we onuň gelejegini kesgitlemek.<br />
Biologiki işjeň maddalaryň uly toparlarynyň birine flawonoid maddalary<br />
degişlidir. Olaryň rutin, kwersetin we ş.m. görnüşleri häzirkizaman dermançylyk<br />
senagatynda taýýar derman görnüşlerini öndürmeklikde giňden peýdalanylýar.<br />
Flawonoid maddalaryny özünde esasy düzüm bölegi hökmünde saklaýan derman<br />
ösümlikleriniň biri hem – düwmelidir (Sophora japonica L. “Düwmeli agajy”)<br />
[10;4;5;7,11;15;14;18;12;36].<br />
Düwmeli – bu boýy 10-15 metre çenli ösüp bilýän, kösükliler (Fabaceae)<br />
maşgalasyna degişli agaç ösümligi bolup, onuň Watany Hytaý hasaplanýar. Ýöne bu<br />
derman ösümligine Amerika, Ýewropa ýurtlarynda, Wýetnamda, Ýaponiýada, GDA<br />
döwletlerinde: Ukrainada, Azerbeýjanda, Özbegistanda, Gyrgyzystanda, Täjigistanda,<br />
şeýle-de Türkmenistanda (Balkan, Lebap, Ahal welaýatlarynda, Köpetdagda,<br />
Köýtendagda) hem duşmak bolýar (1-nji surat) [9;23;26;33;40].<br />
Bu ösümligiň himiki düzümi köpdürli bolup, rutin, soforini, soforoflawy,<br />
soforoflawonozidi, soforokozidi, osiritrini, wiolakwersetrini, mirtikolorini,<br />
globulýariasitrini we başgalary saklaýandygy kesgitlenendir (rutin maddasy<br />
(% hasabynda), ýagny miwesinde 44[6]; 19[8]; 14[22], gunçasynda 35[6]; 30[41];<br />
28[15], gülünde 18[6]; 16,5[15]; 16[41], kwersitin miwesinde 3,7[35], kempferolda<br />
5-7[10], genisteinde 6,3[35].<br />
Düwmelide howa şertlerine baglylykda ösýän flawonoid maddalarynyň<br />
mukdarlary dürlüçe bolup bilýär. Esasan hem, bu biologiki işjeň maddalary saklaýan<br />
onuň miwesi, gunçasy we gülleri hasap edilýär we olary dermanlyk çig maly<br />
hökmünde ulanmaklyk mümkin bolup durýar. Ondaky rutin maddasy doly bişip<br />
ýetişmedik gök miwelerinde 46%-e, doly bişip ýetişende bolsa 8-10%-e çenli bolýar.<br />
Daşary ýurt alymlary rutiniň mukdary boýunça garşylyklaýyn maglumatlary berýärler.<br />
33
1-nji surat<br />
Amerikan alymlarynyň maglumatlaryna [6] görä, Pensilwaniýa ştatynda ýyglan<br />
düwmeliniň bişip ýetişen miwelerinde rutin maddasy tapylmandyr. Wenger we rumyn<br />
alymlarynyň getirýän maglumatlaryna [6] görä rutiniň mukdary 8,8-14% bolup, doly<br />
bişip ýetişmedik miwelerinde bolsa 44%-e çenli ýetýär. Ispaniýada ýapon soforasynyň<br />
gunçalaryndaky rutiniň mukdary 35%-e çenli bolsa [32], şol bir wagtda Wengriýada<br />
şol görkeziji 0,3-0,45%-e эetэдr [12]. Düwmeliniň miweleriniň bişip başlamagy bilen<br />
kempferolyň glikozidleri peýda bolýarlar, olaryň içinde köp mukdary kempferol-3-<br />
soforazid we genisteiniň glikozidi tutýar has-da kempferol-3, diglikozid-7 agdyklyk<br />
edýär [8]. Güýz aýlarynda şireli ýetişen miwelerinde daşky klimat şertlerine<br />
baglylykda 7-8-e çenli flawonoid birleşmeleri bolup bilýärler [9]. Onuň miwelerinde<br />
häzirki wagtda flawonoid birleşmelerinden başga-da immunomodulirleýji işjeňligi<br />
ýüze çykaryp bilýän triterpen glikozidleriniň hem bardygy ýüze çykarylypdyr [18].<br />
Rutiniň mukdary ösümligiň ösüş döwürlerine görä hem üýtgeýändir, ýagny<br />
ýapraklarynda gunçalaýan döwründe (%-hasabynda) 5,7-ä, gülleýän döwründe<br />
3,4-e, miwe getirýän döwründe 1,4-e, ösümligiň gunçalarynda gunçalaýan döwrüniň<br />
başynda 28-e, gunçalaýan döwrüniň ahyrynda 21-e, gülleýän döwründe güllerindäki<br />
derejesi 18-e, miwe getirýän döwrüniň başynda 7,1-e, ahyrynda 3,4-e deňdir [3].<br />
Türkmenistanyň derman senagatynda we ylmy lukmançylykda ulanylmagy göz<br />
öňünde tutulan düwmeliniň miwesine wagtlaýyn farmakopeýa makalasy düzüldi [13].<br />
Dermanlyk çig maly bolan onuň miwesi (kösükler) – guradylan, doly bişmedik<br />
(arasynda bişenleri hem bolup biler), etli, ýalaňaç, açylmadyk, çekdirilen bogunly<br />
silindr görnüşli, köp tohumly (her tohumyň arasy gysylan görnüşde), 10 sm-e çenli<br />
uzynlykda, ini 0,5-1sm bolan, ýaşylymtyl mele (bişenleri-gyzylymtyl), sary, seplenen<br />
ýaly sepgittikinden (çyzykdan-sepden) ybaratdyr. Tohumy gara ýa-da goýy goňur<br />
reňkde, tegelek, tekiz, 1 sm uzynlykda, 0,4-0,7 sm inlilikde bolýar. Onuň esasy bölegi<br />
bolsa doly ýetişen däldir, ysy ýok, tagamy ajy (2-nji surat).<br />
34
2-nji surat<br />
Mikroskopiýa laýyklykda, onuň miwesi daşyndan bir gat galyň epidermis bilen<br />
örtülendir. Epidermanyň aşagynda hloroplastlar bilen doldurylan inçe diwarly<br />
parenhimanyň öýjükleriniň giň gatlagy ýerleşýär. Olaryň arasynda suwuklyklary<br />
(lateksi) saklaýan mäz öýjükleri bardyr. Olar, adatça, ýekelikde ýerleşýärler ýa-da<br />
köpsanly dykyz toparlara jemlenendirler [13;26].<br />
Türkmenistanda ösýän düwmelini lukmançylyk maksatlary üçin öwrenmeklik<br />
geçen asyryň 90-njy ýyllarynda A.A.Kokanow we başgalar tarapyndan başlanypdyr<br />
[10;9;23-27]. Barlaglaryň netijesinde rutiniň mukdarynyň miwesinde 18,99%-e,<br />
gunçalarynda 30,6%-e deňdigi kesgitlenildi. Şeýle-de bu dermanlyk ösümligiň<br />
gunçalarynda köp mukdarda palmitin turşusynyň (beýleki ýag turşulary bilen<br />
deňeşdirilende), miwelerinde bolsa linol turşusynyň bardygy görkezilýär (Palmitin<br />
turşusy (% hasabynda): miwesinde 21, gunçasynda 51; stearin turşusy: miwesinde 7,<br />
gunçasynda 5; olein turşusy: miwesinde 22, gunçasynda 8; linol turşusy:<br />
miwesinde 49, gunçasynda 23; linolen turşusy: miwesinde 1,7, gunçasynda bolsa 13).<br />
Onuň mikroelement düzümi öwrenilende, jemi 25 sany mikroelement görnüşi ýüze<br />
çykarylyp, şolaryň 12 sany görnüşiniň köp mukdardadygy kesgitlenildi. Ol<br />
mikroelementlere aşakdakylar degişlidir, ýagny magniý mikroelementi: miwesinde<br />
(% –hasabynda) 0,26, gunçasynda 0,345; kalsiý: miwesinde 0,65, gunçasynda 0,699;<br />
alýuminiý: miwesinde 1,3x10 -2 , gunçasynda 1,04x10 -2 ; demir: miwesinde 6,5x10 -3 ,<br />
gunçasynda 6,9x10 -3 ; marganes: miwesinde 4,6x10 -3 , gunçasynda 4,83x10 -3 ;<br />
mis: miwesinde 9,75x10 -4 , gunçasynda 1,04x10 -3 ; hrom: miwesinde 1,3x10 -5 ,<br />
gunçasynda 2,76x10 -5 ; sink: miwesinde 2,6x10 -3 , gunçasynda 4,83x10 -3 ;<br />
kaliý: miwesinde 6,5x10 -3 , gunçasynda 6,9x10 -3 ; natriý: miwesinde 4,6x10 -2 ,<br />
gunçasynda 4,83x10 -2 ; bariý: miwesinde 6,5x10 -4 , gunçasynda 6,9x10 -4 ;<br />
fosfor: miwesinde 0,325, gunçasynda 0,48 [25].<br />
Düwmeliniň miwesiniň ýetişişine baglylykda ýag turşularynyň we olaryň<br />
düzümleriniň üýtgemesinde fosfolipidleriň orny uludyr [31].<br />
35
Himiki düzüminiň köpdürlüligi düwmeliniň lukmançylyk amalynda<br />
ulanylyşynda köp täsirli häsiýetlere eýe bolmagyny şertlendirýär. Ondan alynýan<br />
derman serişdeleri 50-den gowrak keselleri bejermekde ulanylýar (1-nji<br />
görkeziji) [10;9;17;23;30-33;40;41-43].<br />
Kardiologiýada düwmeliniň dermanlary bejergi hökmünde ulanylanda, olaryň,<br />
esasan, gipotenziw gan damarlarynyň diwarlaryny berkitmeklik, kapillýarlaryň<br />
geçirijiligini ýokarlandyrmak ýaly häsiýetleri göz öňünde tutulýar [40].<br />
Pulmonologiýa kesellerinde mikroblara garşy täsirleri ýüze çykarmaklyk bejergisinde<br />
ulanylýar [42]. Iç kesellerinde düwmeliniň dermanlarynyň ulanylmagy özüniň gowy<br />
netijelerini berýär. Bu derman serişdeleri öt bölüp çykaryjy, aşgazan ýaralaryny bitiriji<br />
(düzümindäki flawonoid maddalary aşgazan diwarynyň biohimiki hadysalaryna<br />
gatnaşýarlar), böwrekde reabsorbsiýa täsir etmekligiň hasabyna diurezi güýçlendirip<br />
bilýärler [15]. Endokrinologiýada süýji keselini bejermekde ulanmaga flawonoidleriň<br />
gipoglikemiki täsirleri ýüze çykaryp bilmekleri esas döredýär [27]. Hirurgiýa<br />
kesellerinde düwmeliniň dermanlarynyň mikroblara garşy, gan damarlarynyň<br />
diwarlaryny berkidiji, ýaralarda regenerasiýa hadysalarynyň geçmegine ýardam beriji<br />
täsirleri ulanylýar [41-43]. Ginekologiýada ýatgydan gan akmalarynyň öňünalyjy<br />
serişde hökmünde peýdalanylýar [42]. Deri kesellerinde mikroblara garşy we<br />
immunomodulirleýji täsirlerine esaslanylýar [15]. Onkologiýa kesellerinde öňünalyjy<br />
serişde hökmünde ulanylyp, çiş öýjükleriniň ösüşini togtadyjy, radioprotektop täsirleri<br />
hasaba alynýar [42]. Ýokanç kesellerde esasy bejergileriň düzüminde ulanylanda,<br />
immunomodulirleýji ukybynyň hasabyna bejerginiň täsirliligini ýokarlandyrýar [30].<br />
Gulak-burun-bokurdak (GBB) kesellerinde düwmeliniň jöwheri ulanylanda bejerginiň<br />
täsiri ýokarlanýar (mikroblara garşy täsirlerine esaslanylýar) [4]. Hirurgiki<br />
stomatologiýada bejergi hökmünde ulanylanda düwmeliniň dermanlarynyň mikroblara<br />
garşy täsirleri esasy orny eýeleýär [10]. Oftalmologiýada gözüň ownuk gan<br />
damarlarynyň geçirijiligini kadalaşdyrýar we gan inmeleriniň öňüni alýar [31].<br />
Rewmatologiýa kesellerinde bolsa, bedende autoimmunitetiň döremegine garşy täsiri<br />
ýüze çykarýar [43].<br />
Düwmeli şu günki güne çenli dürli ýurtlaryň halk lukmançylygynda hem<br />
giňden ulanylyp gelnipdir.<br />
Hytaýda düwmeliniň demlemeleri we melhem dermanlary ganakmalaryň dürli<br />
görnüşlerinde (içki we daşky), stenokardiýada, ateroskleroz kesellerinde, mikrobly<br />
ekzemalarda, süýji keselinde, gipertoniýada, myşýak birleşmeleri, salisilatlar bilen<br />
zäherlenmelerde bejergi hökmünde ulanylypdyr we oňat netijeler gazanylypdyr.<br />
Koreýada bu derman ösümliginiň jöwherinden ýatgy gan akmalarynyň we insultlaryň<br />
öňünalyjy serişde hökmünde peýdalanypdyrlar. Wýetnamda bolsa onuň miwelerinden<br />
taýynlanan demleme aşgazanyň ýara-baş kesellerini, ýagyr ýaralaryny bejermekde we<br />
agyr keselleri geçirenden soňra horlanan näsaglaryň immun ulgamynyň işini<br />
dikeltmekde gowy derman hasaplanypdyr [41-43]. Orsýetde düwmeliniň jöwheri iriňli<br />
we trofiki ýaralary bejermekde, ýatgy gan akmalarynyň öňüni almakda<br />
ulanylypdyr [17;33;40].<br />
Türkmenistanda onuň jöwherini aşgazanyň ýara-baş kesellerinde, ekzemalarda,<br />
ýanyk ýaralarynda bejergi maksatlary üçin ulanmaklyk maslahat berlipdir [9;23].<br />
36
Düwmeliniň lukmançylyk amalynda ulanylýan ýerleri<br />
1-nji görkeziji<br />
Lukmanзylykda ulanylэan esasy ugurlary we kesel<br />
görnüşleri<br />
Kardiologiэa:<br />
Stenokardiэa, gipertoniэa, ateroskleroz keselleri, beэni<br />
gan aэlanyşygynyň bozulmalary, gan damarlarynyň<br />
diwarlarynyň sklerotiki özgermelerinde;<br />
Pulmonologiэa:<br />
Цэken sowuklamalarynda (pnewmoniэalarda), цэken<br />
inçekeseliniň hatda gijikdirilen ýagdaýlarynda, könelişen<br />
gury plewritlerde;<br />
Iз keselleri:<br />
Aşgazanyň we onkibarmak içegäniň ýara-baş keselinde,<br />
gastritde we agyryly iзsanjyda, bцwrek kesellerinde,<br />
bagyr kesellerinde, içgeçmelerde, sepsisde, myşýak<br />
birleşmeleri, salisilatlar bilen zäherlenmelerde;<br />
Endokrinologiэa:<br />
Süýji keseliniň irki döwürlerinde;<br />
Hirurgiэa keselleri:<br />
Babasil, tromboflebit, gan damarlarynyň diwarlarynyň<br />
zeperlenmesinde, I, II we III derejeli эanyklarda,<br />
furunkullarda we karbunkullarda, sowugalmalarda, iriňli<br />
ýaralarda, paraproktitlerde, ýeňil we orta derejedäki<br />
эaralanmalarda, ýümşak dokumalaryň ýenjilmesinde,<br />
эagyr эaralarynda;<br />
Ginekologiэa:<br />
Эatgy gan akmalarynda;<br />
Deri keselleri:<br />
Trofiki başlarda, ekzemalarda, pis kesellerinde, saçyň<br />
düşmeginde, gemorragiki diatezlerde, deriniň<br />
inзekeselinde, psoriaz keselinde;<br />
Onkologiэa kesellerinde:<br />
Bokurdak dьwnьginde, miomalarda, mastitlerde,<br />
şöhle keselinde;<br />
Эokanз kesellerde:<br />
Garyn garahassalygynda, цrgьnli garahassalykda,<br />
bagryň wirusly gepatitlerinde, glist inwaziýalarynda,<br />
kömelejikleriň döredýän kesellerinde, deriniň menekli<br />
lişaýlarynda, dizenteriýada;<br />
GBB kesellerinde:<br />
Otitlerde, tonzillitlerde, faringitlerde, gaэmaritlerde;<br />
Hirurgiki stomatologiэa:<br />
Эьz-äň sebitiniň iriňli ýaralarynda;<br />
Oftalmologiэa:<br />
Göz torjagazynyň ownuk gan damarlarynyň çeýeliginiň<br />
peselmelerinde, olaryň degenerasiýalarynda,<br />
kapillýarotoksikozlarynda, keratitleriň dürli<br />
görnüşlerinde, iriňli iridosiklitlerde, göz gabagynyň<br />
wirusly gaэnaglamasynda;<br />
Rewmatologiэa:<br />
Guragyryda, obliterirlenэдn endoartritlerde;<br />
Derman görnüşleri<br />
1. Gerdejikler görnüşinde<br />
(rutin, kwersitin);<br />
2. Jцwher;<br />
3. Gaэnatma we demleme;<br />
1. Jцwher;<br />
2. Gaэnatma we demleme;<br />
1. Demleme;<br />
2. Gerdejikler we ьrgьn<br />
görnüşindäki dermanlar;<br />
1. Demleme we ьrgьn<br />
görnüşindäki dermanlar;<br />
1. Jцwher;<br />
2. Melhem görnüşi;<br />
1. Gerdejikler görnüşinde<br />
(rutin, kwersitin);<br />
2. Demleme;<br />
1. Jцwher;<br />
2. Demleme;<br />
1. Jцwher;<br />
2. Demleme;<br />
1. Rutin, kwersitin<br />
gerdejikleri görnüşinde;<br />
1. Jцwher;<br />
1. Jцwher;<br />
1. Rutin, kwersitin<br />
gerdejikleri görnüşinde;<br />
1. Rutin, kwersitin<br />
gerdejikleri görnüşinde;<br />
2. Demleme;<br />
3. Jцwher;<br />
Ulanylan<br />
edebiэatlar<br />
[9;23;41-43]<br />
[17;41-43]<br />
[9;23;41-43]<br />
[41-43]<br />
[17;23;40;41-43]<br />
[23;40;41;42]<br />
[17;33;41-43]<br />
[42]<br />
[9;23;30]<br />
[4]<br />
[10]<br />
[31]<br />
[43]<br />
37
Bu derman ösümliginiň ýapraklarynyň himiki düzüminde protistosid häsiýetli,<br />
miwelerinde bolsa bakteriýalara garşy (olar altynsow stafilakoklary we içege<br />
taýajyklaryny öldürýärler) maddalaryň bardygy kesgitlenipdir.<br />
Düwmeliniň jöwheriniň stafilakoklaryň we içege taýajyklarynyň ösüşini<br />
peseldýändigi, Candida albiсans mikroorganizmlerine bolsa täsir etmeýändikleri<br />
kesgitlenilipdir. Bu derman serişdesiniň mikroba garşy täsiri 5 mg (gury madda<br />
hasabynda) mukdarda ýüze çykyp başlapdyr, mukdarynyň artmagy bilen bolsa<br />
mikroblara täsiri hem ýokarlanypdyr. Mysal üçin, 5 mg mukdarynda altynsow<br />
stafilakoklaryň ösüşiniň saklanýan sebitiniň diametri 16 mm-e, 10 mg mukdarynda<br />
bolsa bu görkeziji 28 mm-e deň bolupdyr. Ýöne düwmeliniň jöwheriniň mukdarynyň<br />
artdyrylmagynyň dowam etdirilmegi onuň mikroblara garşy täsiriniň ýokarlanmagyna<br />
getirmändir. Air ösümliginiň (Acorus calamus L.) ýagy bilen düwmeliniň jöwheriniň<br />
1:1 gatnaşygyndaky toplumy ýokarda getirilen test mikroorganizmleriniň<br />
(stafilakoklara, içege taýajyklaryna, Candida albicans mikroorganizmlerine) ählisine<br />
birmeňzeş derejede mikroblara garşy täsirini görkezýändigini, olaryň<br />
1:4 gatnaşygyndaky toplumlarynda bolsa Candida albicans mikroorganizmlerine bolan<br />
mikroblara garşy täsirleriniň peselýändigini barlaglaryň netijesinde ýüze<br />
çykarypdyrlar. Şeýle-de düwmeliniň (Sophora japonica L.) jöwheriniň we air<br />
ösümliginiň (Acorus calamus L.) ýagynyň 20-den gowrak paradontoz keselli<br />
näsaglaryň agyz boşlugyndan alnan mikroorganizmleriň toplumlaryna garşy täsiri<br />
öwrenilipdir. Ol mikroorganizmleriň toplumlarynyň düzümini 70% ýagdaýda<br />
stafilakoklar we streptokoklar, 50% ýagdaýda grammotrisatel taýajyklar,<br />
30% ýagdaýda bolsa esasy düzüm böleklerini hamyrmaýa kybapdaş kömelejikler<br />
düzüpdir. Geçirilen barlaglaryň netijelerine görä, düwmeliniň jöwheri bilen air<br />
ösümliginiň ýagy bilelikde kombinirlenen görnüşinde näsaglaryň agyz boşlugynyň,<br />
keselli dişleriniň patologiki jübülerinden alnan mikroorganizmleriň toplumyna garşy,<br />
mikroblara garşy täsirlerini görkezip bilýändikleri kesgitlenipdir [19].<br />
Flawonoid maddalarynyň fungistatik we fungisit täsirleriniň bardygy, ýöne<br />
olaryň bu häsiýetleriniň aýratyn maddalaryň däl-de, olaryň toplumlarynyň hasabyna<br />
ýüze çykýandyklary ylymda öwrenilendir [15].<br />
Düwmeliniň “Soforin” atly dermany trofiki we iriňli ýaralary bejermeklik üçin<br />
niýetlenilip, beýleki dermanlardan tapawutlylykda (furasillin, Wişnewskiý melhemi)<br />
ýaranyň töweregindäki nekrotiki elementleriň basym aýrylmagyna, işjeň<br />
granulirlenme hadysasynyň geçmegine we bedeniň immun ulgamynyň işjeňligine<br />
oňaýly täsir edipdir [20].<br />
Türkmenistanyň Milli derman serişdeleri institutynda düwmeliniň<br />
miwelerinden bölekleýin goýmak usuly bilen taýýarlanan jöwheriniň farmakologiki<br />
we toksikologiki häsiýetleri öwrenilipdir. Netijede, ondan alnan jöwheriň<br />
farmakopeýa talaplaryna doly gabat gelýändigi subut edilipdir (3-nji surat) [26].<br />
Ýapon soforasynyň jöwheri çagalarda gulagyň otitlerinde ýokary bejerijilik<br />
ukybyny ýüze çykarýar. Bu usullar boýunça geçirilen bejergilerde mekdep ýaşyna<br />
ýetmedik çagalaryň arasynda adaty bejergi bilen deňeşdirilende, olaryň 1,5 gün ir<br />
sagalýandygyny, mekdep ýaşly çagalaryň arasynda bolsa adaty bejergi bilen<br />
deňeşdirilende 1,4 gün ir sagalýandygyny gözegçilikler görkezýär [4].<br />
38
Ýüz-äň sebitiniň kesellerini<br />
bejermeklikde ýerli düwmeliniň<br />
jöwherini ulanmaklyk özüniň oňat<br />
netijesini beripdir. Hassahana şertlerinde<br />
ýörite näsaglaryň barlag toparlarynda<br />
bejergide furasillin ergininiň ýerli<br />
düwmeliniň jöwheri bilen çalşylmagy<br />
netijesinde alnan maglumatlardan<br />
görnüşi ýaly, onuň ähmiýetli kesel<br />
bejeriş täsirleriniň ýüze çykarylandygy<br />
subut edilipdir. Bu derman serişdesi<br />
ulanylan toparda agyz boşlugynyň<br />
iriňli ýaralarynyň adaty bejergidäki<br />
(Wişnewskiý melhemi, Lewomekol<br />
melhemi, furasillin ergini 1:5000, natriý<br />
hloridiniň gipertoniki ergini, 0,5%-li<br />
permanganat kaliý ergini, 3%-li perekis<br />
wodorod ergini ulanylandaky bejergiler<br />
göz öňünde tutulýar) topar bilen<br />
deňeşdirilende 1-2 gün çalt we hiç<br />
hili beterleşmesiz bitýändigi ýüze<br />
çykarylypdyr. Şeýle-de bejerginiň<br />
dowamynda näsaglarda ganyň, peşewiň<br />
3-nji surat<br />
we bagryň biohimiki görkezijileriniň<br />
barlaglary gemoglobiniň, timolyň, sink sulfatynyň mukdarlarynyň belli bir çäklerde<br />
saklanýandygyny görkezýär, bu bolsa onuň goşmaça täsirleri ýüze çykarmaýandygyny,<br />
bejerginiň düzüminde ulanylanda bolsa adaty dermanlar bilen utgaşýandygyny<br />
hem-de hassalar tarapyndan kanagatlanarly kabul edilýändigini görkezýär [10].<br />
Şeýlelikde, geçirilen barlaglaryň esasynda Türkmenistanyň şertlerinde<br />
düwmeliniň lukmançylyk amalynyň dürli ugurlarynda, giňden ulanmak mümkinçiligi<br />
açylýar. Şol maksatlar bilen Türkmenistanyň çäklerindäki ösýän ýerli düwmelini<br />
öwrenmeklik döwrebap meseleleriň biridir.<br />
Netije:<br />
1. Düwmeliniň himiki düzüminiň köpdürlüligi esasynda onuň köptaraplaýyn<br />
täsiri ýüze çykaryp bilýändigi, özi hem onuň käbir bejeriji täsirleriniň aýratyn düzüm<br />
bölekleri görnüşinde däl-de, eýsem toplumlar görnüşinde döreýändigi<br />
aýdyňlaşdyryldy.<br />
2. Bu derman ösümliginiň Türkmenistanda tebigy ätiýaçlyklarynyň köpdügi<br />
olaryň senagat maksatlary üçin islegleri doly kanagatlandyryp bilmegine mümkinçilik<br />
berýär.<br />
3. Düwmeliniň dermanlary bejergi maksatlary üçin ulanylanda, näsagda<br />
39
goşmaça täsirleriň ýüze çykmaýanlygy, bejerginiň düzüminde ulanylýan beýleki<br />
derman serişdeleri bilen oňat utgaşýanlygy, adam bedeni üçin zyýansyzdygy onuň<br />
dermanlyk ähmiýetini ýokarlandyrýar.<br />
Türkmenistanyň Milli derman<br />
serişdeleri instituty<br />
Kabul edilen wagty<br />
2008-nji ýylyň<br />
8-nji oktýabry<br />
EDEBIÝAT<br />
1. Berdimuhamedow G. Türkmenistanda Saglygy goraýşy ösdürmegiň ylmy esaslary.<br />
Aşgabat: Ylym, 2007.<br />
2. Berdimuhamedow G. Türkmenistan – Sagdynlygyň we ruhubelentligiň ýurdy. Aşgabat:<br />
Türkmen döwlet neşirýat gullugy, 2007.<br />
3. Авазходжаев М.Н., Мусаев Н.А. и др. Содержание рутина в вегетативных органах<br />
sophorae japonicae L. Узбекский биологический журнал. №4, 1991.<br />
4. Altyýew T., Gurbandurdyýew A. Çagalarda otitleri bejermekde düwmeliniň ulanylyşy.<br />
Türkmenistanyň lukmançylygy. №1, 2008.<br />
5. Артамонова Н.А., Бурковская Л.Ф. и др. Пигменты и витамины листьев<br />
некоторых растений семейства бобовых. Химия природных соединений. №4, 1987.<br />
6. Ахмедходжаева Н.М., Свечникова А.Н. и др. К вопросу определения флавоновых<br />
соединений в плодах софоры японской. Фармация. №5, 1986.<br />
7. Ахмедходжаева Н.М., Свечникова А.Н. и др. Определение производных<br />
кемпферола в настойке софоры японской. Химико-фармацевтический журнал.<br />
№12, 1983.<br />
8. Ахмедходжаева Н.М., Свечникова А.Н. Производные кемпферола из плодов<br />
софоры японской. Химия природных соединений. №1, 1983.<br />
9. Аширова А.А. Лекарственные растения флоры Туркмении, применяемые в<br />
народной медицине. Ашгабат, 1992.<br />
10. Aşyrow A., Kokanow A. we başg. Düwmeliniň ýüz-äň ulgamyndaky iriňli ýaralary<br />
bejermekde ähmiýeti. Türkmenistanyň lukmançylygy. №4, 2003.<br />
11. Барнаулов О.Д., Маничева О.А. и др. Сравнительная оценка влияния<br />
флавоноидов на образование экспериментальных деструкций желудка у мышей.<br />
Химико-фармацевтический журнал. №11, 1984.<br />
12. Bognar R., Szabo V., Farkas – Szabo L. Uber das rutin und Abe rein neues rutin<br />
vorkommen. Изв. хим. ин-та Болгар. АН. №3, 1955.<br />
13. ВФС 43–2–99. Плоды софоры японской. Ашгабат, 1999.<br />
14. Генкина Г.Л., Шакиров Т.Т. Хромато – спектрофотометрическое определение<br />
рутина в бутонах sophora japonica. Химия природных соединений. №3, 1973.<br />
15. Георгиевский В.П., Комисаренко Н.Ф. и др. Биологически активные вещества<br />
лекарственных растений. Новосибирск, 1990.<br />
16. Гончаренко А.К., Шебанова С.Т. и др. Исследование экстракции флавоноидов<br />
на полупромышленной установке. Химико-фармацевтический журнал. №1, 1973.<br />
17. Гринкевич Н.И., Ладыгина Е.Я. Фармакогнозия. Атлас. М., 1989.<br />
18. Гришковец В.И., Горбачева Л.А. Весовой и спектрофотометрический методы<br />
количественного определения тритерпеновых гликозидов в плодах sophora<br />
japonica и других растениях. Химия природных соединений. №1, 1997.<br />
40
19. Данилевский Н.Ф., Антонишин Б.В. Антимикробная активность настойки<br />
софоры японской и эфирного масла аира тростникового. Микробиологический<br />
журнал. №5, 1982.<br />
20. Дрозд Г.А., Горбачева Л.А. Фармакогностическо-иммунологическое изучение<br />
плодов софоры японской. Фармация. №1, 1994.<br />
21. Земцова Г.Н., Дмитриев А.Б. Сравнительная оценка методов определения суммы<br />
флавоноидов в “Р” витаминном комплексе. Химико-фармацевтический журнал.<br />
№6, 1987.<br />
22. Иванов Л.В., Хаджай Я.И. и др. Сродство к биомембранам и некоторые<br />
особенности фармакокинетики соединений флавоноидной природы.<br />
Химико-фармацевтический журнал. №2, 1992.<br />
23. Каррыев М.О. Лекарственные растения Туркменистана. Ашгабат, 1996.<br />
24. Касумов М.А. Изучение красящих свойств плодов софоры японской.<br />
Биологические науки. №2, 1979.<br />
25. Коканов А.А., Джумаев А.Р. и др. Изучение различных органов софоры<br />
японской, произрастающей на территории Туркменистана. Здравоохранение<br />
Туркменистана. №3, 1999.<br />
26. Коканов А.А., Караджаев Ш.К. и др. Фармакохимические аспекты изучения<br />
местного вида софоры японской как перспективного лекарственного растения.<br />
Здравоохранение Туркменистана. №1, 2002.<br />
27. Коканов А.А., Онов А.О. Некоторые перспективные лекарственные растения<br />
семейства бобовых, произрастающие на территории Туркменистана.<br />
Здравоохранение Туркменистана. №1, 1998.<br />
28. Komatsu M. et. al. Studies on the Constituenes Sophora Species. X. Constituents of<br />
the Root of Sophora japonica L. МРЖ. №11, 1976.<br />
29. Кугач В.В., Никульшина Н.И. и др. Лекарственные формы флавоноидов.<br />
Химико-фармацевтический журнал. №8, 1988.<br />
30. Мавланов К.Х., Мурадназарова Т.Б. и др. Особенности влияния природных<br />
флавоноидов – рутина и кверцитина на некоторые клинико-иммунологические<br />
показатели острого вирусного гепатита “В” у детей. Здравоохранение<br />
Туркменистана. №2, 1995.<br />
31. Мазулин А.В. Получение и исследование лекарственных форм флавоноидов для<br />
лечения заболевания глаз (Автореф. канд. дисс.). М., 1985.<br />
32. Martin Panizo F., Acebal B. Ectudios sorbe oxiflavonois. 1. Extraccionde tetro-ypentaoxiflavonos<br />
de diversas plantos espanolas. An. Real. Sci. espanola fis y guim.<br />
B. 51. N11, 1955.<br />
33. Муравьева Д.А. Фармакогнозия. М., 1978.<br />
34. Мухаммедова Х.С., Глушенкова А.И. Фосфолипиды зрелых семян sophora<br />
japonica. Химия природных соединений. №4, 1997.<br />
35. Симонян А.В., Шинкаренко А.Л. и др. Определение флавоноидов в некоторых<br />
фармацевтических препаратах. Фармация. №4, 1973.<br />
36. Tadahiro Takeda. et. al. New isoflavone glikozides from the woods of sophora<br />
japonica. Phytochemistry. №16, 1977.<br />
37. Точкова Т.В. Аналитические исследования препаратов и растительного сырья,<br />
содержащих флавонолы (Автореф. канд. дисс.). Харьков, 1984.<br />
38. Турсунов Т.Т. Интродукция редких среднеазиатских видов рода софора в<br />
условиях ботанического сада АН УзССР. Узбекский биологический журнал.<br />
№4, 1986.<br />
41
39. Фетхуллина Г.А., Буленков Т.И. Спектрофотометрическое определение<br />
флавонолов и изофлавонов в настойке софоры японской. Фармация. №2, 1984.<br />
40. Шретер А.И., Муравьева Д.А. и др. Лекарственная флора Кавказа. М., 1979.<br />
41. htt: //design-kostuma.ru/page 22;<br />
42. htt: //moroznik-fito.ru/Sofora.html;<br />
43. htt: //travi.moroznik-fito.ru/Sofora.html;<br />
А.А.Коканов, М.К.Ханов<br />
МЕДИЦИНСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ СОФОРЫ ЯПОНСКОЙ<br />
Большую группу биологически активных веществ составляют флавоноиды. В<br />
современной фармацевтической промышленности при изготовлении готовых<br />
лекарственных форм применяются такие флавоноиды, как рутин, кверцитин и др.<br />
Одним из лекарственных растений, в химическом составе которого имеются<br />
флавоноидные вещества, является софора японская (Sophora Japonica L., “Düwmeli<br />
agajy”) семейства Fabaceae (Leguminosae).<br />
В медицинской практике разнообразность химического состава софоры<br />
японской обуславливает множественность её применения. Получаемые из растения<br />
лекарственные средства применяются при лечении свыше 50 видов заболеваний.<br />
Особое значение препаратов на основе софоры японской состоит в том, что они не<br />
оказывают побочных действий на организм, безопасны, совместимы с другими<br />
лекарственными средствами.<br />
Показаны достижения как зарубежных, так и туркменских ученых по созданию<br />
на основе софоры японской различных лекарственных форм. Вместе с тем отмечается,<br />
что изучение особенностей софоры японской, произрастающей в Туркменистане,<br />
начато сравнительно недавно (90-ые года прошлого века) и потому требует<br />
всестороннего обстоятельного исследования в целях создания отечественных<br />
препаратов широкого спектра действия.<br />
A.A.Kokanov, M.K.Khanov<br />
SOPHORA JAPONICA’S MEDICAL SIGNIFICANCE<br />
Flavonoid compounds make a large group of biological active substances. Such<br />
flavonoids as routine, kversitin and others are used in the production of medicinal agents<br />
in modern pharmaceutical industry. Sophora Japonica L. Fabaceae (Leguminosae) family is<br />
one of the medicinal plants that have flavonoid substances in its chemical composition.<br />
The variety of chemical composition of Sophora Japonica stipulates variety of its<br />
application in medical practice. Medicinal remedies got from Sophora Japonica are used for<br />
treatment of over 50 diseases. Significance of these medical remedies consists in the<br />
following qualities: they do not have any adverse reaction, they are safe and compatible<br />
with other medicines.<br />
The achievements of foreign and Turkmen scientists in the creation of different<br />
medicinal agents based on Sophora Japonica have been listed in the article. As faras the<br />
study of Sophora Japonica in Turkmenistan started at the end of last century a detailed<br />
investigation is needed to create new varieties of wide-range medicine of local production.<br />
42
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
G.Garryэew<br />
GIŇIŞLIK BABATDA PIKIRLENMÄNI ÇAGALARYŇ KABUL<br />
EDIŞINDE GEOMETRIÝANYŇ ORNY<br />
Täze Galkynyş eýýamynda ýaş nesle maşgalada, çagalar baglarynda, orta<br />
mekdeplerde berilýän terbiýä hem-de her bir dersde berilýän bilime jogapkärli<br />
çemeleşmek mugallymlaryň, terbiýeçileriň esasy wezipesidir, зьnki ertirki gün öz<br />
kärini söýýän, durmuş bilen baglanyşykly her bir meseläni çözmegi başarýan ýaşlary<br />
ýetişdirmek üçin çagalar baglarynda we orta mekdeplerde geçirilýän okuwlaryň<br />
göwnejaý bolmalydygy öz-özünden düşnüklidir.<br />
Çaga durmuşda üçölçegli giňişlikde ýaşaýar, terbiýelenýär, oýnaýar, bilim<br />
alýar. Onuň oýnawaçlary üçölçegli jisimler. Çagalar mekdebe barmazdan has öň<br />
kublary, parallelepipedleri, şarlary synlaýarlar we elläp görýärler. Bu bolsa çagalarda<br />
giňişlik babatda düşünjäniň irki döwürlerde emele gelýändigine şaýatlyk edýär.<br />
Diýmek, çagalar bizi gurşap alýan GEOMETRIÝANYŇ içinde terbiýelenýärler.<br />
Geometriýa çagalaryň logiki pikirlenmesini hem-de giňişlikde göz öňüne<br />
getirmesini ösdürýär, bu bolsa beýleki dersleri gowy цwrenmek ьзin zerurdyr.<br />
Geometriэa bizi gurşap alýan giňişligiň göwrüm hem-de mukdar<br />
gatnaşyklaryny öwrenýär. Diэmek, geometriэa bizi giňişlik bilen tanyşdyrýar.<br />
“Tekizlikde geometriýa” – emeli zatdyr, umuman, galyňlygy bolmadyk,<br />
ikölçegli zat ýokdur, aslynda ol üçölçegli geometriýanyň howaýylaşdyrylmagydyr.<br />
Stereometriýanyň birinji aksiomasynda şeýle diýilýär: Giňişlikdäki islendik tekizlikde<br />
planimetriýanyň ähli aksiomalary ýerine ýetýär. Diэmek, planimetriэa –<br />
– stereometriýanyň diňe bir bölegidir. Şol sebäpli hem çagalara diňe ikölçegli<br />
şekilleri öwretmek kemçilikdir. Ьзцlзegli jisimlerde ýerleşen ikölçegli figuralary<br />
öwretmek bolsa artykmaçlykdyr.<br />
Geometriэanyň ders hökmündäki mümkinçiliklerini doly amala aşyrmak üçin<br />
okuwça berilýän maglumat onuň ýaşyna, okatmagyň maksadyna laэyk gelmelidir.<br />
Okatmagyň usuly we mazmuny bolsa çaganyň dünýä düşünişine esaslanmalydyr. Şol<br />
sebäpli hem çaganyň daşky dünýäni kabul edişine esaslanэan usuly ulgamy saэlap<br />
almaly.<br />
Bu meseläni çözmekde geometriýanyň mümkinçilikleri köpdür. Geometriýa öz<br />
tebigatyna mahsus hakyky giňişligi şöhlelendirmдge esaslanyp, logikany aýdyňlyk,<br />
umumyny hususy, howaýyny anyk bilen utgaşdyrýar. Bularyň barysy geometrik<br />
usulyň manysyny düzýär.<br />
Geometriэa-umumyadamzat medeniýetiniň öwüşgünidir.<br />
Geometriýanyň käbir teoremalary dünýä medeniýetiniň gadymy ýadygärlikleridir.<br />
Geometriэa adamzadyň diňe bir subutly iş ýüzündäki zerurlygyndan dдl-de, eэsem ruhy<br />
zerurlygyndan hem dцrдndir. Çagalykdan başlap geometriýany ünsli öwrenseň,<br />
43
töwerek-daşymyzyň ähli ýerinde ruhuňa-ruh goşjak, seniň Dünýä baradaky düşünjäňi<br />
beýgeltjek, seni aňly-düşünjeli şahsyýet edip ýetişdirijek pikirler aňyňa girer.<br />
Geometriýanyň taryhy diňe bir adam aňynyň ösüşini aňlatmaýar. Geometriýa<br />
köpden bäri bu pikiri hereketlendirýän güýçli guraldyr. Birnäçe müň ýyl mundan ozal<br />
ýüze çykan we Keploryň kanunlary bilen üsti ýetirilen konik kesikler taglymaty<br />
adamzady kosmosa uзurdy (ine, geometriýanyň amaly we iş ýüzündдki ähmiýeti).<br />
Geometriýa adamy ruhy taýdan terbiýelemegiň hem serişdesidir, çünki geometriýanyň<br />
ylmy we ahlak esasy, ýagny ähli tassyklamalaryň subut edilýändigi muny tassyklaýar.<br />
Geometrik mazmunly meseleleri зagalar baglarynda mukdaryna (kцp, az, deň),<br />
ýerleşişine (ýokarda, aşakda, çepde, sagda), ululygyna (meэdany uly, meэdany kiзi),<br />
gцwrьmine (uly gцwrьmli, kiзi gцwrьmli), görnüşine (meňzeş, meňzeş däl, başga<br />
görnüşde) gцrд deňeşdirmek arkaly цwredip bolar.<br />
Зagalar baglarynda bilim we terbiýe, esasan, gös-göni çaganyň gözüniň<br />
alnynda ýerine ýetirilýän oýunlar arkaly berilmelidir. Başgaça aэdylanda, зagalar<br />
oэun arkaly terbiэelenэдrler we olaryň dьnэд bilen tanyşlygy oэundan başlanýar.<br />
Çagalar bagynda “Geometriýa dünýäsi” bilen tanyşdyrylmagy olaryň gelejegi<br />
ьзin has hem дhmiэetlidir. Çagalar oýun oýnanlarynda GEOMETRIÝA bilen<br />
gös-göni giňişlikde tanyşýarlar. Çagalaryň geometrik şekilleri oýnawaja derek<br />
oýnamagy bolsa olaryň giňişlik babatda pikirlenmesiniň ýaşlykdan kemala gelmegine<br />
we цsmegine getirэдr. Bu bolsa planimetriэa girizilmegi zerur bolan FUZIONIZM<br />
(utgaşdyrma) usulynyň özenidir.<br />
Зagalar başlangyз synplarada geometrik maglumatlary öwrenmek bilen, öz<br />
geometrik düşünjeleriniň goruny artdyrýarlar, käbir ululyklar bilen (uzynlyk, perimetr,<br />
meýdan) tanyşýarlar, enjamlar bilen (çyzgyç, sirkul, burçluk, transportir) işlemek<br />
endiklerini öwrenýärler, geometrik adalgalary özleşdirýärler.<br />
Başlangyç synplarda geometrik maglumatlar aэratyn bцlьm hцkmьnde<br />
gцrkezilmeэдr. Şeýle-de bolsa, oňa bölüm hökmünde garap, onuň matematikanyň<br />
beýleki bölümleri bilen, esasanam, arifmetika bilen baglanyşygyny nygtamak<br />
zerurdyr. Baglanyşygyň esasynda san bilen geometrik figurany baglanyşdyrmak<br />
mümkinçiligi ýatýar. Bu bolsa san, sanlaryň häsiýetleri we olaryň üstünde geçirilýän<br />
amallar öwredilende figuralary peýdalanmaga we tersine, geometrik figuralaryň<br />
häsiýetleri öwrenilende sanlardan peэdalanmaga mьmkinзilik berэдr.<br />
Okuwзylar 1-3-nji synplarda эцnekeэ geometrik figuralar bolan kesim,<br />
üçburçluk, dörtburçluk bilen ýüzleý tanyşdyrylýar. Olar üçburçlugyň we<br />
dörtburçlugyň elementleriniň atlaryny özleşdirýärler, olary tanamagy öwrenýärler.<br />
Kesimleri üçburçluklary, dörtburçluklary çyzmagy, olary ölçemegi, üçburçluklaryň we<br />
dörtburçluklaryň perimetrlerini hasaplamagy öwrenýärler.<br />
4-5-nji synplarda başlangyç synplarda berlen maglumatlary has hem<br />
çuňlaşdyryp özleşdirýärler. Şonuň üçin hem bu synplarda öwrenilýän matematikanyň<br />
“Aýdyň geometriýa” (Rusзasy: Наглядная геометрия) diэip atlandyryp boljak<br />
geometrik maglumatlar toplumynyň mazmunyny kesgitlemek ьзin geometriýanyň<br />
sistematik kursy öwrenilip başlananda okuwçylaryň nдmeden kynзylyk зekэдndigini<br />
anyklamak zerurdyr.<br />
“Aýdyň geometriýa” kursunyň maglumatlary girizilende meseleleriň dört<br />
görnüşini (subut etmäge, gurmaga, ölçemäge, hasaplamaga degişli) däl-de, eýsem<br />
44
diňe soňky üçüsini girizmeli. Özünem bu kursy öwrenmekligi ölçemäge degişli<br />
meseleleri girizmekden başlamaly. Uzynlyklary ölçemeklik okuwçylara başlangyз<br />
synplardan hem bellidir. Meýdanlary, göwrümleri we burçlary ölçemekligiň bolsa<br />
durmuşy zerurlykdygyny aýtmak gerek. Şoňa görä-de geometriýa girişi metrik gaby<br />
(gapyrgasy bir birlik bolan kuby) ýasamakdan başlamak amatlydyr. Şonda şeýle kuby<br />
ýasamak üçin tarapy 1 birlik bolan alty sany kwadratyň gerekdigine okuwçylaryň<br />
ünsüni çekmek zerurdyr. Eýýäm şu mysaldan hem “Aýdyň geometriýa” kursunyň<br />
alamatlary gцrnьp ugraэar: зagalar цlзeэдrler, зyzэarlar, hasaplaэarlar.<br />
Geometriýanyň sistematik kursuny fuzionistik esasda öwrenmeli. Okuwçylaryň<br />
1-nji – 5-nji synplarda matematika sapaklarynda alan geometrik düşünjelerini,<br />
bilimlerini göz öňünde tutup, 6-njy synpda öwrenilip başlanylýan sistematik geometriýa<br />
kursuny diňe “fuzionizm” ideýasyna ýugurmak arkaly okuwçylaryň giňişlik<br />
düşünjelerini, giňişlik hyýallaryny, giňişlik babatda pikirlenmelerini we pikirleniş<br />
ukyplaryny ösdürip bileris. Olardan Garaşsyz döwletimiz üçin öz kärini söýэдn tehnik,<br />
mehanizator, binagдr taýýarlap bileris. Onuň üçin bolsa geometriýanyň sistematik kursy<br />
öwrenilende geometrik jisimler barada diňe ýatlanylyp geçilmän, eýsem olary her bir<br />
mysalda, her bir sapakda ýerlikli peýdalanmaga çalyşmaly. Bu işler, ikinji tarapdan,<br />
stereometrik materiallar эokary synplarda has ylmy nukdaýnazardan öwrenilende<br />
okuwçylaryň materiallary özleşdirmeklerine ýardam eder.<br />
Mekdepde geometriýanyň sistematik planimetriэa kursuny okatmaklyk:<br />
– planimetriýanyň logiki gurluşy hem-de stereometriýa bilen ýüzleý<br />
tanyşdyrmak;<br />
– tekiz figuralary we olaryň esasy häsiýetlerini öwrenmek;<br />
– simmetriýanyň häsiýetlerini öwrenmek;<br />
– geometrik meseleleri зцzmek ьзin analitik usullary peэdalanmak;<br />
– gurmaga, цlзemдge, hasaplamaga, subut etmдge degişli, şol sanda durmuş<br />
ähmiýetli meseleleri çözmegi öwretmeklik;<br />
– olaryň giňişlik düşünjelerini, giňişlik göz öňüne getirmelerini we hyýallaryny<br />
baýlaşdyrmak, giňişlik babatda pikirlenmelerini we pikirleniş ukyplaryny<br />
ösdürmeklik;<br />
– giňişlik figuralaryny ölçemek, gurmak, şekillendirmek, olaryň modellerini<br />
gurmak we gurnamak endiklerini emele getirmegi göz önünde tutýar.<br />
Geometriýanyň sistematik stereometriэa kursunda bolsa geometrik jisimler we<br />
maglumatlar empirik usulda цwrenilmдn, olara berk ylmy talap bildirilmelidir. Olar<br />
ylmy esasda цwrenilip, ugur alynэan geometrik tassyklamalar berk “matematiki<br />
elekden” geзirilmelidir.<br />
Mekdepde bu kursy okatmagyň esasy maksady oba hojalygynyň dürli<br />
pudaklarynda hem-de dürli medeniýet edaralarynda işlejek ýaşlaryň:<br />
– umumymedeni tehniki derejesini ýokarlandyrmakdan, önümçiligiň<br />
tehnikasyna, tehnologiэasyna we ykdysadyэetine çuňňur düşünmeklerini<br />
gazanmakdan;<br />
– önümçiligiň oýlaptapyjylyk bцleginde olaryň döredijilik işjeňligini,<br />
hyjuwlylygyny artdyrmakdan, olara zähmetiň öňdebaryjy usullaryndan peэdalanmagy<br />
цwretmekden;<br />
– beýleki okuw sapaklaryny üstünlikli özleşdirmeklerine ýardam etmekden;<br />
45
– okuwlaryny dowam etdirmek ьзin dьэpli esas dцretmekden ybaratdyr.<br />
Okuwçylaryň ylmy dünýägaraýşyny ösdürmek üçin geometriэa kursy<br />
mekdepde цwrenilэдn dцwrьnde okuwçylaryň grafik çyzyp biliş ukybyny, olaryň<br />
giňişlik düşünjelerini hem-de giňişlik hyýallaryny ösdürmek maksadalaýykdyr. Şu<br />
ýerden bolsa planimetriýa we stereometriýa kurslaryny şu meselä laýyklykda özara<br />
baglanyşyklykda öwrenmegiň pedagogik nukdaýnazardan zerurdygy gelip çykýar.<br />
Okuwзylarda giňişlik düşünjelerini we hyýallaryny ösdürmegiň nähili usuly<br />
ähmiýeti bolup biler?!<br />
Giňişlik düşünjeleri hem-de giňişlik hyýallary okuwçylaryň bilimleriniň,<br />
başarnyklarynyň we endikleriniň belli bir ulgamyny цzьnde jemleэдr. Olar цwrenilэдn<br />
howaэy geometrik teoriýa garanynda durmuşa has ýakyndyr. Olar daş-töweregi<br />
gurşap alýan obýektlerde bolup geзэдn hadysalara gцzegзilik etmдge hem-de olary<br />
цwrenmдge mьmkinзilik dцredэдrler. Şoňa görä-de planimetrik we stereometrik<br />
materiallary, teoriýany hem-de praktikany özara baglanyşykda öwrenmek<br />
psihologik-pedagogik nukdaýnazardan has netijelidir. Bu ýerde psihologik-pedagogik<br />
hem-de metodologik bahalar gabat gelэдrler, sebдbi bu цzara baglanyşyk mugallyma<br />
okuw wagtynda akyl ýetirişi didaktiki şöhlelendirmäge mümkinзilik berýär. Bu<br />
planimetriýany hem-de stereometriýany özara baglanyşykda öwrenmegiň usuly<br />
esasydyr. Planimetriýa kursy öwrenilende diňe ylmy-geometrik maksatlaryň<br />
gazananlary bilen здklenmek эeterlik dдldir. Bu kurs okuwçylaryň geometrik<br />
intuisiýasy, giňişlik we logiki pikir ýöredişi, geometrik konstruksiýalary gurmaga<br />
ukyby organiki özara baglanyşykda bolar ýaly guralsa, şonda geometriýanyň<br />
цwrenilmeginden garaşylýan netijeleri gazanyp bolar. Muny G.D.Gleýzeriň geçiren<br />
barlaglary hem tassyklaýar.<br />
Her bir зagada mekdebe barmazyndan has öň olaryň daş-töwerek bilen özara<br />
täsirlerinden emele gelen giňişlik babatda pikirlenmesi ýörite okuwlar arkaly<br />
ösdürilmelidir. Bu mesele geometriýanyň mekdep kursunda ikinji derejeli bolmaly<br />
däldir. Bizi gurşap alýan hakyky giňişlikde adamyň ugur tapmagyna эardam edýän<br />
giňişlik babatda pikirlenme meselesi geometriýa dersiniň birinji derejeli wezipesi<br />
bolmalydyr. Edil nokat düşünjesi ýaly, giňişlik düşünjesi hem geometriýanyň<br />
başlangyç düşünjesi bolmalydyr. Şunlukda, okuwçynyň iki adalga, “hakyky” giňişlik<br />
we “geometrik” giňişlik adalgalaryň manysyna oňat aň ýetirmekleri we olary<br />
tapawutlandyryp bilmekleri örän möhümdir.<br />
Зagany matematiki ugra gönükdirmeklik, biziň pikirimizçe, onuň asylky hut<br />
öz giňişlik babatda ugur almasyna (muňa käbir derejede endik, başarnyk, baş alyp<br />
çykmak hem diýip bolar; bu endik dürli zatlar bilen, olary özgerdenlerinde alynýan<br />
geometrik şekiller bilen, цzi hem şol bir wagtda iki we üçölçegli giňişlikde özara<br />
täsiriniň tejribesi hцkmьnde emele gelэдr) esaslanmalydyr. Şunlukda, çaganyň hakyky<br />
giňişlikde uguralma tejribesini umumylaşdyrmak üçin şertleri döretmelidir. Bu<br />
tejribäni matematikany özleşdirenlerinde, aýdyň düşünjelerden howaýy düşünjelere<br />
geçilende, simmetriýa, öwrülme, parallel göçürme ýaly düşünjeler цwrenilende<br />
peэdalanmalydyr.<br />
Çaganyň aňynyň ösmegi üçin ýardam edýän giňişlik babatda pikirlenmäniň<br />
mekdepde pes derejede guralmagy geografiэa, fizika, himiэa, surat, зyzuw,<br />
stereometriэa ýaly dersleriň ýaramaz özleşdirilmegine getirýär.<br />
46
Biz üçölçegli giňişlikde ýaşaýarys, işleýäris. Şol sebäpli hem adamyň hünäri<br />
daşymyzy gurşap alan dünýä bilen, bu dünýädäki zatlar bilen işlemek zerurlygyny<br />
dцredэдr. Gurluşykçy, hirurg, biçimçi, binagär we ş.m. hünärler adamdan hyýaly<br />
giňişlikde oňat ugur almagy başarmak bilen, hyýalyňda giňişlik özgertmelerini<br />
geзirmegi talap edэдr.<br />
Başlangyç bilim – nobatdaky bilim üçin esasdyr. Başlangyç mekdebiň<br />
çagalarynyň ýaşy ony maksadaokgunly adam edip ýetişdirmek üçin, onuň intellektini<br />
ösdürmek üçin has amatlydyr. Giňişlik babatda pikirlenmäni emele getirmek –<br />
– pikirlenmäniň iň mцhьm daýançlarynyň biridir, sebäbi hyýalda döreýän şekiller,<br />
olaryň mazmuny ýönekeý ýatlamadan başlap, howaýy pikir ýöretmä çenli bolan<br />
pikirlenmeleriň esasydyr.<br />
Kiçi ýaşly okuwçylara geometrik maglumatlary öwretmek olaryň giňişlik<br />
babatda pikirlenmesini ösdürmegiň zerur şertidir, ony psihologiýa ylymlarynyň<br />
doktory, professor I.S.Ýakimanskaýa [20] şeýle häsiýetlendirýär: “Giňişlik babatda<br />
pikirlenmäni ösdürmek Okatmagyň ähli basganзaklarynda oňat bilim bermegiň<br />
esasyny düzýär, ol bolsa дhli ylymlarda ulanylэan matematiki amallardan baş alyp<br />
çykmagyň möhüm şertidir. Şeýlelikde, ol adamyň umumy akyl medeniэetini<br />
hдsiэetlendirэдr”.<br />
Kiçi ýaşly okuwçylara geometrik maglumatlary öwretmek, matematiki<br />
nukdaýnazardan seredeniňde, ol orta mekdepde geometriýanyň sistematik kursuny<br />
öwretmäge taýýarlykdyr. Giňişlik babatda pikirlenme – dürli praktiki we teoretik<br />
meseleler çözülýän döwründe giňişlik şekillerini döretmäge we olar bilen işlemäge<br />
mümkinçilik berýän pikirlenmäniň görnüşi. Birnäçe alymlaryň derňewleriniň<br />
netijeleri: orta mekdebi tamamlan okuwçylaryň kцpüsiniň, birinjiden, bilimlerini<br />
dowam etdirmek ьзin, ikinjiden, öz bilimlerini iş ýüzünde barlamak üçin zerur bolan<br />
giňişlik pikirlenmelerini цwrenmдndiklerini gцrkezэдr. Başlangyç synplarda giňişlik<br />
babatda pikirlenmä üns berilmeэändigi hem munuň sebäpleriniň biri hökmünde<br />
görkezilýär.<br />
Häzirki wagtda geometriýa matematikanyň beýleki bölümleri bilen eriş-argaç<br />
bolup ösýär. Geometriýada täze düşünjeleriň emele gelmeginiň we ösmeginiň<br />
çeşmeleriniň biri hem tebigy bilimleriň, fiziki we tehniki bilimleriň meseleleri bolup<br />
durýar.<br />
Takyk tebigat bilimlerini adam biliminiň depesinde durýar. Bu pikiri amala<br />
aşyrmak başardarmyka ýa-da haýsam bolsa bir garşylyga duşularmyka? Bu, elbetde,<br />
gelejegiň, belki, ýakyn gelejegiň meselesidir. Bilşimiz ýaly, geometriýa massasyna,<br />
reňkine we beýleki häsiýetlerine garamazdan, jisimleriň görnüşleri, ölçegleri we özara<br />
ýerleşişleri baradaky ylymdyr. Diňe olary hem däl, geometriýa, olardan başga-da, pikir<br />
ýöretmegi, derňemegi, netije çykarmagy, ýagny logiki hem-de giňişlik babatda, özünem<br />
hut biziň ýaşaýan hakyky dünýämiz babatda pikirlenmegi öwredýär.<br />
Belli bolşy ýaly, matematiki bilimiň, şol sanda geometrik bilimiň maksady diňe<br />
bir delilleriň belli bir toplumyny özleşdirmekden ybarat bolman, eýsem ol<br />
pikirlenmäni we pikirleniş ukybyny hem ösdürmegi göz öňünde tutýar. Şonuň üçin<br />
hem pikirlenmäniň induktiw hem-de deduktiw tapgyrlarynyň sintezi matematiki<br />
bilimiň möhüm bölegi bolup durýar.<br />
Matematiki bilim berlende induktiw tapgyryň esasy terbiýeçilik wezipesi<br />
47
okuwçylara hakykaty duýgy arkaly kabul etmekden, ony ýerlikli ulanmaga özbaşdak<br />
çemeleşmeklige itermekden ybaratdyr. Biziň pikirimizçe, induktiw tapgyr<br />
planimetriýa öwrenilýän döwründe okuwçylary stereometrik materiallar ýa-da<br />
üçölçegli giňişligiň jisimleri bilen tanyşdyrmakdan ybaratdyr.<br />
Planimetriýa bölümini ikölçegli we üçölçegli düşünjeleriň özara baglanyşygy<br />
esasynda öwrenmegiň tamamlanmagy bilen, üçölçegli giňişlik babatda matematiki<br />
pikirlenmäniň induktiw tapgyry tamamlanýar. Stereometriýanyň aksiomalaryny<br />
öwrenip başlamak bilen bolsa üçölçegli giňişlik babatda pikirlenmäniň deduktiw<br />
tapgyryna geçýäris.<br />
Planimetriýa kursuny ikölçegli we üçölçegli düşünjeleriň özara baglanyşygy<br />
esasynda okatmaklyk çagalaryň pikirlenmesini we pikirleniş ukyplaryny şobada bir<br />
gez ýokary galdyrýar diýip bolmaz (sebäbi çaga doglan badyna özbaşdak ýöräp<br />
bilmeýär ahyryn). Okuwçynyň “matematiki pikirlenme ýodasyndan” ilki bilen<br />
pedagogyň goldamagy bilen ýöräp başlajakdygy düşnüklidir. Bu babatda pedagogyň<br />
goldawynyň kemelmegi bilen okuwçynyň özi kem-kemden tekiz figuralardan<br />
üçölçegli giňişlikdäki jisimlere geçip başlar. Şoňa görä-de, ikölçegli we üçölçegli<br />
düşünjeleriň özara baglanyşygy geometriýa sapagyna tapgyrlaýyn girizilýär: ilki<br />
bilen, pedagog tarapyndan bu deliller getirilýär, soňky tapgyrlarda ol okuwçynyň<br />
özbaşdak derňew işiniň dersine öwrülýär. Şeýle çemeleşilende ikölçegli we<br />
üçölçegli düşünjeleriň özara baglanyşygynyň okuwçylaryň giňişlik babatda<br />
pikirlenmesini we pikirleniş ukybyny ösdürmek üçin baý mümkinçilikleri<br />
döretjekdigi düşnüklidir.<br />
Dцwletmдmmet Azady adyndaky<br />
Tьrkmen Milli dьnэд<br />
dilleri instituty<br />
Kabul edilen wagty<br />
2008-nji ýylyň<br />
17-nji oktэabry<br />
48<br />
EDEBIЭAT<br />
1. G.Berdimuhamedow. Eserler эygyndysy. A., 2007.<br />
2. G.Berdimuhamedow. Türkmenistanda saglygy goraýşy ösdürmegiň ylmy esaslary. A., 2007.<br />
3. G.Berdimuhamedow. Halkyň saýlany we ynam bildireni. A., 2007.<br />
4. G.Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr. A., 2007.<br />
5. G.Berdimuhamedow. Täze galkynyş eээamy. A., 2007.<br />
6. G.Berdimuhamedow. Dцwlet adam ьзindir. A., 2008.<br />
7. Garryэew G. Geometrik terminleri düşündirişim // “Tьrkmenistanyň halk magaryfy”,<br />
№8, 1992.<br />
8. Garryэew G. Geometriэadan metodik maslahatlar (7-8 kl). A.: Magaryf, 1995.<br />
9. Garryэew G. Geometrik tablisalara degişli metodik maslahatlar. A.: Magaryf, 1995.<br />
10. Garryэew G. Geometriэadan metodik maslahatlar (7-8 kl), A.: “Magaryf”, 1995.<br />
11. Garryэew G., Ьwdiэew O., Şadurdyэew G. Düşündirişli matematiki sцzlьk, A.:<br />
“Magaryf”, 1991.<br />
12. Гаррыев Г. Опыт развития пространственного мышления учащихся на уроках<br />
геометрии. Сб: Вечерняя школа в системе непрерывного образования. Л., 1991.<br />
13. Гаррыев Г. Фузионизм как принцип интеграции обучения геометрии.<br />
Сб: Проблемы интеграции учебных предметов в современной школе. Л., 1991.<br />
14. Gleэzer G., Garryэew G. Geometriэa. 6 kl (Okuw kitaby). A.: Magaryf, 1992.<br />
15. Gleэzer G., Garryэew G. Geometriэa. 7-8 kl (Okuw kitaby). A.: Magaryf, 1993.
16. Глейзер Г.Д. Методы формирования и развития пространственных представлений<br />
взрослых в процессе обучения геометрии в школе. Докт. дисс. М., 1989.<br />
17. Глейзер Г.Д. Взаимосвязь обучения геометрии и жизненного опыта учащихся<br />
восьмилетней вечерней (сменной) школы. Канд. дисс. М., 1966.<br />
18. Gusew W. A., Gleэzer G. D., Garryэew G. Geometriэadan metodik maslahatlar (6 kl),<br />
A.: “Magaryf”, 1993.<br />
19. Ьwdiэew O., Şadurdyэew G., Garryэew G. Matematiki düşünjeler. A.:<br />
“Magaryf”, 1984.<br />
20. Якиманская И.С. Развитие пространственного мышления школьников.<br />
Москва, 1980.<br />
Г.Гаррыев<br />
РОЛЬ ГЕОМЕТРИИ В ПРОСТРАНСТВЕННОМ ВОСПРИЯТИИ ДЕТЕЙ<br />
Предлагаемая автором статьи геометрическая система основана на развитии<br />
пространственного мышления детей.<br />
В статье отмечается, что для раскрытия наглядности геометрии необходимо<br />
учитывать специфику восприятия детьми окружающей действительности, их<br />
мыслительных способностей.<br />
Автор ясно излагает цели обучения геометрии на различных этапах обучения,<br />
т.е. в детском саду, в начальных классах, в 4-5 классах и на систематических курсах.<br />
Также в статье предлагаются методы обучения разделов геометрии планиметрии и<br />
стереометрии в тесной взаимосвязи друг с другом.<br />
Здесь же автор предлагает ознакомительный материал об изучении<br />
зарубежными учеными идеи фузионизма, который способствует развитию мышления<br />
детей в пространственном плане.<br />
Изучение курсов планиметрии и стереометрии в тесной взаимосвязи друг с<br />
другом позволяет улучшить геометрическую интуицию, пространственное и<br />
логическое мышления учеников, а также развивать их способности для построения<br />
различных конструкций.<br />
G.Garryyev<br />
THE ROLE OF GEOMETRY IN CHILDREN’S SPACE PERCEPTION<br />
The geometrical system proposed by the author of the article is based on the<br />
development of the spatial reasoning of children.<br />
Specificity of children’s perception of the environment and of their thinking abilities<br />
should be taken into consideration for revealing geometric visualisation.<br />
The author states the aims of teaching geometry at different levels of study, i.e. in<br />
kindergarten, at primary school, in the 4 th – 5 th form and at systematic courses and offers<br />
methods of teaching planimetry and stereometry in their close connection with each other.<br />
The article gives information on fusionism which promotes the development of<br />
children’s thinking abilities in spatial aspect.<br />
The study of planimetry and stereometry courses in their close connection with each<br />
other makes it possible to improve geometrical intuition, spatial and logical ways of<br />
thinking of pupils as well as to develop their abilities in building up different constructions.<br />
49
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
О.А.Одеков<br />
К Всемирному году астрономии<br />
ОБЩАЯ ТЕОРИЯ ПРОИСХОЖДЕНИЯ И ЭВОЛЮЦИИ<br />
ВСЕЛЕННОЙ<br />
Введение<br />
“Я во всяком случае, убежден,<br />
что Господь Бог не играет в кости”<br />
А.Эйнштейн<br />
К созданию Общей теории происхождения и эволюции Вселенной<br />
(ОТПЭВ) автор пришел через обоснование концепции синхронно<br />
расширяющейся и сжимающейся Вселенной, сформулированной, в свою<br />
очередь, на основе изучения процессов тектогенеза в эволюции Земли как<br />
космического тела и фактов, свидетельствующих о наличии растяжений и<br />
сжатий как в самой Земле, так и за ее пределами (1965-90 г.г.).<br />
При этом позиция автора, профессора геофизики и геологии (1972), на<br />
проявление сил растяжения и сжатия в процессах геотектогенеза определилась<br />
еще в 1965 году [1] и в дальнейшем она неизменно сохранялась и<br />
обосновывалась во всех работах (1969-1981 г.г.), касающихся обнаруженной<br />
автором фундаментальной для наук о Земле закономерности [2-5].<br />
Принятие синхронного растяжения и сжатия Земли вынудило автора<br />
отбросить все гипотезы и “теории”, отвергающие одно из этих явлений, а из их<br />
числа, в свою очередь, выбрать те, которые признают многопричинность<br />
явления сжатия и растяжения, принимая при этом как космический, так и<br />
внутриземной вклад в деформацию Земли [3-5].<br />
Вместе с тем для объяснения этого явления автор обратился к<br />
существующим космогоническим концепциям, но ни одна из них не объясняла<br />
выявленные на Земле закономерности. Все это, в свою очередь, позволило<br />
сформулировать и новую космогоническую концепцию на развитие Вселенной,<br />
потому что существующие на этот счет гипотезы, к сожалению, не объясняют<br />
и, более того, вступают в противоречие с фактами, наблюдаемыми в процессах,<br />
происходящих во Вселенной [7, стр. 176-183].<br />
Опубликованная в 1990 году [7] и излагаемая ниже концепция основана<br />
на более чем 20-летних исследованиях автора и теперь по прошествии еще двух<br />
десятков лет космогоническая наука обогатилась новыми данными,<br />
50
подтверждающими излагаемую ниже в первоначальном издании (1990 г.)<br />
фундаментальную концепцию, дополненную в отдельном разделе новыми<br />
фактами.<br />
Синхронно расширяющаяся и сжимающаяся Вселенная<br />
Тогда я в жилы недр земных проник<br />
и, вихрем встав, седьмых небес достиг,<br />
… открылись мне далекие края<br />
и тайные движенья бытия.<br />
Махтумкули<br />
Как отмечает академик В.Амбарцумян, к 70-м г.г. двадцатого столетия<br />
астрономы разных стран установили следующие важные свойства<br />
Метагалактики. Первое – галактики в Метагалактике не распределены<br />
равномерно; подавляющее большинство их сосредоточено в скоплениях и<br />
группах галактик. Наша галактика входит в относительно бедную по числу<br />
членов Местную группу галактик. Второе – существует закон взаимного<br />
удаления галактик со скоростями, приблизительно пропорциональными их<br />
взаимным расстояниям (закон Хаббла). Так, галактики, находящиеся друг от<br />
друга на расстоянии в 10 млн. парсек (парсек – единица длины, равная 3,26<br />
светового года), удаляются друг от друга со скоростями около 600 км/сек.<br />
Расширение в соответствии с принципом Доплера вызывает наблюдаемое<br />
красное смещение спектральных линий в спектрах галактик. Это грандиозное<br />
явление часто называют расширением Вселенной. Третье – в диапазоне<br />
миллиметровых радиоволн наша часть Вселенной равномерно заполнена<br />
радиоизлучением, которое называют реликтовым, так как предполагается, что<br />
оно представляет собой остаток излучательных процессов, имевших место в<br />
очень отдаленную прошлую эпоху, связанную с началом существования<br />
Метагалактики. Указанные три факта лежат в основе многочисленных<br />
современных космологических схем. Однако, несомненно, будущая космология,<br />
наряду с этими основными фактами, по мнению В. Амбарцумяна, должна<br />
учитывать и много других, более тонких явлений и обстоятельств.<br />
Далее отмечается, что галактики являются далеко не самыми крупными<br />
структурными единицами наблюдаемой Вселенной. Они сосредоточены в<br />
скоплениях и группах галактик, редко в изолированном виде. Тенденция<br />
галактик к скучиванию является одним из важнейших структурных свойств<br />
Вселенной. Полагают, что существуют системы более высокого порядка, чем<br />
скопления и группы галактик, то есть скопления скоплений или сверхскопления<br />
галактик. Согласно этим исследованиям Местная система галактик<br />
(включающая нашу Галактику) вместе с обильным галактическим скоплением<br />
в созвездии Девы и некоторыми более близкими группами входит в одно из<br />
таких сверхскоплений. Нет основания утверждать, что сверхскопления<br />
распределены по Вселенной равномерно, тем более, что наблюдательные<br />
51
данные всегда свидетельствовали о существовании неоднородностей все<br />
больших и больших масштабов.<br />
Акцентируем внимание на следующих неоспоримых фактах. Первое – на<br />
расширении Вселенной, которое в соответствии с принципом Доплера вызывает<br />
наблюдаемое красное смещение спектральных линий в спектрах галактик. В<br />
основе теории расширяющейся Вселенной лежит модель ее нестационарности,<br />
предложенная А.Фридманом (1922–1924 г.г.), логически вытекающая из теории<br />
гравитации А.Эйнштейна, неоспоримо подкрепленная выведенной Э.Хабблом<br />
(1929 г.) зависимостью между красным смещением галактик и расстоянием до<br />
них (закон Хаббла) и доказательно подтвержденная наблюдениями А.Пензиаса,<br />
Р.Вильсона (1969-1977 гг.) и др.<br />
Таким образом, теоретически и экспериментально доказано, что<br />
Вселенная и прежде всего тот ее участок, в котором располагается Местная<br />
система галактик, включающая нашу Галактику, расширяется.<br />
Второе – на фоне неоспоримого расширения Вселенной отмечается<br />
скучивание галактик в группы, в скопления и в сверхскопления<br />
галактик, причем тенденция к скучиванию является очень характерной чертой<br />
доступной исследованиям части Вселенной. Эти черты Вселенной, на мой<br />
взгляд, являются одним из свидетельств уже прямо противоположного ее<br />
расширению, но определенно с ним происходящего процесса – сжатия.<br />
Следовательно, сущность космогонической гипотезы выразить можно одной<br />
фразой – как гипотезу синхронно расширяющейся и сжимающейся<br />
Вселенной. Вместе с тем, чтобы одно из этих двух суждений об одновременно<br />
происходящих процессах (расширении и сжатии) не показалось контрарным<br />
суждением, необходимы неоспоримые доказательства. Иными словами, надо<br />
показать, что ни одно из этих суждений не является ложным. Этого<br />
доказательства требует только второе явление – сжатие, поскольку<br />
расширение – факт неоспоримый, поэтому обратимся к новым фактам<br />
(помимо отмеченного выше скучивания), доказывающим процессы сжатия.<br />
Прежде всего рассмотрим современные представления об эволюции звезд,<br />
о которых дает представление диаграмма Герцшпрунга – Рассела, роль<br />
которой, как считают астрономы, трудно переоценить (ее называют самым<br />
важным графиком во всей астрономии).<br />
Диаграмма характеризует зависимость светимости от температуры (и<br />
наоборот) звезд, причем каждая звезда на небе, для которой известны указанные<br />
два параметра, изображается в виде точки на этом графике. Например,<br />
светимость Солнца равна 1, а его поверхностная температура близка к 6000 К,<br />
поэтому Солнце изображается точкой вблизи середины диаграммы (Рис.1).<br />
Из диаграммы Герцшпрунга – Рассела видно, что точки, изображающие<br />
реальные звезды, не разбросаны беспорядочно по всей диаграмме, а<br />
группируются в трех основных областях. Большинство звезд, которые мы видим<br />
на небе, принадлежат к так называемой главной последовательности,<br />
проходящей через всю диаграмму по диагонали от ярких горячих звезд в левом<br />
верхнем углу к слабым холодным звездам в правом нижнем углу. Точка,<br />
52
изображающая Солнце, как уже говорилось выше, находится в середине главной<br />
последовательности, и поэтому говорят, что Солнце – это звезда главной<br />
последовательности.<br />
Другая большая группа звезд расположена в правом верхнем углу<br />
диаграммы и представлена яркими и холодными звездами. Они излучают света<br />
в тысячи раз больше, чем Солнце, но температуры их поверхностей составляют<br />
всего 3000–4000 К, что дает основание предположить их гигантские размеры.<br />
Поскольку эти звезды холодные, они излучают в основном красноватый<br />
свет, поэтому их называют красными гигантами. Почти каждая красноватая<br />
звезда которую можно увидеть на небе, – красный гигант это Бетельгейзе в<br />
созвездии Ориона, Антарес – Скорпиона, Альдебаран – Тельца. Все прочие<br />
звезды, видимые невооруженным глазом, – звезды главной последовательности.<br />
При помощи телескопа можно обнаружить звезды еще одного типа, которые<br />
не относятся ни к красным гигантам, ни к главной последовательности, а<br />
составляют третий тип, включающий очень горячие (от 10000 до 20000 К) и очень<br />
слабые (1/100 часть света, испускаемого Солнцем) звезды. На диаграмме<br />
Герцшпрунга – Рассела точки, изображающие эти звезды, сосредоточены в<br />
нижнем левом углу. Очень горячие звезды испускают в основном голубоватобелый<br />
свет и, следовательно, они должны быть очень невелики: они имеют<br />
размеры незначительно превышающие размеры Земли (диаметр их примерно<br />
53
15000 км), и называются белыми карликами. Большинство звезд, за редким<br />
исключением, – это либо звезды главной последовательности либо красные<br />
гиганты, либо белые карлики. И именно в такой последовательности происходит<br />
их эволюция от протозвезды, которую можно сравнить с зародышем через ее три<br />
возраста – юность, молодость и зрелость, примером которых являются Солнце и<br />
все звезды главной последовательности, к старости которой соответствуют<br />
красные гиганты до постепенного умирания стадии белых карликов.<br />
Расчеты астрофизиков показали, что протозвезда устойчива и поэтому<br />
сжимается, а вещество этого огромного газового шара занимает все меньший и<br />
меньший объем. При этом резко возрастают плотность и давление внутри<br />
протозвезды. Температура вблизи ее центра при сжатии также повышается: при<br />
достижении 10 миллионов градусов происходит термоядерная реакция, при<br />
которой водород превращается в гелий с выделением гигантского количества<br />
энергии, что останавливает процесс сжатия протозвезды.<br />
В процессе сжатия протозвезды точка, изображающая ее на диаграмме,<br />
перемещается по ней и надолго (5-10 млрд. лет) останавливается в области<br />
главной последовательности. По истечении этого срока, когда в ней истощаются<br />
все запасы водорода, звезды главной последовательности, типичным примером<br />
которых является Солнце, стремительно сожмутся в центральной части и<br />
расширятся с поверхности. В сравнительно короткие сроки (менее чем за<br />
1 млрд. лет) чудовищно вздувшееся Солнце поглотит вращающиеся по ее<br />
орбите планеты, которые превратятся в пар.<br />
Не останавливаясь подробно на дальнейшем сценарии эволюции Солнца,<br />
переадресуем любознательного читателя к книге У.Кауфмана “Космические<br />
рубежи теории относительности” (М.: Мысль, 1984).<br />
Из изложенного выше отметим два дополнительных факта. Во-первых, то,<br />
что диаграмма Герцшрунга – Рассела, помимо зависимости светимости от<br />
температуры, дает представление и о сжатости (термин по аналогии со<br />
светимостью) небесных тел: от наибольшей на определенной стадии своего<br />
развития – белые карлики, через сравнительно меньшую – Солнце и другие<br />
звезды главной последовательности, до наименьшей – красные гиганты. Все это<br />
свидетельствует о явлении сжатия даже в отдельно взятых объектах Вселенной.<br />
Более того, как известно, гораздо значительнее сжаты нейтронные звезды –<br />
пульсары с параметрами 15-20 км и массами, превышающими солнечную, и<br />
черные дыры с размерами в несколько километров при колоссально больших<br />
массах.<br />
Второй факт, следующий из той же диаграммы, указывает на наличие<br />
широкомасштабного сжатия, выражающегося в неслучайном скучивании<br />
звезд в центральной части диаграммы – в области главной последовательности.<br />
Этот факт обретает еще большую значимость, если сопоставлять его с<br />
невообразимо гигантским скоплением звезд в Млечном Пути (100 млрд. звезд)<br />
на сравнительно небольшом, в масштабах Метагалактики, пространстве.<br />
Следовательно, эти факты неоспоримо свидетельствуют о том, что Млечный<br />
Путь, в котором располагается и наша Солнечная система, это пространство, где<br />
54
происходят процессы сжатия. Полоса Млечного Пути, пересекающая звездное<br />
небо почти по большому кругу, имеет на вид облачное строение, обусловленное<br />
существованием в Галактике звездных сгущений и неравномерностью<br />
распределения поглощающих свет пылевых темных туманностей, образующих<br />
участки с кажущимся дефицитом звезд из-за поглощения их света.<br />
Как концентрируются звезды в Млечном Пути? Если наблюдается<br />
скучивание звезд в какой-то его части, например в центральной, то это –<br />
свидетельство превалирующего процесса сжатия в данном звене. Разрежение же<br />
звездных скоплений к периферии Млечного Пути при этом может служить<br />
доказательством воздействия растаскивания или, точнее, преобладающего<br />
расширения в данном его звене. Изучая более пристально оптическими и<br />
неоптическими (радио, инфракрасным, ультрафиолетовым, рентгеновским и др.)<br />
методами характер распределения звезд в Млечном Пути, можно ответить и на<br />
этот вопрос, дополнительно проверив правильность нашего заключения. Именно<br />
так в большинстве галактик располагаются звезды: имеются шаровые звездные<br />
скопления, в которых содержатся примерно 100 тыс. звезд, движущихся по сильно<br />
вытянутым эллиптическим орбитам вокруг ядра (центра) своей галактики. В<br />
самих же центрах галактик, в том числе и в нашей, астрономы предполагают<br />
наличие массивных черных дыр, открытие которых будет еще более убедительным<br />
подтверждением явления сжатия внутри Галактики.<br />
В последней связи можно указать на гипотезу (1978 г.) американских<br />
астрофизиков А.Редхеда, М.Коэна и Р.Бландорфа, которые, проанализировав<br />
характер извержений колоссальных выбросов вещества и энергии из ядра<br />
радиогалактики NGС 6251 (NGС – Новый Генеральный Каталог), пришли к<br />
выводу, что в его ядре должна скрываться растущая черная дыра массой около<br />
100 млн. солнечной. Но еще большую ценность для выдвинутой автором гипотезы<br />
имеют данные, полученные группой астрономов Калифорнийского университета<br />
в Беркли, руководимой профессором Ч.Таунсом. В 1985 г. в статье,<br />
опубликованной в английском научном еженедельнике “Природа”, они сообщили<br />
о полученных новых подтверждениях в пользу существования в центральной<br />
части Млечного Пути черной дыры. Объектом их исследований стал поток<br />
инфракрасных лучей, пересекающих Млечный Путь. В обширной области,<br />
находящейся в его средней части, инфракрасное излучение обнаружено не было.<br />
Это явление объяснено наличием небесного тела большой массы, притягивающего<br />
движущиеся в космическом пространстве тела и частицы, то есть черной дыры.<br />
Примеры, подтверждающие как крупномасштабные внегалактические<br />
сжатия, так и менее масштабные, но столь же впечатляющие<br />
воображение внутригалактические сжатия можно было бы продолжить,<br />
но я укажу лишь еще на один. В 1984 г. астрономы обратили внимание на<br />
гигантское звездное скопление, находящееся на расстоянии 300 миллионов<br />
световых лет от Земли, которое излучает столько же энергии, сколько два<br />
триллиона Солнц вместе взятых. Однако с Земли его можно заметить лишь<br />
в очень мощный телескоп, поскольку 99% излучения приходится на невидимую<br />
инфракрасную часть спектра. Это тепловое излучение в 100 раз более<br />
55
интенсивно, чем у нашей Галактики. Американские ученые, обнаружившие<br />
это скопление, считают, что в его центральной части, видимо, находится<br />
“исключительно мощный источник теплового излучения”, который<br />
нагревает окружающее газово-пылевое облако. Возникновение таких<br />
инфракрасных галактик возможно при столкновении двух или более звездных<br />
скоплений, в результате чего образуется множество новых солнц.<br />
Таким образом, на общем фоне разбегающихся друг от друга<br />
с огромной скоростью галактик отмечается столкновение<br />
некоторых из них, указывающее на явление синхронного сжатия в<br />
Метагалактике.<br />
56<br />
Новые факты<br />
Первый факт. Более десяти лет назад независимые астрономы<br />
обнаружили, что последние 5 млрд. лет наша Вселенная расширяется причем<br />
с ускорением. Источником такой “космологической антигравитации” является<br />
новая форма материи, называемая “темной энергией”, ассоциированной с<br />
вакуумом. Для ускоренного расширения Вселенной считают Лоренс Кросс<br />
(Lawrence M. Krauss) и Роберт Шеррер (Robert I. Scherrer) необходимо, чтобы<br />
пустое пространство содержало по крайней мере в три раза больше энергии,<br />
чем все наблюдаемые космические структуры и объекты: галактики, скопления<br />
и сверхскопления галактик. Между тем еще Альберт Энштейн в 1917 году ввел<br />
в рассмотрение такую специальную форму материи, чтобы сохранить<br />
статичность Вселенной. Он назвал ее “космологической постоянной”, то есть<br />
это то, что называют ныне “темной энергией”.<br />
С космологом Гленом Штаркманом (Glen Starkman) Лорен Кросс<br />
исследовал причастность феномена жизни к этой экзотической материи и сделал<br />
вывод о том, что присутствие космологической постоянной может привести к<br />
образованию фиксированного “горизонта событий” – воображаемой сферы, вне<br />
которой ни материя, ни излучение никогда не достигнут наблюдателя. В такой<br />
модели Вселенная становится чем-то наподобие “внешней черной дыры”, когда<br />
материя и излучение оказываются запертыми вне горизонта событий, а не внутри<br />
него. Это рассуждение приводит к выводу о том, что Вселенная содержит<br />
конечное количество информации, и ее передача (следовательно, и зарождение и<br />
развитие жизни) не может продолжаться вечно. Задолго до того, как указанный<br />
информационный предел станет критическим, вся материя и излучение расши<br />
– ряющейся Вселенной окажутся за горизонтом событий. Этот процесс был<br />
изучен в работах Абрахама Лоеба (Abraham Loeb) и Кентаро Нагамине (Kentaro<br />
Nagamine), ученых университета Гарварда, которые обнаружили, что наша так<br />
называемая “Местная группа” галактик (включающая в себя нашу Галактику,<br />
галактику Туманность Андромеды и несколько карликовых галактик –<br />
спутников), вольется в единое сверхскопление звезд. Все другие галактики<br />
исчезнут из поля зрения наблюдателя. Этот процесс займет 100 миллиардов лет<br />
и тогда преемником Млечного пути (нашей галактики) станет шарообразная<br />
гигантская галактика [13].
Иными словами, это открытие является еще одним доказательством<br />
правильности моей концепции о расположении нашей Галактики в<br />
сжимающейся части Вселенной, а наличие гравитации (притяжения) и<br />
антигравитации (отталкивания) еще более подкрепляет концепцию.<br />
Второй факт. Как известно, Метагалактика – часть Вселенной,<br />
доступная современным астрономическим методам исследований, содержит<br />
несколько миллиардов галактик – звездных систем, в которых звезды связаны<br />
друг с другом силами гравитации.<br />
Космическому телескопу, названному в честь Эдвина Хаббла (Edwin<br />
Hubble), удалось “пересчитать” количество звезд в нашей Галактике<br />
(Млечном Пути) и оказалось, что в ней свыше 200 млрд. звезд, то есть<br />
вдвое больше, чем считалось доныне [9].<br />
Таким образом, это открытие еще более подкрепляет концепцию автора<br />
о синхронном с расширением сжатии Вселенной в границах Млечного пути [7].<br />
Третий факт. В этом же контексте находится и другой факт: астрономы<br />
обнаружили 9 ранее неизвестных Галактик в ранней Вселенной с возрастом в<br />
11 млрд. лет, то есть в момент, когда возраст Вселенной не превышал 3 млрд.<br />
лет. Каждая из галактик имеет массу в 200 млрд. раз превышающую массу<br />
Солнца, но при этом длина галактик не превышает 5 000 световых лет. Для<br />
сравнения масса Млечного Пути в 3 млн. раз превышает массу Солнца, но его<br />
длина составляет целых 100 000 световых лет.<br />
В каждой из этих “компактных” галактик находится звезда в десятки раз<br />
больше, чем в современных галактиках, при этом они в 20-30 раз меньше.<br />
“Для нас увидеть галактики столь компактных размеров на таком<br />
расстоянии было удивительно. В данном регионе раньше не было<br />
зафиксировано таких массивных объектов. …Исходя из современных<br />
физических данных, которые регулируют нынешние галактики, объекты,<br />
расположенные на расстоянии 11 млрд. световых лет должны были бы быть раз<br />
в 5 больше” – говорит Питер Ван Доккуи, автор исследования и астроном из<br />
Йельского Университета в штате Коннектикут (США).<br />
По оценкам ученых возраст звезд в этих галактиках также совсем невелик<br />
– от 500 млн. до 1 млрд. лет. Основываясь на массе галактик, исследователи<br />
также обнаружили, что звезды в них вращаются вокруг центра со скоростью<br />
400-500 км/сек, что в два раза быстрее нынешних звезд.<br />
Ни одна из современных галактик в ближайшей нам Вселенной не<br />
обладает столь малыми размерами. Однако сегодня у специалистов нет ответа<br />
на вопрос почему обладая столь небольшими размерами, концентрация<br />
вещества в них достигала таких масштабов. На мой взгляд, ответ на эту<br />
“загадку” лежит на поверхности и объясняется тем, что открытые ранние,<br />
компактные галактики располагаются в сжимающейся части<br />
Вселенной, как и наша Галактика – Млечный Путь, но с разницей в<br />
несколько миллиардов лет, доказывая факт синхронного<br />
расширения и сжатия Вселенной почти на всем временном<br />
интервале своей эволюции.<br />
57
Четвертый факт. В качестве бесспорного наличия явления сжатия в<br />
концепции синхронно расширяющейся и сжимающейся Вселенной двадцать лет<br />
назад автор указывал на столкновение галактик. За истекшие два десятилетия<br />
получены на этот счет поражающие воображение факты таких явлений во<br />
Вселенной.<br />
Так, Европейская космическая рентгеновская обсерватория “ХММ Newton”<br />
зафиксировала во Вселенной взрыв, равного которому еще никому не удавалось<br />
наблюдать. Американское космическое агентство заявило по поводу открытия<br />
европейцев, что взрыв такой мощности произошел в результате столкновения<br />
двух групп галактик, в которых были миллиарды звезд. Ученые сравнивают<br />
масштабы космической катастрофы с “Большим взрывом” в результате которого,<br />
как полагает большинство исследователей, образовалась Вселенная (2004 г.).<br />
Вслед за этим вселенским событием астрономы при помощи телескопа<br />
“Спитцер” обнаружили четыре большие галактики, сливающиеся в одну<br />
гигантскую, которая по масштабам будет примерно в десять раз больше<br />
Млечного пути. Это самое крупное слияние Галактик из когда-либо<br />
наблюдающихся, как сообщалось в пресс-релизе Гарвард-Смитсоновского<br />
астрофизического центра (2007 г.).<br />
Слияние одной большой галактики с несколькими малыми неоднократно<br />
наблюдались и хорошо описаны астрономами. Известны также случаи слияния<br />
двух одинаковых по размеру галактик, однако объединение сразу четырех<br />
галактик (три имеют примерно тот же размер, что и Млечный Путь, одна в три<br />
раза больше) еще ни разу не было зафиксировано.<br />
Описываемое скопление галактик известно астрономам под номером CL<br />
0958+4702 и удалено от нас на пять миллиардов световых лет, так что<br />
фактически слияние давно произошло и, как это часто бывает в подобных<br />
исследованиях, ученые наблюдают за событиями прошлого.<br />
В инфракрасном спектре был обнаружен необычно большой шлейф света,<br />
в который входили четыре эллиптические галактики.<br />
Дальнейшие исследования при помощи “Спитцера” и других телескопов<br />
позволили установить, что остальную часть света составляют миллиарды звезд<br />
“выкинутых” из галактик при столкновении. В дальнейшем, как считают<br />
астрономы, половина этих звезд будет втянута в новую галактику и она станет<br />
одной из самых крупных галактик во Вселенной.<br />
И, наконец, еще более впечатляющие данные, свидетельствующие о<br />
столкновениях галактик, получены в результате фотосъемок с телескопа Hubble.<br />
Научно-популярное издание Spaсe опубликовало подборку из 59 новых<br />
фотоснимков, на которых запечатлены завораживающие столкновения галактик<br />
(апрель 2008 г.).<br />
Благодаря съемкам Hubble выяснилось, что столкновения галактик – более<br />
распространенное явление, чем считалось раньше. При этом, в прошлом, когда<br />
Вселенная была меньше по масштабам они случались чаще, чем теперь, так как<br />
галактики были ближе друг к другу, значит вероятность столкновений была выше.<br />
Даже во внутренней структуре изолированных, на первый взгляд,<br />
58
галактик, можно обнаружить признаки былых столкновений. В нашей<br />
собственной галактике Млечный путь астрономы обнаружили “обломки”<br />
более мелких галактик, с которыми они сталкивались в прошлом и которые<br />
она поглотила. А в настоящее время она “заглатывает” карликовую<br />
галактику Стрельца.<br />
Хотя сталкивающиеся галактики приближаются друг к другу со скоростью<br />
сотен километров в час этот процесс занимает сотни миллионов лет. На снимках,<br />
сделанных Hubble, галактики изображены на разных стадиях столкновений.<br />
Общая теория происхождения и эволюции Вселенной<br />
Высшим проявлением человеческого<br />
гения является то, что человек<br />
может понять и объяснить, но не в<br />
силах вообразить.<br />
Л.Ландау<br />
Признание в зарождении, рождении и длительной эволюции Вселенной<br />
и расширения (антигравитации, отталкивания) и сжатия (гравитации,<br />
притяжения) отвечает на множество вопросов, возникающих в связи с<br />
получением новых фактов, и их осмысления, а также позволяет открыть<br />
фундаментальные следствия, вытекающие из концепции. При этом возникает<br />
вопрос: в какой диалектической взаимосвязи и взаимообусловленности<br />
проявляются силы расширения и сжатия, приводящие к формированию<br />
отдельных галактик, скоплений галактик, их сверхскоплений и, в конечном<br />
итоге Вселенной в современном виде и в дальнейшей ее эволюции.<br />
Кроме того, возникает еще один вопрос: ограничиваются ли процессы,<br />
происходящие в эволюции Вселенной комбинацией расширения и сжатия,<br />
следующей из моей концепции или простого расширения, как это следует из<br />
теории расширяющейся Вселенной А.Эйнштейна, А.Фридмана, Э.Хаббла.<br />
Для ответа на эти вопросы обратимся к математической логике, как это<br />
было уже однажды сделано автором при создании “Общей теории образования<br />
складчатых и разрывных дислокаций в земной коре”, что позволило разрешить<br />
150 – летний бескомпромиссный спор в Науках о Земле между “фиксистами”<br />
(вертикалистами) и “мобилистами” (горизонталистами) о роли тектонических<br />
движений в формировании лика Земли и открыть новые закономерности в<br />
геотектонике и сейсмологии (О.А.Одеков, 1965-68 г.г., 1979-81 г.г.).<br />
В математической логике признается возможной существование пяти<br />
типов соотношения в каждой паре, состоящей в нашем случае из понятий<br />
С и Р, которые соответствуют сжатию и расширению и тогда соотношения<br />
между сжатием (С) и расширением (Р) выразятся следующим образом.<br />
1. Первое понятие (С) существует независимо от второго (Р), оба понятия<br />
несовместимы: С ≡ Р.<br />
2. Первое понятие (С) тождественно совпадает со вторым (Р), то есть оба<br />
59
понятия в равной мере справедливы по отношению к одним и тем же участкам<br />
(объектам). Запись этого соотношения: С ≡ Р.<br />
3. Первое понятие (С) шире, чем второе (Р), то есть первое понятие<br />
относится к большему числу участков (объектов). Запись того, что С включает<br />
в себя (Р): С Р.<br />
4. Первое понятие (С) уже, чем второе (Р), соответственно первое<br />
распространяется на меньшее число участков (объектов). Запись того, что С<br />
включено в Р: С Р.<br />
5. Первое понятие (С) и второе (Р) лишь частично перекрываются одно<br />
другим, поэтому есть участки (объекты), на которых справедливо только первое<br />
понятие; есть участки, где оба понятия верны, и, наконец, существуют участки,<br />
для которых справедливо только второе понятие. Это так называемое<br />
перекрещивание понятий: С Р.<br />
Эти понятия могут быть исходными посылками для Общей теории<br />
происхождения и эволюции Вселенной. При этом необходимо помнить, что<br />
всякая общая теория, являясь синтезом частных теорий и включая их в себя, не<br />
должна вступать с ними в противоречие. В свою очередь, всякая частная теория,<br />
не претендуя на общий характер, должна укладываться в рамки общей теории,<br />
составляя как бы необходимый элемент в общем здании.<br />
Итак, в приложении к Общей теории происхождения и эволюции<br />
Вселенной можно обосновать модели формирования объектов Вселенной и ее<br />
самой в целом действием сил сжатия (гравитации) и расширения<br />
(антигравитации). При этом можно выделить шесть самостоятельных<br />
возможных механизмов формирования в процессах происхождения и развития<br />
Вселенной, существование которых доказывается автором на основе<br />
современной изученности Вселенной в целом и ее объектов* ) .<br />
1. Объекты, образованные силами сжатия (гравитации).<br />
2. Объекты, образованные силами расширения (антигравитации).<br />
3. Объекты, образованные тождественным действием сил сжатия и<br />
расширения.<br />
4. Объекты, образованные преобладающе сжимающими силами в<br />
сочетании с расширяющимися.<br />
5. Объекты, образованные преобладающе расширяющими силами в<br />
сочетании с сжимающимися.<br />
6. Объекты, образованные сложной комбинацией сил сжатия<br />
(гравитации) и расширения (антигравитации).<br />
Таким образом, в составе единой синтезированной Общей теории<br />
сформулировалось три частные теории в эволюции Вселенной,<br />
отображающие три явления.<br />
П е р в а я – Теория сжимающейся Вселенной (О.А.Одеков).<br />
В т о р а я – Теория расширяющейся Вселенной (А.Эйнштейн,<br />
А.Фридман, Э.Хаббл; 1922 г.).<br />
* ) Под понятием “объекты” имеются в виду в каждом конкретном случае галактики, скопления<br />
галактик, их сверхскопления…и Вселенная в целом<br />
60
Т р е т ь я – Теория синхронно расширяющейся и сжимающейся<br />
Вселенной (О.А.Одеков, 1990 г.).<br />
Теперь обратимся к последовательной идентификации положений Общей<br />
теории происхождения и эволюции Вселенной через сформулированные выше<br />
частные теории с процессами, происходящими во Вселенной.<br />
Вопрос о том, что было до возникновения современной Вселенной, то<br />
есть до Большого взрыва, тайна за семью печатями и не обсуждается учеными.<br />
По поводу Вселенной до Большого взрыва, то есть первозданной Вселенной,<br />
как я предлагаю ее называть, известный американский астрофизик, профессор<br />
Калифорнийского университета в Беркли Джозеф Силк говорит: – “Мы не<br />
исключаем возможности предшествующей фазы Вселенной, но по-существу<br />
ничего сказать о ней не можем”.<br />
Как известно из Общей теории относительности А.Эйнштейна (1916),<br />
Пространство, Время и Тяготение вне Вселенной не существует. Следовательно,<br />
если есть Вселенная, то имеется и материя. В какой среде и в какой форме<br />
пребывала материя в первозданной Вселенной вряд-ли мы узнаем когда-либо,<br />
но это не имеет принципиального значения как для Общей теории<br />
происхождения и эволюции Вселенной, так и тем более для одной из ее<br />
частных теорий, описывающих процессы в первозданной Вселенной – Теории<br />
сжимающейся Вселенной.<br />
Материя в первозданной Вселенной могла быть однородной,<br />
неоднородной или однородно – неоднородной,<br />
хаотической или ф рактальной…. При этом в любом из этих или<br />
других вариантов главнейшим и неоспоримым событием в сценарии развития<br />
первозданной Вселенной являлось перманентное центростремительное<br />
движение всей ее материи в одну точку, приведшее к сжатию материи в<br />
суперкомпактный объект (рис. 2А).<br />
Для реализации сценария сжатия первозданной Вселенной необходимо<br />
допустить наличие в ней некоей “физически активной неоднородности”<br />
(ФАН), каковой может быть супермассивная “черная дыра”, которая и<br />
притянула к себе и в себя всю огромную вселенскую массу материи, сжав ее до<br />
неимоверной плотности – до размеров сингулярности (рис. 2В).<br />
Неоспоримым доказательством участия черной дыры в сценарии<br />
первозданной Вселенной и ее роли в возникновении сингулярности,<br />
завершившей заключительный акт эволюции Вселенной перед Большим<br />
взрывом, является отсутствие черных дыр в р анней современной Вселенной.<br />
Еще более убедительным аргументом в пользу этого сценария служит<br />
заключение, сделанное американскими учеными, связанное с открытием в<br />
современной Вселенной сверхмассивной черной дыры в центре галактики NGC<br />
4051. По их мнению, раскаленный газ, ускользавший из гравитационных<br />
“объятий”, таких сверхмассивных образований, мог стать одним из источников<br />
тяжелых химических элементов, необходимых для возникновения жизни.<br />
После Большого взрыва, давшего начало нашей современной Вселенной,<br />
в ней на начальных этапах присутствовали только водород и гелий. Более<br />
61
тяжелые химические элементы предстояло “сварить” в недрах первых звезд, а<br />
затем рассеять по просторам Вселенной, чтобы они попали в звезды<br />
следующего поколения и их планеты. Именно черные дыры могли помочь<br />
“разбросать” эти элементы на огромные даже по космическим меркам<br />
расстояния. По полученным оценкам, вещество улетало со скоростью свыше<br />
6 млн. км/час. За тысячи лет оно могло преодолеть колоссальные расстояния и<br />
в конечном итоге стать составной частью космических облаков газа или пыли,<br />
из которых формировались новые звезды и планеты и помочь возникновению<br />
жизни. (Интернет – сайт “Известия науки”, 2007 г.).<br />
Таким образом, в сценарии первозданной Вселенной реализовался один<br />
из механизмов ее развития, соответствующий частной теории<br />
сжимающейся Вселенной (О.А. Одеков).<br />
Далее реальная первозданная Вселенная, превратившаяся в<br />
сингулярность, по-существу, становится зародышем (предлагаемый мной<br />
термин) современной Вселенной.<br />
Существование сингулярности в прошлом современной Вселенной было<br />
неизбежно, что стало очевидным благодаря важной теореме, доказанной<br />
английскими теоретиками Стивеном Хоукингом и Роджером Пенроузом<br />
(Д.Силк, 1982).<br />
Современная Вселенная (по англ. – Universe; Unity), по единодушному<br />
признанию астрономов, возникла около 13,7 млрд. лет назад внезапно в результате<br />
Большого взрыва – чудовищного катаклизма, когда температура и давление<br />
значительно превосходили их предельные значения, наблюдаемые во Вселенной<br />
в наши дни. В мгновение пространство заполнилось материей необычных форм,<br />
управляемых силами, которые с того времени остались навсегда подавленными.<br />
62
Именно тот первоначальный краткий миг бытия ознаменовался господством<br />
суперсилы. Большой взрыв рассматривается учеными как событие, в результате<br />
которого возникло и само пространство. Другими словами, Большой взрыв не есть<br />
событие, которое произошло во Вселенной; это было само рождение Вселенной,<br />
целиком и буквально из ничего (П.Девис, 1989).<br />
И именно с этого момента началось перманентное расширение<br />
Вселенной, предсказанное и обоснованное работами советского физика и<br />
математика А.Фридмана, подтвержденное наблюдениями американского<br />
астронома Э.Хаббла и окончательно доказанное открытием реликтового<br />
теплового излучения от Большого взрыва, произошедшего 13,7 млрд. лет назад,<br />
ознаменовавшего рождение нашей современной Вселенной.<br />
Не вдаваясь в тонкости дальнейшего, после Большого взрыва сценария<br />
эволюции Вселенной перейдем к рассмотрению явления чистого расширения,<br />
отражающего соответствующую ей частную теорию расширяющейся<br />
Вселенной.<br />
В нулевой момент времени Вселенная возникла из сингулярности и уже с<br />
первых секунд началось ее расширение. Через 3 минуты после Большого взрыва<br />
температура Вселенной понизилась до 10 9 К, что в тысячу раз меньше (10 12 К),<br />
чем она была в течение первой миллионной доли секунды ее рождения. Спустя<br />
примерно еще минуту почти все вещество Вселенной состояло из ядер водорода<br />
и гелия, находившихся приблизительно в той же количественной пропорции,<br />
какую мы наблюдаем сегодня. Начиная с этого момента расширение первичного<br />
огненного шара происходило без существенных изменений до тех пор пока через<br />
700 000 лет электроны и протоны не соединились в нейтральные атомы водорода,<br />
тогда Вселенная стала прозрачной для электромагнитного излучения – возникло<br />
то, что сейчас наблюдают как реликтовое фоновое излучение (И.Николсон, 1983).<br />
Таким образом можно констатировать, что в сценарии ранней<br />
эволюции современной Вселенной в целом (от первых секунд и в течение<br />
примерно 700 000 лет) реализовался как раз тот самый механизм развития,<br />
который следует из Теории р асширяющейся Вселенной А.Эйнштейна,<br />
А.Фридмана, Э.Хаббла и соответствующий частной составляющей Общей<br />
теории происхождения и эволюции Вселенной (Рис. 2С).<br />
С временного рубежа после 700 000 лет современная Вселенная в<br />
целом, перестав просто расширяться, вступила в перманентную стадию<br />
дуалистической эволюции – расширения и сжатия.<br />
Как отмечает И.Николсон (1983), по прошествии 700 000 лет: – “После<br />
того как вещество стало прозрачным для электромагнитного излучения в<br />
действие вступило тяготение: оно начало преобладать над всеми другими<br />
взаимодействиями между массами практически нейтрального вещества,<br />
составляющего основную часть материи Вселенной. Тяготение создало<br />
галактики, скопления, звезды и планеты…” (выделено мною – О.А.О.).<br />
При этом особый интерес для ученых представляет временной интервал<br />
возраста ранней Вселенной от 700 000 до почти 2 млрд. лет, когда по их<br />
общему признанию, должно было произойти и действительно произошло<br />
63
многое, в том числе сформировались галактики, что по мнению И.Николсона<br />
(1983), предшествовало формированию скоплений и их сверхскоплений, а не<br />
наоборот, как полагают некоторые астрономы.<br />
Очевидно, на этом втором временном интервале (0,7 млн. – около<br />
2 млрд. лет) расширение Вселенной оставалась еще достаточно высоким,<br />
поэтому именно на данный этап попадает один из механизмов, когда ее<br />
расширение преобладало над сжатием, что соответствует формуле Р С<br />
или преобладающе расширяющейся в сочетании с сжимающейся эволюцией<br />
Вселенной в целом.<br />
Это заключение подтверждается также достаточно убедительным фактом:<br />
открытием самой далекой от нас галактики – квазара, наблюдаемый свет от<br />
которого был испущен, когда возраст Вселенной составлял 1,3 млрд. лет (газета<br />
“Советская Россия”, 1 августа 1986 г.). Поскольку квазары, будучи необычайно<br />
массивными плотными объектами Вселенной, с наличием в их центрах черных<br />
дыр, формируются под превалирующим воздействием сжатия над<br />
расширением, можно считать, что этот квазар стал одним из первых, если не<br />
первым, объектом Вселенной на этапе преобладания расширения над сжатием,<br />
ознаменовав собой факт дуалистического этапа эволюции Вселенной в целом.<br />
Третий этап эволюции современной Вселенной в целом начавшись<br />
почти с 2 млрд. лет продолжался в течение, примерно 6,7 млрд. лет до того<br />
временного рубежа, который отделяется от нас на 5 млрд. лет, когда Вселенная<br />
ускорила свое расширение. Третий этап отмечается преобладающе<br />
сжимающейся в сочетании с расширяющейся эволюцией Вселенной в<br />
целом, отвечая формуле С Р.<br />
И, наконец, четвертый этап эволюции современной Вселенной в<br />
целом, начавшись 5 млрд. лет назад с ускорения процесса ее расширения,<br />
ознаменовал собой новый этап синхронного преобладающего расширения в<br />
сочетании со сжатием, что соответствует формуле Р С.<br />
Теперь перейдем к идентификации крупномасштабных структур<br />
Вселенной в приложении к выделенным мною четырем комбинациям сил<br />
расширения (антигравитации) и сжатия (гравитации).<br />
По понятным причинам наиболее изученным объектом Вселенной<br />
является наша Галактика – Млечный путь и Местное скопление галактик, в<br />
которую она входит. Поскольку, по-существу частная теория синхронно<br />
расширяющейся и сжимающейся Вселенной сформулирована автором<br />
(О.А.Одеков, 1990) на этих объектах, поэтому остается лишь констатировать,<br />
что аргументы и новые факты, приведенные в первых двух разделах настоящей<br />
статьи неоспоримо доказывают, что Местное скопление галактик с входящей<br />
в ее состав нашей галактикой Млечный путь располагаются в<br />
преобладающе сжимающейся в сочетании с расширяющейся частью<br />
Вселенной, соответствуя формуле С Р.<br />
Идентификацию этой крупномасштабной структуры с одним из четырех<br />
механизмов совместно действующих сил сжатия и расширения трудно<br />
переоценить, поскольку Местное скопление галактик вместе с Нашей<br />
64
галактикой, относится к типу спиральных, что составляет половину от общего<br />
числа галактик Вселенной.<br />
Кстати говоря, заслуга классификации галактик по форме на спиральные<br />
(50%), эллиптические (25%), сферические или линзовидные (20%) и<br />
неправильные (5%) принадлежит Э.Хабблу. При этом 95% галактик,<br />
включающих спиральные, эллиптические, сферические (линзовидные), имеют<br />
правильную симметричную форму и лишь 5% относятся к неправильным.<br />
Известный астрофизик Вальтер Бааде по этому поводу написал: –<br />
“Система Хаббла настолько эффективна, что число исключений<br />
неправдоподобно мало”. Даже в числе неправильных (5%) лишь у 3% галактик<br />
не удалось обнаружить какую-либо структуру.<br />
Две другие группы галактик и их скоплений из числа правильных<br />
симметричных – эллиптические и сферические (или линзовидные) –<br />
сформировались, очевидно, тождественным действием сил сжатия и<br />
расширения, отвечая формуле С ≡ Р.<br />
И, наконец, в образовании неправильных (5%) по форме галактик<br />
и их скоплений сыграла главенствующую роль сложная комбинация<br />
совместно действующих сил сжатия и расширения, соответствующая<br />
формуле С Р.<br />
Итак, как видно из Общей теории происхождения и эволюции<br />
Вселенной, современная Вселенная в целом развивалась<br />
– от чистого расширения (в течение 700 000 лет);<br />
– через преобладающее расширение в сочетании со сжатием в<br />
интервале 0,7 млн. – около 2 млрд. лет;<br />
– к преобладающе сжимающейся в сочетании с расширяющейся в<br />
интервале с почти 2 млрд. до примерно 8,7 млрд. лет;<br />
– и далее к преобладающе расширяющейся в сочетании со<br />
сжимающейся Вселенной в последующие 5 млрд. лет, когда началось<br />
ускорение ее расширения.<br />
При этом крупномасштабные объекты в составе Вселенной после<br />
700 000 – летнего рубежа уже в течение около 2 млрд. лет, когда произошло их<br />
формирование и доныне развивались в режиме:<br />
– преобладающе сжимающихся сил в сочетании с расширяющимися<br />
(спиралевидные галактики);<br />
– или тождественно действующих сил расширения и сжатия<br />
(эллиптические и сферические галактики);<br />
– либо сложной комбинации сил расширения и сжатия (неправильные<br />
галактики).<br />
Отмеченное же астрономами ускорение расширения Вселенной в<br />
целом, начиная с 5 млрд. лет назад, свидетельствуя о тенденции<br />
преобладания расширения над ее сжатием, поэтому проблемой наблюдательных<br />
и аналитических исследований ученых является установление временной<br />
границы, когда могут смениться знаки этих процессов и Вселенная в целом<br />
вступит в другую фазу своей эволюции, что не станет помехой проявлениям<br />
65
иных своеобразных процессов в крупномасштабных (галактики, скопления<br />
галактик и их сверхскопления) и мелкомасштабных (звезды, планеты и т.д.) ее<br />
объектах и структурах.<br />
Вместе с тем общими как для Вселенной в целом, так и для ее<br />
крупномасштабных объектов несомненно будут сохраняться процессы<br />
сочетания сил расширения и сжатия, то есть дуалистический механизм<br />
эволюции.<br />
В галактических формах (спиральные, эллиптические, сферические и<br />
неправильные) современной Вселенной ученые в последние годы пытались<br />
найти последовательность возникновения и трансформации их из одних форм<br />
в другие, но основываясь при этом на концепции расширяющейся Вселенной.<br />
Однако эти попытки не увенчались успехом, поскольку возникли необъяснимые<br />
противоречия, вызванные необходимостью подразделять галактики на<br />
старые и молодые (между тем как они возникли одновременно);<br />
– а также невозможностью объяснить почему у “очень старых”<br />
неправильных галактик обнаружено наибольшее количество газов, иногда до<br />
трети от массы самого объекта:<br />
– и, наконец, почему у “старого” объекта есть еще вещество, из<br />
которого могут образовываться звезды?<br />
Все эти вопросы и противоречия полностью снимает созданная<br />
автором Общая теория происхождения и эволюции Вселенной.<br />
Итак, как отмечалось выше, по единодушному убеждению ученых, все<br />
галактики сформировались одновременно в интервале времени после<br />
начала Большого взрыва 0,7 млн. – около 2 млрд. лет. На начальном этапе<br />
данного временного интервала, очевидно, во Вселенной проявлялись сложные<br />
комбинации сил расширения и сжатия, поэтому галактики имели<br />
неправильную форму. В последующем из этого хаоса неправильных<br />
галактик сформировался тот наблюдаемый ныне п орядок – из спиральных,<br />
эллиптических и сферических галактик. При этом модель трансформации<br />
галактик из одних форм в другие выглядит следующим образом:<br />
неправильные → спиральные → эллиптические → сферические.<br />
Эта последовательная цепочка трансформации галактик снимает неясные<br />
вопросы: почему у неправильных галактик обнаружено наибольшее количество<br />
газов и почему у них есть еще вещество, из которого могут образовываться<br />
звезды? Ответ очевиден: неправильные галактики – это реликт начального,<br />
после этапа чистого расширения хаоса, существовавшего в современной<br />
Вселенной, из которого возникла наблюдаемая нами гармония.<br />
Косвенным, если не сказать больше, подтверждением приведенной выше<br />
цепочке причинно – следственных трансформаций галактик служит и<br />
предложенная Э.Хабблом схема. Она имеет вид “камертона”: на “рукоятке”<br />
ее изображены эллиптические галактики, на двух ответвлениях – спиральные<br />
галактики. В том месте, где ответвления соединяются с рукояткой находится<br />
чечевицеобразная галактика, обладающая некоторыми особенностями<br />
спиральных и эллиптических галактик. Из этой схемы также следует, что<br />
66
спиральные галактики в своем развитии трансформируются в<br />
эллиптические.<br />
Очевидно, что эта схема нуждается в дополнении недостающих звеньев из<br />
неправильных и сферических галактик. При этом неправильные галактики<br />
закономерно ложатся между двух ответвлений “камертона”, на которых размещены<br />
спиральные галактики, а сферические галактики укладываются в основание<br />
“рукоятки” “камертона Хаббла”, придавая схеме полную завершенность.<br />
Выводы:<br />
1. Впервые создана Общая теория происхождения и эволюции<br />
Вселенной, основанная на фактологических данных, полученных к настоящему<br />
времени, в которой получили научное обоснование механизмы формирования<br />
первозданной Вселенной, сингулярности, Большого взрыва и современной<br />
Вселенной в целом, а также крупномасштабных ее объектов.<br />
2. В Общей теории происхождения и эволюции Вселенной доказано,<br />
что сжатие (гравитация, притяжение) и расширение (антигравитация,<br />
отталкивание) являются главными физическими причинами механизма<br />
формирования Вселенной в целом, а также крупномасштабных и<br />
мелкомасштабных ее объектов и структур.<br />
3. В составе Общей теории происхождения и эволюции Вселенной<br />
обосновано наличие трех частных теорий:<br />
– Расширяющейся Вселенной (А.Эйнштейн, А.Фридман, Э.Хаббл; (1922);<br />
– Сжимающейся Вселенной (О.А.Одеков; 2008);<br />
– Синхронно расширяющейся и сжимающейся Вселенной<br />
(О.А.Одеков; 1990).<br />
4. Положения Общей теории происхождения и эволюции Вселенной<br />
применимы и к мелкомасштабным структурам Вселенной (звезды, планеты и<br />
др.), причем одно из приложений, отвечающее частной теории, опубликовано<br />
под названием “Синхронно расширяющаяся и сжимающаяся Земля” в<br />
монографии автора (7, стр. 183-190).<br />
Научно-исследовательский<br />
геолого-разведочный институт<br />
ГК “Туркменгеология”<br />
Принято 19 января 2009 г.<br />
ЛИТЕРАТУРА<br />
1. Одеков О.А. О природе “вторичных” складок Юго-Западного Туркменистана.<br />
Ж. Нефтяная и газовая промышленность Средней Азии. Выпуск 1, 1965.<br />
2. Одеков О.А. Новый генетический тип складки. Известия АН ТССР, серия ФТХ и<br />
ГН, №3, 1969.<br />
3. Одеков О.А. Явление совместного действия вертикальных и горизонтальных<br />
тектонических движений в земной коре (научное открытие). Приоритетная справка<br />
Госкомизобретений, 1978.<br />
4. Одеков О.А. Общая теория образования складчатых и разрывных дислокаций в<br />
земной коре. Известия АН ТССР, серия ФТХ и ГН, №2, 1979.<br />
67
5. Одеков О.А. Явление совместного действия вертикальных и горизонтальных<br />
тектонических движений в земной коре (обнаружение, исследование и<br />
приложения). Ашхабад: “Ылым”, 1981.<br />
6. Одеков О.А. Землетрясения. Москва: Изд. “Знание”, 1988/11.<br />
7. Одеков О.А. Земли неровное дыханье. Ашхабад: “Туркменистан”. 1990.<br />
8. Одеков О.А. Биобиблиография. Ашхабад: “Ылым”, 2005.<br />
9. Галактики. Интернет. Gonov.net, Vseprogolub.net Website Astroera. 2008.<br />
10. Девис П. Случайная Вселенная. Москва: Изд. “Мир”, 1985.<br />
11. Девис П. Суперсила. Поиск единой силы природы. Москва: Изд. “Мир”, 1989.<br />
12. Кауфман У. Космические рубежи теории относительности. Москва: Изд.<br />
“Мысль”, 1984.<br />
13. Кросс Л. и Шеррер. Наступит ли конец космологии? Ускоряющаяся Вселенная<br />
уничтожает следы собственного прошлого.<br />
14. Крупномасштабная структура Вселенной. Сб. под редакцией Лонгейра Л. и<br />
Эйнасто Я. Москва: Изд. “Мир”, 1981.<br />
15. Николсон Л. Тяготение, черные дыры и Вселенная. Москва: Изд. “Мир”, 1983.<br />
16. Пригожин И. и Стенгерс И. Порядок из хаоса. Новый диалог человека с<br />
природой. Москва: Изд. “Прогресс”, 1986.<br />
17. Силк Дж. Большой взрыв. Рождение и эволюция Вселенной. Москва: Изд.<br />
“Мир”, 1982.<br />
Ö.A.Ödekow<br />
ÄLEMIŇ EMELE GELŞINIŇ <strong>WE</strong> EWOLÝUSIÝASYNYŇ<br />
UMUMY TAGLYMATY<br />
Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymatynyň dogrulygyna awtor<br />
sinhron ýagdaýda giňelýän we gysylýan älem baradaky garaýşyny esaslandyrmanyň üsti bilen<br />
geldi. Ol bolsa öz gezeginde Ýeriň özünde hem onuň daşynda giňemegiň we gysylmagyň<br />
bardygyna şaýatlyk edýän delillere we ýeriň kosmiki jisim hökmünde ewolýusiýasynda<br />
tektogenez prosesleriň öwrenilişine daýanýar (1965-1990). Älemiň emele gelmeginde,<br />
döremeginde we uzak wagtlaýyn ewolýusiýasynda giňelmäniň (antigrawitasiýanyň, itişmäniň)<br />
we gysylmanyň (grawitasiýanyň, çekişmäniň) barlygynyň ykrar edilmegi täze delilleriň<br />
alynmagy we olara akyl ýetirilmegi bilen baglanyşykly döreýän soraglara jogap bermäge, şeýle<br />
hem bu garaýşyň netijesinde düýpli netijelere gelmäge mümkinçilik berýär.<br />
Älemiň ilkibaşda emele gelmesinde gysylýan Älem baradaky hususy taglymata laýyk<br />
gelýän ösüş mehanizmleriniň biri amala aşýar (Ö.Ödekow).<br />
Soňra bolsa singulýarlyga öwrülen Älem häzirki Älemiň düwünçegine (meniň teklip<br />
edýän adalgam) öwrülýär.<br />
Häzirki Älem umumylykda ösüşiň aşakdaky döwürlerini başdan geçirdi:<br />
– arassa görnüşde giňelmek (700000 ýyl);<br />
– gysylmaklyk bilen bir hatarda giňemegiň artykmaçlyk etmegi (0,7 million –<br />
– 2milliard ýyl);<br />
– giňelmek bilen bir hatarda gysylmaklygyň artykmaçlyk etmegi (2 milliard ýyldan<br />
az – takmynan 8,7 milliard ýyla çenli);<br />
– mundan soňra gysylmak bilen bir hatarda giňemegiň artykmaçlyk etmegi (soňky<br />
5 mlrd. ýyl). Bu döwürde giňemegiň tizlenmesi başlady.<br />
Şunlukda, Älemiň düzümindäki iri obýektler 700000 ýyllyk möhletden soň<br />
68
2mlrd ýyla ýakyn wagtyň içinde, ýagny olaryň emele gelmegi tamamlanýança we häzirki<br />
zamanda şeýle ösüşleri başdan geçiripdirler:<br />
– giňeýän güýçler bilen bilelikde gysylýan güýçleriň artykmaçlyk etmegi (Spiral<br />
görnüşli galaktikalar);<br />
– ýa-da deň hereket edýän, giňeýän we gysylýan güýçleriň täsiri (elliptiki we steriki<br />
galaktikalar);<br />
– ýa-da giňeme we gysylma güýçleriniň çylşyrymly kombinasiýasy (dogry däl<br />
galaktikalar).<br />
Şunda galaktikalaryň bir görnüşden başga bir görnüşe geçmegi şu görnüşde bolup<br />
geçýär:<br />
dogry däl → spiral görnüşli → elliptiki → sferiki.<br />
Geçişiň şu yzygiderli zynjyry düşnüksiz birnäçe soragy aradan aýyrýar: näme üçin<br />
dogry däl galaktikalarda gazlaryň iň köp möçberi hem-de entägem ýyldyz döreme<br />
mümkinçiligi bolan jisimler bar.<br />
Jogap aýdyňdyr: dogry däl galaktikalar häzirki Älemde bar bolan haosyň arassa<br />
giňelme döwrüniň galyndysydyr.Ondan soň bolsa biziň häzirki görýän sazlaşykly dünýämiz<br />
emele gelendir.<br />
Ilkinji gezek häzirki wagta çenli belli bolan delillere daýanýan Älemiň emele<br />
gelme we ewolýusion taglymaty esaslandyryldy.<br />
Onda ilkibaşda Älemiň emele gelmesiniň singuliýarlygynyň ägirt uly<br />
partlamasynyň, häzirkizaman Äleminiň we onuň iri obýektleriniň emele gelme<br />
mehanizmi ylmy taýdan esaslandyryldy.<br />
Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymatynda gysylma<br />
(grawitasiýa, çekilme) we giňelme (antigrawitasiýa, itekleşme) hadysalarynyň Älemiň we<br />
onuň iri hem ownuk obýektleriniň we strukturalarynyň emele gelme mehanizminiň esasy<br />
fiziki sebäpleridigi subut edildi.<br />
Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymatynyň düzüminde üç<br />
sany aýratyn taglymat esaslandyryldy:<br />
– giňeýän Älem taglymaty (Eýnşteýin, A. Tridman, E.Habbl; 1922);<br />
– gysylýan Älem taglymaty (Ö.A.Ödekow; 2008);<br />
– bir wagtda giňeýän we gysylýan Älem taglymaty (Ö.A.Ödekow; 1990).<br />
Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy nazaryýetiniň düzgünleri Älemiň<br />
kiçi möçberdäki strukturalary dogrusynda hem kabul ederliklidir. Hususy taglymatyň bölegi<br />
awtoryň monografiýasynda “Bir wagtda giňeýän we gysylýan Ýer” ady bilen çap edildi<br />
(7; 183-190 sah.).<br />
O.A.Odekov<br />
GENERAL THEORY OF ORIGIN AND EVOLUTION OF THE UNIVERSE<br />
The author created General theory of origin and evolution of the Universe (GTOEU)<br />
through explanation of the conception of the synchronously expanding and contracting<br />
Universe. In its turn the Universe was formulated on the basis of the study of the processes<br />
of tectogenesis in the evolution of the Earth as cosmic body and facts, which are indicative<br />
of presence of tensions and contractions both in the Earth and outside its limits (1965-1990).<br />
Admission of the origin, birth and long evolution of the Universe and expansion<br />
(antigravitation, repulsion) and contraction (gravitation, attraction) answers many questions,<br />
occurring in connection with acquisition of new facts and their perception, as well as<br />
enables to discover fundamental consequences following from conception.<br />
69
One of the mechanisms of the development of the Universe, appropriate to the<br />
particular theory of the contracting Universe was realized in the scenario of the primeval<br />
Universe. (O.A.Odekov)<br />
Then the real primeval Universe, transformed into singularity, substantially becomes<br />
embryo (the term suggested by me) of the modern Universe.<br />
Modern Universe was developing in whole<br />
– from pure expansion (during 700 000 years);<br />
– through prevalent expansion in combination with contraction in interval 0.7<br />
million – about 2 billion years;<br />
– to prevalently contracting in combination with expanding in interval from less<br />
2 billion till approximately 8.7 billion years;<br />
– and later to prevalently expanding in combination with contracting in the next<br />
5 billion years, when the acceleration of the expansion began.<br />
In this case when the large-scale objects formation occurred in the composition of<br />
the Universe after boundary of 700 000 years during approximately 2 billion years, they<br />
developed till nowadays in the regimen:<br />
– prevalently contractive force in the combination with expanding (helical<br />
galaxies);<br />
– or identically effective force of expansion and contraction (elliptical and<br />
spherical galaxies);<br />
– or complex combination of forces of expansion and contraction (irregular<br />
galaxies).<br />
In this case model of transformation of galaxies from one form into other forms can<br />
be shown in the following way:<br />
irregular → helical → elliptical → spherical<br />
This consecutive chain of transformation of galaxies withdraws unnecessary<br />
questions: why was the maximal quantity of gases discovered in irregular galaxies? Why<br />
do they have a substance, which is able to form stars? The answer is clear: irregular<br />
galaxies are the relict of initial, pure expansion of chaos after the stage; this chaos existed<br />
in the modern Universe with the help of which the observed harmony arose.<br />
It is the first time General theory of origin and evolution of the Universe is created,<br />
this theory is based on fact data, received at present time. Mechanisms of formation of the<br />
primeval Universe, singularity, Big Bang and in whole the modern Universe, as well as<br />
its large-scale objects acquired scientific explanation in this theory.<br />
It was proved in the General theory of origin and evolution of the Universe, that<br />
contraction (gravitation, attraction) and expansion (antigravitation, repulsion) are the main<br />
physical reasons of the mechanism of formation of the Universe in whole, as well as its<br />
large-scale and small-scale objects and structures.<br />
The presence of three particular theories is proved in the composition of General<br />
theory of origin and evolution of the Universe:<br />
– theory of the Expanding Universe (A.Einstein, A.Friedmann, E.Habble; (1992);<br />
– theory of the Contracting Universe (O.A.Odekov; 2008);<br />
– theory of the synchronously expanding and contracting Universe (O.A.Odekov; 1990).<br />
Outlines of the General theory of origin and evolution of the Universe is also used<br />
to small-scale structures of the Universe (stars, planets and others), and one of the<br />
applications, answering the particular theory, is published with the name “The<br />
synchronously expanding and contracting Universe” in the monograph of the author<br />
(7, 183-190 pp.).<br />
70
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
P.A.Nazarow, A.Цkdirow<br />
KUWWATLY TRANSFORMATORLARYŇ YGTYBARLY<br />
PEЭDALANYLYŞYNY KESGITLEЭJI GURNAMA<br />
Tьrkmenistanda energetika ugry uly depgin bilen цsэдr [1,2]. Elektrik<br />
energiэany uzak aralyklara ibermek we elektrik эьklerini paэlamak ьзin ulanylэan<br />
esasy desga bolup, kuwwatly transformatorlar hyzmat edэдrler [3,4].<br />
Transformatorlaryň kuwwatlaryny isripsiz peэdalanmak bolsa ykdysady tarapdan<br />
mцhьm we цrдn дhmiэetli meseleleriň biridir.<br />
Kuwwatly transformatorlaryň energiэa эitgileri iki bцlekden durэarlar:<br />
– sarymlardaky эitgiler;<br />
– transformatoryň polat jigerindдki dцreэдn эitgiler.<br />
Elektrik sarymlaryndaky эitgiler transformatoryň эьkьne baglydyr. Эьkьň<br />
togy ulaldygyзa bu эitgi toguň ikinji derejeli funksiэasy boэunзa kцpelэдr.<br />
Transformatoryň polat jigerindдki dцreэдn energiэa эitgileri<br />
transformatoryň jigeriniň gцwrьmine, magnit hдsiэetnamasyna, gurluşyna we elektrik<br />
setiň эygylygyna, dartgynlylygyna (naprэaћeniэesine) baglydyr. Şeэlelikde,<br />
transformatoryň jigerindдki эitgileri transformatoryň эьkьne bagly dдldir. Senagat<br />
kдrhanalaryndaky transformatorlar uly kuwwat bermek ьзin niэetlenilip, kцplenз<br />
polat jigerindдki эitgileriniň kцplьgi bilen tapawutlanэarlar.<br />
Hдzirki dцwьrde transformatoryň jigerindдki эitgilerini hem-de sarym<br />
эitgilerini цzbaşdak aэratynlykda цlздp bilэдn abzal эokdur. Şol sebдpli awtorlar<br />
transformatorlaryň эitgilerini цlзeэдn abzalyň gцzlegleriniň netijelerini şu makalada<br />
getirmegi maksadalaэyk bildiler.<br />
Gьэзli transformatorlaryň kuwwatyny isripsiz peэdalanmak ьзin,<br />
transformatorlarda эitirilэдn kuwwatlary nдdip azaldyp (minimizirleşdirip)<br />
bolэandygynyň usullaryny birnдзe зyzgylar arkaly seljermegi, цlзeglerde goэberilэдn<br />
эalňyşlyklary hasaba alyp, transformatorlaryň peэdaly tдsir koeffisiэentini (PTK)<br />
kesgitleэдn gurnamany (ulgamy) dцretmegi, soňra synaglardan geзirip цnьmзilikde<br />
ornaşdyrmagy, ylmy barlaglar bilen esaslandyrmagy awtorlar цz цňlerinde maksat<br />
edindiler. Kuwwatly transformatorlaryň PTK-syny kesgitleэдn ulgamy dцretmek ьзin<br />
birnдзe зyzgylary hцdьrleэдris.<br />
I wariant<br />
Эokary kuwwatly transformatorlaryň isripsiz ygtybarly ulanylэandygyny<br />
anyklamak ьзin kesgitli bir wagt aralykda degişli transformatoryň ortaзa PTK-syny<br />
kesgitlдp цwrenmeklik zerurdyr.<br />
71
TT 1<br />
KT<br />
TT 2<br />
TH 1 TH 2 DP 1 – цlзeэji P 1 – özgerdijiniň<br />
datзigi<br />
DP DP<br />
DP 2 – цlзejii P 2 – özgerdijiniň<br />
1 2<br />
datзigi<br />
P 2 /P 1<br />
P 2<br />
– bцlьji abzal<br />
P 1<br />
η<br />
η<br />
– PTK-ny gцrkeziji abzal<br />
1-nji зyzgy<br />
Ortaзa PTK-nyň tapylyşy:<br />
1<br />
T<br />
T<br />
∫<br />
P<br />
(t)dt<br />
2<br />
0<br />
Э2A<br />
η ort = =<br />
T<br />
(1)<br />
1 Э1A<br />
P<br />
1(t)dt<br />
T<br />
∫<br />
0<br />
Bu эerde<br />
Э 2A<br />
– transformatoryň зykalgasyndaki işjeň (aktiw) energiэa.<br />
Э 1A<br />
– transformatoryň girelgesindдki işjeň energiэa.<br />
Eger-de (1) formula esaslansak, onda ortaзa PTK-syny kesgitlemek ьзin<br />
transformatoryň girelgesinde we зykalgasynda işjeň energiэany hasaplaэjylary<br />
TT 1<br />
KT<br />
TT 2<br />
TH 1<br />
WH 1 WH 2<br />
2-nji зyzgy<br />
TH 2<br />
ululygydyr.<br />
Цlзegiň эalňyşlygy şu formula bilen hasaplanyp bilner:<br />
(счетчик) oturtmaly bolэarys.<br />
Зyzgyda gцrkezilen WH 1<br />
,<br />
WH 2<br />
– transformatoryň эokarky we<br />
aşaky taraplarynda oturdylan işjeň<br />
energiэalaryň hasabyny эцrediji<br />
abzallar.<br />
Şular эaly зyzgylaryň, edilэдn<br />
talaplary kanagatlandyrmaэan tarapy<br />
TT, TH – transformatorlardaky<br />
burзuň we otnositel эalňyşlyklaryň<br />
δ<br />
2 2 2<br />
= 2 (δ + δ δ )<br />
(2)<br />
Σ wh TT +<br />
TH<br />
72
Bu эerde<br />
δ wh<br />
– hasaby эцredэдn hasaplaэjylaryň эalňyşlygy.<br />
δ TT<br />
– цlзeэji TT transformatoryň эalňyşlygy.<br />
δ TH<br />
– цlзeэji TH transformatoryň эalňyşlygy.<br />
Şu эalňyşlyklaryň дhlisi gьэзli transformatoryň nominal (takyk) kuwwatynyň<br />
dьzьmine girэдr.<br />
Şular эaly зyzgylar bilen hasaplanylanda эalňyşlyklar 3-4%-den uly bolэar.<br />
Mysal ьзin transformatorlarda hakyky işjeň эitgi adaty kuwwatyň 6-7%-ne deňdir,<br />
эagny ∆ P T<br />
≈ (0,06–0,07)·P a<br />
, (cosφ = 1).<br />
Diэmek, 2-nji formuladan:<br />
2 (2<br />
2<br />
2 2<br />
+ 0,5 + 0,5 ) = 3% – netijдni alarys.<br />
Şeэlelikde, gцrkezilen usul bilen transformatoryň PTK-syny цlзesek, цlзegiň<br />
эalňyşlygy 50%-den kцp bolэar.<br />
II wariant<br />
Эitirilэдn kuwwatlaryň gцni цlзenilişi.<br />
Bu usulda-da gцrkezilen зyzga degişli şertleri kabul edip, transformatoryň<br />
peэdaly tдsir koeffisientini<br />
η<br />
tr<br />
P<br />
P<br />
2 1 tr<br />
tr<br />
= = = 1−<br />
(3)<br />
1<br />
P − ΔP<br />
P<br />
1<br />
ΔP<br />
P<br />
1<br />
gцrnьşde aňladyp bileris.<br />
Bu эerde<br />
∆ P tr<br />
= ∆ P mis<br />
+ ∆ P polat<br />
– transformatoryň mis sargylaryndaky we polat<br />
demrindдki эitgileri.<br />
Onda bir dцwrьň (periodyň) dowamynda transformatoryň ortalaşdyrylan<br />
peэdaly tдsir koeffisientiniň kesgitlenilişi.<br />
= 1−<br />
T<br />
∫<br />
ΔP<br />
η<br />
tr.ort.<br />
(t)dt +<br />
mis<br />
0 0<br />
T<br />
∫<br />
0<br />
ΔP<br />
= 1−<br />
ΔP<br />
1 tr<br />
T<br />
∫<br />
∆P<br />
(t)dt<br />
mis.ort.<br />
polat<br />
+ ΔP<br />
ΔP<br />
l.ort<br />
polat.ort.<br />
(t)dt<br />
ΔЭ<br />
= 1−<br />
=<br />
mis<br />
+ ΔЭ<br />
Э<br />
1 tr<br />
polat<br />
(4)<br />
(4) formuladan gelip зykyşyna gцrд, transformatoryň PTK-syny hasaplamak<br />
ьзin energiэany цlзeэji ьз sany (∆ Э mis<br />
; ∆ Э polat<br />
; Э 1tr<br />
) hasaplaэan hasaplaэjylaryň<br />
gerekdigini delillendirip bolэar. Şol ьз sany hasaplaэjylaryň ikisi mis geзirijidдki we<br />
73
polat demirdдki эitirilэдn energiэalary цlзeэдn bolsalar, onda ьзьnji hasaplaэjy<br />
transformatoryň эokary woltly tarapyndaky energiэany цlзeэдr. Bu 3-nji hasaplaэjy<br />
transformatoryň эokarky tarapyndaky TT we TH цlзeэji transformatorlar bilen<br />
эцriteleşdirilen зyzgyda эygnalэar.<br />
Şeэlelikde, transformatoryň mis sargylaryndaky we polat demrindдki эitgilerini<br />
hemişe цlздp (hasaplap) durar эaly эцrite hasaplaэjyny dцretmegiň zerurlygy эьze<br />
зykэar.<br />
Indi bolsa tдze hasaplaэjyny nдdip dцretmegiň meselelerine garalyň;<br />
Belli formulany [2] цzleşdireliň.<br />
∆ P mis<br />
=3 · I 2 2tr<br />
· r e.m.<br />
Bu эerde r e.m.<br />
= r' 2 tr.<br />
+ r 1 tr.<br />
r 1 tr.<br />
– transformatordaky birinji sarymyň işjeň garşylygy.<br />
r' 2 tr.<br />
– transformatordaky ikinji sarymyň birinji sarymyna gцrд hasaplamalar<br />
arkaly getirilen işjeň garşylygy,<br />
r e.m<br />
– transformatoryň mis sargylaryndaky işjeň garşylyklarynyň jemi.<br />
Onda<br />
ΔPmis.nom<br />
re.m<br />
= bolar. (5)<br />
2<br />
3⋅<br />
I<br />
Şeэlelikde, islendik iş dьzgьninde transformatoryň mis sargylarynda эitirэдn<br />
kuwwat эitgisi<br />
2 tr<br />
2 ΔP<br />
2 ΔP<br />
ΔP mis = 3⋅<br />
I2 tr ⋅ = I2 tr bolar. (6)<br />
3⋅<br />
I<br />
Sargylardaky эitirilэдn energiэa:<br />
Onda<br />
Bu эerde<br />
mis.nom<br />
2<br />
tr.nom<br />
mis.nom<br />
2<br />
Itr.nom<br />
T<br />
mis.nom<br />
2<br />
tr.nom<br />
ΔЭ = ∫ΔP<br />
⋅dt<br />
bolar.<br />
mis<br />
T<br />
0<br />
mis<br />
T<br />
ΔPmis.nom<br />
2<br />
2<br />
ΔЭ mis = ⋅∫ I2<br />
(t)dt = k<br />
2<br />
∫ I<br />
tr<br />
2 tr.nom (t)dt bolar (7)<br />
I<br />
tr.nom<br />
ΔP<br />
k = gцnьmellik koeffisienti;<br />
I<br />
I 2<br />
– islendik iş dьzgьnindдki toguň bahasy.<br />
Эene-de [2] belli bolşy эaly,<br />
0<br />
∆ P x.x<br />
= ∆ P polat<br />
= U 2 1<br />
· g tr<br />
bolar.<br />
0<br />
74
Bu эerde<br />
g tr.<br />
– transformatoryň geзirijiligi;<br />
ΔPpolat<br />
onda g<br />
tr.<br />
=<br />
2<br />
bolar (8)<br />
U<br />
nom<br />
ΔP<br />
polat<br />
ΔP<br />
polat.nom 2<br />
= ⋅ U<br />
2<br />
1 tr bolar (9)<br />
Unom<br />
Bu эitirilэдn ∆ P polat<br />
– kuwwata degişli energiэa<br />
T<br />
T<br />
ΔPpolat.nom<br />
2<br />
2<br />
ΔЭ mis = ⋅∫ U (t)dt = C<br />
2<br />
∫ U<br />
1<br />
1 (t)dt<br />
(10)<br />
U<br />
0<br />
Bu эerde<br />
ΔPpolat.nom<br />
C =<br />
2<br />
– transformatoryň pasporty boэunзa hasaplap bolэan koeffisient<br />
Unom<br />
U 1<br />
– islendik iş dьzgьninde transformatoryň birinji sargysyndaky dartgynlylyk<br />
(naprэaћeniэe).<br />
Эokarda seljerilen formulalara esaslanyp, gьэзli transformatorlar ьзin<br />
PTK-nyň ortaзa bahasy.<br />
T<br />
∫<br />
∫<br />
T<br />
∫<br />
0<br />
2<br />
2<br />
K U2<br />
(t)dt + C U1<br />
(t)dt<br />
0 0<br />
η tr.ort. = 1−<br />
(11)<br />
T<br />
P (P)dt<br />
0<br />
1 tr.<br />
Bu gelen analitiki (11) netijд esaslanyp, şu aşakdaky зyzgyny hцdьrleэдris.<br />
∫<br />
U 2<br />
u<br />
TH<br />
Wh<br />
TT<br />
∫<br />
I 2<br />
I<br />
KT<br />
3-nji зyzgy<br />
75
Зyzgyda integrator hцkmьnde birfazaly induksion hasaplaэjylar ulanyldy.<br />
Derňelэдn ulgamyň goэberen эalňyşlyklarynyň<br />
jemini derňemek<br />
Umumy эalňyşlyklaryň jemini şu aşakdaky formula bilen hasaplamaklyk kabul<br />
edildi.<br />
δ<br />
2 2 2 2 2<br />
= δ % + δ % + δ % + δ % δ %<br />
(12)<br />
Σ TT TH UC UH +<br />
Bu formulada:<br />
δ TT<br />
– TT – transformatoryň;<br />
δ TH<br />
– TH – transformatoryň;<br />
δ UC<br />
– induksion hasaplaэjynyň;<br />
δ UH<br />
– integratoryň, degişlilikde doly we otnositel эalňyşlyklary;<br />
δ goşm<br />
– temperaturanyň ьэtgemegi netijesinde dцreэдn goşmaзa эalňyşlyk.<br />
goşm<br />
δ goşm<br />
= δ (t);<br />
R t<br />
= R 0<br />
(1 + αt)<br />
Bu эerde<br />
R 0<br />
– nolo temperaturada sarymlaryň garşylygy. Цz gezeginde<br />
1<br />
R 0<br />
= ρ ⋅ , α – misiň temperatura koeffisienti.<br />
S<br />
Temperatura bagly goşmaзa эalňyşlygy tapmak ьзin transformatoryň rugsat<br />
berlen gyzma temperaturasyny kesgitlemeli. Bu ∆ t – temperatura,<br />
Onda<br />
∆ t = t maks<br />
– t min<br />
.<br />
∆ R t<br />
= R 0<br />
(1 + αt)<br />
Şeэle эagdaэda goşmaзa эalňyşlygyň tapylyşy:<br />
δ<br />
goşm<br />
ΔR<br />
% =<br />
R<br />
t<br />
ort<br />
⋅100%<br />
Эalňyşlyklaryň tejribeler arkaly kesgitlenilişi<br />
a) Takyk toklarda hasaplaэjylaryň 10 aэlawy ьзin sarp edilen t – wagtdaky<br />
bahalaryny tablisada эerleşdirэдris.<br />
Hasaplaэjynyň 10 aэlawynyň netijeleri.<br />
76
1-nji tablisa<br />
I,[A] 1 2 3 4 5<br />
t 1 [s] 322 237 85 45 28<br />
t 2 [s] 340 239 86 45 28<br />
t 3 [s] 325 234 88 46 30<br />
t 4 [s] 335 243 88 47 29<br />
t 5 [s] 358 232 88 46 30<br />
t 6 [s] 332 231 86 45 29<br />
t 7 [s] 335 233 84 44 30<br />
t 8 [s] 332 237 84 44 29,5<br />
t 9 [s] 335 235 86 44 30<br />
t 10 [s] 332 231 85 44 30<br />
Bдş gezek geзirilen tejribeleriň ortaзa t ort<br />
bahalary.<br />
I = 1[A] deň bolanda, t 1ort<br />
= 333,6[s] = 5,56 min<br />
I = 2[A] deň bolanda, t 2ort<br />
= 235,2[s] = 3,92 min<br />
I = 3[A] deň bolanda, t 3ort<br />
= 86[s] = 1,43 min<br />
I = 4[A] deň bolanda, t 4ort<br />
= 45[s] = 0,75 min<br />
I = 5[A] deň bolanda, t 5ort<br />
= 29,35[s] = 0,49 min netijeleri alarys.<br />
b) Takyk dartgynlylyklarda hasaplaэjylaryň 10 aэlawy ьзin sarp edilen<br />
t – wagtdaky bahalaryny tablisada эerleşdirэдris.<br />
Hasaplaэjynyň 10 aэlawynyň netijeleri.<br />
2-nji tablisa<br />
U, [kW] 0,05 0,1 0,15 0,2 0,22 0,24<br />
t 1, [min] 3,45 0,68 0,32 0,183 0,15 0,145<br />
t 2 [min] 3,5 0,69 0,32 0,183 0,16 0,148<br />
t 3 [min] , 3,53 0,7 0,32 0,183 0,163 0,15<br />
t 4 [min] 3,3 0,7 0,32 0,183 0,163 0,148<br />
t 5, [min] 3,23 0,69 0,32 0,183 0,165 0,148<br />
t 6, [min] 3,33 0,7 0,32 0,183 0,167 0,147<br />
t 7, [min] 3,1 0,72 0,32 0,183 0,167 0,148<br />
t 8, [min] 3,17 0,7 0,32 0,183 0,165 0,148<br />
t 9, [min] 3,3 0,69 0,32 0,183 0,167 0,15<br />
t 10, [min] 3,33 0,68 0,32 0,183 0,165 0,15<br />
Alty gezek geзirilen tejribe netijesinde ortaзa t ort<br />
bahalary<br />
U = 0,005 [kw] deň bolanda, ∆ t 1 ort<br />
= 3,324 min<br />
U = 0,1 [kw] deň bolanda, ∆ t 2 ort<br />
= 0,695 min<br />
U = 0,15 [kw] deň bolanda, ∆ t 3 ort<br />
= 0,32 min<br />
77
U = 0,2 [kw] deň bolanda, ∆ t 4 ort<br />
= 0,1834 min<br />
U = 0,22 [kw] deň bolanda, ∆ t 5 ort<br />
= 0,1632 min<br />
U = 0,24 [kw] deň bolanda, ∆ t 6 ort<br />
= 0,1482 min<br />
Эokarda gцrkezilen tablisalara hem-de hasaplamalara esaslanyp, iki sany<br />
t=f(I) hem-de t = f (U) baglanyşyklaryň grafikleri 4-nji (a) we (b) зyzgylarda<br />
degişlilikde gцrkezildi.<br />
5<br />
4<br />
•<br />
•<br />
• 1,82<br />
• 3,93<br />
3<br />
•<br />
3,324<br />
•<br />
3<br />
t ort<br />
0,75<br />
•<br />
a)<br />
2<br />
t ort<br />
0,00 0,1 0,15 0,2 0,25<br />
•<br />
•<br />
b)<br />
•<br />
1,43<br />
•<br />
•<br />
1 •<br />
0,695<br />
•<br />
• 0,33<br />
0,49<br />
•<br />
0,184<br />
•<br />
0,1632<br />
0 • ••<br />
• • •<br />
•<br />
•<br />
1 2 3 4 5<br />
0 • • • 0,1482<br />
•<br />
I(A)<br />
U(kw)<br />
2<br />
1<br />
4-nji çyzgy<br />
Gurlan grafiklerden peэdalanyp, islendik ∆ t wagt aralyklary ьзin эalňyşlyklary<br />
anyklap bolэan deňlemeleri hцdьrlдp, grafikleri bцleklдp gцni approksimirlenişiň<br />
formulasyndan peэdalanэarys.<br />
Tok ьзin<br />
t<br />
t<br />
1<br />
2<br />
= a<br />
1<br />
= a<br />
1<br />
+ b I<br />
1 1<br />
+ b I<br />
1<br />
⎫<br />
⎬ gцrnьşde эazyp bileris<br />
⎭<br />
2<br />
t1<br />
= 5,56 min, I1<br />
= 1,8 A ⎫<br />
Mysal ьзin,<br />
⎬ berlen bahalar ьзin a 1<br />
= 20,3,<br />
t 2 = 3,92 min, I2<br />
= 2 A ⎭<br />
b 1<br />
= – 8,2 netijeleri alarys, onda şu bahalar ьзin<br />
⎛ 20,32 − t1<br />
⎞<br />
I1<br />
= ⎜ ⎟<br />
⎝ 8,2 ⎠<br />
formulany alarys.<br />
Edil şular эaly meňzeşlikde, islendik ∆ t aralyk ьзin toklaryň formulalary:<br />
⎛ 8,9 − t ⎞ ⎛ 3,47 − t ⎞<br />
I2<br />
= ⎜ ⎟;<br />
I2<br />
= ⎜ ⎟;<br />
I4<br />
⎝ 2,49 ⎠ ⎝ 0,68 ⎠<br />
⎛1,79<br />
− t<br />
= ⎜<br />
⎝ 0,26<br />
⎞<br />
⎟<br />
⎠<br />
Şeэlelikde, transformatoryň mis sargysynda эitirilэдn energiэany takyk<br />
hasaplamak ьзin şu aşakdaky tertipleşdirilen formulany hцdьrleэдris:<br />
78
ΔЭ<br />
+<br />
mis<br />
0,75<br />
∫<br />
1,43<br />
= n<br />
TT<br />
⋅ k ⋅ A<br />
⎛ 3,47 − t ⎞<br />
⎜ ⎟<br />
⎝ 0,68 ⎠<br />
2<br />
T<br />
∫<br />
0<br />
dt +<br />
2<br />
I (t)dt = n<br />
0,49<br />
∫<br />
0,75<br />
TT<br />
⎛1,79<br />
− t ⎞<br />
⎜ ⎟<br />
⎝ 0,26 ⎠<br />
⎡<br />
⋅ k ⋅ A⎢<br />
⎢⎣<br />
2<br />
⎤<br />
dt⎥<br />
;<br />
⎥⎦<br />
3,92<br />
∫<br />
5,56<br />
⎛ 20,32 − t ⎞<br />
⎜ ⎟<br />
⎝ 8,2 ⎠<br />
2<br />
dt +<br />
Bu эerde<br />
n TT<br />
– peэdalanylan TT-niň transformasiэa koeffisienti.<br />
M.nom<br />
2<br />
nom<br />
1,43<br />
∫<br />
3,92<br />
⎛ 8,9 − t ⎞<br />
⎜ ⎟<br />
⎝ 2,49 ⎠<br />
2<br />
dt +<br />
ΔP<br />
k = = 3 re.m.nom<br />
– peэdalanylan TT-niň sargysyndaky ekwiwalent,<br />
I<br />
nominal garşylygy.<br />
A – dьzleэji koeffisient.<br />
0,49<br />
Biziň peэdalanan TT – transformatorymyz ьзin A = = 2,042 bolar,<br />
0,24<br />
0,49 – nominal (berlen) ∆ t – wagtda toguň minimal bahasy.<br />
Indiki hasapda naprэaћeniэe ьзin aňlatmany эazalyň (2-nji tablisa hem-de<br />
4-nji (b) зyzga seret).<br />
Naprэaћeniэe ьзin<br />
t<br />
t<br />
1<br />
2<br />
= c<br />
1<br />
= c<br />
1<br />
+ d U<br />
1<br />
+ d U<br />
1<br />
1<br />
2<br />
⎫<br />
⎬<br />
⎭<br />
deňlemeden peэdalanalyň<br />
t1<br />
= 3,324 min, U1<br />
= 0,05 kW ⎫<br />
Mysal ьзin:<br />
⎬<br />
t 2 = 0,695 min, U2<br />
= 0,1kW ⎭<br />
berlen bahalar ьзin<br />
c 1<br />
= 5,953; d 1<br />
= – 52,58<br />
netijeleri alarys.<br />
Onda şu bahalar ьзin<br />
⎛ 5,953 − t ⎞<br />
U 1<br />
= ⎜ ⎟ formulany alarys.<br />
⎝ 52,58 ⎠<br />
Şeэlelikde, islendik ∆ t – aralyk ьзin naprэaћeniэeleriň formulalary:<br />
⎛1,445<br />
− t ⎞ ⎛ 0,7298 − t ⎞ ⎛ 0,3854 − t ⎞ ⎛ 0,3282 − t ⎞<br />
2<br />
= ⎜ ⎟;<br />
U3<br />
= ⎜ ⎟;<br />
U4<br />
= ⎜ ⎟;<br />
U = ⎜ ⎟ bolar.<br />
⎝ 7,5 ⎠ ⎝ 2,732 ⎠ ⎝ 1,01 ⎠ ⎝ 0,75 ⎠<br />
U<br />
5<br />
Transformatoryň polat demrinden эitirilэдn energiэany takyk hasaplamak ьзin<br />
şu aşakdaky tertipleşdirilen formulany hцdьrleэдris.<br />
ΔЭ<br />
+<br />
polat<br />
0,1834<br />
∫<br />
0,32<br />
= n<br />
TH<br />
⎛ 0,7298 − t ⎞<br />
⎜ ⎟<br />
⎝ 2,732 ⎠<br />
T<br />
⎡0,695<br />
2<br />
2<br />
⎛ 5,953 − t ⎞<br />
⋅C<br />
⋅ B ∫ U (t)dt = nTH<br />
⋅C<br />
⋅ B ⎢ ∫ ⎜ ⎟ dt +<br />
0<br />
⎢⎣<br />
3,324⎝<br />
52,58<br />
∫<br />
⎠<br />
2<br />
dt +<br />
0,1632<br />
∫<br />
0,1834<br />
⎛ 0,3854 − t ⎞<br />
⎜ ⎟<br />
⎝ 1,01 ⎠<br />
2<br />
dt +<br />
0,1482<br />
∫<br />
0,1632<br />
0,32<br />
0,695<br />
⎛ 0,3282 − t ⎞<br />
⎜ ⎟<br />
⎝ 0,75 ⎠<br />
⎛1,445<br />
− t<br />
⎜<br />
⎝ 7,5<br />
2<br />
⎤<br />
dt⎥;<br />
⎥⎦<br />
⎞<br />
⎟<br />
⎠<br />
2<br />
dt +<br />
79
Bu эerde<br />
n TH<br />
– peэdalanylan TH-niň transformasiэa koeffisienti.<br />
ΔPpol.nom<br />
C = – transformatoryň nominal geзirijiligi;<br />
2<br />
U<br />
B – dьzleэji koeffisient<br />
Biziň peэdalanan TH – transformatorymyz ьзin<br />
0,1632<br />
B = = 0,68 diэip hasaplalyň<br />
0,24<br />
0,1632 – nominal (berlen) ∆ t wagtda naprэaћeniэдniň minimal bahasy.<br />
Эokardaky formulalardan gцrnьşi эaly, sarymlardaky energiэa эitgisiniň цlзeg<br />
эalňyşlygy эьkьň toguna baglydyr. Эьkьň togy nдзe az boldugyзa şonзa-da цlзegiň<br />
otnositel эalňyşlygy kцpelэдr. Emma цlзegiň getirilen эalňyşlygy эьkьň togy boэunзa<br />
az ьэtgeэдr. Barlagyň netijelerinde hцdьrlenilэдn abzalyň umumy эalňyşlygynyň<br />
4%-den эokary dдldigi anyklanyldy.<br />
6-10 kw-ly эokary kuwwatly transformatorlar ьзin hцdьrlenilэдn abzal<br />
taээarlanyldy.<br />
Taээarlanylan abzalyň uzak wagtlap bцkdenзsiz işlemegi onuň<br />
ygtybarlydygyny hem-de durnuklydygyny gцrkezdi.<br />
Netije<br />
1. Güýçli transformatorlaryň kuwwatyny isripsiz peýdalanmak üçin birnäçe зyzgylara<br />
seredildi. Şol çyzgynyň içinden gereklisi saэlanyp alyndy (4-nji зyzga seret!)<br />
2. Saэlanyp hцdьrlenilen çyzgynyň prinsipinde güýçli transformatoryň peýdaly täsir<br />
koeffisientini gцni цlзeэдn mьmkinзilik dцredildi.<br />
3. Ölçegleriň netijelerinde ýüze çykýan ýalňyşlyklaryň dürli görnüşleriniň hasaba<br />
alnyşynyň formulasy (13) hödürlenildi.<br />
4. Ýalňyşlyklar geçirilen ylmy tejribeler arkaly kesgitlenildi (1-nji we 2-nji<br />
tablisalara seret!).<br />
5. Transformatorlaryň mis sargylaryndaky we polat demrindäki ýitgileri hasaplamak<br />
ьзin зyzgyda hasaba alnan (integratorlar, kwadratorlar) tertipleşdirilen takyk<br />
formulalar alyndy.<br />
Tьrkmen politehniki<br />
instituty<br />
Kabul edilen wagty<br />
2008-nji эylyň<br />
6-njy iэuny<br />
80<br />
EDEBIЭAT<br />
1. Gurbanguly Berdimuhamedow. “Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky sцэmek –<br />
– bagtdyr. Aşgabat: TDNG, 2007.<br />
2. Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň ýurdy täzeden<br />
galkyndyrmak baradaky syýasaty. Aşgabat: TDNG, 2007.<br />
3. Федоров А.А. Справочник по электроснабжению промышленных предприятий.<br />
Электрооборудование и автоматизация. Москва: Энергоиздат, 1981.
4. Неклепаев Б.Н., Крючков И.П. Электрическая часть электростанций и<br />
подстанций. Справочные материалы для курсового и дипломного проектирования.<br />
М.: Энергоатомиздат, 1989.<br />
П.А.Назаров, А.Окдыров<br />
ИССЛЕДОВАНИЕ РАЗРАБОТКИ АВТОМАТИЧЕСКИХ УСТРОЙСТВ ДЛЯ<br />
ПОВЫШЕНИЯ НАДЕЖНОСТИ ЭЛЕКТРОСНАБЖЕНИЯ<br />
В связи с резким увеличением потребления органического топлива и<br />
уменьшением мировых запасов вопросы энергосбережения наравне с вопросами<br />
экологии приобрели в XXI веке особое значение.<br />
Решение данных проблем требует комплексного подхода, т.к. эти вопросы<br />
взаимосвязаны.<br />
Повышение коэффициента полезного действия (к.п.д.) эксплуатируемых<br />
электрических машин является одним из актуальных задач энергосбережения.<br />
Авторами статьи разработан измерительный комплекс для определения<br />
среднего к.п.д. силовых трансформаторов за контрольный период.<br />
Данный комплекс позволяет определить раздельно потери электроэнергии в<br />
стали и в обмотках эксплуатируемых силовых трансформаторов и, следовательно,<br />
сделать соответствующие выводы о целесообразности использования трансформатора<br />
данной мощности и конструкции.<br />
В работе приведены результаты исследований погрешности указанного<br />
комплекса при различных электрических нагрузках силовых трансформаторов.<br />
Длительная эксплуатация разработанного комплекса показала его достаточную<br />
надежность и эффективность.<br />
P.A.Nazarov, A.Okdirov<br />
RESEARCHES OF AUTOMATIC FACILITIES FOR THE INCREASE OF<br />
RELIABILITY OF PO<strong>WE</strong>R SUPPLY<br />
At present time due to high growth of organic fuel consumption and world stock<br />
decrease.<br />
The issues of saving the energy, as well as ecology problems acquire special<br />
importance.<br />
The solution of these problems requires a complex approach, because these issues<br />
are interrelated.<br />
The increase of the performance index of the electrical cars is one of the vital<br />
questions of energy saving.<br />
The article concerns the results of the measuring complex, which allow to measure<br />
the average efficiency of power transformers during a definite time.<br />
This complex make it possible to measure the loss of the power supply in steel and<br />
in the windings of the power transformers and, thus, come to corresponding conclusion on<br />
the expediency of the usage of the definite transformer.<br />
The results of the researches of the named complex’s error at the different electric<br />
load of power transformers are given in the article.<br />
The long-time exploitation of the worked out complex has shown its reliability and<br />
effectiveness.<br />
81
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
M.Mдmmedow<br />
TÄZE ÇYZYKLY DEŇAGRAMSYZ TERMODINAMIKA <strong>WE</strong><br />
TERMOELEKTRIGIŇ TERMODINAMIKA – FENOMENOLOGIЭA<br />
TEORIЭASY<br />
Bize Onzageriň çyzykly termodinamikasynyň düýpgöter ýalňyşdygynyň üstüni<br />
açmak başartdy.<br />
Onuň ýalňyşlygynyň esasy sebдbi hem termodinamikanyň ikinji başlangyjynyň<br />
nдdogry interpretasiэasyna esaslanэandygyndan ybaratdyr. Bu interpretasiэa gцrд,<br />
зyzykly dissipatiw ulgamyň deňagramsyz эagdaэynda, entropiýanyň öndürilişiniň<br />
lokal bahasy diňe oňyndyrlar (poloћiteldir). Şonuň ьзin hem, termodinamikanyň<br />
здginde hemme deňagramsyz prosesler цwrьlmeэдndirler.<br />
Eэsemde bolsa ikinji başlangyjyň matematiki formulirowkasyna görä,<br />
çylşyrymly dissipatiw ulgamyň deňagramsyz ýagdaýynda, entropiýanyň öndürilişiniň<br />
lokal bahalary (otrisatel) dдldir. Muňa biziň guran täze çyzykly deňagramsyz<br />
termodinamikamyz şaýatlyk edýär. Ol aşakdaky formulalar arkaly aňladylýar [1].<br />
n<br />
J<br />
n<br />
= ∑γ ik X k ( i,<br />
k 1... n),<br />
(1)<br />
i =<br />
k=<br />
1<br />
σ = ∑ Ji<br />
X i = ∑γ<br />
ik X i X k ≥ 0 ( X i ≠ 0, X k ≠ 0),<br />
(2)<br />
i=<br />
1<br />
n<br />
i,<br />
k = 1<br />
γ γ = 2 γ γ<br />
( γ > 0, γ > 0)<br />
(3)<br />
ik + ki ii kk<br />
ii kk<br />
(3) şerte görä (1) we (2) deňlikler aşakdaky görnüşe eýe bolarlar:<br />
Eger-de<br />
J<br />
n<br />
n<br />
1<br />
= γ i i ∑ X i γ ii + ∑(<br />
γ i k −γ<br />
ki)<br />
X k ( i,<br />
k 1... n),<br />
(4)<br />
2<br />
i =<br />
i=<br />
1<br />
k=<br />
1<br />
2<br />
n<br />
⎡ ⎤<br />
σ = ⎢∑<br />
Xi<br />
γ<br />
ii ⎥ ≥ 0<br />
(5)<br />
⎣ i=<br />
1 ⎦<br />
n<br />
∑<br />
i=<br />
1<br />
bolsa, onda deňagramsyz proses цwrьlэдndir.<br />
Eger-de<br />
X γ = 0<br />
(6)<br />
i<br />
ii<br />
82
n<br />
∑<br />
i=<br />
1<br />
bolsa, onda deňagramsyz proses цwrьlmeэдndir.<br />
(1)-(7) gatnaşyklarda:<br />
i<br />
i<br />
k<br />
X γ ≠ 0<br />
(7)<br />
i<br />
J , X , X – umumylaşdyrylan termodinamiki akymlar we gьэзler,<br />
γ<br />
ik<br />
( i,<br />
k = 1.... n)<br />
– kinetik koeffisientler;<br />
n – umumylaşdyrylan akymlaryň sany.<br />
Atanaklaэyn kinetik koeffisientler özara deň bolanda, (3) formula aşakdaky<br />
görnüşe eýe bolýar:<br />
ii<br />
γ = γ = γ γ ( i,<br />
k 1.... n)<br />
(8)<br />
ik ki i i kk =<br />
we umumylaşdyrylan akymlaryň hemmesi nola цwrьlэдrler. Bu bolsa Onzageriň<br />
зyzykly termodinamikasynyň ýetmiş эyldan hem artygrak döwrüň dowamynda<br />
цwrьlэдn prosesleriň termodinamikasy bolmak bilen, цwrьlmeэдn prosesleriň<br />
termodinamikasy diýen ýalňyş ada eэe bolup gelenligine şaýatlyk edэдr.<br />
Tдze termodinamikada Tomsonyň gipotezasy dogry bolэar. Netijede, bir эarym<br />
asyrdan artygrak dцwьrden soň Tomsonyň gipotezasy teoriэa taэdan esaslandyrylэar.<br />
Tдze зyzykly termodinamikany deňagramsyz termodinamika ulgamynda akyl<br />
ýetirmegiň derejesini dьэpgцter цzgerdэдnligi üçin, gürrüňsiz, ylmy rewolэusiэa<br />
hasap etmek bolar.<br />
Tдze termodinamikanyň здklerinde цwrьlэдnlik we цwrьlmeэдnlik<br />
düşünjeleriniň adaty kesgitlemeleri hem-de ikinji jynsly цmьrlik dwigateliň<br />
gadaganlygy ýalňyş bolýarlar. Şeýlelik bilen, tдze termodinamika adamzadyň öňki<br />
dьnэдgaraýşyny dьэpgцter özgerdýär. Şonuň üçin hem Onzageriň termodinamikasyna<br />
daэanэan hemme bilim ulgamyna tankydy nukdaэnazardan tдzeden seretmekligiň<br />
zerurlygy dцreэдr. Mysal hцkmьnde elektronlaryň konsentrasiýasynyň gradienti<br />
bolmadyk elektron geçirijiler üçin termoelektrigiň adaty termodinamikafenomenologiэa<br />
teoriýasynyň esasynyň tankydy derňewine garalyň.<br />
Bu эagdaэda tдze termodinamikanyň nukdaэnazaryndan, R Haazeniň [2]<br />
deňlemeleri aşakdaky görnüşe eэe bolarlar.<br />
J<br />
1<br />
∇T<br />
( β − ) ,<br />
⎛ 1 γ ⎞ F /<br />
= F α F ⎜ F<br />
T ⎟<br />
α ∇ϕ<br />
+ ∇ −<br />
T F<br />
β<br />
(9)<br />
⎝<br />
⎠ 2 T<br />
∇T<br />
( β − ) ,<br />
γ ⎛ 1 γ ⎞ F /<br />
J2<br />
= F ⎜ F<br />
T ⎟ +<br />
F<br />
α ∇ϕ<br />
+ ∇<br />
T F<br />
β<br />
⎝<br />
⎠ 2 T<br />
(10)<br />
Eksperimental postulata gцrд, eger akymlaryň biri nola deň bolsa, onda<br />
β = β<br />
/ = αγ bolar. (11)<br />
Şeýle bolanda, akymlaryň beýlekisiniň hem nola deň bojakdygy (9) we (10)<br />
deňlemelerden gцrьnэдr. Diэmek, Onzageriň özara gatnaşyklary (11) ýerine ýetende,<br />
akymlaryň ikisi hem nola deň bolэar. Akymlar noldan tapawutly bolup (6) şert ýerine<br />
83
ýetende bolsa (11) şert dogry bolmaэar. Emma şonda-da Tomsonyň gipotezasy dogry<br />
bolэar. Bu bolsa Onzageriň çyzykly termodinamikasynyň Tomsonyň gipotezasynyň<br />
hususy halyna ekwiwalentdigini gцrkezэдr.<br />
Şeýle hem, tдze termodinamika görä, Prigožiniň entropiýanyň öndürilişiniň<br />
minimumy hakyndaky prinsipi-de, Grootuň stasioanar эagdaэlary we<br />
termodinamikanyň Onzageriň gatnaşyklaryna daэanэan дhli wariasion prinsipleri<br />
nдdogry bolэarlar.<br />
Magtymguly adyndaky<br />
Tьrkmen dцwlet uniwersiteti<br />
Kabul edilen wagty<br />
2008-nji ýylyň<br />
30-njy oktýabry<br />
EDEBIÝAT<br />
1. Мамедов М.М. Новая линейная неравновесная термодинамика – предполагаемое<br />
научное открытие революционного характера. Журнал “Естественные и<br />
технические науки”. Москва, №4, 2006.<br />
2. Хаазе Р. Термодинамика необратимых процессов. Москва: Издательство<br />
“Мир”, 1967.<br />
М.Мамедов<br />
НОВАЯ ЛИНЕЙНАЯ НЕРАВНОВЕСНАЯ ТЕРМОДИНАМИКА И<br />
ТЕРМОДИНАМИЧЕСКИ – ФЕНОМЕНОЛОГИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ<br />
ТЕРМОЭЛЕКТРИЧЕСТВА<br />
вид:<br />
Математическая модель новой линейной неравновесной термодинамики имеет<br />
J<br />
n<br />
n<br />
1<br />
= γ<br />
ii ∑ X<br />
i<br />
γ<br />
ii<br />
+ ∑ ( γ<br />
i k<br />
−γ<br />
ki<br />
) X<br />
k<br />
( i,<br />
k 1... n),<br />
(1)<br />
2<br />
i<br />
=<br />
i=<br />
1<br />
k = 1<br />
γ γ = 2 γ γ<br />
( γ > 0, γ > 0).<br />
(2)<br />
ik<br />
+<br />
ki ii kk<br />
ii kk<br />
n<br />
∑<br />
При этом, если X γ = 0<br />
(3)<br />
i=<br />
1<br />
то процесс обратим, в противном случае необратим.<br />
В рамках новой линейной термодинамики, термодинамически –<br />
феноменологическая теория термоэлектричества для электронных проводников при<br />
отсутствии градиента концентрации электронов выражается соотношениями:<br />
J<br />
i<br />
ii<br />
/ F<br />
( β − ) ∇ ,<br />
= F α F f − β<br />
(4)<br />
2T<br />
1<br />
T<br />
/ F<br />
( β − β ) ∇ ,<br />
J<br />
2<br />
= γF<br />
f +<br />
ϕ где<br />
1 γ<br />
f = α F∆ϕ<br />
+ ∆T.<br />
(5)<br />
2<br />
T F<br />
84
Здесь: F – постоянная фарадея, φ – электрический потенциал, α – относится<br />
/<br />
электропроводности, γ – k теплопроводности, β характеризует эффект наложения, β<br />
– соотствующий обратный эффект.<br />
В (4) и (5), если f = 0, то процесс обратим, в противном случае необратим.<br />
/<br />
Более того, если β = β , то процесс обратим с нулевыми потоками.<br />
Таким образом, изложенное свидетельствует о том, что традиционная теория<br />
термоэлектричества неадекватна.<br />
M.Mammedov<br />
NEW LINEAR NONEQUILIBRIUM THERMODYNAMICS AND<br />
THERMODYNAMICAL – PHENOMENOLOGICAL THEORY OF<br />
THERMOELECTRICITY<br />
The mathematical model of new linear nonequilibrium thermodynamics looks like:<br />
r<br />
J<br />
n<br />
n<br />
r 1<br />
r<br />
= γ<br />
ii ∑ xi<br />
γ<br />
ii<br />
+ ∑(<br />
γ<br />
ik<br />
−γ<br />
ki<br />
) xk<br />
( i,<br />
k 1... n)<br />
, (1)<br />
2<br />
i<br />
=<br />
i=<br />
1<br />
i=<br />
1<br />
γ γ = 2 γ γ ( γ > 0, γ > 0).<br />
(2)<br />
ik<br />
+<br />
ki ii kk II<br />
KK<br />
n<br />
r<br />
Thus, if x γ = 0<br />
∑<br />
i=<br />
1<br />
i<br />
the process is reversible, otherwise it is irreversible.<br />
Within the limits of new linear thermodynamics, the thermodynamical –<br />
phenomenological theory of thermoelectricity for electronic conductors at the absence of a<br />
gradient of concentration of electrons is expressed by ratio:<br />
r<br />
F<br />
J1 = F αF<br />
f −(<br />
β − β′<br />
) ∇T,<br />
(4)<br />
2T<br />
ii<br />
F<br />
J r 1 γ<br />
2<br />
= γF<br />
f + ( β − β′<br />
) ∇ϕ,<br />
where f = α F∇ϕ<br />
+ ∇T.<br />
(5)<br />
2<br />
T F<br />
Here: F – is constant Pharadeya, ϕ – electric potential, α – concerns electric<br />
conductivity, γ – concerns heat conductivity, β – characterizes the effect of the imposing,<br />
β′ – corresponding boomerang effect.<br />
In (4) and (5) if f = 0<br />
, the process is reversible, otherwise it is irreversible.<br />
Moreover, if β = β′<br />
, the process is reversible with zero streams.<br />
Thus, the above stated testifies that the traditional theory of thermoelectricity is<br />
inadequate.<br />
(3)<br />
85
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
YLMA ÖRKLENEN ÖMÜR<br />
Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistan<br />
döwletimiz Hormatly Prezidentimiziň taýsyz<br />
tagallasy bilen gün-günden gülläp ösýär.<br />
Aýratyn hem, bilim, ylym ulgamy Täze<br />
Galkynyşlar we beýik özgertmeler döwründe<br />
has-da belende galdy. Muňa diýarymyzda bu<br />
ulgamda bolup geçen özgerişlikler, ýetilen<br />
sepgitler aňryýany bilen şaýatlyk edýär.<br />
Hormatly Prezidentimiz çykyşlarynyň<br />
birinde “Binýat berk bolanda, bina<br />
ömürlikdir” diýip ýerlikli belläp geçýär.<br />
Çuňňur manyly jümleleri özünde jemleýän şu<br />
parasatly pikirlerden ugur almak bilen, biz<br />
bütin ömrüni kitaba örklän, durmuşyny durky<br />
bilen ylma bagyşlan alymlaryň biri barada<br />
söhbet etmekçi bolýarys.<br />
Oňa Türkmenistanyň Prezidentiniň<br />
ýanyndaky Ylym we tehnika baradaky ýokary<br />
geňeşiň Merkezi ylmy kitaphanasynyň<br />
direktory, taryh ylymlarynyň doktory, Türkmenistanyň medeniýetde at gazanan işgäri<br />
Almaz Ýazberdiýew diýýärler. Almaz Berdiýewiçiň ady diňe bir türkmen<br />
diýarymyzda däl-de, eýsem, sebitdeş döwletlerde-de, GDA ýurtlarynda-da belli<br />
kitapşynas, kitaphanaşynas we bibliografiýaşynas alym, pedagog hem-de başarjaň<br />
ýolbaşçy hökmünde uly hormat bilen tutulýar.<br />
A.Ýazberdiýew 1939-njy ýylyň 8-nji ýanwarynda Daşoguz welaýatynyň<br />
Akdepe etrabynyň Magtymguly daýhan birleşiginde gullukçy maşgalasynda eneden<br />
dogulýar.<br />
Ol başlangyç bilimi Akdepe etrabynyň Magtymguly daýhan birleşigindäki<br />
ýediýyllyk mekdepde alýar.<br />
1953-1956-njy ýyllarda Akdepe etrabynyň 1-nji orta mekdebinde okuwyny<br />
dowam edýär hem-de ony üstünlikli tamamlaýar.<br />
1957-1959-njy ýyllarda A.Ýazberdiýew Aşgabadyň medeni aň-bilim<br />
tehnikumynyň kitaphanaçylyk bölüminde okaýar we ony gyzyl diplom bilen gutarýar.<br />
Şol ýyl ol Moskwanyň Döwlet kitaphanaçylyk (häzirki Medeniýet) institutyna okuwa<br />
girýär. Eýýäm talyplyk ýyllarynda onuň ylmy döredijilige bolan ukyby ýüze çykyp<br />
başlaýar. Ol ýokary okuw mekdebiniň jemgyýetçilik, ylmy-döredijilik işlerine<br />
höwesjeň gatnaşanlygy üçin Medeniýet ministrliginiň Hormat hatyna mynasyp bolýar<br />
86
hem-de şol döwürde Leningrad şäherine (häzirki Sankt-Peterburg) 20 günlük<br />
ýeňillikli şertlerde syýahat etmäge goýberilýär.<br />
1963-nji ýylda A.Ýazberdiýew ýokary bilim baradaky diplomy alandan soň, öz<br />
dogduk mekanyna, ýagny Türkmenistanyň Ylymlar Akademiýasynyň Merkezi ylmy<br />
kitaphanasyna işe iberilýär. Onuň zähmet depderçesinde şu güne çenli bary-ýogy<br />
Merkezi ylmy kitaphana diýen ýekeje ýazgy bar. Geljekki alym işe gelen gününden<br />
başlap, beýleki ýaş hünärmenler bilen bir hatarda özüni başarjaň işgär hökmünde<br />
tanadyp ugraýar hem-de kitaphana-bibliografiýa işiniň inçe tilsimlerini has içgin<br />
öwrenmäge girişip başlaýar.<br />
1966-njy ýylda onuň ylmy döredijiliginiň ilkinji başlangyjy hökmünde<br />
“Советская библиография” žurnalynda “Türkmenistan SSR-niň Kitap palatasy we<br />
onuň bibliografik işleri” atly giňgöwrümli makalasy hem-de kitaphanalar üçin ylmy<br />
we usuly görkezmeleriň ençemesi çap edilýär.<br />
1968-nji ýylda A.Ýazberdiýew Moskwanyň Döwlet Medeniýet institutynyň<br />
aspiranturasyna kabul edilýär. Ol dissertasiýasynyň temasy edip XIX asyryň ikinji<br />
ýarymynda XX asyryň I çärýeginde Orta Aziýa halklarynyň milli metbugatynyň<br />
bibliografiýasynyň taryhy barada entek ýüzlenilmedik meseläni esas edip alýar. Onuň<br />
bu işi 1974-nji ýylda “Ylym” neşirýatynda aýratyn kitap bolup çykýar. Alymyň bu<br />
monografiýasynyň esasy özeni Orta Aziýa döwletlerinde Sowet hökümetiniň ilkinji<br />
ýyllarynda döwlet bibliografiýasynyň ýola goýluşyna we ösüş taryhyna bagyşlanýar.<br />
Alymyň 1981-nji ýylda “Ylym” neşirýatynda “Arap grafikasynda neşir edilen<br />
türkmençe kitaplar” atly düýpli işi neşir edilýär. Onda arap grafikasynda neşir edilen<br />
türkmençe kitaplaryň neşir ediliş taryhy dolulygyna, yzygiderli beýan edilýär. Şol<br />
döwürlerde ol Orta Aziýada milli bibliografiýanyň taryhyna, kitaphanaşynaslyk<br />
işlerine hem-de olaryň çözgütlerini özünde jemleýän derwaýys meselelere bagyşlap<br />
ençeme ylmy makalalar ýazýar. Şolaryň esasynda onuň “Türkmenistanda<br />
rewolýusiýadan öňki döwürde kitap neşir ediliş işi” (A., Ylym, 1993) atly ylmy işi<br />
neşir edilýär. Onda kitap neşir edilişiniň taryhy, milli neşirleri ýygnamak we saklamak<br />
baradaky meseleler yzarlanýar.<br />
1993-nji ýylda “Книжное дело в Средней Азии и Туркменистане (с V в.до<br />
н.э. по 1917 года)” diýen tema boýunça doktorlyk dissertasiýasyny üstünlikli goraýar<br />
hem-de taryh ylymlarynyň doktory diýen hormatly ada eýe bolýar. Şondan soň<br />
alymyň ylmy döredijiliginiň has-da kämilleşen döwri başlanýar.<br />
A.Ýazberdiýewiň “Книжное дело в древней Средней Азии: (доисламский<br />
период)” atly düýpli, giňgöwrümli monografiýasy (A., Ылым, 1995) neşir edilýär.<br />
Onda Orta Aziýada kitapşynaslyk hem-de kitabyň taryhy baradaky ylmy taýdan<br />
derňelen, işläp taýýarlanan meseleler beýan edilýär. Türkmen kitabynyň taryhyny,<br />
medeniýetini açyp görkezýän bu kitaba metbugatda ençeme seslenmeler ýazylýar.<br />
Alymyň iri kitaphanalarda, gündogarşynaslyk merkezlerinde örän çuň we<br />
hemmetaraplaýyn gözlegleri hem-de bibliografiki çeşmeleri ünsli, inçeden<br />
öwrenmegi, irginsiz zähmeti netijesinde “Gündogar metbeçiligi we köne türkmen<br />
basma kitaplary” (A., 2002, 679 s.) atly, sebitdeş döwletleriň hiç birinde entek<br />
ýüzlenilmedik göwrümli işi neşir edilýär. Şeýle hem bu kitap awtoryň öz terjimesi<br />
esasynda gysgaldylan görnüşde Moskwanyň “Oriýent Press” neşirýatynda (M., 2001)<br />
87
ary-ýogy 500 nusgasy çap edilýär. Gynansak-da, bu gymmatly gollanma örän az<br />
mukdarda neşir edilipdir. Şu nukdaýnazardan bu kitap awtoryň haýyşy boýunça<br />
EYR-yň Ilçihanasynyň ýanyndaky Eýran Medeniýet merkeziniň howandarlygynda<br />
“Köne türkmen basma kitaplary” (A., 2004) ady bilen gysgaldylan görnüşde<br />
1000 nusgasy neşir edilýär.<br />
A.Ýazberdiýewiň kitapşynaslyk we bibliografiýaşynaslyk ulgamlarynda alyp<br />
barýan ylmy döredijilik işleri daşary döwletlerde hem gyzyklanma döredýär.<br />
1998-nji ýylda Türkiýäniň Milli kitaphanasy alymyň “Gadymy Merwiň Orta<br />
asyr kitaphanalary” atly işini türk dilinde aýratyn kitap görnüşinde neşir edýär<br />
(Ankara, 1998). Oňa Türkiýäniň Medeniýet ministri M. Istemihan Talaý sözbaşy<br />
ýazýar.<br />
2005-nji ýylda Stambulda “Kaknus” neşirýaty tarapyndan “Gündogarda kitap<br />
neşir edilişini ýaýratmagyň taryhy” atly kitaby türk dilinde neşir edilýär.<br />
A.Ýazberdiýew terjimeçilik işlerinden hem daşda durmaýar. Ol iňlis, pars, rus<br />
dillerinde ýazylan işleri, ylmy makalalary türkmen diline terjime edýär. Alymyň<br />
terjimeçilik işleriniň esasy aýratynlygy onuň alyp barýan işlerine, gozgaýan<br />
meselelerine çynlakaý çemeleşmeginden, daşary döwletlerdäki dürli dillerde ýazylan<br />
çeşmelerden hem-de olary has-da çuňňur derňemekden ybarat bolup durýar. Ol<br />
“Awestanyň” biziň döwrümize çenli gelip ýeten ýeke-täk 19-njy kitabyny<br />
(“Widewdat” (“Döwlere garşy kanun”)) dolulygyna türkmen diline terjime edýär<br />
hem-de onuň bu işi 2007-nji ýylda üç çap kagyzyndan ybarat ylmy makalasy bilen<br />
bilelikde “Türkmen arhiwi” žurnalynyň ýörite neşirinde “Awesta we zaratuştraçylyk<br />
dini eýýamynyň edebiýaty” ady bilen ähli maglumatlary berýän ylmy oçerki, onda<br />
duş gelýän şahslaryň, geografiki we beýleki atlaryň düýpli “Düşündirişli sözlügi” çap<br />
edilýär. Şeýle-de, ol Ahemeni patyşasy Dariý I (в.е.ö 521-486) meşhur Bisütin<br />
ýazgysyny türkmen diline terjime edýär. Alymyň bu sünnälen terjimesi “Garagum”<br />
žurnalynda çap edilýär.<br />
Bulardan başga-da A.Ýazberdiýew özüniň ençeme makalalar toplumyny<br />
XIX asyryň ahyrynda, XX asyryň başynda ýaşap geçen belli türkmen kitap neşir<br />
edijileri bolan Atajan Abdalowa, Mirzahyt Mirsyddyk ogluna, Abdyrahman Nyýaza<br />
we türkmen edebiýatynyň nusgawy şahyrlary Wepaýynyň, Fizulynyň, Magtymguly<br />
Pyragynyň eserleriniň neşir ediliş taryhyna bagyşlaýar.<br />
Onuň makalalary ylmy neşirlerde, gündelik metbugatda, kitaphanaşynaslyk,<br />
bibliografiýaşynaslyk we kitapşynaslyk işleriniň inçe tilsimleri baradaky dürli<br />
meseleleri öz içine alýan ýygyndylarda yzygiderli çap edilýär. Häzirki döwre çenli<br />
A.Ýazberdiýew 15 sany monografiýanyň we 10-dan gowrak bibliografik<br />
görkezijileriň, 350-den gowrak ylmy makalalaryň, synlaryň awtory hem-de 70-e golaý<br />
neşir edilen işleriň jogapkär redaktory hökmünde tanalýar.<br />
A.Ýazberdiýew indi 46 ýyla golaý wagtdan bäri şu MYK-da döredijilikli<br />
zähmet çekmek bilen, şonuň 35 ýylyny biregne kitaphana ýolbaşçylyk edip gelýär.<br />
Ol diňe bir başarjaň ýolbaşçy hökmünde tanalman, eýsem ol biziň Beýik Galkynyşlar<br />
we beýik özgertmeler döwrüni başdan geçirýän Garaşsyz, baky Bitarap döwletimiziň<br />
taryhyny öwrenmekde, hakyky beýan etmekde, milli medeniýetimizi ösdürmekde, ýaş<br />
hünärmenlere, talyp ýaşlara watançylyk terbiýesini bermekde uly tagalla edýär.<br />
88
Öňki sowet döwründe Moskwada we Aşgabatda Soýuz we respublikan<br />
möçberindäki ylmy-amaly geňeşleriň agzasy bolmak bilen, A.Ýazberdiýew türkmen<br />
halky Garaşsyzlyga, baky Bitaraplyga eýe bolandan soňky ýyllarda hem<br />
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýörite Permany bilen Türkmen halkynyň taryhyny<br />
öwrenmek we dogruçyl beýan etmek boýunça hökümet toparynyň hem-de Dünýä<br />
türkmenleriniň Gumanitar birleşiginiň agzalygyna saýlanýar. Şeýle hem<br />
Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň ýanyndaky Taryh institutynyň, Saparmyrat<br />
Türkmenbaşy adyndaky Milli golýazmalar institutynyň hem-de Türkmen döwlet<br />
medeniýet institutlarynyň Alymlar geňeşleriniň agzasydyr.<br />
Türkmenistanyň Prezidentiniň Permany bilen A.Ýazberdiýew Türkmenistanyň<br />
medeniýetde at gazanan işgäri, Zähmet weterany diýen hormatly atlara, birnäçe<br />
Hormat hatlara mynasyp bolýar hem-de Türkmenistanyň Garaşsyzlygynyň 5 ýyllygy<br />
mynasybetli “Watana bolan söýgüsi üçin” diýen ýubileý medaly bilen sylaglanýar. Ol<br />
Türkmenistanyň ýaşulylarynyň Halk Maslahatlarynyň birnäçesine gatnaşýar.<br />
A.Ýazberdiýewiň bagtly, agzybir maşgalasy bar. Onuň ýanýoldaşy Nurbike<br />
Ýazberdiýewa hem kitaphana işgäri bolup biregne 34 ýyllap zähmet çekmek bilen,<br />
häzir hormatly dynç alyşda. Bularyň maşgalasynda 1 gyz, 4 ogul ösüp kemala<br />
geldiler. Çaga terbiýesinden Ene – Ata baha berlişi ýaly, olaryň ählisi edepli, terbiýeli,<br />
Watanyna, il-gününe mynasyp bolup ýetişdiler. Olar ýokary derejeli hünärmenler<br />
bolmak bilen, Diýarymyzyň dürli edaralarynda abraýly zähmet çekýärler. Halypa alym<br />
sözüň doly manysynda maşgalasyna, çagalaryna, agtyklaryna guwanmaga hakly.<br />
Alym özüniň ýubileý toýuny ylmy döredijiliginiň, guramaçylyk ukybynyň<br />
has-da kämilleşen döwründe, Garaşsyzlyk alyp galkynan, baky Bitaraplygyna<br />
buýsanýan, Hormatly Prezidentimiziň taýsyz tagallasy bilen Beýik özgertmeleri,<br />
Galkynyşy başdan geçirýän türkmen döwletimiziň gülläp ösmegi üçin, halkymyz,<br />
Watanymyz üçin güýç-gayratyny gaýgyrman zähmet çekmek bilen garşylaýar.<br />
Uly alym, pedagog, ýurdumyzda we onuň çäklerinden daşda-da belli<br />
kitapşynas, talapkär we aladaçyl ýolbaşçy hökmünde tanalýan A.Ýazberdiýewiň<br />
şägirtleri bolan biz hem hormatly halypa – mugallymymyza mundan beýläk hem<br />
gujur-gaýrat, irginsiz, asylly zähmetinde uly üstünlikler arzuw edýäris.<br />
Mamagül Hudaýkulowa<br />
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika<br />
baradaky Ýokary geňeşiň Merkezi ylmy kitaphanasynyň<br />
Bibliografiýa, kitaphanaşynaslyk we kitapşynaslyk ylmy-barlag<br />
bölüminiň müdiri<br />
Arzygül Möwlamowa<br />
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika<br />
baradaky Ýokary geňeşiň Merkezi ylmy kitaphanasynyň<br />
Daşary ýurt edebiýaty we Halkara kitap alyş-çalyş bölüminiň müdiri<br />
89
INTERNET ULGAMYNDAN<br />
ALNAN MAGLUMATLAR<br />
ДЕСЯТКА НАУЧНЫХ ПРОРЫВОВ 2008 ГОДА ПО ВЕРСИИ<br />
ЖУРНАЛА SCIENCE<br />
90<br />
Перепрограммирование клеток – решение проблемы биоэтики<br />
Стволовые клетки, из которых на начальной<br />
стадии состоит эмбрион, способны превращаться в<br />
клетки многих тканей организма. Это дает<br />
уникальную возможность лечения многих<br />
болезней: из стволовых клеток можно выращивать<br />
органы, идеально подходящие для трансплантации,<br />
их можно использовать для восстановления<br />
нервной ткани спинного мозга и вылечивать<br />
параличи, бороться с рядом дегенеративных и<br />
наследственных болезней.<br />
Однако стволовые клетки получали из<br />
эмбрионов, убивая их, что создавало неразрешимую<br />
этическую проблему – ведь из зародыша может<br />
вырасти полноценный человек. Многие страны<br />
ограничили эксперименты с эмбриональными клетками, Ватикан в начале декабря<br />
потребовал запретить применение клеток эмбриона человека в медицине и косметике.<br />
Важный прорыв был сделан в 2006 году, когда японским ученым удалось с<br />
помощью вируса встроить четыре гена в зрелые клетки, полученные из хвоста мыши,<br />
превратив их в клетки, которые выглядели и вели себя как стволовые. Они получили<br />
название “индуцированные стволовые клетки”.<br />
Недостатком метода оказалось то, что для их перепрограммирования был<br />
необходим генетический материал ретровируса, способного вызывать раковые<br />
изменения в клетках.<br />
В этом году ученым удалось упростить метод и получить стволовые клетки из<br />
тканей людей, больных малоизученными заболеваниями, что открывает новые<br />
возможности для изучения этих болезней. Еще одна группа ученых с помощью этой<br />
технологии смогла напрямую превратить один из типов клеток поджелудочной железы<br />
мыши в другой.<br />
Увидеть планеты у других солнц<br />
Вторым в списке прорывов года журнал Science назвал достижение астрономов,<br />
которые с помощью специальной техники смогли увидеть планеты у других звезд, что<br />
ранее не удавалось из-за их крайне слабого света, который “заглушало” излучение<br />
звезды.<br />
С помощью телескопов Кек и Джемини ученые смогли получить изображения<br />
целой планетной системы – сразу трех планет у звезды HR 8799 в созвездии Пегаса,<br />
расположенной в 130 световых годах от Земли.<br />
www.inauka.ru/science/article88144
Тогда же – в ноябре – другая группа астрономов объявила, что с помощью<br />
орбитального телескопа “Хаббл” им удалось получить изображение планеты внутри<br />
пылевого пояса звезды Фомальгаут в 25 световых годах от Земли, в созвездии Южной<br />
Рыбы.<br />
Расширен список раковых мутаций<br />
В уходящем году ученым удалось значительно расширить перечень<br />
генетических мутаций, вызывающих появление раковых опухолей. С помощью<br />
расшифровки генома клеток различных типов рака были выявлены гены, повреждение<br />
которых “спускает тормоза” процесса деления клеток, вызывая рост опухоли.<br />
В частности были выявлены гены глиобластомы и рака поджелудочной железы<br />
– одни из самых опасных типов опухолей.<br />
Новая сверхпроводящая семья<br />
Физики открыли новое семейство высокотемпературных сверхпроводников –<br />
материалов, при определенной температуре теряющих электрическое сопротивление<br />
и способных в этом состоянии проводить электроток без потерь.<br />
Ранее известные высокотемпературные сверхпроводники создавались на базе<br />
меди и соединений кислорода. В начале года ученые объявили о создании нового типа<br />
сверхпроводников на базе соединений железа с температурой потери сопротивления<br />
55 градусов выше абсолютного нуля. Пока это далеко от 138 градусов – рекорда,<br />
поставленного традиционными сверхпроводниками, но ученые рассчитывают, что<br />
новые материалы будут весьма перспективными.<br />
Подглядывая за белками<br />
Хотя о существовании белковых молекул известно более ста лет, биохимикам<br />
удалось только в этом году увидеть их в действии. В ходе эксперимента ученым<br />
удалось пронаблюдать за процессом связывания белков с другими молекулами, что<br />
связано с состоянием клеток и процессом обмена веществ. В результате были<br />
выявлены механизмы, лежащие в основе этого процесса.<br />
Вода для сжигания<br />
Использование энергии ветра и Солнца не наносит ущерба экологии, однако<br />
при использовании их возникает большая проблема – откуда брать энергию, если<br />
Солнце не светит, а ветер не дует. Не существовало достаточно удобного способа<br />
запасать энергию в такой ситуации. Группа американских ученых создала новый<br />
катализатор на базе фосфора и кобальта, в присутствии которого значительно<br />
облегчался электролиз воды. Прежние типы катализаторов делались на базе дорогих<br />
материалов, например из платины.<br />
Дешевая альтернатива позволяет использовать воду как электрический<br />
аккумулятор – полученный при электролизе воды водород может быть сожжен в<br />
топливных элементах и превращен в электричество.<br />
Видеосъемка эмбриона<br />
В этом году ученым удалось в мельчайших подробностях и с беспрецедентной<br />
точностью пронаблюдать за начальными стадиями развития эмбриона. Немецкие<br />
ученые с помощью лазерного сканирования смогли проследить за движением около<br />
91
16 тысяч клеток зародыша рыбки данио рерио, а затем воспроизвести эту картину с<br />
помощью компьютера.<br />
В результате ученым удалось проследить начальные стадии формирования<br />
различных тканей, в частности сетчатки.<br />
“Плохой” и “хороший” жир<br />
О существовании двух типов жировой ткани – коричневой (“хорошей”) и белой<br />
(“плохой”) – известно уже более 400 лет. С ожирением связаны белые жировые<br />
клетки. Долгое время считалось, что оба типа жира образуются из одних и тех же<br />
клеток-предшественников. Ученые попытались воздействовать на гены коричневых<br />
клеток и превратить их в белые.<br />
Результат оказался неожиданным – коричневые жировые клетки превращались<br />
в мышечные и наоборот. Ученые рассчитывают, что это поможет создать<br />
принципиально новые методы борьбы с ожирением.<br />
Ученые взвесили протон теоретически<br />
Физики вновь взвесили протон. На этот раз они не буквально определили массу<br />
частицы, что было сделано достаточно давно, а теоретически подсчитали на основе<br />
существующих представлений – так называемой Стандартной модели. Полученные<br />
результаты совпали с практикой, еще раз подтвердив правильность теории.<br />
Дешифровка генов. Дешево<br />
Процесс дешифровки (секвенирования) генов живых организмов стал<br />
значительно дешевле и быстрее с момента завершения проекта расшифровки генома<br />
человека. В этом году ученым, в частности, удалось расшифровать 80% гена мамонта,<br />
получены предварительные результаты дешифровки гена неандертальца.<br />
Источник: РИА “Новости”<br />
92<br />
“SCIENCE” ŽURNALY 2008-nji ÝYLDAKY HAS MÖHÜM<br />
ÄHMIÝETLI YLMY AÇYŞLARYŇ SANAWYNY DÜZDI<br />
Öýjükleri gaýtadan ulanmak arkaly bioetika degişli meseleler çözüler<br />
Embrion (düwünçek) ýaňy dörän mahalynda ösüntgi (şaha görnüşindäki)<br />
öýjüklerinden ybarat bolýar, şol öýjükler bolsa organizmiň birentek dokumalarynyň<br />
öýjüklerine öwrülmäge ukyplydyr. Munuň özi köpsanly keselleri bejermekde haýran<br />
galdyryjy mükinçilikleri döredýär: ösüntgileriň öýjüklerinden transplantasiýa üçin ulanmaga<br />
ýaramly agzalar (organlar) taýýarlanýar, şol agzalary arkadaky ýiligiň nerwli dokumalaryny<br />
täzeden dikeltmekde hem-de ysmaz, degeneratiw we nesil yzarlaýan keselleri bejermekde<br />
ulanyp bolar.<br />
Ýöne ösüntgileriň öýjükleri embrionlary ýok etmek arkaly alynýardy, munuň özi<br />
etika degişli kyn meseläniň ýüze çykmagyna getirýärdi. Çünki düwünçekden diýseň sagdyn<br />
ynsanyň döremegi mümkin diýlip hasaplanýardy. Köp ýurtlarda embrional öýjükler bilen<br />
bagly synaglar çäklendirildi. Geçen ýylyň dekabrynyň başynda Watikan adamyň<br />
embrionynyň öýjükleriniň lukmançylykda we kosmetikada ulanylmagynyň gadagan<br />
edilmegini talap etdi.
2006-njy ýylda bu ugurda möhüm ähmiýetli ädim ädildi. Şonda ýaponiýaly alymlara<br />
wirusyň kömegi bilen, syçanyň guýrugyndan alnan kämil öýjüklere dört sany geni<br />
ornaşdyrmak we olary öýjüklere öwürmek başartdy. Şol öýjükleriň özüni alyp barşy edil<br />
ösüntgileriň öýjükleriniň bolşuna meňzeşdi. Olar “ösüntgileriň indusirlenen öýjükleri” diýlip<br />
atlandyryldy.<br />
Ýöne öýjükleri gaýtadan ulanmak üçin, öýjüklerde kanser bilen bagly özgerişleri<br />
döretmäge ukyply retrowirusyň genetiki materialy zerurdy. Munuň özi bu usulyň<br />
ýetmezçiligi diýlip hasaplanyldy.<br />
Geçen ýylda alymlara bu usuly ýönekeýleşdirmek hem-de ozal içgin öwrenilmedik<br />
kesellere ýolugan adamlaryň dokumalaryndan ösüntgileriň öýjüklerini almak başartdy.<br />
Munuň özi bolsa şol keselleri öwrenmek üçin täze mümkinçilikleri döredýär. Alymlaryň<br />
ýene bir topary şu tehnologiýany ulanmak arkaly syçanyň aşgazanasty mäziniň öýjükleriniň<br />
görnüşleriniň birini gös-göni başga görnüşe öwürmegi başardylar.<br />
Başga ýyldyzlaryň ýanyndaky planetalary görmek<br />
“Science” žurnaly astronomlaryň gazanan üstünligini öz ähmiýeti boýunça ilkinji<br />
orna mynasyp diýip hasaplaýar. Şonda astronomlar ýörite tehnikanyň kömegi bilen beýleki<br />
ýyldyzlaryň ýanyndaky planetalary görüpdirler. Bu bolsa ozal başartmaýardy. Şol ýagdaý<br />
planetalaryň ýagtylygynyň öçügsi ýagtylygy basýandygy bilen düşündirilýärdi.<br />
Alymlar “Kek” we “Jemini” atly teleskoplar arkaly planetanyň birbada tutuş<br />
ulgamynyň – Ýerden 130 ýagtylyk ýyllaryna barabar uzaklykda ýerleşýän Pegas diýen<br />
ýyldyzlar toplumyndaky HR 8799 belgili ýyldyzyň ýanyndaky üç sany planetanyň şekilini<br />
surata düşürdiler.<br />
Şol wagt – noýabrda astronomlaryň başga bir topary “Habbi” diýen orbital teleskop<br />
arkaly Günorta Balyk (Lu) ýyldyzlar toplumynda, ýagny Ýerden 25 ýagtylyk ýyllaryna<br />
barabar uzaklykdaky Fomalgaut ýyldyzynyň tozanly guşaklygynyň içindäki planetanyň<br />
şekilini surata düşürendigini aýan etdi.<br />
Düwnügiň mutasiýalarynyň sanawy uzaldyldy<br />
Geçen ýylda alymlara kanser keseliniň çişlerini döredýän genetiki mutasiýalaryň<br />
sanawyny uzaltmak başartdy. Kanseriň dürli görnüşleriniň öýjükleriniň genomlaryny<br />
aýdyňlaşdyrmak arkaly ýüze çykarylan genlere zeper ýetende, öýjükleriň bölünmek<br />
ýagdaýyna “giň ýol açylýandygy” we bu ýagdaýyň çişiň ulalmagyna sebäp bolýandygy äşgär<br />
edildi.<br />
Hususan-da, glioblastomanyň we aşgazanasty mäz kanseriniň genleri ýüze çykaryldy,<br />
bu keseller bolsa çişleriň has howply görnüşleri hasaplanýar.<br />
Ýokumlara syn etmek arkaly<br />
Ýokumlaryň molekulalarynyň bardygy ýüz ýyldan gowrak mundan ozal äşgär edilen<br />
bolsa-da, ahyry geçen ýylda biohimiklere olaryň hereketini görmek başartdy. Ýokumlaryň<br />
başga molekulalar bilen baglanyşygyna, ýagny öýjükleriň ýagdaýyna we maddalaryň<br />
çalşygyna alymlar synagyň barşynda gözegçilik edipdirler. Netijede, şol prosesiň özenini<br />
düzýän mehanizmler ýüze çykarylypdyr.<br />
Ýakmak üçin niýetlenen suw<br />
Ýeliň we Günüň energiýasynyň ulanylmagy daşky gurşawa hiç hili zeper ýetirmeýär.<br />
Ýöne bulary ulanmaly diýlende-de, eger Gün öz şöhlesini saçmasa, asla ýel öwüsmese,<br />
93
energiýany nireden almaly diýen mesele ör-boýuna galýar. Edil şu ýagdaýda energiýany<br />
toplamagyň diýseň amatly usulyny tapmak henize çenli başartmaýardy. Amerikan<br />
alymlarynyň bir topary fosfory we kobalty ulanmak esasynda düýpgöter täze katalizatory<br />
döretdiler. Şol katalizator ulanylanda, suwuň elektrolizi ep-esli ýeňleýärdi. Ozalky<br />
katalizatorlar platina ýaly gymmatbahaly materiallaryň ulanylmagy arkaly taýýarlanylýardy.<br />
Suwuň elektrolizinden alnan wodorody ýangyç hökmünde ulanyp, elektrik<br />
energiýasyny alyp bolýar. Bu arzan wariant suwy elektriki akkumulýator hökmünde<br />
ulanmaga mümkinçilik döredýär.<br />
Embrionyň wideousulynda surata düsürilişi<br />
2008-nji ýylda alymlar ýaňy dörän embrionyň (düwünçegiň) ösüşiniň gidişini<br />
jikme-jik we entek görlüp-eşidilmedik derejedäki takyklyk bilen synlapdyrlar. Nemes<br />
alymlary lazer bilen skanirlemek arkaly danio rerio diýwn balygynyň düwünçegindäki<br />
16 müňe golaý öýjükleriň hereket edişine gözegçilik edipdirler. Soňra kompýuteriň kömegi<br />
bilen olaryň hereketi täzeden görkezilipdir.<br />
Netijede, alymlar dürli dokumalaryň, hususan-da, gözüň ýagtylygy kabul edýän içki<br />
bardasynyň (setçatkanyň) emele gelşiniň başlangyç pursatlaryny synlamagyň hötdesinden<br />
geldiler.<br />
“Ýaramaz” we “gowy” ýag<br />
Ýagyň dokumalarynyň iki sany, ýagny goňur (“gowy”) we ak (“ýaramaz”) görnüşiniň<br />
bardygy indi 400 ýyldan hem gowrak wagt bäri mälimdir. Ýagyň ak öýjükleri semizlik bilen<br />
baglanyşyklydyr. Has köp wagtdan bäri ýagyň bu iki görnüşini hem ozalky birmeňzeş<br />
öýjüklerden emele gelýär diýlip hasaplanypdyr. Alymlar goňur öýjükleriň genlerine täsir<br />
edip, olary ak öýjüklere öwürmäge synanyşypdyrlar.<br />
Şonda asla garaşylmadyk netije alnyp oturylyberýär?! Ýagyň goňur öýjükleri beden<br />
etiniň öýjüklerine öwrüläýýär. Birdenem, tersine öwrülipdir. Alymlar aşa semizlige garşy<br />
göreşde ulanmak üçin munuň düýpgöter täze usullaryň özleşdirilmegine ýardam berjekdigine<br />
bil baglaýarlar.<br />
Alymlar taglymat esasynda protonyň agramyny ölçediler<br />
Fizikler protonyň agramyny ýene-de ölçäp gördüler. Şu gezek alymlar ülňä laýyk<br />
nusga diýlip atlandyrylýan düşünjelere esaslanyp, bölegiň öňden bäri belli massasyny<br />
taglymat esasynda hasaplap gördüler. Çykarylan netije iş ýüzünde ulanylýan görkezijä laýyk<br />
gelip, şuňa degişli taglymatyň dogrudygyny ýene-de bir gezek subut etdi.<br />
Genleri aýdyňlaşdyrmak işi arzanlady<br />
Adamyň genomynyň şifrini açmak baradaky taslamany durmuşa geçirmek arkaly<br />
janly organizmleriň genleriniň şifrini açmak (sekwenirlemek) işi has arzana düşüp ugrady.<br />
Bu bolsa işi çalt tamamlamaga mümkinçilik döretdi. Geçen ýylda alymlar hususan-da,<br />
mamontyň geniniň 80%-ni aýdyňlaşdyrdylar. Neandertaldyň (Germaniýada tapylan) şifrini<br />
açmak boýunça deslapky netijeler alyndy.<br />
Çeşme: Orsýetiň “Новости” habarlar agentligi.<br />
94
MAZMUNY<br />
Nuryýewa O. Baýram hanyň türkmen diwanynyň dilinde hal işlik şekilleri............. 3<br />
Söýegowa A. 1918-nji ýylda “Daň ýyldyzy” gazetinde çap edilen “Türkmen gyzy”<br />
goşgusy hakynda......................................................................................................... 8<br />
Gurbanow A., Gurbanowa L.N. Daşary ýurt dilleri boýunça sapaklarda<br />
emeli gepleşik ýagdaýlaryny döretmegiň käbir meseleleri...................................... 13<br />
Pleskanowskaýa S.A., Amanmyradowa D.A., Patyşagulyýew A.P. Demalyş<br />
ýollarynyň keselleriniň döremeginde tozanly howanyň täsiri................................... 18<br />
Jumaýew H.J., Kulow M.Ö. Türkmenistanyň şertinde parodont dokuma keselli<br />
näsaglarda kliniki-laborator barlaglaryň görkezijileri............................................... 25<br />
Kokanow A.A., Hanow M.K. Düwmeliniň (Sophora Japonica L.) lukmançylykdaky<br />
ähmiýeti.................................................................................................................... 33<br />
Garryýew G. Giňişlik babatda pikirlenmäni çagalaryň kabul edişinde geometriýanyň<br />
orny .......................................................................................................................... 43<br />
Одеков О.А. Общая теория происхождения и эволюции вселенной .................. 50<br />
Nazarow P.A., Ökdirow A. Kuwwatly transformatorlaryň ygtybarly peýdalanylyşyny<br />
kesgitleýji gurnama .................................................................................................. 71<br />
Mämmedow M. Täze çyzykly deňagramsyz termodinamika we termoelektrigiň<br />
termodinamika – fenomenologiýa teoriýasy ............................................................ 82<br />
Hudaýkulowa M., Möwlamowa A. Ylma örklenen ömür...................................... 86<br />
Internet ulgamyndan alnan maglumatlar.................................................................... 90<br />
95
СОДЕРЖАНИЕ<br />
Нурыева О. Деепричастные формы в диване Байрам хана ....................................................3<br />
Соегова А. О стихотворении “Туркмен гызы”, опубликованном в газете “Данг йылдызы”<br />
в 1918 году ......................................................................................................................................8<br />
Гурбанов А., Гурбанова Л.Н. Ситуации в обучении студентов иностранным языкам ........13<br />
Плескановская С.А., Аманмурадова Д.А., Патышагулыев А.П. О роли запыленности<br />
воздуха в развитии бронхолегочной патологии ..........................................................................18<br />
Джумаев Х.Д., Кулов М.О. Клинико-лабораторные показатели больных с заболеванием<br />
пародонта в условиях Tуркменистана .......................................................................................25<br />
Коканов А.А., Ханов М.К. Медицинское значение софоры японской ................................33<br />
Гаррыев Г. Роль геометрии в пространственном восприятии детей ....................................43<br />
Ödekow Ö.A. Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymaty .........................50<br />
Назаров П.А., Окдыров А. Исследование разработки автоматических устройств для<br />
повышения надежности электроснабжения...............................................................................71<br />
Мамедов М. Новая линейная неравновесная термодинамика и термодинамически –<br />
феноменологическая теория термоэлектричества .....................................................................82<br />
Информации, полученной из интернет – сети..........................................................................90<br />
CONTENTS<br />
Nuryyeva O. Adverbial participle forms in Bayram Khan’s divan ..............................................3<br />
Soyegova A. About “Turkmen gyzy” poem, published in “Dang yyldyzy”<br />
newspaper in 1918 ...........................................................................................................................8<br />
Gurbanov A., Gurbanova L.N. Situations in teaching students foreign languages .....................13<br />
Pleskanovskaya S.A., Amanmuradova D.A., Patyshagulyyev A.P. On the role of dusted air in<br />
the development of bronchopulmonary pathology..........................................................................18<br />
Jumayev H.J., Kulov M.O. Clinical and laboratory findings of investigation of parodontosis<br />
deseased within Turkmenistan .......................................................................................................25<br />
Kokanov A.A., Khanov M.K. Sophora Japonica’s medical significance ..................................33<br />
Garryyev G. The role of geometry in children’s space perception............................................43<br />
Odekov O.A. General theory of origin and evolution of the universe ......................................50<br />
Nazarov P.A., Okdirov A. Researches of Automatic Facilities for the Increase of Reliability<br />
of Power Supply.............................................................................................................................71<br />
Mammedov M. New linear nonequilibrium thermodynamics and thermodynamical –<br />
phenomenological theory of thermoelectricity..............................................................................82<br />
Internet web information................................................................................................................90<br />
96
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />
Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň ylmy-nazaryýet žurnaly<br />
Scientific-theoretical journal of Supreme Council<br />
on science and technology under the President of Turkmenistan<br />
Научно-теоретический журнал Высшего совета<br />
по науке и технике при Президенте Туркменистана<br />
12<br />
2009 2007<br />
AŞGABAT • <strong>YLYM</strong><br />
1
“Türkmenistanda ylym we tehnika”<br />
žurnaly syn berilýän ylmy makalalary çap edýär<br />
Журнал “Наука и техника в Туркменистане”<br />
публикует рецензируемые научные материалы<br />
Scientific materials published in the “Science and Technics<br />
in Turkmenistan” periodical have been reviewed<br />
Baş redaktor A.G.Allanurowa<br />
Geňeş toparynyň agzalary:<br />
N.T.Durdyýew, f-m.y.k.<br />
R.Işangulyýew, t.y.k.<br />
G.S.Karanow, l.y.d., professor.<br />
Ýa.Orazgylyjow, t.y.d.<br />
A.Öräýewa, y.y.k.<br />
A.Saparmyradow, t.y.k.<br />
P.Esenow, o-h.y.k.<br />
H.Ýowjanow, t.y.d., professor.<br />
2<br />
Jogapkär redaktor B.Hojadurdyýewa<br />
Ýygnamaga berildi 05.01.2009. Çap etmäge rugsat edildi 10.03.2009. A – 47521. Ölçegi 60×84 1 / 8<br />
.<br />
Otset kagyzy. Kompýuter ýygymy. Tekiz çap ediliş usuly. Şertli çap listi 8,40. Hasap-neşir listi 7,3.<br />
Sany 780. Neşir №8. Sargyt №67.<br />
Ýylda 6 gezek neşir edilýär.<br />
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />
Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň “Ylym” neşirýaty.<br />
744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.<br />
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />
Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň çaphanasy.<br />
744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.<br />
Žurnalyň çap edilişiniň hiline çaphana jogap berýär.<br />
© “Ylym” neşirýaty.<br />
© “Türkmenistanda ylym we tehnika”, 2009.
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
O.Nuryэewa<br />
BAÝRAM HANYŇ TÜRKMEN DIWANYNYŇ<br />
DILINDE HAL IŞLIK ŞEKILLERI<br />
Türkmen bilen hindi halkynyň arasyndaky gatnaşyklar asyrlaryň jümmüşine<br />
siňip gidýär. Munuň şeýledigine biz taryha ser salanymyzda göz ýetirýäris.<br />
Türkmen soltanlarynyň Hindistanda türkmen döwletini gurmak we türkmeniň<br />
medeniýetini, dilini, edebiýatyny ýaýmakda alyp baran işlerini soňra XVI asyrda<br />
Hindistanda Mogol döwletiniň düýbüni tutan Muhammet Babyr şa, onuň guran<br />
döwletiniň berkligini, mäkämligini üpjün eden hanlar hany Baýram han hem-de<br />
onuň ogly Abdyrahym han dowam etdiripdirler. Asly türkmen bolan Baýram hanyň<br />
Hindistanda türkmen dilini, edebiýatyny, sazyny ösdürmekde bitiren işleri bellenmдge<br />
mynasypdyr.<br />
Baýram han arap, pars, urdu dillerini hem suwara bilipdir. Şahyryň parsça we<br />
türkmençe ýazan şygyrlary bize gelip ýetipdir. Onuň türkmençe şygyrlary ene<br />
dilimizde döredilen naýbaşy eserleriň biridir. Şahyryň 1910-njy ýylda iňlis alymy<br />
E.Denison Ross tarapyndan Kalkuttada çap edilen “The persian and türki divans of<br />
Bayram khan, khan-khanan” (“Han-hanan Baýram hanyň pars we türki diwany”) atly<br />
diwany biziň üçin gymmatly çeşme bolup durýar. Baýram hanyn türkmen diwanynyň<br />
dili örän baý. Onuň türkmençe şygyrlary şol döwürlerde dürli dilleriň gurşawynda<br />
ulanylan türkmen diliniň ösüş aýratynlyklaryny yzarlamaga mümkinçilik berýär.<br />
Mysal üçin, şahyryň diwanynyň dilinde ulanylan hal işlik şekillerini alanymyzda-da,<br />
türkmen diliniň XVI asyrdaky ösüşini, kämilleşişini we onuň XVI asyrdan öňki we<br />
soňky döwürlerde döredilen ýadygärlikleriň dilinden aratapawudyny we bitewiligini<br />
ýüze çykarmak bolýar.<br />
Türkmen dilindäki ýazuw ýadygärlikleriniň dilinde hal işligiň “-yp, -ip”;<br />
“-yban, -ibдn” şekilleri ulanylypdyr. Hal işligiň “-yban” şekili özüniň gelip çykyşy<br />
taýyndan “-yp” şekiliniň asyl görnüşi hasap edilýär [2].<br />
Baýram hanyň şygyrlar diwanynda hal işligiň bu şekilleriniň ikisi-de gabat<br />
gelýär. Diwanda “-yp, -ip” şekili işjeň ulanylýar. Emma “-yban, -ibдn” şekili<br />
“-yp, -ip” şekiline garanda az ulanylypdyr. Bu hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn”<br />
şekilleriniň gadymylygyny we XVI asyrda hal işligiň “-yp, -ip” öwüşgininiň has işjeň<br />
ulanylandygyny aňladýar. Meselem:<br />
Sanjyban per jilwe (эalkym) biэr<br />
Rahşyňga meýdan sary kim [4,20 sah.].<br />
Hamdyň (öwgiň) tükenmegeý bitiban (ýazylan) bolsa tä ebet (hemişe) [4,23 sah.].<br />
Eэlдp ony gaýrynyň mähremliginden müjtenip (saklanyp, daşlaşyp),<br />
Aşna kylgyl, men mahrum ile bihasap [4,25 sah.].<br />
3
Ýügürip, müjde (buşluk, hoş habar) berip, зyn diэse эalgan geledir [4,27 sah.].<br />
Tä jahan bolgaý ilähi şatlyk birle bolup [4,29 sah.].<br />
Sergeşte (sergezdan) bolup, munзa tilдb, эar tapylmas [4,33 sah.].<br />
Ataşyn gül reňlik don birle gülgüniňi münьp,<br />
Ot-эalyn dek эeldirip, sцzьmni efzun (kцp, artyk) eýlediň [4,36 sah.].<br />
Baýram hanyň şygyrlarynda hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn” şekilleri<br />
çekimlileriň dil we dodak sazlaşygyna boýun egdirilipdir. Birbogunly dodak çekimlili<br />
sözlere “-up, -ьp; -uban, -ьbдn” goşulmalary goşulypdyr. Ol sözlerde goşulmalar<br />
“-ub”; “-uban” ýaly ýazylypdyr. Sesleriň dil sazlaşygy esasynda goşulýan “-yp, -ip”;<br />
“-yban, -ibдn” goşulmalary şygyrlar diwanynda “-yban”, “-yb” belgileri bilen berlen.<br />
Mysal üçin:<br />
Bilbil boluban ( ) gül kibi ruhsaryňa wale (däli, diwana).<br />
Sanjyban ( ) per jilwe (эalkym, эalpyldy) biэr<br />
Rahşyňa meýdan sary kim [4,20 sah.].<br />
Perwana bolup ( ), şem sypat husnuňa şeýda.<br />
Haýran jemalyň boluban (<br />
) nerkes şähla (goýun göz) [4,68 sah.].<br />
Gцrsetip ( ) oňa özüni, hutnemalyk kylmagyl [4,45 sah.].<br />
Gдhi зekip ( ) jepaýy pyrakyň heläk men [4,45 sah.].<br />
Azmy gulluk kylyp ( ) idim pynhan [4,75 sah.].<br />
Türkmen diliniň ýazuw ýadygärliklerinde hal işligiň “-yp, -ip” şekili, esasan,<br />
ahwalat bolup gelýär. “-yp, -ip” şekilindäki hal işligi ahwalat bolup gelende, köplenç,<br />
esasy hereketden öň bolýan hereketi we esasy hereket bilen bir wagtdaky hereketi,<br />
has seýrek ýagdaýda, esasy hereketden soň ýüze çykýan gymyldyny aňladýar<br />
[2,63-64 sah.]. Baýram hanyň şygyrlarynyň dilinde “-yp, -ip” hal işligi esasy<br />
hereketden öň ýüze çykýan hereketi aňladýan ahwalat bolup gelýär. Meselem:<br />
Şikeste köňlüme, jan-a, jepa kylyp ( ) bara sen.<br />
Meni bu Muhammet era nдryza goэup bardyň [4, 54 sah.].<br />
Gдhi kylyp ( ) howaýy-wysalyň tapyp ( ) heэat<br />
Gдhi зekip ( ) jepaýy-pyrakyň heläk men [4,57 sah.].<br />
Hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn” şekili dürli döwre degişli ýazuw<br />
ýadygärlikleriniň dilinde duş gelýär. Meselem, XI asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />
Anyň işin köçürdim,<br />
Işin ýeme kaçurdum,<br />
Цlьm цtьn iзirdim,<br />
Iзdi эьzi bolup tдrik.<br />
Manysy: Onuň işin bitirdim, hemrahyny, ýagny dostuny gaçyrdym. Ölüm<br />
şerbetini içirdim, ýüzüni bürüşdirip içdi [10,82 sah.].<br />
Bilge erig ezgь tutup, sözün eşit,<br />
Erdemini цgrenibдn yşga süre.<br />
Manysy: Ylymly, akylly adamlara ýagşylyk kylyp, sözlerini diňle. Ylymlaryny,<br />
hünärlerini öwrenip, amala aşyr [10,403 sah.].<br />
VIII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />
Bu эerde oluryp, tabgaз budun tьzeltim [1,25 sah.].<br />
4
Terjimesi: Bu ýerde oturyp, ornaşyp men öz durmuşymy we halkymyň<br />
durmuşyny tabgaç halky bilen bagladym.<br />
VII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />
Bi:rek gъy:zdan aэrylub, цwlerine geldi [8,53 sah.].<br />
Alub bunlary dдlь Gъarзara gitdi [8,57 sah.].<br />
XVIII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />
Maly dьnэд berip, niçe müň gany,<br />
Lagly-jцwahyrdyr bolan mesgeni,<br />
Gitdi goэup köşk, kasry, eýwany...<br />
Barganydan gaэdyp gelдni bolmaz [9,459 sah.].<br />
Magraja (gцk, asman) pygamber зykyban gцrdi o seni [9,463 sah.].<br />
Hal işligiň “-yp, -ip”; “-yban, -ibдn” şekilleri milli dilimiziň ösüşiniň dürli<br />
döwürlerinde ulanylypdyr. Hal işligiň “-yp, -ip” goşulmasy “-yban, -ibдn” şekilinden<br />
ýygy işledilýär.<br />
Hal işligiň “-yp, -ip” şekilini ýerli gepleşiklerde hem görýäris. Meselem:<br />
aэdyv oty:r, biliv aýt, görüv aldym we ş.m. [3,366 sah.].<br />
Ýerli gepleşikleriň görkezgiçleri hem hal işligiň “-yp, -ip” şekiliniň gadym<br />
döwürde dilimizde bolandygyny hem-de janly gepleşik dilinde saklanyp galandygyny,<br />
“-yban, -ibдn” görnüşiniň bolsa, wagtyň geçmegi bilen, kem-kem ulanyşdan<br />
galandygyny subut edýär.<br />
Baýram hanyň şygyrlar diwanynyň dilinde hal işliginiň “-a, -e, -э”<br />
şekillerinden “-э” görnüşi işjeň ulanylypdyr.<br />
Tьrkişynas alymlar “-a, -e” hal işlik şekili gadymky “-kaэ” goşulmasyndan<br />
gelip çykypdyr diýen pikiri orta atýarlar [2,123 sah.].<br />
Baýram hanyň şygyrlarynda seýrek эagdaэda “-a, -e”; “-э” şekilleri hal işligiň<br />
“-maэa, -meэe” ýokluk galypynyň “-maэ, -meэ” gysgalan görnüşine gabat gelýär.<br />
Mysal üçin:<br />
Adymny эar bilmeэ, gaýrydan istär nyşan, Baýram [4,60 sah.].<br />
Hal işligiň “-a, -e”; “-э” şekilleri dürli döwürlere degişli bolan gadymy ýazuw<br />
эadygдrliklerinde hem ulanylýar. Meselem, VIII asyra degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />
Altun эysyg asa keltimiz, Эertis ьgьzьg keзe keltimiz [1,216 sah.]. – (Мы<br />
пришли, пройдя через Алтунскую чернь. Мы пришли, переправясь через реку<br />
Иртыш). Bilge kagan uça bardy [1,216 sah.]. – (Bilge – каган, умирая).<br />
Orta asyrlaryň ahyrlaryna degişli ýazuw ýadygärliginde:<br />
Kadyr alla, meni эetir dermana,<br />
Aglaэ-aglaэ indi geldim amana<br />
Mejnun kibi sдhrada aglaэ-aglaэ gezdigim [7,353 sah.].<br />
XVIII asyra degişli ýazuw ýadygдrliginiň dilinde:<br />
Isteэ-isteэ han hazreti,<br />
Ahyr mekandan aэryldyk [12,20 sah.].<br />
Mysallardan görnüşi ýaly, türkmen diliniň ösüşiniň dürli döwürlerine we<br />
şertlerine garamazdan, hal işliginiň “-a, -e”; “-э” şekilleri ýazuw ýadygärliklerinde<br />
duş gelýär. Türkmen diliniň ýerli gepleşiginde hem hal işliginiň “-a, -e”; “-э”<br />
şekilleriniň gabat gelmegi türkmen diliniň taryhy ösüş ýagdaýlaryny yzarlamaga<br />
mümkinçilik berýär. Meselem:<br />
5
ile vilmedim, göre vildiňmi?<br />
bara vilema:kъ, geзe vilmдgдn,<br />
ede vilmi:mis [3,368 sah.].<br />
Baýram hanyň şygyrlar diwanynyň dilinde hal işligiň “-a, -e”; “-ý” şekiliniň<br />
bolmagy şahyryň dil baýlygyny janly gepleşikden susup alandygyny görkezýär. Hal<br />
işligiň “-a, -e”; “-ý” şekiliniň beýleki ýazuw ýadygärliklerinde gabat gelmegi onuň<br />
diliň ösüşiniň dürli döwürlerinde saklanyp gelendigini görkezýär.<br />
Baýram hanyň şygyrlar diwanynyň dilinde hal işligiň “-aly, -eli” şekiliniň<br />
gadymky “-galy, -geli” görnüşi ulanylypdyr. Bu ýazuw ýadygärliginde hal işligiň<br />
“-galy, -geli” şekiliniň “-geli” görnüşi has işjeň ulanylypdyr. Mysal üçin:<br />
Geэgeli simin teniň üzre gyzyl don, eý kuýaş! [4,36 sah.].<br />
Lybasyn etgeli, eý serwi, hoş hyram gyzyl<br />
Gözümi eýledi gan ýaş bile tamam gyzyl [4,43 sah.].<br />
Gaşyňa tüşgeli, eý serwi, gülgüzar saçyň [4,39 sah.].<br />
Hal işligiň “-galy, -geli” şekili türkmen dilindäki beýleki ýazuw<br />
ýadygärlikleriniň dilinde-de gabat gelýär.<br />
Mysal ьзin, XVIII asyra degişli ýazuw ýadygärliklerinde:<br />
Janandan aэrylgaly mдhnetge batyp galdym [6,51 sah.].<br />
Tende janym algaly kast ile çykdyň şanyma [13,38 sah.].<br />
Jismi-janym gitgeli, zerre mydarym galmady [6,65 sah.].<br />
Hal işligiň “-galy, -geli” şekili ýazuw däbe eýerilip ýazylan hal işligiň<br />
goşulmasy hasaplanýar. Biziň pikirimizçe, hal işligiň “-galy, -geli” şekiliniň şol<br />
döwürlerde janly gepleşik dilinde-de ulanylan bolmagy mümkin.<br />
Umuman, Baýram hanyň diwanynyň dili Hindistanda XVI asyrda türkmen<br />
diliniň ösüşini we kämilleşişini yzarlamaga mümkinçilik berýär. Şonuň ýaly-da<br />
şahyryň diwanynyň diliniň türkmen diliniň aýrylmaz bir bölegi bolup durýandygyny<br />
subut edýär.<br />
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />
Ylym we tehnika baradaky ýokary geňesiň<br />
Magtymguly adyndaky<br />
Dil we edebiýat instituty<br />
Kabul edilen wagty<br />
2007-nji ýylyň<br />
25-nji ýanwary<br />
EDEBIÝAT<br />
1. Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VIII века.<br />
Алмата, 1971.<br />
2. Annanurow A. Türkmen dilinde hal işlik formalary. A., 1974.<br />
3. Amansaryýew J. Türkmen dialektologiýasy. A., 1970.<br />
4. Baýram han. Türkmen diwany. A., 2000.<br />
5. Baýram han. The persian and türki divans of Bayram khan, khan-khanan. Calcutta, 1910.<br />
6. Dessanlar. A., 1982.<br />
7. Görogly. A., 1990.<br />
8. Kitaby dädem Gorkut. A., 1995.<br />
9. Magtymguly. Saýlanan goşgular. A., 1976.<br />
6
10. Махмуд Кашгарий. Девону луготит турк. Ташкент, I, 1960.<br />
11. Myrat Talyby. Saýlanan eserler. A., 1963.<br />
12. Seýdi. Saýlanan eserler. A., 1959.<br />
13. Şabähram. A., 1966.<br />
О.Нурыева<br />
ДЕЕПРИЧАСТНЫЕ ФОРМЫ В ДИВАНЕ БАЙРАМ ХАНА<br />
Известный туркменский поэт Байрам хан, служивший при дворе правителя<br />
Могольского государства Захиреддин Мухамед Бабур, Байрам хан всячески<br />
содействовал развитию туркменского языка, литературы, музыки на индийской земле.<br />
Сам он хорошо владел арабским и персидским языком, а также урду. Среди дошедших<br />
до нас произведений Байрам хана широко известен его диван “Тhe Persian and Turki<br />
divans of Bayram Khan, Khan-Khanan”, изданный в 1910 году в Калькутте английским<br />
учёным Денисоном Россом.<br />
Диван включает в себя стихотворения Байрам хана на персидском и<br />
туркменском языках. Туркменские стихи поэта дают нам возможность проследить<br />
особенности исторического развития туркменского языка.<br />
Анализ языка дивана представляет нам важные сведения по морфологии<br />
туркменского языка. Нередки в нём и деепричастные формы. Чаще всего<br />
употребляются деепричастные формы на -yp/-ip, а также этимологически<br />
взаимосвязанные с ними формы на -yban/-ibän.<br />
При употреблении деепричастных форм на -уp/-ip и -yban/-ibän учитываются<br />
принципы губного сингармонизма. Помимо вышеуказанных форм в диване<br />
встречаются и формы на -a/-e/-ý и -galy/-geli.<br />
Все эти деепричастные формы сохранены в письменных памятниках,<br />
созданных до и после дивана Байрам хана.<br />
O.Nuryyeva<br />
ADVERBIAL PARTICIPLE FORMS IN BAYRAM KHAN’S DIVAN<br />
A famous Turkmen poet Bayram Khan who lived at the period of Zahireddin<br />
Muhammed Babur and served him, has made a great contribution to the development of<br />
Turkmen language, literature, music in Indian. He Knew Arabian, Percian and Urdu<br />
languages. His divan “The Persian and Turki divans of Bayram Khan, Khan-Khanan” was<br />
published in 1910 in Kalkutta by the English scholar Denisson Ross.<br />
This book includes the poems of Bayram Khan in Percian and Turkmen language.<br />
Turkmen poems of the poet give us the opportunity to trace the peciliarities of historical<br />
development of Turkmen language and reveal important information on morphology of the<br />
Turkmen language. Thus, adverbial participle forms with -yp/-ip, as well as etimologically<br />
correlated forms with -yban/-ibän are used rather often.<br />
Deep synharmony defines the usage of adverbial participle forms in -yp/-ip and<br />
-yban/-ibän. Besides the above-mentioned forms the forms with -a/-e/-ý and -galy/-geli are<br />
also met in the divan.<br />
All these adverbial participle forms may be revealed in written monuments created<br />
before and after Bayram Khan’s divan.<br />
7
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
A.Sцэegowa<br />
1918-NJI ÝYLDA “DAŇ ÝYLDYZY” GAZETINDE ÇAP EDILEN<br />
“TÜRKMEN GYZY” GOªGUSY HAKYNDA<br />
“Türkmen gyzy” goşgusynyň taryhyny öwrenmek üçin şu aşakdaky üç<br />
meseläniň üstünde aэry-aэrylykda durup geзmek maksadalaэykdyr.<br />
1-nji mesele: “Daň ýyldyzy” gazeti. Bu ugurda edilen iºlerden belli bolºuna<br />
görä, gazet ilki 1918-nji ýylyň güýzünde, soňra 1920-nji ýylyň başky üç aýynda<br />
Aşgabatda türkmen jedit ýazuwynda çap edilip ýaýradylan ilkinji döwürleýin<br />
neşirleriň biridir. Biziň günlerimize 1918-nji ýylyň 10-njy sentэabrynda çykan ýekeje<br />
sany gelip ýeten “Daň ýyldyzyna” sowet döwründe “ak gwardiýaçylar,<br />
es-er-menşewistik dönükler we buržuaz milletçiler tarapyndan partiýasyz neşir diýen<br />
perde astynda çykarylan tüýs kontrrewolýusion äheňli” gazet hökmünde baha<br />
berilmegi onuň bolşewikler tarapyndan öňe sürlen synpylyk эolundan gitmдn, eýsem<br />
öňden gelýän millilik ýörelgelerini dowam etdirendigi sebäplidir. Meselem, gazetde<br />
“Taryhymyzdan”, “Edebiýat” ýaly bölümler bolup, olarda “Oguznamalardan”<br />
bölekler, Magtymgulynyň şygyrlary, türkmen halkynyň taryhyna degişli rowaýatlar<br />
çap edilipdir [1].<br />
Bar bolan maglumatlary deňeşdirip, “Daň ýyldyzy” gazetiniň 1918-nji ýylda<br />
Zakaspide Oraz serdaryň (Gökdepe urşunyň gahrymanlarynyň biri Dykma serdaryň<br />
ogly) başlyklygynda döredilip, gysgawagtlaэyn dowam eden musulman (türkmen)<br />
hökümeti tarapyndan, 1920-nji ýylda bolsa RK(b)P-niň musulman (türkmen) býurosy<br />
tarapyndan neşir edilendigini anyklamak bolar.<br />
Sowat öwretmegiň jeditçilik usuly esasynda döredilen ilkinji türkmen<br />
harplyklarynyň we başga-da ençeme okuw kitaplarynyň awtory Alyşbek Alyýew [5]<br />
tarapyndan rejelenen (redaktirlenen) “Daň ýyldyzy” gazetiniň ýokarda görkezilen<br />
sanynda “Gyzlar” atly goºgy okyjylara hödürlenipdir, emma ony kimiň ýazandygy<br />
görkezilmändir.<br />
2-nji mesele: “Türkmen gyzy” (“Gyzlar”) goºgusy. Bu эerde эaэ<br />
iзinde эazylan “Gyzlar” sözi goºgynyň gazetde çap edilendäki goэlan adydyr.<br />
Eseriň näme üçin iki atlydygy barada aşakda, üçünji meselä geçenimizde,<br />
gürrüň ederis. Jemi 7bentlik goşgynyň başky 3 bendi ýokarda salgylanylan<br />
kitapda berlipdir [1]. Biz soňky 4 bendi hem arap hatyndan häzirki ýazuwymyza<br />
geçirip, goşgyny 1918-nji ýyldan soň ilkinji gezek tutuşlygyna okyjylaryň<br />
dykgatyna ýetirýäris:<br />
8
Göter perdäňi ýüzüňden,<br />
Göwnüň geçmesin özüňden,<br />
Aýlansam gara gözüňden,<br />
Eэ, türkmeniň gözel gyzy!<br />
Hьrriэet hem bolar size,<br />
Ýaş degmesin gara göze,<br />
Gulak salyň uşbu söze,<br />
Eэ, zehinli türkmen gyzy!<br />
Hünär köpdür, gyzlar, sizde,<br />
Hiз ynsap эok asyl bizde,<br />
Okap geziň açyk ýüzde,<br />
Keэijegim, tьrkmen gyzy!<br />
Kän pikirler bar başyňda,<br />
Niçe güller gözýaşyňda,<br />
Äre satarlar ýaşyňda,<br />
Eэ, bahaly türkmen gyzy!<br />
Musulmanlyk parzyn bolan,<br />
Sizi taºlap, özi gezen,<br />
(ªu setiri okap bolmady – A.S.)<br />
Gözi ýaşly türkmen gyzy!<br />
Gara günler gider sizden,<br />
Ryza bolarsyz siz bizden,<br />
Эaz gьnleri эeter yzdan,<br />
Eэ, gunça dek türkmen gyzy!<br />
Size hukuk köp garanda,<br />
Muny sцzlдrler her эanda,<br />
Armanyň galmaz hiç ýanda,<br />
Her ýaşasa, türkmen gyzy!<br />
Görnüşi ýaly, goşgy türkmen edebiýatynyň taryhynda nusgawy döwri<br />
tamamlanandan soň, ýüze çykan jeditçilik akymynyň [6,7] ruhunda ýazylypdyr.<br />
Ondaky duýgy-düşünjeler Muhammetguly Atabaý oglunyň şondan üç ýyl çemesi öň<br />
“Ruzname-ýi mawera-ýi bahr-i Hazar” gazetinde çap edilen makalalarynda öňe sürlen<br />
pikirler bilen utgaşyp gidýär [3,4].<br />
3-nji mesele: “Türkmen gyzy” goşgusynyň awtory. Görnükli galamgär we<br />
şahyr Allaýar Çüriýew 1988-nji эylda Aºgabat ºäherini etekläp oturan Köºi<br />
obasyndaky 15-nji orta mekdebiň ýaşuly mugallymy Meret Myradowdan bizi<br />
gyzyklandyrýan meselä degişli şeýle maglumatlary ýazyp alypdyr [2].<br />
9
“Biz Halmyrat Sähetmyradowyň düzen goşgularyny aýdym edip aýdýardyk.<br />
Onuň “Gumdaky baýlar” atly goşgusyny ýaşuly nesliň häzirem bilmeýäni ýokdur.<br />
Onuň “Türkmen gyzy” goşgusy:<br />
Göter perdäňi ýüzüňden,<br />
Göwnüň geçmesin özüňden,<br />
Aýlansam gara gözüňden,<br />
Eэ, türkmeniň gözel gyzy!<br />
diýen setirler bilen başlanýardy. Onuň “Türkmen ogly” goşgusynyň hem iki setiri<br />
эadymda:<br />
Türkmen ogly, batyrlykda çykar adymyz,<br />
Ata-baba kärimizdir, dakyn gylyjyň, ýör urşa”.<br />
Biziň pikirimizçe, ýaºuly mugallym Meret Myradowyň bu ýatlamasyndaky<br />
“Türkmen gyzy” goşgusyndan mysal getirilen ýokarky bent bilen “Daň ýyldyzy”<br />
gazetinde çap edilen “Gyzlar” goşgusynyň birinji bendiniň sözme-söz deň gelmegi<br />
ol ikisiniň aslynda ºol bir eserdigini, awtorynyň hem Halmyrat Sähetmyradowdygyny<br />
aэtmaga doly esas berэдr. Gazetdäki goşgynyň her bendiniň soňky setiriniň “türkmen<br />
gyzy” diэen sцzler bilen tamamlanmagy, munuň üstesine, ºol ºahyryň “Türkmen<br />
ogly” atly şygrynyň hem bolmagy biziň söhbetini edýän goşgymyzyň hakyky adynyň<br />
gazetdäki эaly”Gyzlar” dдl-de, “Türkmen gyzydygyna” şek-şübhe goýmaýar. Ýeri<br />
gelende aýtsak, “Türkmen ogly” şygryndan mysal getirilen ýokarky iki setir<br />
1914–1918-nji ýyllaryň I Jahan urºunda duºmana garºy mert durmak üçin Watany<br />
goramaga çagyryºdyr.<br />
Indi bolsa 1898-nji ýylda Köşi obasynda dünýä inen we öz döwründe эokary<br />
partiэa hem-de dцwlet wezipelerini eэelän, 1938-nji эylda bolsa “milletçi”, “halk<br />
duºmany” hökmünde nähak günä ýöňkelip эok edilen Halmyrat Sähetmyradowyň<br />
bary-эogy 40 эyla зeken ömür ýolunyň ylym-bilim, žurnalistika, çeper döredijilik<br />
bilen baglanyşykly taraplaryna gysgaça seredip geçeliň. Çünki olar biziň<br />
makalamyzda gozgalan meseleleri aэdyňlaşdyrmakda goşmaça delil bolup biler.<br />
H.Sähetmyradow ilki Köşi obasyndaky ýerli mekdebi, soňra şol ýerdäki<br />
bagbançylyk mekdebini gutaryp, 1914–1917-nji ýyllarda Daşkent şäherindäki<br />
mugallymçylyk seminarisinde bilim aýlar. Türkmenistana dolanyp gelip, Köşüdäki<br />
özüniň gutaran bagbançylyk mekdebinde mugallym bolup işe başlaýar. Onuň<br />
terjimehalynda 1919–1920-nji ýyllarda RK(b)P-niň Aşgabat şäher musulman<br />
(türkmen) býurosynyň agzasy, Aşgabat (häzirki Ahal) welaýat bilim bölüminiň<br />
müdiri, welaýat gazetiniň redaktory wezipelerinde işländigi barada maglumatlar bar.<br />
Şu we käbir beýleki maglumatlar 1918-nji ýylda çykarylan “Daň ýyldyzy” gazeti<br />
bilen ýakyn aragatnaşyk saklan H.Sähetmyradowyň 1920-nji ýylda gazet täzeden<br />
dikeldilende, onuň redaktory bolup işländigi barada netijä gelmäge esas berýär.<br />
1922–1924-nji эyllarda Orta Aziýa döwlet uniwersitetiniň talyby bolan<br />
H.Sähetmyradow şol bir wagtyň özünde uniwersitetiň türkmen ýaşlarynyň okaýan<br />
10
taýýarlyk bölüminiň propektory wezipesini hem ýerine ýetiripdir. Ol Daşkent<br />
şäherinde 1922-nji ýylyň 17-nji aprelinde iºe baºlan Türkmen bilim düzümini<br />
döredenleriň biridir. Düzümiň agzalarynyň tagallasy bilen taryhda ilkinji gezek ene<br />
dilimizde taýýarlanylan “Türkmen ili” atly žurnalyň birinji sany 1922-nji ýylyň<br />
31-nji maэynda öz okyjylaryna gowuşýar. Tьrkmen dilindдki ilkinji ћurnal bolan bu<br />
dцwürleýin neşiriň sahypalarynda H.Sähetmyradow özüniň döreden goşgularyny we<br />
beýleki eserlerini okyjylara hödürläp durupdyr. Mysal üçin, žurnalyň birinji sanynda<br />
onuň “Mekdep” atly goşgusy çap edilipdir.<br />
Netije we umumy jemleme. 20 ýaşly şahyr ýigit Halmyrat Sähetmyradowyň<br />
1918-nj ýylyň 10-njy sentýabrynda “Daň ýyldyzy” gazetinde “Gyzlar” ady bilen çap<br />
edilen goşgusy özüniň hakyky “Türkmen gyzy” ady bilen 70 ýylyň dowamynda halk<br />
arasynda (onuň dilden aýdylyp ýörlen nusgasynyň bir bendi 1988-nji эylda эazylyp<br />
alnypdyr) meºhur bolup gelipdir. Munuň özi XX asyr türkmen edebiýatyna degişli<br />
çeper eserleriň, öň hasap edilişi ýaly, 20-nji ýyllarda däl-de, eýsem 10-njy ýyllarda<br />
“Ruzname-ýi mawera-ýi bahr-i Hazar”, “Daň ýyldyzy” ýaly gazetleriň sahypalarynda<br />
peýda bolup ugrandygynyň köpsanly mysallarynyň biridir. Olary ýüze çykarmak,<br />
öwrenmek hem-de ylmy dolanyşyga girizmek işi häzirki Beýik Galkynyşlar we täze<br />
özgertmeler döwründe edebiýatçy alymlaryň öňünde duran wajyp wezipeleriň<br />
hataryna degişlidir.<br />
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky<br />
Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň<br />
Magtymguly adyndaky<br />
Dil we edebiэat instituty<br />
Kabul edilen wagty<br />
2008-nji ýylyň<br />
10-njy sentэabry<br />
EDEBIЭAT<br />
1. Beэik tьrkmen ruhunyň dürdäneleri. Aşgabat: Ylym, 2001.<br />
2. Зьriэew A. Ýüregiň emri bilen. Aşgabat: Magaryf, 1989.<br />
3. Muhammetguly Atabaэ ogly. Täze çykan türkmen okuwy // Ruzname-эi mawera-эi<br />
bahr-i Hazar, 1915-nji ýylyň 23-nji эanwary.<br />
4. Muhammetguly Atabaэ ogly. Türkmen aýallarynyň zehini // Ruzname-эi mawera-эi<br />
bahr-i Hazar, 1915-nji 17-nji marty.<br />
5. Nazarow A. Alyşbek Alyýewiň hyzmatlary // Edebiэat we sungat, 1989-njy ýylyň<br />
21-nji iэuly.<br />
6. Sцэegowa A. Edebiýatyň ösüş taryhynda jeditçilik döwri hakynda // Türkmenistanda<br />
ylym we tehnika, №3, 1999.<br />
7. Sцэegowa A. Jeditçiler we gadymçylar: Garaэyºlaryň çaprazlygy // Türkmenistanda ylym<br />
we tehnika, №4, 2000.<br />
11
А.Соегова<br />
О СТИХОТВОРЕНИИ “ТУРКМЕН ГЫЗЫ”, ОПУБЛИКОВАННОМ В<br />
ГАЗЕТЕ “ДАНГ ЙЫЛДЫЗЫ” В 1918 ГОДУ<br />
Газета “Данг йылдызы” (“Утренняя звезда”), издававшаяся в Ашхабаде на<br />
туркменском языке осенью 1918 года и первые три месяца 1920 года, по своим<br />
идейным взглядам относилась к первым в Туркменистане периодическим изданиям<br />
национального характера. К сожалению, до наших дней дошел единственный<br />
экземпляр, изданный 10 сентября 1918 года. На страницах этого номера наряду с<br />
другими материалами под названием “Гызлар” (“Девушки”) опубликовано<br />
стихотворение. Состоит оно из 7 четверостиший. Сведения об авторе стихотворения<br />
в газете отсутствуют. По своему духу и содержанию стихотворение принадлежит к<br />
числу произведений, которые были созданы в джадитском (новаторском) периоде<br />
развития туркменской литературы.<br />
В результате сравнительного изучения материалов, изданных в последние годы,<br />
в частности, данных, содержащихся в книге А.Чуриева, нами установлено, что<br />
автором упомянутого стихотворения является молодой поэт Халмурад Сахетмурадов<br />
(1898-1938) – представитель джадитского течения в литературе. Его произведения<br />
печатались и в других изданиях того периода, в частности, с его стихотворением<br />
“Мекдеп” (“Школа”) читатели ознакомились на страницах первого туркменского<br />
журнала “Туркмен или” (“Туркменский народ”) в 1922 году. В статье впервые<br />
воспроизведен полный текст стихотворения Х.Сахетмурадова, изданного в выше<br />
упомянутом номере газеты “Данг йылдызы”. Также установлено первоначальное<br />
название стихотворения “Туркмен гызы” (“Девушка-туркменка”).<br />
A.Soyegova<br />
ABOUT “TURKMEN GYZY” POEM, PUBLISHED IN “DANG YYLDYZY”<br />
NEWSPAPER IN 1918<br />
The newspaper “Dang yyldyzy (“Morning star“) published in Ashgabat in Turkmen<br />
language in autumn 1918 and in first three months of 1920 was one of first periodicals of<br />
national character in Turkmenistan. Unfortunately, new we have only one copy of this<br />
newspaper published on September 10 1918, where a poem “Gyzlar” (“Girls”) consisting<br />
of 7 quatrains was published without any information about the author of the poem.<br />
According to its spirit and content created in jadid (new) manner and period of Turkmen<br />
literature.<br />
In the result of comparative study of materials published last years and the poem was<br />
information of A.Churiyev, we may ascertain that the author of the mentioned poem is a<br />
young poet of that time Halmyrat Sдhetmyradov (1898-1938) – a representative of jadid<br />
(new) trend literature. His works had been published in other periodicals of that of the<br />
readers may remember his poem “Mekdep” (“School”) time on the pages of the first<br />
Turkmen journals “Turkmen ili” (“Turkmen people”) of 1922. This article gives a complete<br />
text of H.Sдhetmyradov’s poem published in the above-mentioned number of “Dang<br />
yyldyzy” newspaper the original name of the poem was “Turkmen gyzy” (“A Turkmen<br />
girl”).<br />
12
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
A.Gurbanow, L.N.Gurbanowa<br />
DAŞARY ÝURT DILLERI BOÝUNÇA SAPAKLARDA EMELI<br />
GEPLEŞIK ÝAGDAÝLARYNY DÖRETMEGIŇ KÄBIR MESELELERI<br />
Эaşlarymyzyň эokary derejede bilim-sowat, edep-terbiэe almaklaryny, hьnдrli<br />
bolmaklaryny gazanmak, olary ylym-bilime hцweslendirmek, halallyk, ahlaklylyk,<br />
agzybirlik, watanзylyk ruhunda terbiэelemek эurdumyzda alnyp barylэan ähli<br />
özgertmelerimiziň özenidir. Şonuň üçin hem Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistan<br />
Watanymyzy mundan buэana-da цsdьrmдge, bilim ulgamyny dьэpli цzgertmдge we<br />
kämilleşdirmдge, эaşlara berilэдn bilim-terbiэäniň dünэд bilim derejesine laэyk<br />
bolmagyny gazanmaga, mugallymlary цsьp gelэдn nesillerimiziň bilim-terbiэe işine<br />
has-da hцweslendirmдge, olaryň эaşaэyş-durmuş, iş şertlerini gowulandyrmaga, şeэle<br />
hem talyp эaşlarymyzyň ylym-bilim almaga işjeň gatnaşmaklaryny gazanmaga<br />
Hormatly Prezidentimiz ähli şertleri döretdi.<br />
Bilim ulgamy adamzat ösüşinde öňe sürülэän ugurlaryň iň esasylarynyň biridir.<br />
Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow эurduň baştutany wezipesine<br />
geçen günlerinden başlap bilim-ylym meselelerine aэratyn ьns berэär. Hormatly<br />
Prezidentimiz Türkmenistanyň bilimini, ylmyny dünэäniň ösen döwletleriniň<br />
derejesine эetirmek we dьnэд tejribesini цwrenmek meselelerini öňe sürdi.<br />
Şu nukdaэnazardan Amerikanyň Birleşen ştatlarynda daşary эurt dillerini<br />
okatmagyň usulyэetine gцz aэlalyň. Garward uniwersitetiniň professory Jorj Tiknor<br />
Amerikada iň görnükli usulyэetçileriň biri hasaplanэar. Ol özüniň uşulyэet<br />
garaэyşlaryny Boston şäheriniň uniwersitetinde diňleэjileriň öňünde beэan edipdir.<br />
J.Tikner daşary эurt dilini öwretmek üçin emeli gepleşik эagdaэyny döretmegiň<br />
zerurdygyny belläpdir. Tanymal alym dьrli эaşdaky, basganзakdaky we dьrli<br />
derejedдki taээarlygy bolan çagalar üçin birmeňzeş (birhili) usulyň эerlikli<br />
bolmajakdygyny nygtap görkezdi. J.Tikner grammatikanyň we sözlükleriň garşysyna<br />
çykyş etmek bilen, 6-7 эaşly çagalar üçin diňe aňsat эazylary (текстлери) okamagyň,<br />
terjime etmegiň we эat tutmagyň peэdaly boljakdygyny subut etdi.<br />
Gцrnьkli usulyэetзi эaş çagalar üçin alynэan эazylaryň örän эцnekeэ<br />
bolmalydygyny maslahat beripdir. J.Tikner uly эaşly adamlar tarapyndan daşary эurt<br />
dilleriniň öwrenilmeginiň aэratynlygyna hem uly ьns beripdir. Ol bu эaşdaky<br />
adamlara grammatikany oňat öwrenmegi, köpräk эazmagy we terjime etmegi teklip<br />
edipdir.<br />
Häzir hem Amerikanyň Birleşen ştatlarynda daşary эurt dilini öwretmekde<br />
emeli gepleşik эagdaэlaryny dцretmдge uly ьns berilэar. Atlanta şäherinde bolup<br />
geçen ylmy-amaly maslahatda köp adamlar emeli gepleşik эagdaэlaryny döretmegiň<br />
we okadyş usulynyň üstünde durup geçdiler.<br />
13
Troy dцwlet uniwersitetinde grammatika, fonetika sapaklary, kцplenз, emeli<br />
gepleşik эagdaэlaryny döretmegiň üsti bilen geçirilэär. Meselem, işligiň şert şekilini<br />
düşündirenlerinde oэunjaklardan зatryk gurup, kiзijek adamlary hem зatrykda goэup,<br />
sцzlem dьzmдni emeli эagdaэlaryň üsti bilen öwredэдrler. Her talyby зatrykda dьrli<br />
эagdaэlarda goэup, birnдзe sцzlemler dьzэärler. Bu usulyň ähmiэeti uly. Talyplar<br />
emeli gepleşik эagdaylarynyň üsti bilen grammatiki hadysany özleşdirэдrler. Olar<br />
цwrenilen grammatikanyň dьrli эagdaэlarda ulanyp boljakdygyna gцz эetirэдrler.<br />
Emeli gepleşikleriň dürli görnüşleri bolup biler:<br />
– dialog gepleşigi;<br />
– monolog gepleşigi.<br />
Bu gepleşikleriň aşakdaky mowzuklary bolup biler:<br />
Цэde.<br />
Kitaphanada.<br />
Naharhanada.<br />
Telefon gepleşigi.<br />
Howa menzilinde.<br />
Myhmanhanada we ş.m.<br />
Emeli gepleşik эagdaэyny dцretmek usulynyň Türkmenistanyň orta<br />
mekdeplerinde, эöriteleşdirilen we эokary okuw mekdeplerinde iňlis dilini<br />
цwretmekde дhmiэeti uludyr.<br />
Iňlis dilini öwrenэän talyplaryň we okuwçylaryň gepleşik endiklerini<br />
ösdürmekde fonetikanyň ähmiэeti hem möhümdir. Geliň, fonetiki gönükmeleriň<br />
üstünde durup geçeliň. Fonetiki gönükmeleri iki topara bölüp bolar:<br />
1. Diňlemek üçin niэetlenen gцnьkmeler.<br />
2. Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmeler.<br />
1. Diňlemek üçin niэetlenen gцnьkmeler.<br />
Diňlemek üçin niэetlenen gönükmeler okuwçylara daşary эurt diliniň seslerini,<br />
ses birikmelerini, дheňlerini tanamak we tapawutlandyrmak endiklerini цwredэär.<br />
Şondan soň okuwçylar, talyplar sözleri we sözlemleri diňläp, olaryň manysyna<br />
düşünip başlaэarlar.<br />
Diňlemek üçin niэetlenen gönükmeleriň şu aşakdaky görnüşlerini görkezmek<br />
bolar:<br />
– Aэdyljak sesleriň arasynda öwrenilэдn tдze sesi eşideniňizde eliňizi galdyryň.<br />
– Okaljak sözleri diňläň. Içinde täze ses bar bolan söz aэdylanda eliňizi<br />
galdyryň.<br />
– Okaljak sözlemleri diňläň. Olaryň içinde sorag, habar sözlemlerini<br />
tapawutlandyryň.<br />
– Aэdyljak sözleriň içindäki iki basymly sözleri tapyň.<br />
– Эazydaky basym düşэän sözleriň aşagyny çyzyň.<br />
– Eşidэän sözlemleriňizde dyngy belgileriň bar эerlerini dik çyzyklar bilen<br />
belläň.<br />
– Sцzlemde эokary galэan äheň bilen aэdylэan sözüň aşagyny çyzyň.<br />
14
– Eşiden sesiňizi transkripsiэada эa-da harp görnüşinde эazyň.<br />
– Eşiden sözleriňizde näçe bogun bardygyny aэdyň.<br />
– Eliňizdäki эazynyň içinden mugallymyň aэdan sözüni tapyň.<br />
– Aэratynlykda aэdylan seslerden sцz эasaň we ony эazyň.<br />
2. Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmeler.<br />
Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmeler эerine эetirilende, kцpзьlik bolup<br />
gaэtalamak (хор) işine uly orun degişlidir. Fonetik türgünleşik hökmünde geçirilэän<br />
gönükmeleriň arasynda goşgulary, kiçijek dialoglary, hekaэajyklary эat tutup aэtmak<br />
эaly işler gabat gelэдrler. Aэtmak ьзin niэetlenen gцnьkmelerden, esasan, şu<br />
aşakdakylary bellemek bolar:<br />
– Mugallymyň aэdan seslerini (sözlerini) onuň yzy bilen gaэtalaň.<br />
– Galdyrylan sözi goşup, aэdylan sцzlemi gaэtalaň.<br />
– Dialogy iki bolup sesli okaň.<br />
– Зekimli we зekimsiz sesleri iki topara bцlьp эazyň we olary sesli okaň.<br />
– Mugallymyň aэdan sцzьndдki sesleri aэratynlykda aэdyp beriň.<br />
– Eşiden sesleriňiziň içindäki зekimli we зekimsiz sesleri aэdyp beriň.<br />
– Elipbiэiň hemme harplaryny aэdyň.<br />
– Eşiden sözleriňizi bogunlara bölüp aэdyň.<br />
– Diktoryň aэtjak sцzlerini diňläň we içinde täze öwrenilen sesler bolan sözleri<br />
iki gezek gaэtalaň.<br />
– Esasy we ikinji derejeli basymlary bolan sözleri diktoryň yzy bilen gaэtalaň.<br />
– Eşiden sesleriňizden söz эasap aэdyň.<br />
– Ýat tutan goşgularyňyzdan birini labyzly aэdyp beriň.<br />
– Magnitafonda eşitdiriljek goşgyny (эazyny, dialogy) эat tutup aэdyp beriň.<br />
Diňlemek we aэtmak ьзin niэetlenen gönükmeler daşary эurt dilini<br />
цwrenэänleriň sesleri, sцzleri, sцzlemleri dogry aэtmagyna uly kцmek edэдr.<br />
Alabama ştatynyň Troy uniwersitetinde hem fonetiki gönükmeleriň birnäçe<br />
görnüşleri okyjylara hödürlenэдr. Talyplar эöriteleşdirilen barlag-tejribe otaglarynda<br />
kompэuterleriň üsti bilen disketlere эazylan gцnьkmeleri işleэдrler. Mugallym bolsa<br />
talyplaryň эumuşlary эerine эetirişlerini Internetiň üsti bilen barlap, düzediş berэдr.<br />
Fonetiki oэunlara Boston uniwersitetiniň alymy professor J.Tikner hem aэratyn<br />
ьns berэär. Onuň pikirine görä, oэunlaryň üsti bilen berilэдn bilimleri talyplar has<br />
эeňil, gowy kabul edэär we olaryň aňynda kop wagtlap durэar.<br />
Biz öz sapaklarymyzda şu aşakdaky fonetik oэunlary ulanэarys we okyjylara<br />
hцdьrleэдris. Sapakda oэunlary has netijeli guramak ьзin bolsa mugallym birnдзe<br />
talaplary berjaэ etmelidir.<br />
1. Her bir didaktiki oэun oэunjaga цwrьlmдn, anyk amaly we terbiэeçilik<br />
maksatlaryň amala aşyrylmagyna эardam etmelidir. Mugallym bolsa oňa ykjam<br />
taээarlanmalydyr.<br />
2. Geзirilэдn oэunlar we эaryşlar okuwçylaryň эaş aэratynlyklaryna,<br />
okatmagyň degişli döwrüne (basganзagyna) gabat gelmelidir.<br />
3. Oэunlar sapakda esasy orny eэelemän, olar öňde goэlan baş maksadyň<br />
15
amala aşyrylmagyna serişde bolup hyzmat etmelidir. Oэunlar bir sapagyň dowamynda<br />
3-5 minutdan artyk bolmaly däldir.<br />
4. Geзirilэдn oэunlara synpyň ähli okuwçylarynyň işjeň gatnaşmagy nazarda<br />
tutulmalydyr.<br />
5. Mugallym her bir geзirilэдn oэnuň maksatlaryny we düzgünlerini<br />
okuwçylara aэdyň düşündirmelidir.<br />
Fonetik oэunlaryň esasy maksady daşary эurt diliniň seslerini, basymlaryny we<br />
beэleki hadysalaryny öwrenmegi kämilleşdirmekden ybaratdyr. Fonetik oэunlaryň şu<br />
asakdaky görnüşlerini nusga hökmünde görkezmek bolar.<br />
“Kцp mysal tapmak” oэny.<br />
Bu oэny sapagyň başlangyç döwründe geзirmek maslahat berilэдr. Okuwзylar<br />
sapakda oturyşlaryna laэyklykda iki эa-da ьз topara bцlьnэдrler. Mugallym kynlyk<br />
bilen aэdylэan sesleriň birini эa-da birnдзesini tagtada эazэar. Okuwçylar bolsa,<br />
gezekili-gezegine şol sese degişli sözleri mümkin boldugyça köpräk эazэarlar we<br />
sesli okaэarlar. Tд okuwзylar mysal tapmasyny bes edэдnзeler oэun dowam edэдr.<br />
Haэsy topar эa-da okuwзy kop mysal aэtsa we эalňyşsyz эazsa, şol hem эeňiji<br />
bolэar.<br />
“Kim kцp bilэдr oэny.<br />
Bu oэny ortaky we эokary synplarda geзirmek gowy netije berэдr. Oэun<br />
geçirmezden birnäçe gün öň mugallym okuwçylara goşgulary paэlap berэдr эa-da<br />
olaryň haэsy çeşmelerden alnyp öwrenilmelidigini salgy berэär. Bellenilen güne çenli<br />
okuwçylaryň hemmesi olary эat tutэarlar. Oэun geзirilende mugallym okuwзylary<br />
toparlara bolэar. Toparlaryň haэsysy goşgulary kop we эalňyşsyz aэtsa, şol hem<br />
эeňiji bolэar.<br />
Bu usullar Dцwletmдmmet Azady adyndaky Tьrkmen milli dьnэä dilleri<br />
institutynda daşary эurt dillerini öwretmegiň milli we dünэä tejribesiniň esasynda<br />
döredilen. Bu usul sapaklarda ьstьnlikli ulanylэan sцzleэiş usulyýetiniň, эagny hünär<br />
dilini öwretmegiň usulyэetiniň esasy usullarynyň biri bolup durэar. Olar talyplaryň<br />
daşary эurt dillerinde sцzleэiş endiklerini ösdürmekde netijeli ulanylэar we talyplaryň<br />
öwrenэдn dillerinde suwara gьrlemegine uly эardam edэдr.<br />
Döwletmämmet Azady adyndaky<br />
Türkmen milli dünýä dilleri instituty<br />
Kabul edilen wagty<br />
2008-nji ýylyň<br />
23-nji iýuny<br />
А.Гурбанов, Л.Н.Гурбанова<br />
СИТУАЦИИ В ОБУЧЕНИИ СТУДЕНТОВ ИНОСТРАННЫМ ЯЗЫКАМ<br />
Современная политика в области образования проводимая под руководством<br />
Президента Туркменистана нацелена на поднятие уровня его развития до мировых<br />
стандартов через изучение и усвоение международного опыта. Существуют разные<br />
точки зрения на методику преподавания иностранных языков.<br />
В данной статье даются рекомендации по использованию в процессе обучения<br />
16
фонетических упражнений двух типов: фонетических упражнений для слушания и<br />
фонетических упражнений для говорения.<br />
Подобные упражнения по фонетике используются в университете Трой, штат<br />
Алабама, США. Упражнения записываются на дискету. Преподаватель контролирует<br />
выполнение заданий студентами через интернет.<br />
Для развития логического мышления и навыков устной речи на занятиях по<br />
английскому языку полезно использовать фонетические игры. Что касается обучения<br />
студентов иностранным языком, то в ряде стран популярен метод ускоренного<br />
ситуативного обучения.<br />
При проведении фонетических игр преподаватели должны соблюдать<br />
следующие требования:<br />
Игры должны соответствовать уровню обучения, не должны являться основной<br />
целью занятия, а их продолжительность не должна превышать 3-5 минут.<br />
A.Gurbanov, L.N.Gurbanova<br />
SITUATIONS IN TEACHING STUDENTS FOREIGN LANGUAGES<br />
The new educational policy pursued under the leadership of the President of<br />
Turkmenistan is aimed at raising of the level of its development up to the world standards<br />
through studying of the international experience.<br />
There are different methods of teaching of foreign languages.<br />
As to teaching English the method of accelerated situational training is popular in<br />
many countries of the world.<br />
Two types of phonetic exercises are given in this article: phonetic exercises for<br />
listening and phonetic exercises for pronouncing.<br />
The article contains recommendations for the use of phonetic games at the English<br />
classes. Some requirements for the teachers are described:<br />
• the game should correspond to the level of the study;<br />
• the game should not be the main aim of the lesson;<br />
• duration of the game should not be more than 3-5 minutes.<br />
17
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
S.A.Pleskanowskaýa, D.A.Amanmyradowa, A.P.Patyşagulyýew<br />
DEMALYŞ ÝOLLARYNYŇ KESELLERINIŇ DÖREMEGINDE<br />
TOZANLY HOWANYŇ TÄSIRI<br />
Öýkenleriň hünär bilen bagly keselleri (professional) dünýä ýüzünde sosial<br />
medisinanyň we saglygy goraýyş ulgamynyň möhüm meseleleriniň biri bolmagynda<br />
galýar. Aýratynam, bu keselleriň döremegine önümçilik jaýlarynyň howasynyň her<br />
hili maýdajyk tozan görnüşli bölejikler (jisimler) bilen hapalanmagy sebäp bolýar.<br />
Dürli önümçilikde, şol sanda dokma senagatynda işleýän adamlaryň öýken<br />
keselleriniň sebäplerini esasy üç topara bölmek mümkin.<br />
Olaryň birinji toparyna mikroorganizmler (bakteriýalar, termofil aktinomisetler,<br />
kömelekler, sadaja ýa-da ýönekeýje jandarlar) we önüp-ösýän döwürlerinde olaryň<br />
bedeninden bölnüp çykýan önümler (endotoksinler, beloklar, gliko- we lipoproteidler,<br />
polisaharidler, fermentler);<br />
ikinji toparyna gelip çykyşy jandar (haýwan) we ösümlik bolan biologiki işjeň<br />
jisimler;<br />
üçünji toparyna bolsa pes molekulaly birleşmeler (agyr metallar we olaryň<br />
duzlary, fermentler, gormonlar we beýlekiler) girýärler [18-19].<br />
Eger ilkinji iki topara degişli faktorlaryň edýän täsirleri antigen, allergiýa we<br />
zäherleýji häsiýete eýe bolýan bolsalar, pes molekulaly jisimler diňe gandaky beloklar<br />
we bronhoalwelolýarlardan bölnüp çykýan suwuklyk (sekret) bilen birleşenlerinden<br />
soň antigenlik we biologiki işeňňirlik häsiýetine eýe bolýarlar [2,3,14,19]. Şeýle<br />
ýagdaýda endamgarşylykly (антитела) täsiri hem, gaptena hem täze antigen<br />
detereminantyna garşy gönükdirilen bolýar [8,7,19]. Kömrüň, koksuň, gurumyň,<br />
almazlaryň tozanlary, haýwanlardan we ösümliklerden döreýän tozanlar ýokarky<br />
demalyş ýollarynyň nemli bardasyna zyýan ýetirýärler. Bu bölünişige aerozollaryň uly<br />
toparyny (maýdajyk tozanlary) hem goşmak gerek. Bu tozanjyklaryň gönüden-gцni<br />
edэдn tдsirleэjiligi ýokdur. Şeýle tozanjyklara, beýlekileriň arasynda, ýüňüň<br />
mikroworsinkalary we dokma önümçiliginiň gurallarynyň (stanok) düzümine girýän<br />
alýuminiэ hem degişlidir.<br />
Bedene fibrogen täsir etmek tozan bölejikleriniň hemmesine-de mahsusdyr.<br />
Tebigatdaky organiki we organiki dдl antigenler bilen bilelikde howadan yzygiderli<br />
dem almak öýkenleriň alweolýar we interstisial gurluşyna zyýan ýetirip, keseller<br />
toplumynyň döremegine getirýär [2,3,4,10]. Şol topluma ekfogen allergiki<br />
bronhoalweoliti, ýokary duýgurly pnewmoniti (öýken çişmesi), ýaýraw interstisial<br />
pnewmoniýasy, interstisial granulemotoz pnewmoniti, ekzogen цэken granulemotozy,<br />
эaэraw, ingalэasiэa pnewmoniэasy we beэleki keseller girэдrler [2,5,11,18]. Soňky<br />
18
ýyllarda önümçilikde tozanly şertlerde işleýän adamlarda özboluşly däl öýken<br />
keselleriniň arasynda bronhöýken keselleriniň sany gitdigiзe эokarlanэar.<br />
Dьrli hдsiэetli we ululygy 5 mkm-e зenli bolan tozan bцlejikleri dem alnanda<br />
alweollara зenli baryp эetip we sensibilizasiэa dцredip, цэken parenhimasyna, esasan<br />
hem, T-limfositlerden we işjeňligi güýçlenen makrofaglardan ybarat bolan ýaýraw<br />
infiltrasiýasynyň emele gelmegine getirýär [6,15]. Keseliň döremegine<br />
immunotoplum, öýjük arkaly allergiki reaksiýa we alawlamagyň özboluşly bolmadyk<br />
tдsirleri gatnaşýarlar [2,3,11,12].<br />
Ondan başda-da, tozan bölejikleri öýkenlerde saklanyp galyp, olaryň howa<br />
çalyşýan zolagynda birleşdiriji dokumanyň emele gelmegine, şeýle-de, öýkenleriň<br />
bitişmeklerine getirýär. Aerozollaryň täsiri netijesinde dцreэдn pnewmokonioz,<br />
hroniki tozan bronhiti we pnewmoskleroz эaly hьnдr bilen bagly (professional)<br />
keseller Orsэet эaly цsen эurtlarda-da keselleriň arasynda ikinji эerde durэarlar [2,3].<br />
Şunuň bilen baglylykda tozan bölejikleriniň bronhoalweolýar ýoluna edэдn<br />
tдsirini цwrenmek meselesi has эokary derejд galэar. Bu iş tejribesi haýwanlarda-da,<br />
adamlarda-da alnyp barylýar.<br />
Meselem, ak köralakalaryň kekirdewügine 1,25 mg-a çenli mukdarda<br />
owradylan alýuminiý A1 (owuntyklarynyň ululygy 1 mkm we ondan hem kiçi) bir<br />
gezek goýberilende, olaryň öýkenlerinde öňki derejesine gaýdyp gelýän öýjük<br />
reaksiýasy döreýär. A1 aýrylansoň öýkenleriň dokumalarynyň adaty morfologiýasy<br />
dikelýär. Bu metalyň mukdarynyň 10-a çenli ýokarlandyrylmagy öýken<br />
dokumalarynda bronhlaryň töweregindäki alweolэar dokumalarynyň aralyk sklerozyna<br />
we düwünler görnüşinde öňki kadasyna öwrülmeýän üýtgeşmelere getirýär.<br />
Alýumininiň has ýokary (40 mkg-a çenli), ýagny silokotiki hadysalarynyň ýüze<br />
çykmagyna getirýän SiO 2<br />
-niň mukdarlaryna golaэ mukdary öýkenleriň has aýdyň<br />
fibrozyna getirýär. Bu fibroz sklerotiki düwünjikler görnüşinde ýüze çykýar.<br />
Alýuminiý okisiniň gidraty (A1-niň 10 mg hasabyndan) alweolýar<br />
epiteliýasynyň bitişmegine A1-den has güýçli täsir edýär. Süýümli birleşdiriji<br />
dokumanyň bitişmegi we merkezi (makrofaglardan ybarat bolan) gialinzirleşýän<br />
sklerozirlenen düwünjikleriň emelegelme hadysasy bolup geзэдr [10,7].<br />
Kцmьr tozanyndan, şeýle-de emeli ýa-da tebigy grafitden uzak wagtyň<br />
dowamynda dem almak ýa-da bu tozanlary köralakalaryň kekirdewügine goýbermek<br />
tozan öýjükleriniň toplanmaklaryna, bronhitiň ýa-da peribronhitiň döremegine, soňra<br />
bolsa öýkenleriň ýaýraw we düwünli fibrozyna getirýär, işjeň kömrüň we süňkkömrüň<br />
tozany цэkenlerde antrakoza gцrnüşinde geçýän üýtgeşmelere alyp barýar. Şeýle<br />
ýagdaý bagryň, böwrekleriň we miokardyň zaýalanmagyna getirэдr [5,11,20].<br />
Tebigy we emeli almazlaryň tozanynyň fibrogenlik häsiýeti gowşak bolup,<br />
pnewmokonioza sebäp bolýar. Dörän pnewmokonioz ýaýraw-sklerotiki we tozan<br />
ojajyklaryny giç emele getirýän görnüşli bolýar. Şeýle ojajyklar emeli almazlaryň<br />
tozanyndan döränlerinde has aзyk-aýdyň bildirýärler. Alakalaryň kekirdewügine<br />
gurumyň goýberilmegi aýdyň bildirýän pnewmokoniotiki üýtgeşmelere getirýär. Slans<br />
mazuty we slansyň gaty эangyjy эananda emele gelэдn gurum bolsa howply çişiň<br />
döremegine alyp barýar, üstesine-de, gurum bölejikleriniň dispersligi azaldygyзa<br />
(kiзeldigiзe) olaryň kanserogenlik täsiri ýokarlanýar. Syçanlaryň hamyna tebigy gazyň<br />
19
elektrokrekingi netijesinde alynýan gurum çalnanda hem howply çiş döreэдr [21].<br />
Gurum tozany bilen uzak wagtlap dem almak syçanlaryň dişleriniň we agzynyň nemli<br />
bardasynyň zaýalanmaklaryna getirýär [16]. Bu topara degişli jisimleriň demalyş<br />
synalaryna düşmegi ýokarky demalyş ýollarynyň atrofiýasyna ýa-da gipertrofiýasyna<br />
getirэдr. Bu jisimler öýkenlerde saklananlarynda bolsa howa çalyşýan zolakda<br />
birleşdiriji dokumalaryň emele gelmegine we öýkenleriň bitişmegine (fibrozyna)<br />
getirэдr. Şunlukda, 2 tipli pnewmositleriň saýlama görnüşinde zaэalanma emele gelip,<br />
olar RADS-a, цэkenleriň fibrozyna, böwrek ýetmezçiligine sezewar bolэarlar [20].<br />
Asbestiň täsiri astynda dörän öýkenleriň dokumaiçki giňişleýin fibrozy, beýleki<br />
sebäplere görä dörän fibrozda bolşy ýaly, restriktiw öэken halkasy bilen utgaşyp<br />
gidýär [11,12,18]. Onuň alamatlary öýken göwrüminiň peselmegini, aýratyn hem,<br />
1sekuntda forsirlenen ekspirator göwrümiň forsirlenen ýaşaýyş sygymyna<br />
(FEVi/FVC%) bolan gatnaşygyny saklap, ýaşaýyş sygymynyň azalmagyny, öýkenleriň<br />
ýumşamagyny öz içine alýar. Emma FEVi/FVC ululygyň peselmegi bilen howa<br />
akymynyň çäklenmegi hem bolup biler. Bu hadysa daşky gurşawyň tozanly<br />
bolmagyna ýa-da çilim çekilmegine garşy bolan jogapdyr. Asbestozyň irki<br />
döwürlerinde, haçan-da garşylyk keselçilik üýtgeşmeleri peribronhiolýar fibroz bilen<br />
çäklenen wagty, hatda ondan hem öň, ýagny yzygiderli bolmadyk ownujak garalan<br />
ýerler kükrek öýjüginiň rentgenogrammasynda entek görünmeýän wagtlarynda-da,<br />
inçe demalyş ýollarynda respirator disfunksiýasy döreýär. Dem goýbermegiň<br />
ortasynda iň ýokary akymyň peselmegi asbestozda respirator disfunksiýasynyň<br />
ýeke-täk alamaty bolup biler. Keseliň irki döwürlerinde agrama (işe, ýüke) bolan<br />
reaksiýa (jogap, täsir) ýaramazlaşýar. Bu ýagdaý wentilýasiýanyň ýokarlanmagy<br />
hem-de dem almagyň çaltlaşmagy we ýüzleý dem almagyň haýryna kisloroda bolan<br />
islegiň peselmegi görnüşinde ýüze çykýar. Netijede, howa (kislorod) alyş-çalşygynyň<br />
gowşamagy peýda bolýar. Kesel agyrlaşdygyça howa alyş-çalşygynyň bozulmagy üçin<br />
gerek bolan agram azalýar. Asbestozdan jebir çekýän kesellileriň öýken halkasynda<br />
restruktiw we obstruktiw üýtgeşmeleriň ýüze çykmak mümkinçiligini göz öňünde<br />
tutup, tejribeli lukman oňa anyklamak üçin gural hökmünde düşünmän, öýkenleriň<br />
işiniň gowşamagy diýip düşünýär. Öýkenleriň ýerine ýetirýän işleri, aýratynam,<br />
olaryň ýaşaýyş sygymy (göwrümi), uzak wagtlap aýry-aýry gözegçilikleri ýa-da<br />
epidemiologiki barlaglary geçirmekde, meselem, täsir kesilensoň asbestozyň ösüşini<br />
ýa-da asbest bilen baglanyşygy plewra keselleriniň döremeklerini yzarlamak üçin<br />
peýdaly guraldyr [5,6,8].<br />
Öýkenlerde asbestoz bilen baglanyşykly ýüze çykarylan patologiki üýtgeşmeler<br />
damar we bronhial deformasiýasy bilen alamatlanýarlar we alweolýaryň hem-de<br />
dilimara germewjikleriň nädogry galňamagy bilen utgaşyp gidýär.<br />
Interstisial fibroza goşmaça: palçyk-slanes pnewmokonioz zerarly zaýalanan<br />
öýkeniň nusgalygy öýken kökleriniň töwereginiň garalan ýerleriniň ulalandygyny<br />
görkezýär. Bu ýagdaý palçyk slansynyň tozanynyň düşmegi we öýken derwezeleriniň<br />
gän mäzlerinde skleretiki üýtgeşmeleriň emele gelmekleri bilen baglanyşyklydyr [17].<br />
Biziň alymlarymyzyň geçiren barlaglary asbestosement önümçiliginde işleýän<br />
işgärlerde hem öýjük hem gumoral immunitetiniň ýetmezçilik edýändigini görkezýär.<br />
Olarda immunitetiň fagositar bölegi hem jebir çekýär, ýiti respirator keselleri bilen<br />
20
kesellemek howpy ýokarlanýar. Howa pürkülen interferondan dem almak işgärleriň<br />
arasynda öýken keselleriniň döremeginiň öňüni almakda örän gowy peýda berdi [1].<br />
Aýnasüýümiň (стекловолокно) adam saglygyna edýän täsiri tejribe<br />
haýwanlarynda we MMVF önümçiliginde işleýänleriň kesellemeklerinde hem-de ölen<br />
adamyň öýkeni açylyp barlanan derejesinde öwrenildi. Köralakalaryň kese kesimi<br />
1mkm we uzynlygy 20 mm bolan ikigörnüşli senagat aýnapagtasy (стекловата) bilen<br />
dem almaklarynyň netijesini öwrenmeklik öýken öýjükleriniň aram reaksiýasyny we<br />
dem almak kesilensoň olaryň bölekleýin öňki kaddyna dolanyp gelýändiklerini ýüze<br />
çykardy. Şular ýaly netije haýwanlar şlak pagtasy bilen dem alanlarynda hem ýüze<br />
çykaryldy. Haýwanlar mineral pagtasy bilen dem alanlarynda gowşak fibroz döreýär.<br />
Köralakalar gyzgynlyga durnukly keramiki süýümler bilen çydap bolýan iň ýokary<br />
250 süýüm/ml mukdarda dem alanlarynda olaryň öýkenlerinde howply çiş, ýagny<br />
düwnük (рак) keseli, mezotelioma, plewral we öýken fibrozy; homýaklarda<br />
mezotelioma, plewral we öýken fibrozy döreýär.<br />
75 we 120 süýüm/ml-de köralakalarda diňe mezotelioma we gowşak fibroz,<br />
25 süýüm/ml-de bolsa öýkenleriň öýjükleriniň reaksiýasy bildirýär [6].<br />
Biogen allergenlerine kömelejikler, haýwan proteinleri, terpenler, tozan<br />
sakyrtgalary we enzimler degişlidirler. Oba hojalygynda biogen allergenleriň köp<br />
bölegi mallaryň derileriniň proteinlerinde, tüýlerde, tezegiň we peşewiň proteinlerinde<br />
bolýarlar. Allergenler her hili önümçilik işlerinde-de, meselem, fermentasiýa<br />
geçirilende, derman taýýarlanylanda, çörek bişirilende, kagyz öndürilende, agaç<br />
ýa-da tagta kesilende, fermentleri hem-de waksinalary öndürmekde we dokumalary<br />
ösdürip ýetişdirmek işlerinde hem bolýandyrlar.<br />
Allergenler duýgur adamlarda allergiki rinitiň, konýuktiwitiň we demgysmanyň<br />
alamatlary ýaly alamatlaryň döremegine getirip bilerler. Allergiki alweolit demalyş<br />
ulgamynyň zaýalanmagynyň alamatlarynyň ýiti görnüşde ýüze çykmaklary bilen<br />
alamatlanýar. Şeýle alamatlara üsgülewük, gagşamak, gyzgynlyk, kelle we et agyrylary<br />
degişli bolup, olar öýkenleriň fibrozyna getirip bilerler [6]. Öýkenler şöhlelenmä<br />
(radiasiýa) duýgur däl diýlip hasaplanylýar. Emma gysga wagtlap 6-dan 10SV-e çenli<br />
mukdar bilen şöhlelendirilen ýerde bir aýdan üç aýa çenli ýiti pnewmoniýanyň<br />
döremegine getirip biler. Eger-de öýken dokumalary uly göwrümde zaýalanan bolsalar,<br />
onda birnäçe hepdäniň dowamynda demalyş ýetmezçiligi ýa-da ençeme aý-ýyl geçensoň<br />
öýken fibrozy we “öýken ýüregi” döräp biler [ISRP, 1984; UNSCEAR, 1988].<br />
Soňky ýyllarda beýleki sebäpler bilen bir hatarda her hili bioorganiki<br />
faktorlaryň täsiri astynda bronhöýken keselleriniň hem döreýändikleri barada köp<br />
maglumatlar toplandy. Olaryň ýüze çykmaklarynda daşky we önümçilik gurşawlaryny<br />
hapalaýan mikroorganizmler we olaryň endotoksinleri hem-de biologiki işjeň<br />
substansiýalary esasy ähmiýete eýedirler. Şeýle mikroorganizmlere kömelekler, her<br />
dürli aspergiller, alternariýalar, termofol aktinomisetler, her dürli gramotrisatel<br />
bakteriýalar degişlidirler [2,3,20,14,19]. Olara tebigy süýümli maddalar (pagta, zygyr,<br />
kenep (kendir), agaç, agawa we beýlekiler) bilen iş salyşýan işgärleriň köp böleginiň<br />
keselleýän hünär bilen bagly bolan bissinoz öýken keseli hem degişlidir. Bu kesel<br />
ösümlik tozanlary bilen dem alnanda döreýär [2,3,4,13,14]. Bissinozyň döremeginde<br />
21
ösümlik tozanlarynyň, bakterialaryň endotoksinler bilen bilelikdäki edýän täsirlerine<br />
uly ähmiýet berilýär [9].<br />
Şeýlelikde, önümçilik jaýlarynda tozanyň ownujak bölejikleriniň bolmagy<br />
bronhlarda we öýkenlerde keselçilik hadysalarynyň döremeklerine getirýär. Şeýle<br />
şertlerde işleýän işgärleri diňe bir tozan böleklerinden goramak bilen çäklenmän,<br />
olaryň bedeniniň durnuklylygyny ýokarlandyrmaga gönükdirilen öňünalyş çärelerini<br />
hem amala aşyrmak gerek. Asbestosement, dokma we pagtany gaýtadan işläp<br />
çykarýan önümçiliklerde işleýän işgärleriň saglygyna howp salyp biläýjek hadysalary<br />
öz wagtynda ýüze çykarmak üçin, habar berişli, elýeterli we ykdysady taýdan amatly<br />
bolan barlag usullaryny işläp düzmek zerur.<br />
Türkmen döwlet lukmançylyk<br />
instituty<br />
Kabul edilen wagty<br />
2008-nji ýylyň<br />
1-nji maýy<br />
EDEBIЭAT<br />
1. Атдаева М.К., Ботанжян М.Г., Зименкова И.Б. Иммуностимуляция у рабочих с<br />
различными условиями труда. Здравоохранение Туркменистана. 1995.<br />
2. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности. стр. 449, 1999.<br />
3. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности. стр. 345, 2000.<br />
4. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности. издание 3, (исправленное и<br />
дополненное). стр. 488, 2001.<br />
5. Болезни органов дыхания. Под ред. Н.Р.Палеева. Том 4, стр. 7-22. М.:<br />
Медицина, 1990.<br />
6. Гафуров Карим. Экзогенный аллергический альвеолит хлопкопереработчиков.<br />
Автореф. дисс... докт. мед. наук. стр. 29. М., 1992.<br />
7. Keller R.H., Fink J.N. Immunoloregulation in hypersensitivity pneumonitis. //<br />
J.Clin.Immunol. Vol. 2, P. 46-58, 411, 1982.<br />
8. Клиническая иммунология и аллергология. Под ред. Г.Лолора, Т.Фишера,<br />
Д.Адельмана. стр. 806, М.: Практика. 2000.<br />
9. Лазарев Н.В. Вредные вещества в промышленности. Ч.2, стр. 621, 1965.<br />
10. Лазарев Н.В. Вредные вещества в промышленности. Ч.3, стр. 608, 1977.<br />
11. Morgan W.K., Westerling J. Byssinosis: some unans wered questions. // Amer. Rev.<br />
resp. Dis. Vol. 126, N2, P. 354-357, 1982.<br />
12. Pickering C.A.C., Newman – Taylor A.I. Extrinic allergic bronchioloalviolitis.<br />
Occupatioal Lung Disorders. Ed Parkers WR. Butterworth Heinemann. P. 667-709,<br />
Oxford, 1994.<br />
13. Починок А.П. Энциклопедия по безопасности и гигиене труда. Том 1,<br />
стр. 1280, 2001.<br />
14. Починок А.П. Энциклопедия по безопасности и гигиене труда. Том 2,<br />
стр. 926, 2001.<br />
15. Salvaggio J.E., De Shazo P.D. Pathogenesis of hypersensitivity pneumonitis. Chest.<br />
Vol.89, suppl. 3, P. 190-193, 1986.<br />
16. Ходош Е.М., Кидонь В.П. Об информативности эпидемиологических<br />
показателей, характеризующих бронхиальную астму и хронические<br />
обструктивные заболевания легких. Укр. пульм. ж. №3, стр. 63-66, 1999.<br />
17. Хронические заболевания легких. Под ред. А.Н.Кокосова и др., К., стр. 196, 1986.<br />
22
18. Schyler M. The diagnosis of hypersensitivity pneumonitis. Chest. V. 111,<br />
P.534-536, 1997.<br />
19. Чучалин А.Г., Копылев И.Д. Аллергические заболевания легких. В кн.: Болезни<br />
органов дыхания. стр. 7-64. М.: Медицина, 1990.<br />
20. Чучалин А.Г. Хронические обструктивные заболевания легких. стр. 510. М.:<br />
Медицина, 2000.<br />
21. Shimazu K., Ando M., Sakata T. Hypersensitivity pneumonitis induced by<br />
Trichosporon cutaneum. Amer. Rev. resp. Dis. Vol.130, N3, P. 407, 1984.<br />
С.А.Плескановская, Д.А.Аманмурадова, А.П.Патышагулыев<br />
О РОЛИ ЗАПЫЛЕННОСТИ ВОЗДУХА В РАЗВИТИИ<br />
БРОНХОЛЕГОЧНОЙ ПАТОЛОГИИ<br />
В последние годы в структуре неспецифических заболеваний легких самых<br />
развитых стран все больше увеличивается доля бронхолегочной патологии, связанной<br />
с производственной деятельностью в условиях повышенной запыленности. Особенно<br />
большую роль в их формировании играет загрязнение воздуха производственных<br />
помещений: 1) микроорганизмами, 2) биологически активными субстанциями животного<br />
и растительного происхождения; 3) низкомолекулярными соединениями. Механизм их<br />
действия обусловлен либо прямыми антигенными, аллергизирующими и токсическими<br />
свойствами, либо их способностью комплексировать с белками сыворотки крови и<br />
бронхоальвеолярных секретов. Для всех пылевых частиц характерно фиброгенное<br />
действие на организм. Пылевые частицы (менее 5 мкм) достигая альвеол, вызывают<br />
сенсибилизацию и последующую диффузную инфильтрацию легочной паренхимы<br />
клетками, преимущественно Т-лимфоцитами и активированными макрофагами,<br />
иммунными комплексами. В результате развиваются заболевания легких: экзогенный<br />
аллергический бронхоальвеолит, гиперчувствительный пневмонит, диффузная<br />
интерстициальная пневмония, интерстициальный гранулематозный пневмонит,<br />
экзогенный легочный гранулематоз, диффузная, ингаляционная пневмопатия и др. В<br />
связи с этим, все более интенсифицируются исследования по изучению влияния<br />
различных видов пылевых частиц на бронхоальвеолярный тракт, как экспериментальных<br />
животных, так и человека. Показано, что при вдыхании крысами микрочастиц<br />
алюминия, угольной пыли происходит разрастание волокнистой соединительной ткани<br />
и образование склерозированных узелков, центр которых (состоящий из макрофагов)<br />
гиалинизируется. Злокачественные новообразования возникают при вдыхании и<br />
нанесении на кожу мышей сажи, получаемой в результате электрокрекинга природного<br />
газа. Обширный внутритканевый фиброз и рак легких могут быть вызваны<br />
воздействием асбеста, курением, воздействием стекловолокна жаропрочных<br />
керамических волокон, биогенных аллергенов (к ним относятся грибки, животные<br />
протеины, терпены, пылевые клещи и энзимы). Значительная часть биогенных<br />
аллергенов в сельском хозяйстве содержится в протеинах шкур животных, в волосках<br />
меха и в протеинах фекалий и мочи. Аллергены присутствуют при различных<br />
производственных процессах, например при осуществлении ферментации, изготовлении<br />
лекарств, хлебопечении, производстве бумаги, обработке древесины (распилочные цеха,<br />
производство), а также в биотехнологии (производство ферментов и вакцин, культур<br />
тканей) и при производстве специй.<br />
Таким образом, наличие микрочастиц пыли в производственных помещениях<br />
23
способствует развитию патологического процесса в бронхах и легких. Охрана труда<br />
работающих в этих условиях лиц должна быть направлена не только на снижение<br />
концентрации пылевых частиц во вдыхаемом воздухе. Чрезвычайно важно проводить<br />
профилактические мероприятия, направленные на повышение сопротивляемости<br />
организма. Необходимо наработать информативные, доступные и экономически<br />
выгодные тесты скрининговых исследований для своевременного выявления риска для<br />
здоровья работающих в асбестоцементной, ткацкой, хлопкоперерабатывающей<br />
промышленности.<br />
S.A.Pleskanovskaya, D.A.Amanmuradova, A.P.Patyshagulyyev<br />
ON THE ROLE OF DUSTED AIR IN THE DEVELOPMENT OF<br />
BRONCHOPULMONARY PATHOLOGY<br />
In the structure of nonspecific lung diseases of highly developed countries the portion<br />
of bronchopulmonary pathology increases more and more in the past years due to the industrial<br />
activity in conditions of high dustiness. Contamination of air in industrial premises plays a<br />
substantial role in the formation of Pollution by: 1) micro organisms, 2) biologically active<br />
substances of animal and plant nature, 3) low-molecular compounds. The mechanism of their<br />
action is conditioned either by direct antigenic, allergic and toxic features or their ability to<br />
complex with HBeAg proteins and bronchoalveolar secretion. All dust particles have typical<br />
fibrogen affect to the body. Dust particles (less than 5 micrometers) reaching alveolus cause<br />
sensibility and subsequent diffusive infiltration of lung parenchyma by cells, chiefly by<br />
T-lymphocytes and activated macrophages, immune complexes. As a result lung diseases<br />
develop: exogenous allergic bronchoalveolitis, hypersensitive pneumonitis, diffusive interstitial<br />
pneumonitis, interstitial granulomatous pneumonitis, exogenous lung granulomatosis, diffusive,<br />
inhalation pneumopathy and so forth. In connection with this, more and more researches are<br />
intensively conducted on examination of impact of various types of dust on bronchoalveolar<br />
tract, of both experimental animals and human being. It is known that when rats inhale<br />
microparticles of aluminium, coal dust the growth of fibers of connective tissue occurs and<br />
formation of sclerosed nodes the center of which (consisting of macrophages) hyalinizes.<br />
Malignant neoplasms occur while inhaling and spreading mouse soot on skin, which derives<br />
as a result of electrocracking of natural gas. Extensive interstitial fibrosis and lung cancer<br />
could be caused by impact of asbestos, smoking, glass fibre of heatproof ceramic fibers,<br />
biogenic allergens (such as fungi, animal proteins, terpenes, dust pincers and enzymes).<br />
Considerable part of biogenic allergens in agriculture is contained in proteins of animal skin,<br />
fur and protein of faeces and urine. Allergens are present in numerous industrial processes,<br />
for instance in realization of fermentation, manufacturing of medicine, baking of bread, paper<br />
production, wood processing (sawing works, manufacture), as well as biotechnology<br />
(production of enzymes and vaccines, tissue culture) and in production of spicery.<br />
Thus, if there are microparticles of dust in industrial premises it promotes the<br />
development of pathologic process in bronchi and lungs. Labor protection of those who work<br />
in such conditions should not only focus on lowering the concentration of dust particles<br />
inhaled with air but also it is highly recommended to conduct preventive actions towards the<br />
improvement of body resistance. It is necessary to work on informative, available and<br />
economically profitable tests of screening researches for timely risk identification for the health<br />
of those who work in asbestos-cement, textile and cotton processing industry.<br />
24
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
H.J.Jumaýew, M.Ö.Kulow<br />
TÜRKMENISTANYŇ ŞERTINDE PARODONT DOKUMA KESELLI<br />
NÄSAGLARDA KLINIKI-LABORATOR BARLAGLARYŇ<br />
GÖRKEZIJILERI<br />
Ilat arasynda parodontdokuma keselleriniň ýaýramagynyň sebäplerini we geçiş<br />
aýratynlyklaryny öwrenmek, bejeriş usullaryny we öňünalyş эollaryny seljerip saэlap<br />
almak meselesi häzirki zamanyň wajyp meseleleriniň biri bolup durэar [1,4,3,7]. Ylmy<br />
çeşmeleriň maglumatlaryna görä ýerleşэan эerine, ýaşaýyş hem-de durmuş şertlerine<br />
baglylykda dürli ýurtlarda ilatyň 65-80%-nde, эagny 35-44 ýaşdaky adamlarda<br />
parodontdokuma keseliniň dürli görnüşleriniň duş gelýanligi bellenilэar [5,3].<br />
Parodontdokumanyň zeperlenmegi, çişmegi netijesinde fermentler цэjьklerden<br />
эuwlup aэrylэar we olar gana, gan suwuklygyna, biologik suwuklyklara geзip, olaryň<br />
işjeňligini эokarlandyrэar hem-de olar dokumalaryň zeperlenmekleriniň çuňlugyny we<br />
derejesini kesgitlemekde anyklaэjy bolup hyzmat edэдr. Sьlekeэde we<br />
parodontdokumanyň зykarэan suwuklygynda oэuk fermentleriň işjeňligi<br />
parodontdokumanyň nemli bardasynyň sudurynyň biteweliginiň ýagdaýyny görkezýär<br />
we parodontdokumada destruktiw hadysanyň, çişme hadysasynyň agyrylyk<br />
derejelerini, çişe garşy geçirilen bejerginiň netijeliligini anyklamaga эardam berэдr<br />
[2,6,8,9,10]. Şeýle hem olar belli bir derejede gaýtadan bitip dikelmek hadysasyny<br />
we bedeniň goraýyş güýçlerini gözegçilikde saklaýar.<br />
Parodontdokumanyň nemli bardasyndan зykэan suwuklykda we garyşyk<br />
sülekeýde fermentleriň öwrenilmegi kцpsanly alymlarda gyzyklanma dцretdi<br />
[8,9,10,11]. Parodontdokumanyň destruksiýasy bolmak bilen çişme – distrofiki<br />
hadysasy peэda bolэar, bu эagdaэda fermentleriň, hususan-da, turşy we aşgar<br />
fosfatazalarynyň, şol sanda olaryň önümleriniň orny uludyr.<br />
Işiň maksady parodontdokuma keselli nдsaglaryň kliniki aэratynlyklaryny we<br />
agyz boşlugynyň suwuklygynyň düzьmindдki fermentleriň ýagdaýyny цwrenip,<br />
bejeriş we öňünalyş usullarynyň эollaryny kesgitlemekden ybaratdyr.<br />
Öňьmizde goэlan maksada эetmek ьзin Aşgabadyň azyk senagat<br />
maşyngurluşyk zawodynda işleýän 16-49 ýaş aralykdaky parodontdokuma keselli<br />
(gingiwit we parodontit) nдsaglaryň 89 sanysy we TDLI-niň terapewtiki<br />
stomatologiýa kafedrasyna agyz boşlugynyň kesellerini bejertmek ьзin эьz tutanlar<br />
laboratoriэa barlagyndan geзirilip anyklanyldy. Barlag BSGG tarapyndan hцdьrlenen<br />
karta boэunзa doldurylyp geзirildi [5,3]. Kartada CPITN indeksi boэunзa<br />
parodontdokumanyň bejergä mätäçligi we nasag bilen эцrite sorag-jogap geзrimek<br />
arkaly keseliň agyrlyk derejesi anyklanyldy.<br />
25
Parodont kesellerini we onuň geçiş aýratynlygyny düýpli öwrenmek maksady<br />
bilen, nдsaglaryň hemmesi ýaşyna görä 4 topara bцlьndi.<br />
I. 16-19 ýaşly;<br />
II. 20-29 ýaşly;<br />
III. 30-39 ýaşly;<br />
IV. 40-49 ýaşly.<br />
Deňeşdirmek ьзin TDLI-niň stomatologiýa fakultetiniň 23 sany sagdyn<br />
parodontly talyplary saэlanyp alyndy. Toparlara bцlnen näsaglaryň ýaşy we keselleriň<br />
kliniki alamatlarynyň agyrlyk derejeleri boýunça bölünişi 1-nji tablisada gцrkezilэдr.<br />
1-nji tablisa<br />
Gingiwit we parodontit keselli näsaglaryň toparlara bölünişi<br />
Keseliň görnüşleri<br />
Agyrlyk Näsaglaryň<br />
Ýaşy<br />
derejesi sany 16-19 20-29 30-39 40-49<br />
Ь znьksiz эerli<br />
kataral gingiwit<br />
Ýeňil<br />
Orta<br />
9<br />
11<br />
5<br />
2<br />
4<br />
7<br />
–<br />
2<br />
–<br />
–<br />
Üznüksiz ýaýraň<br />
kataral gingiwit<br />
Ýeňil<br />
Orta<br />
6<br />
12<br />
2<br />
3<br />
4<br />
6<br />
1<br />
2<br />
–<br />
1<br />
Ь znьksiz эerli<br />
parodontit<br />
Ýeňil<br />
Orta<br />
7<br />
14<br />
1<br />
–<br />
4<br />
8<br />
2<br />
5<br />
–<br />
1<br />
Üznüksiz ýaýraň<br />
parodontit<br />
Ýeňil<br />
Orta<br />
9<br />
21<br />
1<br />
–<br />
3<br />
8<br />
3<br />
7<br />
2<br />
6<br />
Jemi 89 14 44 21 10<br />
Barlaglaryň netijeleri parodontkeselli näsaglaryň şahsy kartasyna bellenildi.<br />
Onda pasport maglumatlary, keseliň taryhy, kliniki-funksional barlaglaryň, geçirilen<br />
toplumlaýyn bejerginiň netijeleri ýazyldy.<br />
Barlag we gözegçilik toparyndaky näsaglaryň gözegçilik edilýän we bejergi<br />
geçirilýän döwründe dişýanynyň (parodont) dokumasynyň ýagdaýyna obýektiw baha<br />
bermek üçin aşakdaky gцrkezilen barlag usullary ulanyldy:<br />
– agyz boşlugynyň arassaçylyk ýagdaýyny kesgitlemek (Greiene-<br />
-Vermillion, 1964);<br />
– CPITN – indeks boэunзa (BSGG, 1978) parodont keselleriň bejergд<br />
mätäçligini kesgitlemek;<br />
– B.U.Kulaženkonyň usuly (1960) boýunça parodontdokumanyň gan<br />
damarlarynyň durnuklylygyny kesgitlemek;<br />
– Sülekeýde turşy fosfotazanyň işjeňligini kesgitlemek (1971-nji ýylda<br />
В.С.Куликова we başga ýazarlar bilen bilelikdäki) işleri geçirildi.<br />
Barlaglaryň netijeleri<br />
Sorag-jogap arkaly geçirilen barlaglaryň netijesinde parodontdokuma keselli<br />
näsaglaryň 89-syndan 78-siniň (87,64%) ýaramaz endikli (çilim çekýän, nas atýan we<br />
ş.m.) näsagdygy, ýagny 51-sanysynyň (65,38%) çilim çekýändigi, 27-sanysynyň bolsa<br />
(34,62%) nas atýandygy anyklanyldy. Şeýlelikde, ýüze çykarylan maglumatlaryň<br />
parodontdokuma keselleriniň döremeginiň we onuň gaýraüzülmeleriniň öňüni<br />
almakda peýdasy köpdür.<br />
26
Parodontdokuma keselleriniň döremeginiň we agyrlaşmagynyň agyz<br />
boşlugynyň arassaçylyk ýagdaýlaryna berk baglydygyny цwrenmeklik meselesine<br />
alymlar tarapyndan aэratyn ьns berilэдr. Biz gцzleg işimizde Grin-Wermillion indeksi<br />
boýunça agyz boşlugynyň arassaçylyk эagdaэlaryny цwrendik.<br />
Barlagyň netijesinde Grin-Wermillion boýunça arassaçylyk indeksiniň<br />
görkezijileri boýunça parodont keseliniň agyrlyk derejesiniň ýokarlanmagy bilen agyz<br />
boşlugynyň arassaçylygynyň juda pese düşэдnligi anyklanyldy.<br />
I toparda ortaça sany 1.8+0.08 ölçeg birligine deň bolup, deňeşdirilýän<br />
topardaky görkezijilerden 0.7+0.07 цlзeg birliginden ýokary (P
parodontdokumadaky çydamlylygy aşaky äňdäkiden beýik bolandygy we keseliň<br />
derejesiniň agralmagy bilen ownuk gan damarlaryň çydamlylygynyň peselэдnligi<br />
anyklanyldy.<br />
Ol ortaça ýokarky äňiň alyn dişleriniň sebitinde:<br />
I toparda 38.7+0.7 sekunda;<br />
II toparda 24.3+0.3 sekunda;<br />
III toparda 18.6+0.06 sekunda deň boldy.<br />
Aşaky äňde:<br />
I toparda 35.2+0.5 sekunda;<br />
II toparda 21.4+0.4 sekunda;<br />
III toparda 17.4+0.03 sekunda deň boldy.<br />
Şol bir wagtda deňeşdirilýän toparda ýokarky äňde 58.3+0.4 sekunda we aşaky<br />
äňde 56.7+0.7 sekunda deň bolup, bu barlag topardakylardan dogrulygy beýikdir,<br />
ýagny I toparda P
3-nji tablisa<br />
Parodontkeselli näsaglaryň garyşyk sülekeýinde turşy we aşgar fosfatazalarynyň<br />
gцrkezijileri<br />
Barlagdan geзirilenleriň<br />
ýaşy<br />
Turşy fosfataza (Р) Aşgar fosfatazasy (Р)<br />
16 – 19 1,58 + 0,019 Р > 0,05 1,384 + 0,42 Р > 0,05<br />
20 – 29 1,82 + 0,07 Р > 0,05 1,31 + 0,06 Р > 0,05<br />
30 – 39 1,97 + 0,07 Р > 0,05 1,51 + 0,08 Р > 0,05<br />
40 – 49 1,78 + 0,07 Р > 0,05 1,15 + 0,07 Р > 0,05<br />
Deňeşdirilýän topar 19 – 30 1,35 + 0,04 Р > 0,05 1,01 + 0,05 Р > 0,05<br />
Barlag edilen 16-19 ýaşly topar adamlarda, esasan, parodontdokumasynda<br />
çişme hadysasy – üznüksiz kataral gingiwitiň ortaça we agyr derejeleri ýüze<br />
çykaryldy. Beýleki galan barlag geзrilэan toparlardaky (20-49 ýaşly) näsaglaryň esasy<br />
böleginde bolsa parodontitiň dürli görnüşindäki agyrlyk derejesi anyklanyldy.<br />
Tablisadan görnüşi ýaly, parodontkeselli näsaglaryň garyşyk sülekeýinde turşy<br />
we aşgar fosfotazalarynyň möçberi çişme hadysasynyň agyrlyk derejesine we<br />
näsaglaryň ýaşynyň ulalmagyna baglylykda beýgelýär, emma 40-49 ýaşly näsaglarda<br />
birazrak peselэдr.<br />
4-nji tablisa<br />
Bölnüp çykýan arassa sülekeýde fermentleriň gцrkezjileri<br />
Barlagdan geзirilenleriň<br />
ýaşy<br />
Turşy fosfataza (Р) Aşgar fosfatazasy (Р)<br />
16 – 19 1,26 + 0,02 Р > 0,05 0,69 + 0,03 Р > 0,05<br />
20 – 29 1,34 + 0,07 Р > 0,05 1,34 + 0,30 Р > 0,05<br />
30 – 39 1,48 + 0,04 Р > 0,05 1,11 + 0,07 Р > 0,05<br />
40 – 49 1,36 + 0,07 Р > 0,05 0,91 + 0,06 Р > 0,05<br />
Deňeşdirilýän topar 19 – 30 0,78 + 0,08 Р > 0,05 0,63 + 0,03 Р > 0,05<br />
Biohimiki barlaglaryň analiziniň görkezijisinden bilnişi ýaly, bölnüp çykýan<br />
arassa sülekeýde turşy we aşgar fosfatazalarynyň möçberi garyşyk sülekeýdäki bilen<br />
deňeşdirilende birazrak peselýär, aýratyn hem, bu hadysa barlanyp deňeşdirilýän<br />
toparda aýdyň bildirýär. Meselem, garyşyk sülekeýde turşy fosfatazanyň möçberi<br />
1.35+0.04 mkg, bölnüp çykýan arassa sülekeýe garşy 0.78+0.08, tapawudy 2 esse<br />
(P >0.001). Şonuň ýaly alamatlar aşgar fosfatazasynda hem bellenýär: 1.01+0.05<br />
onuň garşysyna 0.63+0.03 (P > 0.001).<br />
Biziň barlaglarymyzyň görkezişine görä, gingiwit we parodontit keselli<br />
nдsaglarda parodontdokumanyň çykarýan suwuklygynda turşy fosfatazanyň möçberi<br />
garyşyk we bölnüp çykýan arassa sülekeýdäki bilen deňeşdirilende 0.7-1.5 esse<br />
köpdür. Ol keseliň agyrlyk derejesine we näsagyň ýaşyna baglylykda möçberiniň<br />
ulalmagyna bagly bolýar. Parodontdokumanyň suwuklygyndaky aşgar fosfatazasynyň<br />
möçberi garyşyk we bölnüp çykýan arassa sülekeýdäki bilen deňeşdirilende 2.0 – 2.5<br />
esse köpdür. Ol hem parodontdokumasyndaky gaэnaglama hadysasynyň häsiýetine<br />
baglylykda üýtgäp durýar.<br />
29
5-nji tablisa<br />
Parodont dokumanyň çykarýan suwuklygyndaky fermentleriň görkezijileri<br />
Barlagdan geçirilenleriň<br />
ýaşy<br />
Turşy fosfataza (Р) Aşgar fosfatazasy (Р)<br />
16 – 19 2,43 + 0,71 Р > 0,05 2,39 + 0,13 Р > 0,05<br />
20 – 29 2,55 + 0,17 Р > 0,05 3,31 + 0,21 Р > 0,05<br />
30 – 39 2,42 + 0,11 Р > 0,05 3,06 + 0,14 Р > 0,05<br />
40 – 49 2,62 + 0,36 Р > 0,05 2,64 + 0,22 Р > 0,05<br />
Deňeşdirilýän topar 16 – 30 1,91 + 0,08 Р > 0,05 1,34 + 0,24 Р > 0,05<br />
Şeýlelik bilen, agyz boşlugyndaky biologiki suwuklykda fermentleriň (turşy we<br />
aşgar fosfatazalarynyň) düzüminiň öwrenilmegi onuň düzüminiň<br />
parodontdokumasynda patologik hadysanyň häsiýeti we agyrlyk derejesi bilen<br />
arabaglanyşygynyň bardygyna şaýatlyk edýär. Olaryň agyz boşlugyna gelip düşýän<br />
esasy çeşmesi parodontdokumanyň suwuklygyndan gelýär, ony bolsa<br />
parodontkeselleri anyklanylanda, göz öňünde tutmak gerekdir.<br />
Netije:<br />
1. Geçirilen kliniki-funksional barlaglaryň netijesinde 16-49 ýaş aralykdaky<br />
adamlaryň arasynda parodontitiň gaэnaglama keselleriniň ýaýraýşy 70-80 göterime<br />
deň bolup, onuň ösüş depgininiň näsaglaryň ýaşyna, agzynyň gigiýenasynyň<br />
ýagdaýlaryna baglylykda ýokarlanýandygy mдlim boldy.<br />
2. Agyz boşlugyndaky biologik suwuklyklaryň düzümindäki turşy we aşgar<br />
fosfotazalarynyň mukdary öwrenilende, olaryň iň kän bölnüp çykýan ýeri dişeti<br />
suwuklygynda bolup, sülekeýdäki bilen deňeşdirilende 1.5-2.0 esse köpdür. Turşy we<br />
aşgar fosfatazalarynyň mukdarlary parodontçişme hadysalarynyň depginine görä<br />
üýtgäp durýar. Näsaglaryň keselini anyklamakda bolsa ony göz öňünde tutmak<br />
gerekdir.<br />
3. Kliniki we laborator barlaglaryň netijelerini gelejekde parodontdokumanyň<br />
gaýnaglamaly näsaglarynda anyklaýyş we bejerginiň netijelerine baha beriş hökmünde<br />
amaly stomatologiýada giňden ulanmaklygy maslahat berýäris.<br />
Türkmen döwlet lukmançylyk<br />
instituty<br />
Kabul edilen wagty<br />
2008-nji ýylyň<br />
3-nji awgusty<br />
EDEBIÝAT<br />
1. Berdimuhamedow G. “Türkmenistan-Sagdynlygyň we ruhubelentligiň ýurdy”. Aşgabat:<br />
Türkmen döwlet neşirýat gullugy, 2007.<br />
2. Барер Г.М., Кочержинский В.В., Халитова Э.С. “Десневая жидкость: состав и<br />
свойства”. Стоматология. Том 65, №4, 1986.<br />
3. Иванов В.С. Заболевания пародонта. М.: Медицина, 1998.<br />
4. Jumaэew H.J., Kulow M.Ц. Parodontdokumanyň çişme keselleri bejerilende<br />
“Зopantelpek” цsьmliginden alnan şiräniň täsirliligini цwrenmek\\. TDLI-niň<br />
30
mugallymlarynyň we talyplarynyň Türkmenistanyň Garaşsyzlyk baýramynyň şanly<br />
16 ýyllygyna bagyşlanan “Milli Garaşsyzlyk – Türkmen döwletiniň gudraty we berklik<br />
binýadydyr” atly ylmy-amaly maslahatyndaky çykyşlarynyň gysga beýanlarynyň<br />
ýygyndysy. Aşgabat, 2007.<br />
5. Jumaэew H.J., Aэnazarow H.A., Kulow M.Ц “Terapewtik stomatologiэa” (okuw<br />
gollanmasy). Aşgabat, 2008.<br />
6. Каграманова К.А., Ермольева З.В. Антибиотики. №10, 1966.<br />
7. Канканян А.П., Леонтьев В.К. Болезни пародонта. Ереван, 1998.<br />
8. Кречина Е.К., Хазанова B.B., Земская Е.А. Стоматология. №2, 1991.<br />
9. Кулов М.О. “Исследование состояния зубов и пародонта при одонтогенных<br />
воспалительных заболеваниях”. Автореферат диссертации на соискание ученой<br />
степени к.м.н. Тверь, 1999.<br />
10. Пашаев K.П., Джумаев Х.Дж. “Состояние местных защитных факторов полости<br />
рта при гингивите и пародонтите” (Материалы 56-ой научно-практ. конф. профес.<br />
– препод. состава ТГМИ). Ашгабат, 1996.<br />
11. Плешкова Л.В. “Активность ферментов и содержание иммуноглобулинов в<br />
десневой жидкости при пародонтозе”. Стоматология. №1, 1983.<br />
Х.Д.Джумаев, М.О.Кулов<br />
КЛИНИКО-ЛАБОРАТОРНЫЕ ПОКАЗАТЕЛИ БОЛЬНЫХ С<br />
ЗАБОЛЕВАНИЕМ ПАРОДОНТА В УСЛОВИЯХ ТУРКМЕНИСТАНА<br />
По данным отдельных отечественных и зарубежных авторов заболевание<br />
пародонта высоко распространено среди населения. Судя по научным данным, в<br />
зависимости от различного социального происхождения, географического размещения<br />
населения различные формы заболевания пародонта колеблются от 65 до 80% среди<br />
людей в возрасте 35-44 лет.<br />
Для определения уровня и тяжести патологических процессов в тканях<br />
пародонта было проведено клинико-лабораторное обследование по методике ВОЗ у 89<br />
работников Ашхабадского машиностроительного завода лекой промышленности и<br />
обратившихся на кафедру терапевтической стоматологии ТГМИ в возрасте от 16-49<br />
лет с целью санации полости рта. Для определения тяжести заболевания у всех<br />
обследуемых больных, они были распределены на четыре (4) группы: первая группа<br />
включала больных в возрасте от 16 до 19 лет; вторая – от 20 до 29 лет; третья – от<br />
30 до 39 лет и четвертая – от 40 до 49 лет. В контрольную группу было подобрано<br />
23 студента стоматологического факультета ТГМИ со здоровым пародонтом в возрасте<br />
от 16 до 30 лет. Необходимые данные больных были зафиксированы в специальных<br />
картах и таблицах.<br />
В результате клинико-функциональных исследований было выявлено, что<br />
распространенность заболевания пародонта в возрасте от 16 до 49 лет равна 70-80%,<br />
а интенсивность заболевания пародонта зависит от гигиенического состояния полости<br />
рта и возраста больных.<br />
Изучение биологической жидкости полости рта кислой щелочной фосфатазы в<br />
1,5-2 раза больше в десновой жидкости, чем в слюне. Так же было выявлено, что<br />
количество кислой щелочной фосфатазы в зависимости от воспалительного<br />
заболевания пародонта колеблется. Эти данные имеют большое значение в<br />
31
диагностировании и прогнозировании методов лечения больных с заболеваниями<br />
пародонта.<br />
Таким образом, у больных с воспалительными заболеваниями тканей пародонта<br />
состояние местных защитных сил может меняться в зависимости от степени<br />
воспалительного процесса и среди них самым чувствительным можно считать<br />
ферменты кислой и щелочной фосфатазы, содержащиеся в слюне и десновой<br />
жидкости.<br />
H.J.Jumayev, M.O.Kulov<br />
CLINICAL AND LABORATORY FINDINGS OF INVESTIGATION OF<br />
PARODONTOSIS DESEASED WITHIN TURKMENISTAN<br />
According to certain home and foreign authors, parodontosis (amphodontosis) is<br />
widely spread among population. Judging by scientific data, different kinds of parodentium<br />
(periodontium) vary between 65-80 % among people aged 35-44 subject to social origin and<br />
geographical location of population.<br />
89 16-49 aged diseased – workers of Ashgabat machine building plant of light<br />
industry who addressed to the therauputic dentistry department of the State Medical Institute<br />
of Turkmenistan underwent clinical and laboratory examination to define the pathologic<br />
process rate in parodentium tissue by the method of ВОЗ with the view of sanitization of<br />
the mouth cavity. To define the rate of illness of all the patients, they were divided into<br />
4 groups: group I included the 16-19 aged diseased, group II – 20-29 aged, group III –<br />
30-39 and the IV-th group 40-49 aged diseased. Reference group included 16-30 aged<br />
23 students of Dentistry Faculty of the Turkmen State Medical Institute with healthy<br />
parodontosis. During examination necessary information/data concerning patients were fixed<br />
in the special files (case record) and tables.<br />
As a result of clinic and functional examinations it was revealed that prevalence of<br />
parodentium disease among 16-49 aged equals to 70-80%, but intensity of parodentium<br />
disease depends on hygienic condition of mouth cavity and the age of diseased.<br />
Examination of biological fluid of mouth cavity on availability of acid and alkaline<br />
phosphatase 1.5-2 times more compared with gingivitis fluid rather than in saliva. It was<br />
also revealed that the quantity of acid and alkaline phosphatase changes depending on<br />
inflammatory parodentium disease.<br />
Thus, host defenses of inflammatory diseased persons may vary in accordance with<br />
the level of inflammatory process and the most sensible among them is considered enzymes<br />
of acid and alkaline phosphatase contained in saliva and gingivitis fluid.<br />
32
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
A.A.Kokanow, M.K.Hanow<br />
DÜWMELINIŇ (SOPHORA JAPONICA L.) LUKMANÇYLYKDAKY<br />
ÄHMIÝETI<br />
Türkmen topragy derman ösümliklerine baýdyr. Olary lukmançylyk maksatlary<br />
üçin ulanmaklyk häzirki Beýik Galkynyşlar zamanamyzyň derwaýys meseleleriniň<br />
biri bolup durýar [1;2].<br />
Adamzat jemgyýetiniň ösmekligi bilen baglanyşyklylykda lukmançylyk<br />
amalynda tebigy çig mal serişdelerinden alynýan dermanlara bolan islegler barha<br />
artýar. Olar sintetiki ýoly bilen alynýan derman serişdelerinden tapawutlylykda<br />
näsagyň immun ulgamynyň işine oňaýly täsir edýär. Ýene-de bir aýratyn tarapy, bu<br />
hili dermanlar beden üçin zyýanly täsirleri ýüze çykarmaýarlar.<br />
Işiň maksady: Düwmeliniň (ýapon soforasynyň) lukmançylykdaky<br />
ulanylyşyny we onuň gelejegini kesgitlemek.<br />
Biologiki işjeň maddalaryň uly toparlarynyň birine flawonoid maddalary<br />
degişlidir. Olaryň rutin, kwersetin we ş.m. görnüşleri häzirkizaman dermançylyk<br />
senagatynda taýýar derman görnüşlerini öndürmeklikde giňden peýdalanylýar.<br />
Flawonoid maddalaryny özünde esasy düzüm bölegi hökmünde saklaýan derman<br />
ösümlikleriniň biri hem – düwmelidir (Sophora japonica L. “Düwmeli agajy”)<br />
[10;4;5;7,11;15;14;18;12;36].<br />
Düwmeli – bu boýy 10-15 metre çenli ösüp bilýän, kösükliler (Fabaceae)<br />
maşgalasyna degişli agaç ösümligi bolup, onuň Watany Hytaý hasaplanýar. Ýöne bu<br />
derman ösümligine Amerika, Ýewropa ýurtlarynda, Wýetnamda, Ýaponiýada, GDA<br />
döwletlerinde: Ukrainada, Azerbeýjanda, Özbegistanda, Gyrgyzystanda, Täjigistanda,<br />
şeýle-de Türkmenistanda (Balkan, Lebap, Ahal welaýatlarynda, Köpetdagda,<br />
Köýtendagda) hem duşmak bolýar (1-nji surat) [9;23;26;33;40].<br />
Bu ösümligiň himiki düzümi köpdürli bolup, rutin, soforini, soforoflawy,<br />
soforoflawonozidi, soforokozidi, osiritrini, wiolakwersetrini, mirtikolorini,<br />
globulýariasitrini we başgalary saklaýandygy kesgitlenendir (rutin maddasy<br />
(% hasabynda), ýagny miwesinde 44[6]; 19[8]; 14[22], gunçasynda 35[6]; 30[41];<br />
28[15], gülünde 18[6]; 16,5[15]; 16[41], kwersitin miwesinde 3,7[35], kempferolda<br />
5-7[10], genisteinde 6,3[35].<br />
Düwmelide howa şertlerine baglylykda ösýän flawonoid maddalarynyň<br />
mukdarlary dürlüçe bolup bilýär. Esasan hem, bu biologiki işjeň maddalary saklaýan<br />
onuň miwesi, gunçasy we gülleri hasap edilýär we olary dermanlyk çig maly<br />
hökmünde ulanmaklyk mümkin bolup durýar. Ondaky rutin maddasy doly bişip<br />
ýetişmedik gök miwelerinde 46%-e, doly bişip ýetişende bolsa 8-10%-e çenli bolýar.<br />
Daşary ýurt alymlary rutiniň mukdary boýunça garşylyklaýyn maglumatlary berýärler.<br />
33
1-nji surat<br />
Amerikan alymlarynyň maglumatlaryna [6] görä, Pensilwaniýa ştatynda ýyglan<br />
düwmeliniň bişip ýetişen miwelerinde rutin maddasy tapylmandyr. Wenger we rumyn<br />
alymlarynyň getirýän maglumatlaryna [6] görä rutiniň mukdary 8,8-14% bolup, doly<br />
bişip ýetişmedik miwelerinde bolsa 44%-e çenli ýetýär. Ispaniýada ýapon soforasynyň<br />
gunçalaryndaky rutiniň mukdary 35%-e çenli bolsa [32], şol bir wagtda Wengriýada<br />
şol görkeziji 0,3-0,45%-e эetэдr [12]. Düwmeliniň miweleriniň bişip başlamagy bilen<br />
kempferolyň glikozidleri peýda bolýarlar, olaryň içinde köp mukdary kempferol-3-<br />
soforazid we genisteiniň glikozidi tutýar has-da kempferol-3, diglikozid-7 agdyklyk<br />
edýär [8]. Güýz aýlarynda şireli ýetişen miwelerinde daşky klimat şertlerine<br />
baglylykda 7-8-e çenli flawonoid birleşmeleri bolup bilýärler [9]. Onuň miwelerinde<br />
häzirki wagtda flawonoid birleşmelerinden başga-da immunomodulirleýji işjeňligi<br />
ýüze çykaryp bilýän triterpen glikozidleriniň hem bardygy ýüze çykarylypdyr [18].<br />
Rutiniň mukdary ösümligiň ösüş döwürlerine görä hem üýtgeýändir, ýagny<br />
ýapraklarynda gunçalaýan döwründe (%-hasabynda) 5,7-ä, gülleýän döwründe<br />
3,4-e, miwe getirýän döwründe 1,4-e, ösümligiň gunçalarynda gunçalaýan döwrüniň<br />
başynda 28-e, gunçalaýan döwrüniň ahyrynda 21-e, gülleýän döwründe güllerindäki<br />
derejesi 18-e, miwe getirýän döwrüniň başynda 7,1-e, ahyrynda 3,4-e deňdir [3].<br />
Türkmenistanyň derman senagatynda we ylmy lukmançylykda ulanylmagy göz<br />
öňünde tutulan düwmeliniň miwesine wagtlaýyn farmakopeýa makalasy düzüldi [13].<br />
Dermanlyk çig maly bolan onuň miwesi (kösükler) – guradylan, doly bişmedik<br />
(arasynda bişenleri hem bolup biler), etli, ýalaňaç, açylmadyk, çekdirilen bogunly<br />
silindr görnüşli, köp tohumly (her tohumyň arasy gysylan görnüşde), 10 sm-e çenli<br />
uzynlykda, ini 0,5-1sm bolan, ýaşylymtyl mele (bişenleri-gyzylymtyl), sary, seplenen<br />
ýaly sepgittikinden (çyzykdan-sepden) ybaratdyr. Tohumy gara ýa-da goýy goňur<br />
reňkde, tegelek, tekiz, 1 sm uzynlykda, 0,4-0,7 sm inlilikde bolýar. Onuň esasy bölegi<br />
bolsa doly ýetişen däldir, ysy ýok, tagamy ajy (2-nji surat).<br />
34
2-nji surat<br />
Mikroskopiýa laýyklykda, onuň miwesi daşyndan bir gat galyň epidermis bilen<br />
örtülendir. Epidermanyň aşagynda hloroplastlar bilen doldurylan inçe diwarly<br />
parenhimanyň öýjükleriniň giň gatlagy ýerleşýär. Olaryň arasynda suwuklyklary<br />
(lateksi) saklaýan mäz öýjükleri bardyr. Olar, adatça, ýekelikde ýerleşýärler ýa-da<br />
köpsanly dykyz toparlara jemlenendirler [13;26].<br />
Türkmenistanda ösýän düwmelini lukmançylyk maksatlary üçin öwrenmeklik<br />
geçen asyryň 90-njy ýyllarynda A.A.Kokanow we başgalar tarapyndan başlanypdyr<br />
[10;9;23-27]. Barlaglaryň netijesinde rutiniň mukdarynyň miwesinde 18,99%-e,<br />
gunçalarynda 30,6%-e deňdigi kesgitlenildi. Şeýle-de bu dermanlyk ösümligiň<br />
gunçalarynda köp mukdarda palmitin turşusynyň (beýleki ýag turşulary bilen<br />
deňeşdirilende), miwelerinde bolsa linol turşusynyň bardygy görkezilýär (Palmitin<br />
turşusy (% hasabynda): miwesinde 21, gunçasynda 51; stearin turşusy: miwesinde 7,<br />
gunçasynda 5; olein turşusy: miwesinde 22, gunçasynda 8; linol turşusy:<br />
miwesinde 49, gunçasynda 23; linolen turşusy: miwesinde 1,7, gunçasynda bolsa 13).<br />
Onuň mikroelement düzümi öwrenilende, jemi 25 sany mikroelement görnüşi ýüze<br />
çykarylyp, şolaryň 12 sany görnüşiniň köp mukdardadygy kesgitlenildi. Ol<br />
mikroelementlere aşakdakylar degişlidir, ýagny magniý mikroelementi: miwesinde<br />
(% –hasabynda) 0,26, gunçasynda 0,345; kalsiý: miwesinde 0,65, gunçasynda 0,699;<br />
alýuminiý: miwesinde 1,3x10 -2 , gunçasynda 1,04x10 -2 ; demir: miwesinde 6,5x10 -3 ,<br />
gunçasynda 6,9x10 -3 ; marganes: miwesinde 4,6x10 -3 , gunçasynda 4,83x10 -3 ;<br />
mis: miwesinde 9,75x10 -4 , gunçasynda 1,04x10 -3 ; hrom: miwesinde 1,3x10 -5 ,<br />
gunçasynda 2,76x10 -5 ; sink: miwesinde 2,6x10 -3 , gunçasynda 4,83x10 -3 ;<br />
kaliý: miwesinde 6,5x10 -3 , gunçasynda 6,9x10 -3 ; natriý: miwesinde 4,6x10 -2 ,<br />
gunçasynda 4,83x10 -2 ; bariý: miwesinde 6,5x10 -4 , gunçasynda 6,9x10 -4 ;<br />
fosfor: miwesinde 0,325, gunçasynda 0,48 [25].<br />
Düwmeliniň miwesiniň ýetişişine baglylykda ýag turşularynyň we olaryň<br />
düzümleriniň üýtgemesinde fosfolipidleriň orny uludyr [31].<br />
35
Himiki düzüminiň köpdürlüligi düwmeliniň lukmançylyk amalynda<br />
ulanylyşynda köp täsirli häsiýetlere eýe bolmagyny şertlendirýär. Ondan alynýan<br />
derman serişdeleri 50-den gowrak keselleri bejermekde ulanylýar (1-nji<br />
görkeziji) [10;9;17;23;30-33;40;41-43].<br />
Kardiologiýada düwmeliniň dermanlary bejergi hökmünde ulanylanda, olaryň,<br />
esasan, gipotenziw gan damarlarynyň diwarlaryny berkitmeklik, kapillýarlaryň<br />
geçirijiligini ýokarlandyrmak ýaly häsiýetleri göz öňünde tutulýar [40].<br />
Pulmonologiýa kesellerinde mikroblara garşy täsirleri ýüze çykarmaklyk bejergisinde<br />
ulanylýar [42]. Iç kesellerinde düwmeliniň dermanlarynyň ulanylmagy özüniň gowy<br />
netijelerini berýär. Bu derman serişdeleri öt bölüp çykaryjy, aşgazan ýaralaryny bitiriji<br />
(düzümindäki flawonoid maddalary aşgazan diwarynyň biohimiki hadysalaryna<br />
gatnaşýarlar), böwrekde reabsorbsiýa täsir etmekligiň hasabyna diurezi güýçlendirip<br />
bilýärler [15]. Endokrinologiýada süýji keselini bejermekde ulanmaga flawonoidleriň<br />
gipoglikemiki täsirleri ýüze çykaryp bilmekleri esas döredýär [27]. Hirurgiýa<br />
kesellerinde düwmeliniň dermanlarynyň mikroblara garşy, gan damarlarynyň<br />
diwarlaryny berkidiji, ýaralarda regenerasiýa hadysalarynyň geçmegine ýardam beriji<br />
täsirleri ulanylýar [41-43]. Ginekologiýada ýatgydan gan akmalarynyň öňünalyjy<br />
serişde hökmünde peýdalanylýar [42]. Deri kesellerinde mikroblara garşy we<br />
immunomodulirleýji täsirlerine esaslanylýar [15]. Onkologiýa kesellerinde öňünalyjy<br />
serişde hökmünde ulanylyp, çiş öýjükleriniň ösüşini togtadyjy, radioprotektop täsirleri<br />
hasaba alynýar [42]. Ýokanç kesellerde esasy bejergileriň düzüminde ulanylanda,<br />
immunomodulirleýji ukybynyň hasabyna bejerginiň täsirliligini ýokarlandyrýar [30].<br />
Gulak-burun-bokurdak (GBB) kesellerinde düwmeliniň jöwheri ulanylanda bejerginiň<br />
täsiri ýokarlanýar (mikroblara garşy täsirlerine esaslanylýar) [4]. Hirurgiki<br />
stomatologiýada bejergi hökmünde ulanylanda düwmeliniň dermanlarynyň mikroblara<br />
garşy täsirleri esasy orny eýeleýär [10]. Oftalmologiýada gözüň ownuk gan<br />
damarlarynyň geçirijiligini kadalaşdyrýar we gan inmeleriniň öňüni alýar [31].<br />
Rewmatologiýa kesellerinde bolsa, bedende autoimmunitetiň döremegine garşy täsiri<br />
ýüze çykarýar [43].<br />
Düwmeli şu günki güne çenli dürli ýurtlaryň halk lukmançylygynda hem<br />
giňden ulanylyp gelnipdir.<br />
Hytaýda düwmeliniň demlemeleri we melhem dermanlary ganakmalaryň dürli<br />
görnüşlerinde (içki we daşky), stenokardiýada, ateroskleroz kesellerinde, mikrobly<br />
ekzemalarda, süýji keselinde, gipertoniýada, myşýak birleşmeleri, salisilatlar bilen<br />
zäherlenmelerde bejergi hökmünde ulanylypdyr we oňat netijeler gazanylypdyr.<br />
Koreýada bu derman ösümliginiň jöwherinden ýatgy gan akmalarynyň we insultlaryň<br />
öňünalyjy serişde hökmünde peýdalanypdyrlar. Wýetnamda bolsa onuň miwelerinden<br />
taýynlanan demleme aşgazanyň ýara-baş kesellerini, ýagyr ýaralaryny bejermekde we<br />
agyr keselleri geçirenden soňra horlanan näsaglaryň immun ulgamynyň işini<br />
dikeltmekde gowy derman hasaplanypdyr [41-43]. Orsýetde düwmeliniň jöwheri iriňli<br />
we trofiki ýaralary bejermekde, ýatgy gan akmalarynyň öňüni almakda<br />
ulanylypdyr [17;33;40].<br />
Türkmenistanda onuň jöwherini aşgazanyň ýara-baş kesellerinde, ekzemalarda,<br />
ýanyk ýaralarynda bejergi maksatlary üçin ulanmaklyk maslahat berlipdir [9;23].<br />
36
Düwmeliniň lukmançylyk amalynda ulanylýan ýerleri<br />
1-nji görkeziji<br />
Lukmanзylykda ulanylэan esasy ugurlary we kesel<br />
görnüşleri<br />
Kardiologiэa:<br />
Stenokardiэa, gipertoniэa, ateroskleroz keselleri, beэni<br />
gan aэlanyşygynyň bozulmalary, gan damarlarynyň<br />
diwarlarynyň sklerotiki özgermelerinde;<br />
Pulmonologiэa:<br />
Цэken sowuklamalarynda (pnewmoniэalarda), цэken<br />
inçekeseliniň hatda gijikdirilen ýagdaýlarynda, könelişen<br />
gury plewritlerde;<br />
Iз keselleri:<br />
Aşgazanyň we onkibarmak içegäniň ýara-baş keselinde,<br />
gastritde we agyryly iзsanjyda, bцwrek kesellerinde,<br />
bagyr kesellerinde, içgeçmelerde, sepsisde, myşýak<br />
birleşmeleri, salisilatlar bilen zäherlenmelerde;<br />
Endokrinologiэa:<br />
Süýji keseliniň irki döwürlerinde;<br />
Hirurgiэa keselleri:<br />
Babasil, tromboflebit, gan damarlarynyň diwarlarynyň<br />
zeperlenmesinde, I, II we III derejeli эanyklarda,<br />
furunkullarda we karbunkullarda, sowugalmalarda, iriňli<br />
ýaralarda, paraproktitlerde, ýeňil we orta derejedäki<br />
эaralanmalarda, ýümşak dokumalaryň ýenjilmesinde,<br />
эagyr эaralarynda;<br />
Ginekologiэa:<br />
Эatgy gan akmalarynda;<br />
Deri keselleri:<br />
Trofiki başlarda, ekzemalarda, pis kesellerinde, saçyň<br />
düşmeginde, gemorragiki diatezlerde, deriniň<br />
inзekeselinde, psoriaz keselinde;<br />
Onkologiэa kesellerinde:<br />
Bokurdak dьwnьginde, miomalarda, mastitlerde,<br />
şöhle keselinde;<br />
Эokanз kesellerde:<br />
Garyn garahassalygynda, цrgьnli garahassalykda,<br />
bagryň wirusly gepatitlerinde, glist inwaziýalarynda,<br />
kömelejikleriň döredýän kesellerinde, deriniň menekli<br />
lişaýlarynda, dizenteriýada;<br />
GBB kesellerinde:<br />
Otitlerde, tonzillitlerde, faringitlerde, gaэmaritlerde;<br />
Hirurgiki stomatologiэa:<br />
Эьz-äň sebitiniň iriňli ýaralarynda;<br />
Oftalmologiэa:<br />
Göz torjagazynyň ownuk gan damarlarynyň çeýeliginiň<br />
peselmelerinde, olaryň degenerasiýalarynda,<br />
kapillýarotoksikozlarynda, keratitleriň dürli<br />
görnüşlerinde, iriňli iridosiklitlerde, göz gabagynyň<br />
wirusly gaэnaglamasynda;<br />
Rewmatologiэa:<br />
Guragyryda, obliterirlenэдn endoartritlerde;<br />
Derman görnüşleri<br />
1. Gerdejikler görnüşinde<br />
(rutin, kwersitin);<br />
2. Jцwher;<br />
3. Gaэnatma we demleme;<br />
1. Jцwher;<br />
2. Gaэnatma we demleme;<br />
1. Demleme;<br />
2. Gerdejikler we ьrgьn<br />
görnüşindäki dermanlar;<br />
1. Demleme we ьrgьn<br />
görnüşindäki dermanlar;<br />
1. Jцwher;<br />
2. Melhem görnüşi;<br />
1. Gerdejikler görnüşinde<br />
(rutin, kwersitin);<br />
2. Demleme;<br />
1. Jцwher;<br />
2. Demleme;<br />
1. Jцwher;<br />
2. Demleme;<br />
1. Rutin, kwersitin<br />
gerdejikleri görnüşinde;<br />
1. Jцwher;<br />
1. Jцwher;<br />
1. Rutin, kwersitin<br />
gerdejikleri görnüşinde;<br />
1. Rutin, kwersitin<br />
gerdejikleri görnüşinde;<br />
2. Demleme;<br />
3. Jцwher;<br />
Ulanylan<br />
edebiэatlar<br />
[9;23;41-43]<br />
[17;41-43]<br />
[9;23;41-43]<br />
[41-43]<br />
[17;23;40;41-43]<br />
[23;40;41;42]<br />
[17;33;41-43]<br />
[42]<br />
[9;23;30]<br />
[4]<br />
[10]<br />
[31]<br />
[43]<br />
37
Bu derman ösümliginiň ýapraklarynyň himiki düzüminde protistosid häsiýetli,<br />
miwelerinde bolsa bakteriýalara garşy (olar altynsow stafilakoklary we içege<br />
taýajyklaryny öldürýärler) maddalaryň bardygy kesgitlenipdir.<br />
Düwmeliniň jöwheriniň stafilakoklaryň we içege taýajyklarynyň ösüşini<br />
peseldýändigi, Candida albiсans mikroorganizmlerine bolsa täsir etmeýändikleri<br />
kesgitlenilipdir. Bu derman serişdesiniň mikroba garşy täsiri 5 mg (gury madda<br />
hasabynda) mukdarda ýüze çykyp başlapdyr, mukdarynyň artmagy bilen bolsa<br />
mikroblara täsiri hem ýokarlanypdyr. Mysal üçin, 5 mg mukdarynda altynsow<br />
stafilakoklaryň ösüşiniň saklanýan sebitiniň diametri 16 mm-e, 10 mg mukdarynda<br />
bolsa bu görkeziji 28 mm-e deň bolupdyr. Ýöne düwmeliniň jöwheriniň mukdarynyň<br />
artdyrylmagynyň dowam etdirilmegi onuň mikroblara garşy täsiriniň ýokarlanmagyna<br />
getirmändir. Air ösümliginiň (Acorus calamus L.) ýagy bilen düwmeliniň jöwheriniň<br />
1:1 gatnaşygyndaky toplumy ýokarda getirilen test mikroorganizmleriniň<br />
(stafilakoklara, içege taýajyklaryna, Candida albicans mikroorganizmlerine) ählisine<br />
birmeňzeş derejede mikroblara garşy täsirini görkezýändigini, olaryň<br />
1:4 gatnaşygyndaky toplumlarynda bolsa Candida albicans mikroorganizmlerine bolan<br />
mikroblara garşy täsirleriniň peselýändigini barlaglaryň netijesinde ýüze<br />
çykarypdyrlar. Şeýle-de düwmeliniň (Sophora japonica L.) jöwheriniň we air<br />
ösümliginiň (Acorus calamus L.) ýagynyň 20-den gowrak paradontoz keselli<br />
näsaglaryň agyz boşlugyndan alnan mikroorganizmleriň toplumlaryna garşy täsiri<br />
öwrenilipdir. Ol mikroorganizmleriň toplumlarynyň düzümini 70% ýagdaýda<br />
stafilakoklar we streptokoklar, 50% ýagdaýda grammotrisatel taýajyklar,<br />
30% ýagdaýda bolsa esasy düzüm böleklerini hamyrmaýa kybapdaş kömelejikler<br />
düzüpdir. Geçirilen barlaglaryň netijelerine görä, düwmeliniň jöwheri bilen air<br />
ösümliginiň ýagy bilelikde kombinirlenen görnüşinde näsaglaryň agyz boşlugynyň,<br />
keselli dişleriniň patologiki jübülerinden alnan mikroorganizmleriň toplumyna garşy,<br />
mikroblara garşy täsirlerini görkezip bilýändikleri kesgitlenipdir [19].<br />
Flawonoid maddalarynyň fungistatik we fungisit täsirleriniň bardygy, ýöne<br />
olaryň bu häsiýetleriniň aýratyn maddalaryň däl-de, olaryň toplumlarynyň hasabyna<br />
ýüze çykýandyklary ylymda öwrenilendir [15].<br />
Düwmeliniň “Soforin” atly dermany trofiki we iriňli ýaralary bejermeklik üçin<br />
niýetlenilip, beýleki dermanlardan tapawutlylykda (furasillin, Wişnewskiý melhemi)<br />
ýaranyň töweregindäki nekrotiki elementleriň basym aýrylmagyna, işjeň<br />
granulirlenme hadysasynyň geçmegine we bedeniň immun ulgamynyň işjeňligine<br />
oňaýly täsir edipdir [20].<br />
Türkmenistanyň Milli derman serişdeleri institutynda düwmeliniň<br />
miwelerinden bölekleýin goýmak usuly bilen taýýarlanan jöwheriniň farmakologiki<br />
we toksikologiki häsiýetleri öwrenilipdir. Netijede, ondan alnan jöwheriň<br />
farmakopeýa talaplaryna doly gabat gelýändigi subut edilipdir (3-nji surat) [26].<br />
Ýapon soforasynyň jöwheri çagalarda gulagyň otitlerinde ýokary bejerijilik<br />
ukybyny ýüze çykarýar. Bu usullar boýunça geçirilen bejergilerde mekdep ýaşyna<br />
ýetmedik çagalaryň arasynda adaty bejergi bilen deňeşdirilende, olaryň 1,5 gün ir<br />
sagalýandygyny, mekdep ýaşly çagalaryň arasynda bolsa adaty bejergi bilen<br />
deňeşdirilende 1,4 gün ir sagalýandygyny gözegçilikler görkezýär [4].<br />
38
Ýüz-äň sebitiniň kesellerini<br />
bejermeklikde ýerli düwmeliniň<br />
jöwherini ulanmaklyk özüniň oňat<br />
netijesini beripdir. Hassahana şertlerinde<br />
ýörite näsaglaryň barlag toparlarynda<br />
bejergide furasillin ergininiň ýerli<br />
düwmeliniň jöwheri bilen çalşylmagy<br />
netijesinde alnan maglumatlardan<br />
görnüşi ýaly, onuň ähmiýetli kesel<br />
bejeriş täsirleriniň ýüze çykarylandygy<br />
subut edilipdir. Bu derman serişdesi<br />
ulanylan toparda agyz boşlugynyň<br />
iriňli ýaralarynyň adaty bejergidäki<br />
(Wişnewskiý melhemi, Lewomekol<br />
melhemi, furasillin ergini 1:5000, natriý<br />
hloridiniň gipertoniki ergini, 0,5%-li<br />
permanganat kaliý ergini, 3%-li perekis<br />
wodorod ergini ulanylandaky bejergiler<br />
göz öňünde tutulýar) topar bilen<br />
deňeşdirilende 1-2 gün çalt we hiç<br />
hili beterleşmesiz bitýändigi ýüze<br />
çykarylypdyr. Şeýle-de bejerginiň<br />
dowamynda näsaglarda ganyň, peşewiň<br />
3-nji surat<br />
we bagryň biohimiki görkezijileriniň<br />
barlaglary gemoglobiniň, timolyň, sink sulfatynyň mukdarlarynyň belli bir çäklerde<br />
saklanýandygyny görkezýär, bu bolsa onuň goşmaça täsirleri ýüze çykarmaýandygyny,<br />
bejerginiň düzüminde ulanylanda bolsa adaty dermanlar bilen utgaşýandygyny<br />
hem-de hassalar tarapyndan kanagatlanarly kabul edilýändigini görkezýär [10].<br />
Şeýlelikde, geçirilen barlaglaryň esasynda Türkmenistanyň şertlerinde<br />
düwmeliniň lukmançylyk amalynyň dürli ugurlarynda, giňden ulanmak mümkinçiligi<br />
açylýar. Şol maksatlar bilen Türkmenistanyň çäklerindäki ösýän ýerli düwmelini<br />
öwrenmeklik döwrebap meseleleriň biridir.<br />
Netije:<br />
1. Düwmeliniň himiki düzüminiň köpdürlüligi esasynda onuň köptaraplaýyn<br />
täsiri ýüze çykaryp bilýändigi, özi hem onuň käbir bejeriji täsirleriniň aýratyn düzüm<br />
bölekleri görnüşinde däl-de, eýsem toplumlar görnüşinde döreýändigi<br />
aýdyňlaşdyryldy.<br />
2. Bu derman ösümliginiň Türkmenistanda tebigy ätiýaçlyklarynyň köpdügi<br />
olaryň senagat maksatlary üçin islegleri doly kanagatlandyryp bilmegine mümkinçilik<br />
berýär.<br />
3. Düwmeliniň dermanlary bejergi maksatlary üçin ulanylanda, näsagda<br />
39
goşmaça täsirleriň ýüze çykmaýanlygy, bejerginiň düzüminde ulanylýan beýleki<br />
derman serişdeleri bilen oňat utgaşýanlygy, adam bedeni üçin zyýansyzdygy onuň<br />
dermanlyk ähmiýetini ýokarlandyrýar.<br />
Türkmenistanyň Milli derman<br />
serişdeleri instituty<br />
Kabul edilen wagty<br />
2008-nji ýylyň<br />
8-nji oktýabry<br />
EDEBIÝAT<br />
1. Berdimuhamedow G. Türkmenistanda Saglygy goraýşy ösdürmegiň ylmy esaslary.<br />
Aşgabat: Ylym, 2007.<br />
2. Berdimuhamedow G. Türkmenistan – Sagdynlygyň we ruhubelentligiň ýurdy. Aşgabat:<br />
Türkmen döwlet neşirýat gullugy, 2007.<br />
3. Авазходжаев М.Н., Мусаев Н.А. и др. Содержание рутина в вегетативных органах<br />
sophorae japonicae L. Узбекский биологический журнал. №4, 1991.<br />
4. Altyýew T., Gurbandurdyýew A. Çagalarda otitleri bejermekde düwmeliniň ulanylyşy.<br />
Türkmenistanyň lukmançylygy. №1, 2008.<br />
5. Артамонова Н.А., Бурковская Л.Ф. и др. Пигменты и витамины листьев<br />
некоторых растений семейства бобовых. Химия природных соединений. №4, 1987.<br />
6. Ахмедходжаева Н.М., Свечникова А.Н. и др. К вопросу определения флавоновых<br />
соединений в плодах софоры японской. Фармация. №5, 1986.<br />
7. Ахмедходжаева Н.М., Свечникова А.Н. и др. Определение производных<br />
кемпферола в настойке софоры японской. Химико-фармацевтический журнал.<br />
№12, 1983.<br />
8. Ахмедходжаева Н.М., Свечникова А.Н. Производные кемпферола из плодов<br />
софоры японской. Химия природных соединений. №1, 1983.<br />
9. Аширова А.А. Лекарственные растения флоры Туркмении, применяемые в<br />
народной медицине. Ашгабат, 1992.<br />
10. Aşyrow A., Kokanow A. we başg. Düwmeliniň ýüz-äň ulgamyndaky iriňli ýaralary<br />
bejermekde ähmiýeti. Türkmenistanyň lukmançylygy. №4, 2003.<br />
11. Барнаулов О.Д., Маничева О.А. и др. Сравнительная оценка влияния<br />
флавоноидов на образование экспериментальных деструкций желудка у мышей.<br />
Химико-фармацевтический журнал. №11, 1984.<br />
12. Bognar R., Szabo V., Farkas – Szabo L. Uber das rutin und Abe rein neues rutin<br />
vorkommen. Изв. хим. ин-та Болгар. АН. №3, 1955.<br />
13. ВФС 43–2–99. Плоды софоры японской. Ашгабат, 1999.<br />
14. Генкина Г.Л., Шакиров Т.Т. Хромато – спектрофотометрическое определение<br />
рутина в бутонах sophora japonica. Химия природных соединений. №3, 1973.<br />
15. Георгиевский В.П., Комисаренко Н.Ф. и др. Биологически активные вещества<br />
лекарственных растений. Новосибирск, 1990.<br />
16. Гончаренко А.К., Шебанова С.Т. и др. Исследование экстракции флавоноидов<br />
на полупромышленной установке. Химико-фармацевтический журнал. №1, 1973.<br />
17. Гринкевич Н.И., Ладыгина Е.Я. Фармакогнозия. Атлас. М., 1989.<br />
18. Гришковец В.И., Горбачева Л.А. Весовой и спектрофотометрический методы<br />
количественного определения тритерпеновых гликозидов в плодах sophora<br />
japonica и других растениях. Химия природных соединений. №1, 1997.<br />
40
19. Данилевский Н.Ф., Антонишин Б.В. Антимикробная активность настойки<br />
софоры японской и эфирного масла аира тростникового. Микробиологический<br />
журнал. №5, 1982.<br />
20. Дрозд Г.А., Горбачева Л.А. Фармакогностическо-иммунологическое изучение<br />
плодов софоры японской. Фармация. №1, 1994.<br />
21. Земцова Г.Н., Дмитриев А.Б. Сравнительная оценка методов определения суммы<br />
флавоноидов в “Р” витаминном комплексе. Химико-фармацевтический журнал.<br />
№6, 1987.<br />
22. Иванов Л.В., Хаджай Я.И. и др. Сродство к биомембранам и некоторые<br />
особенности фармакокинетики соединений флавоноидной природы.<br />
Химико-фармацевтический журнал. №2, 1992.<br />
23. Каррыев М.О. Лекарственные растения Туркменистана. Ашгабат, 1996.<br />
24. Касумов М.А. Изучение красящих свойств плодов софоры японской.<br />
Биологические науки. №2, 1979.<br />
25. Коканов А.А., Джумаев А.Р. и др. Изучение различных органов софоры<br />
японской, произрастающей на территории Туркменистана. Здравоохранение<br />
Туркменистана. №3, 1999.<br />
26. Коканов А.А., Караджаев Ш.К. и др. Фармакохимические аспекты изучения<br />
местного вида софоры японской как перспективного лекарственного растения.<br />
Здравоохранение Туркменистана. №1, 2002.<br />
27. Коканов А.А., Онов А.О. Некоторые перспективные лекарственные растения<br />
семейства бобовых, произрастающие на территории Туркменистана.<br />
Здравоохранение Туркменистана. №1, 1998.<br />
28. Komatsu M. et. al. Studies on the Constituenes Sophora Species. X. Constituents of<br />
the Root of Sophora japonica L. МРЖ. №11, 1976.<br />
29. Кугач В.В., Никульшина Н.И. и др. Лекарственные формы флавоноидов.<br />
Химико-фармацевтический журнал. №8, 1988.<br />
30. Мавланов К.Х., Мурадназарова Т.Б. и др. Особенности влияния природных<br />
флавоноидов – рутина и кверцитина на некоторые клинико-иммунологические<br />
показатели острого вирусного гепатита “В” у детей. Здравоохранение<br />
Туркменистана. №2, 1995.<br />
31. Мазулин А.В. Получение и исследование лекарственных форм флавоноидов для<br />
лечения заболевания глаз (Автореф. канд. дисс.). М., 1985.<br />
32. Martin Panizo F., Acebal B. Ectudios sorbe oxiflavonois. 1. Extraccionde tetro-ypentaoxiflavonos<br />
de diversas plantos espanolas. An. Real. Sci. espanola fis y guim.<br />
B. 51. N11, 1955.<br />
33. Муравьева Д.А. Фармакогнозия. М., 1978.<br />
34. Мухаммедова Х.С., Глушенкова А.И. Фосфолипиды зрелых семян sophora<br />
japonica. Химия природных соединений. №4, 1997.<br />
35. Симонян А.В., Шинкаренко А.Л. и др. Определение флавоноидов в некоторых<br />
фармацевтических препаратах. Фармация. №4, 1973.<br />
36. Tadahiro Takeda. et. al. New isoflavone glikozides from the woods of sophora<br />
japonica. Phytochemistry. №16, 1977.<br />
37. Точкова Т.В. Аналитические исследования препаратов и растительного сырья,<br />
содержащих флавонолы (Автореф. канд. дисс.). Харьков, 1984.<br />
38. Турсунов Т.Т. Интродукция редких среднеазиатских видов рода софора в<br />
условиях ботанического сада АН УзССР. Узбекский биологический журнал.<br />
№4, 1986.<br />
41
39. Фетхуллина Г.А., Буленков Т.И. Спектрофотометрическое определение<br />
флавонолов и изофлавонов в настойке софоры японской. Фармация. №2, 1984.<br />
40. Шретер А.И., Муравьева Д.А. и др. Лекарственная флора Кавказа. М., 1979.<br />
41. htt: //design-kostuma.ru/page 22;<br />
42. htt: //moroznik-fito.ru/Sofora.html;<br />
43. htt: //travi.moroznik-fito.ru/Sofora.html;<br />
А.А.Коканов, М.К.Ханов<br />
МЕДИЦИНСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ СОФОРЫ ЯПОНСКОЙ<br />
Большую группу биологически активных веществ составляют флавоноиды. В<br />
современной фармацевтической промышленности при изготовлении готовых<br />
лекарственных форм применяются такие флавоноиды, как рутин, кверцитин и др.<br />
Одним из лекарственных растений, в химическом составе которого имеются<br />
флавоноидные вещества, является софора японская (Sophora Japonica L., “Düwmeli<br />
agajy”) семейства Fabaceae (Leguminosae).<br />
В медицинской практике разнообразность химического состава софоры<br />
японской обуславливает множественность её применения. Получаемые из растения<br />
лекарственные средства применяются при лечении свыше 50 видов заболеваний.<br />
Особое значение препаратов на основе софоры японской состоит в том, что они не<br />
оказывают побочных действий на организм, безопасны, совместимы с другими<br />
лекарственными средствами.<br />
Показаны достижения как зарубежных, так и туркменских ученых по созданию<br />
на основе софоры японской различных лекарственных форм. Вместе с тем отмечается,<br />
что изучение особенностей софоры японской, произрастающей в Туркменистане,<br />
начато сравнительно недавно (90-ые года прошлого века) и потому требует<br />
всестороннего обстоятельного исследования в целях создания отечественных<br />
препаратов широкого спектра действия.<br />
A.A.Kokanov, M.K.Khanov<br />
SOPHORA JAPONICA’S MEDICAL SIGNIFICANCE<br />
Flavonoid compounds make a large group of biological active substances. Such<br />
flavonoids as routine, kversitin and others are used in the production of medicinal agents<br />
in modern pharmaceutical industry. Sophora Japonica L. Fabaceae (Leguminosae) family is<br />
one of the medicinal plants that have flavonoid substances in its chemical composition.<br />
The variety of chemical composition of Sophora Japonica stipulates variety of its<br />
application in medical practice. Medicinal remedies got from Sophora Japonica are used for<br />
treatment of over 50 diseases. Significance of these medical remedies consists in the<br />
following qualities: they do not have any adverse reaction, they are safe and compatible<br />
with other medicines.<br />
The achievements of foreign and Turkmen scientists in the creation of different<br />
medicinal agents based on Sophora Japonica have been listed in the article. As faras the<br />
study of Sophora Japonica in Turkmenistan started at the end of last century a detailed<br />
investigation is needed to create new varieties of wide-range medicine of local production.<br />
42
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
G.Garryэew<br />
GIŇIŞLIK BABATDA PIKIRLENMÄNI ÇAGALARYŇ KABUL<br />
EDIŞINDE GEOMETRIÝANYŇ ORNY<br />
Täze Galkynyş eýýamynda ýaş nesle maşgalada, çagalar baglarynda, orta<br />
mekdeplerde berilýän terbiýä hem-de her bir dersde berilýän bilime jogapkärli<br />
çemeleşmek mugallymlaryň, terbiýeçileriň esasy wezipesidir, зьnki ertirki gün öz<br />
kärini söýýän, durmuş bilen baglanyşykly her bir meseläni çözmegi başarýan ýaşlary<br />
ýetişdirmek üçin çagalar baglarynda we orta mekdeplerde geçirilýän okuwlaryň<br />
göwnejaý bolmalydygy öz-özünden düşnüklidir.<br />
Çaga durmuşda üçölçegli giňişlikde ýaşaýar, terbiýelenýär, oýnaýar, bilim<br />
alýar. Onuň oýnawaçlary üçölçegli jisimler. Çagalar mekdebe barmazdan has öň<br />
kublary, parallelepipedleri, şarlary synlaýarlar we elläp görýärler. Bu bolsa çagalarda<br />
giňişlik babatda düşünjäniň irki döwürlerde emele gelýändigine şaýatlyk edýär.<br />
Diýmek, çagalar bizi gurşap alýan GEOMETRIÝANYŇ içinde terbiýelenýärler.<br />
Geometriýa çagalaryň logiki pikirlenmesini hem-de giňişlikde göz öňüne<br />
getirmesini ösdürýär, bu bolsa beýleki dersleri gowy цwrenmek ьзin zerurdyr.<br />
Geometriэa bizi gurşap alýan giňişligiň göwrüm hem-de mukdar<br />
gatnaşyklaryny öwrenýär. Diэmek, geometriэa bizi giňişlik bilen tanyşdyrýar.<br />
“Tekizlikde geometriýa” – emeli zatdyr, umuman, galyňlygy bolmadyk,<br />
ikölçegli zat ýokdur, aslynda ol üçölçegli geometriýanyň howaýylaşdyrylmagydyr.<br />
Stereometriýanyň birinji aksiomasynda şeýle diýilýär: Giňişlikdäki islendik tekizlikde<br />
planimetriýanyň ähli aksiomalary ýerine ýetýär. Diэmek, planimetriэa –<br />
– stereometriýanyň diňe bir bölegidir. Şol sebäpli hem çagalara diňe ikölçegli<br />
şekilleri öwretmek kemçilikdir. Ьзцlзegli jisimlerde ýerleşen ikölçegli figuralary<br />
öwretmek bolsa artykmaçlykdyr.<br />
Geometriэanyň ders hökmündäki mümkinçiliklerini doly amala aşyrmak üçin<br />
okuwça berilýän maglumat onuň ýaşyna, okatmagyň maksadyna laэyk gelmelidir.<br />
Okatmagyň usuly we mazmuny bolsa çaganyň dünýä düşünişine esaslanmalydyr. Şol<br />
sebäpli hem çaganyň daşky dünýäni kabul edişine esaslanэan usuly ulgamy saэlap<br />
almaly.<br />
Bu meseläni çözmekde geometriýanyň mümkinçilikleri köpdür. Geometriýa öz<br />
tebigatyna mahsus hakyky giňişligi şöhlelendirmдge esaslanyp, logikany aýdyňlyk,<br />
umumyny hususy, howaýyny anyk bilen utgaşdyrýar. Bularyň barysy geometrik<br />
usulyň manysyny düzýär.<br />
Geometriэa-umumyadamzat medeniýetiniň öwüşgünidir.<br />
Geometriýanyň käbir teoremalary dünýä medeniýetiniň gadymy ýadygärlikleridir.<br />
Geometriэa adamzadyň diňe bir subutly iş ýüzündäki zerurlygyndan dдl-de, eэsem ruhy<br />
zerurlygyndan hem dцrдndir. Çagalykdan başlap geometriýany ünsli öwrenseň,<br />
43
töwerek-daşymyzyň ähli ýerinde ruhuňa-ruh goşjak, seniň Dünýä baradaky düşünjäňi<br />
beýgeltjek, seni aňly-düşünjeli şahsyýet edip ýetişdirijek pikirler aňyňa girer.<br />
Geometriýanyň taryhy diňe bir adam aňynyň ösüşini aňlatmaýar. Geometriýa<br />
köpden bäri bu pikiri hereketlendirýän güýçli guraldyr. Birnäçe müň ýyl mundan ozal<br />
ýüze çykan we Keploryň kanunlary bilen üsti ýetirilen konik kesikler taglymaty<br />
adamzady kosmosa uзurdy (ine, geometriýanyň amaly we iş ýüzündдki ähmiýeti).<br />
Geometriýa adamy ruhy taýdan terbiýelemegiň hem serişdesidir, çünki geometriýanyň<br />
ylmy we ahlak esasy, ýagny ähli tassyklamalaryň subut edilýändigi muny tassyklaýar.<br />
Geometrik mazmunly meseleleri зagalar baglarynda mukdaryna (kцp, az, deň),<br />
ýerleşişine (ýokarda, aşakda, çepde, sagda), ululygyna (meэdany uly, meэdany kiзi),<br />
gцwrьmine (uly gцwrьmli, kiзi gцwrьmli), görnüşine (meňzeş, meňzeş däl, başga<br />
görnüşde) gцrд deňeşdirmek arkaly цwredip bolar.<br />
Зagalar baglarynda bilim we terbiýe, esasan, gös-göni çaganyň gözüniň<br />
alnynda ýerine ýetirilýän oýunlar arkaly berilmelidir. Başgaça aэdylanda, зagalar<br />
oэun arkaly terbiэelenэдrler we olaryň dьnэд bilen tanyşlygy oэundan başlanýar.<br />
Çagalar bagynda “Geometriýa dünýäsi” bilen tanyşdyrylmagy olaryň gelejegi<br />
ьзin has hem дhmiэetlidir. Çagalar oýun oýnanlarynda GEOMETRIÝA bilen<br />
gös-göni giňişlikde tanyşýarlar. Çagalaryň geometrik şekilleri oýnawaja derek<br />
oýnamagy bolsa olaryň giňişlik babatda pikirlenmesiniň ýaşlykdan kemala gelmegine<br />
we цsmegine getirэдr. Bu bolsa planimetriэa girizilmegi zerur bolan FUZIONIZM<br />
(utgaşdyrma) usulynyň özenidir.<br />
Зagalar başlangyз synplarada geometrik maglumatlary öwrenmek bilen, öz<br />
geometrik düşünjeleriniň goruny artdyrýarlar, käbir ululyklar bilen (uzynlyk, perimetr,<br />
meýdan) tanyşýarlar, enjamlar bilen (çyzgyç, sirkul, burçluk, transportir) işlemek<br />
endiklerini öwrenýärler, geometrik adalgalary özleşdirýärler.<br />
Başlangyç synplarda geometrik maglumatlar aэratyn bцlьm hцkmьnde<br />
gцrkezilmeэдr. Şeýle-de bolsa, oňa bölüm hökmünde garap, onuň matematikanyň<br />
beýleki bölümleri bilen, esasanam, arifmetika bilen baglanyşygyny nygtamak<br />
zerurdyr. Baglanyşygyň esasynda san bilen geometrik figurany baglanyşdyrmak<br />
mümkinçiligi ýatýar. Bu bolsa san, sanlaryň häsiýetleri we olaryň üstünde geçirilýän<br />
amallar öwredilende figuralary peýdalanmaga we tersine, geometrik figuralaryň<br />
häsiýetleri öwrenilende sanlardan peэdalanmaga mьmkinзilik berэдr.<br />
Okuwзylar 1-3-nji synplarda эцnekeэ geometrik figuralar bolan kesim,<br />
üçburçluk, dörtburçluk bilen ýüzleý tanyşdyrylýar. Olar üçburçlugyň we<br />
dörtburçlugyň elementleriniň atlaryny özleşdirýärler, olary tanamagy öwrenýärler.<br />
Kesimleri üçburçluklary, dörtburçluklary çyzmagy, olary ölçemegi, üçburçluklaryň we<br />
dörtburçluklaryň perimetrlerini hasaplamagy öwrenýärler.<br />
4-5-nji synplarda başlangyç synplarda berlen maglumatlary has hem<br />
çuňlaşdyryp özleşdirýärler. Şonuň üçin hem bu synplarda öwrenilýän matematikanyň<br />
“Aýdyň geometriýa” (Rusзasy: Наглядная геометрия) diэip atlandyryp boljak<br />
geometrik maglumatlar toplumynyň mazmunyny kesgitlemek ьзin geometriýanyň<br />
sistematik kursy öwrenilip başlananda okuwçylaryň nдmeden kynзylyk зekэдndigini<br />
anyklamak zerurdyr.<br />
“Aýdyň geometriýa” kursunyň maglumatlary girizilende meseleleriň dört<br />
görnüşini (subut etmäge, gurmaga, ölçemäge, hasaplamaga degişli) däl-de, eýsem<br />
44
diňe soňky üçüsini girizmeli. Özünem bu kursy öwrenmekligi ölçemäge degişli<br />
meseleleri girizmekden başlamaly. Uzynlyklary ölçemeklik okuwçylara başlangyз<br />
synplardan hem bellidir. Meýdanlary, göwrümleri we burçlary ölçemekligiň bolsa<br />
durmuşy zerurlykdygyny aýtmak gerek. Şoňa görä-de geometriýa girişi metrik gaby<br />
(gapyrgasy bir birlik bolan kuby) ýasamakdan başlamak amatlydyr. Şonda şeýle kuby<br />
ýasamak üçin tarapy 1 birlik bolan alty sany kwadratyň gerekdigine okuwçylaryň<br />
ünsüni çekmek zerurdyr. Eýýäm şu mysaldan hem “Aýdyň geometriýa” kursunyň<br />
alamatlary gцrnьp ugraэar: зagalar цlзeэдrler, зyzэarlar, hasaplaэarlar.<br />
Geometriýanyň sistematik kursuny fuzionistik esasda öwrenmeli. Okuwçylaryň<br />
1-nji – 5-nji synplarda matematika sapaklarynda alan geometrik düşünjelerini,<br />
bilimlerini göz öňünde tutup, 6-njy synpda öwrenilip başlanylýan sistematik geometriýa<br />
kursuny diňe “fuzionizm” ideýasyna ýugurmak arkaly okuwçylaryň giňişlik<br />
düşünjelerini, giňişlik hyýallaryny, giňişlik babatda pikirlenmelerini we pikirleniş<br />
ukyplaryny ösdürip bileris. Olardan Garaşsyz döwletimiz üçin öz kärini söýэдn tehnik,<br />
mehanizator, binagдr taýýarlap bileris. Onuň üçin bolsa geometriýanyň sistematik kursy<br />
öwrenilende geometrik jisimler barada diňe ýatlanylyp geçilmän, eýsem olary her bir<br />
mysalda, her bir sapakda ýerlikli peýdalanmaga çalyşmaly. Bu işler, ikinji tarapdan,<br />
stereometrik materiallar эokary synplarda has ylmy nukdaýnazardan öwrenilende<br />
okuwçylaryň materiallary özleşdirmeklerine ýardam eder.<br />
Mekdepde geometriýanyň sistematik planimetriэa kursuny okatmaklyk:<br />
– planimetriýanyň logiki gurluşy hem-de stereometriýa bilen ýüzleý<br />
tanyşdyrmak;<br />
– tekiz figuralary we olaryň esasy häsiýetlerini öwrenmek;<br />
– simmetriýanyň häsiýetlerini öwrenmek;<br />
– geometrik meseleleri зцzmek ьзin analitik usullary peэdalanmak;<br />
– gurmaga, цlзemдge, hasaplamaga, subut etmдge degişli, şol sanda durmuş<br />
ähmiýetli meseleleri çözmegi öwretmeklik;<br />
– olaryň giňişlik düşünjelerini, giňişlik göz öňüne getirmelerini we hyýallaryny<br />
baýlaşdyrmak, giňişlik babatda pikirlenmelerini we pikirleniş ukyplaryny<br />
ösdürmeklik;<br />
– giňişlik figuralaryny ölçemek, gurmak, şekillendirmek, olaryň modellerini<br />
gurmak we gurnamak endiklerini emele getirmegi göz önünde tutýar.<br />
Geometriýanyň sistematik stereometriэa kursunda bolsa geometrik jisimler we<br />
maglumatlar empirik usulda цwrenilmдn, olara berk ylmy talap bildirilmelidir. Olar<br />
ylmy esasda цwrenilip, ugur alynэan geometrik tassyklamalar berk “matematiki<br />
elekden” geзirilmelidir.<br />
Mekdepde bu kursy okatmagyň esasy maksady oba hojalygynyň dürli<br />
pudaklarynda hem-de dürli medeniýet edaralarynda işlejek ýaşlaryň:<br />
– umumymedeni tehniki derejesini ýokarlandyrmakdan, önümçiligiň<br />
tehnikasyna, tehnologiэasyna we ykdysadyэetine çuňňur düşünmeklerini<br />
gazanmakdan;<br />
– önümçiligiň oýlaptapyjylyk bцleginde olaryň döredijilik işjeňligini,<br />
hyjuwlylygyny artdyrmakdan, olara zähmetiň öňdebaryjy usullaryndan peэdalanmagy<br />
цwretmekden;<br />
– beýleki okuw sapaklaryny üstünlikli özleşdirmeklerine ýardam etmekden;<br />
45
– okuwlaryny dowam etdirmek ьзin dьэpli esas dцretmekden ybaratdyr.<br />
Okuwçylaryň ylmy dünýägaraýşyny ösdürmek üçin geometriэa kursy<br />
mekdepde цwrenilэдn dцwrьnde okuwçylaryň grafik çyzyp biliş ukybyny, olaryň<br />
giňişlik düşünjelerini hem-de giňişlik hyýallaryny ösdürmek maksadalaýykdyr. Şu<br />
ýerden bolsa planimetriýa we stereometriýa kurslaryny şu meselä laýyklykda özara<br />
baglanyşyklykda öwrenmegiň pedagogik nukdaýnazardan zerurdygy gelip çykýar.<br />
Okuwзylarda giňişlik düşünjelerini we hyýallaryny ösdürmegiň nähili usuly<br />
ähmiýeti bolup biler?!<br />
Giňişlik düşünjeleri hem-de giňişlik hyýallary okuwçylaryň bilimleriniň,<br />
başarnyklarynyň we endikleriniň belli bir ulgamyny цzьnde jemleэдr. Olar цwrenilэдn<br />
howaэy geometrik teoriýa garanynda durmuşa has ýakyndyr. Olar daş-töweregi<br />
gurşap alýan obýektlerde bolup geзэдn hadysalara gцzegзilik etmдge hem-de olary<br />
цwrenmдge mьmkinзilik dцredэдrler. Şoňa görä-de planimetrik we stereometrik<br />
materiallary, teoriýany hem-de praktikany özara baglanyşykda öwrenmek<br />
psihologik-pedagogik nukdaýnazardan has netijelidir. Bu ýerde psihologik-pedagogik<br />
hem-de metodologik bahalar gabat gelэдrler, sebдbi bu цzara baglanyşyk mugallyma<br />
okuw wagtynda akyl ýetirişi didaktiki şöhlelendirmäge mümkinзilik berýär. Bu<br />
planimetriýany hem-de stereometriýany özara baglanyşykda öwrenmegiň usuly<br />
esasydyr. Planimetriýa kursy öwrenilende diňe ylmy-geometrik maksatlaryň<br />
gazananlary bilen здklenmek эeterlik dдldir. Bu kurs okuwçylaryň geometrik<br />
intuisiýasy, giňişlik we logiki pikir ýöredişi, geometrik konstruksiýalary gurmaga<br />
ukyby organiki özara baglanyşykda bolar ýaly guralsa, şonda geometriýanyň<br />
цwrenilmeginden garaşylýan netijeleri gazanyp bolar. Muny G.D.Gleýzeriň geçiren<br />
barlaglary hem tassyklaýar.<br />
Her bir зagada mekdebe barmazyndan has öň olaryň daş-töwerek bilen özara<br />
täsirlerinden emele gelen giňişlik babatda pikirlenmesi ýörite okuwlar arkaly<br />
ösdürilmelidir. Bu mesele geometriýanyň mekdep kursunda ikinji derejeli bolmaly<br />
däldir. Bizi gurşap alýan hakyky giňişlikde adamyň ugur tapmagyna эardam edýän<br />
giňişlik babatda pikirlenme meselesi geometriýa dersiniň birinji derejeli wezipesi<br />
bolmalydyr. Edil nokat düşünjesi ýaly, giňişlik düşünjesi hem geometriýanyň<br />
başlangyç düşünjesi bolmalydyr. Şunlukda, okuwçynyň iki adalga, “hakyky” giňişlik<br />
we “geometrik” giňişlik adalgalaryň manysyna oňat aň ýetirmekleri we olary<br />
tapawutlandyryp bilmekleri örän möhümdir.<br />
Зagany matematiki ugra gönükdirmeklik, biziň pikirimizçe, onuň asylky hut<br />
öz giňişlik babatda ugur almasyna (muňa käbir derejede endik, başarnyk, baş alyp<br />
çykmak hem diýip bolar; bu endik dürli zatlar bilen, olary özgerdenlerinde alynýan<br />
geometrik şekiller bilen, цzi hem şol bir wagtda iki we üçölçegli giňişlikde özara<br />
täsiriniň tejribesi hцkmьnde emele gelэдr) esaslanmalydyr. Şunlukda, çaganyň hakyky<br />
giňişlikde uguralma tejribesini umumylaşdyrmak üçin şertleri döretmelidir. Bu<br />
tejribäni matematikany özleşdirenlerinde, aýdyň düşünjelerden howaýy düşünjelere<br />
geçilende, simmetriýa, öwrülme, parallel göçürme ýaly düşünjeler цwrenilende<br />
peэdalanmalydyr.<br />
Çaganyň aňynyň ösmegi üçin ýardam edýän giňişlik babatda pikirlenmäniň<br />
mekdepde pes derejede guralmagy geografiэa, fizika, himiэa, surat, зyzuw,<br />
stereometriэa ýaly dersleriň ýaramaz özleşdirilmegine getirýär.<br />
46
Biz üçölçegli giňişlikde ýaşaýarys, işleýäris. Şol sebäpli hem adamyň hünäri<br />
daşymyzy gurşap alan dünýä bilen, bu dünýädäki zatlar bilen işlemek zerurlygyny<br />
dцredэдr. Gurluşykçy, hirurg, biçimçi, binagär we ş.m. hünärler adamdan hyýaly<br />
giňişlikde oňat ugur almagy başarmak bilen, hyýalyňda giňişlik özgertmelerini<br />
geзirmegi talap edэдr.<br />
Başlangyç bilim – nobatdaky bilim üçin esasdyr. Başlangyç mekdebiň<br />
çagalarynyň ýaşy ony maksadaokgunly adam edip ýetişdirmek üçin, onuň intellektini<br />
ösdürmek üçin has amatlydyr. Giňişlik babatda pikirlenmäni emele getirmek –<br />
– pikirlenmäniň iň mцhьm daýançlarynyň biridir, sebäbi hyýalda döreýän şekiller,<br />
olaryň mazmuny ýönekeý ýatlamadan başlap, howaýy pikir ýöretmä çenli bolan<br />
pikirlenmeleriň esasydyr.<br />
Kiçi ýaşly okuwçylara geometrik maglumatlary öwretmek olaryň giňişlik<br />
babatda pikirlenmesini ösdürmegiň zerur şertidir, ony psihologiýa ylymlarynyň<br />
doktory, professor I.S.Ýakimanskaýa [20] şeýle häsiýetlendirýär: “Giňişlik babatda<br />
pikirlenmäni ösdürmek Okatmagyň ähli basganзaklarynda oňat bilim bermegiň<br />
esasyny düzýär, ol bolsa дhli ylymlarda ulanylэan matematiki amallardan baş alyp<br />
çykmagyň möhüm şertidir. Şeýlelikde, ol adamyň umumy akyl medeniэetini<br />
hдsiэetlendirэдr”.<br />
Kiçi ýaşly okuwçylara geometrik maglumatlary öwretmek, matematiki<br />
nukdaýnazardan seredeniňde, ol orta mekdepde geometriýanyň sistematik kursuny<br />
öwretmäge taýýarlykdyr. Giňişlik babatda pikirlenme – dürli praktiki we teoretik<br />
meseleler çözülýän döwründe giňişlik şekillerini döretmäge we olar bilen işlemäge<br />
mümkinçilik berýän pikirlenmäniň görnüşi. Birnäçe alymlaryň derňewleriniň<br />
netijeleri: orta mekdebi tamamlan okuwçylaryň kцpüsiniň, birinjiden, bilimlerini<br />
dowam etdirmek ьзin, ikinjiden, öz bilimlerini iş ýüzünde barlamak üçin zerur bolan<br />
giňişlik pikirlenmelerini цwrenmдndiklerini gцrkezэдr. Başlangyç synplarda giňişlik<br />
babatda pikirlenmä üns berilmeэändigi hem munuň sebäpleriniň biri hökmünde<br />
görkezilýär.<br />
Häzirki wagtda geometriýa matematikanyň beýleki bölümleri bilen eriş-argaç<br />
bolup ösýär. Geometriýada täze düşünjeleriň emele gelmeginiň we ösmeginiň<br />
çeşmeleriniň biri hem tebigy bilimleriň, fiziki we tehniki bilimleriň meseleleri bolup<br />
durýar.<br />
Takyk tebigat bilimlerini adam biliminiň depesinde durýar. Bu pikiri amala<br />
aşyrmak başardarmyka ýa-da haýsam bolsa bir garşylyga duşularmyka? Bu, elbetde,<br />
gelejegiň, belki, ýakyn gelejegiň meselesidir. Bilşimiz ýaly, geometriýa massasyna,<br />
reňkine we beýleki häsiýetlerine garamazdan, jisimleriň görnüşleri, ölçegleri we özara<br />
ýerleşişleri baradaky ylymdyr. Diňe olary hem däl, geometriýa, olardan başga-da, pikir<br />
ýöretmegi, derňemegi, netije çykarmagy, ýagny logiki hem-de giňişlik babatda, özünem<br />
hut biziň ýaşaýan hakyky dünýämiz babatda pikirlenmegi öwredýär.<br />
Belli bolşy ýaly, matematiki bilimiň, şol sanda geometrik bilimiň maksady diňe<br />
bir delilleriň belli bir toplumyny özleşdirmekden ybarat bolman, eýsem ol<br />
pikirlenmäni we pikirleniş ukybyny hem ösdürmegi göz öňünde tutýar. Şonuň üçin<br />
hem pikirlenmäniň induktiw hem-de deduktiw tapgyrlarynyň sintezi matematiki<br />
bilimiň möhüm bölegi bolup durýar.<br />
Matematiki bilim berlende induktiw tapgyryň esasy terbiýeçilik wezipesi<br />
47
okuwçylara hakykaty duýgy arkaly kabul etmekden, ony ýerlikli ulanmaga özbaşdak<br />
çemeleşmeklige itermekden ybaratdyr. Biziň pikirimizçe, induktiw tapgyr<br />
planimetriýa öwrenilýän döwründe okuwçylary stereometrik materiallar ýa-da<br />
üçölçegli giňişligiň jisimleri bilen tanyşdyrmakdan ybaratdyr.<br />
Planimetriýa bölümini ikölçegli we üçölçegli düşünjeleriň özara baglanyşygy<br />
esasynda öwrenmegiň tamamlanmagy bilen, üçölçegli giňişlik babatda matematiki<br />
pikirlenmäniň induktiw tapgyry tamamlanýar. Stereometriýanyň aksiomalaryny<br />
öwrenip başlamak bilen bolsa üçölçegli giňişlik babatda pikirlenmäniň deduktiw<br />
tapgyryna geçýäris.<br />
Planimetriýa kursuny ikölçegli we üçölçegli düşünjeleriň özara baglanyşygy<br />
esasynda okatmaklyk çagalaryň pikirlenmesini we pikirleniş ukyplaryny şobada bir<br />
gez ýokary galdyrýar diýip bolmaz (sebäbi çaga doglan badyna özbaşdak ýöräp<br />
bilmeýär ahyryn). Okuwçynyň “matematiki pikirlenme ýodasyndan” ilki bilen<br />
pedagogyň goldamagy bilen ýöräp başlajakdygy düşnüklidir. Bu babatda pedagogyň<br />
goldawynyň kemelmegi bilen okuwçynyň özi kem-kemden tekiz figuralardan<br />
üçölçegli giňişlikdäki jisimlere geçip başlar. Şoňa görä-de, ikölçegli we üçölçegli<br />
düşünjeleriň özara baglanyşygy geometriýa sapagyna tapgyrlaýyn girizilýär: ilki<br />
bilen, pedagog tarapyndan bu deliller getirilýär, soňky tapgyrlarda ol okuwçynyň<br />
özbaşdak derňew işiniň dersine öwrülýär. Şeýle çemeleşilende ikölçegli we<br />
üçölçegli düşünjeleriň özara baglanyşygynyň okuwçylaryň giňişlik babatda<br />
pikirlenmesini we pikirleniş ukybyny ösdürmek üçin baý mümkinçilikleri<br />
döretjekdigi düşnüklidir.<br />
Dцwletmдmmet Azady adyndaky<br />
Tьrkmen Milli dьnэд<br />
dilleri instituty<br />
Kabul edilen wagty<br />
2008-nji ýylyň<br />
17-nji oktэabry<br />
48<br />
EDEBIЭAT<br />
1. G.Berdimuhamedow. Eserler эygyndysy. A., 2007.<br />
2. G.Berdimuhamedow. Türkmenistanda saglygy goraýşy ösdürmegiň ylmy esaslary. A., 2007.<br />
3. G.Berdimuhamedow. Halkyň saýlany we ynam bildireni. A., 2007.<br />
4. G.Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr. A., 2007.<br />
5. G.Berdimuhamedow. Täze galkynyş eээamy. A., 2007.<br />
6. G.Berdimuhamedow. Dцwlet adam ьзindir. A., 2008.<br />
7. Garryэew G. Geometrik terminleri düşündirişim // “Tьrkmenistanyň halk magaryfy”,<br />
№8, 1992.<br />
8. Garryэew G. Geometriэadan metodik maslahatlar (7-8 kl). A.: Magaryf, 1995.<br />
9. Garryэew G. Geometrik tablisalara degişli metodik maslahatlar. A.: Magaryf, 1995.<br />
10. Garryэew G. Geometriэadan metodik maslahatlar (7-8 kl), A.: “Magaryf”, 1995.<br />
11. Garryэew G., Ьwdiэew O., Şadurdyэew G. Düşündirişli matematiki sцzlьk, A.:<br />
“Magaryf”, 1991.<br />
12. Гаррыев Г. Опыт развития пространственного мышления учащихся на уроках<br />
геометрии. Сб: Вечерняя школа в системе непрерывного образования. Л., 1991.<br />
13. Гаррыев Г. Фузионизм как принцип интеграции обучения геометрии.<br />
Сб: Проблемы интеграции учебных предметов в современной школе. Л., 1991.<br />
14. Gleэzer G., Garryэew G. Geometriэa. 6 kl (Okuw kitaby). A.: Magaryf, 1992.<br />
15. Gleэzer G., Garryэew G. Geometriэa. 7-8 kl (Okuw kitaby). A.: Magaryf, 1993.
16. Глейзер Г.Д. Методы формирования и развития пространственных представлений<br />
взрослых в процессе обучения геометрии в школе. Докт. дисс. М., 1989.<br />
17. Глейзер Г.Д. Взаимосвязь обучения геометрии и жизненного опыта учащихся<br />
восьмилетней вечерней (сменной) школы. Канд. дисс. М., 1966.<br />
18. Gusew W. A., Gleэzer G. D., Garryэew G. Geometriэadan metodik maslahatlar (6 kl),<br />
A.: “Magaryf”, 1993.<br />
19. Ьwdiэew O., Şadurdyэew G., Garryэew G. Matematiki düşünjeler. A.:<br />
“Magaryf”, 1984.<br />
20. Якиманская И.С. Развитие пространственного мышления школьников.<br />
Москва, 1980.<br />
Г.Гаррыев<br />
РОЛЬ ГЕОМЕТРИИ В ПРОСТРАНСТВЕННОМ ВОСПРИЯТИИ ДЕТЕЙ<br />
Предлагаемая автором статьи геометрическая система основана на развитии<br />
пространственного мышления детей.<br />
В статье отмечается, что для раскрытия наглядности геометрии необходимо<br />
учитывать специфику восприятия детьми окружающей действительности, их<br />
мыслительных способностей.<br />
Автор ясно излагает цели обучения геометрии на различных этапах обучения,<br />
т.е. в детском саду, в начальных классах, в 4-5 классах и на систематических курсах.<br />
Также в статье предлагаются методы обучения разделов геометрии планиметрии и<br />
стереометрии в тесной взаимосвязи друг с другом.<br />
Здесь же автор предлагает ознакомительный материал об изучении<br />
зарубежными учеными идеи фузионизма, который способствует развитию мышления<br />
детей в пространственном плане.<br />
Изучение курсов планиметрии и стереометрии в тесной взаимосвязи друг с<br />
другом позволяет улучшить геометрическую интуицию, пространственное и<br />
логическое мышления учеников, а также развивать их способности для построения<br />
различных конструкций.<br />
G.Garryyev<br />
THE ROLE OF GEOMETRY IN CHILDREN’S SPACE PERCEPTION<br />
The geometrical system proposed by the author of the article is based on the<br />
development of the spatial reasoning of children.<br />
Specificity of children’s perception of the environment and of their thinking abilities<br />
should be taken into consideration for revealing geometric visualisation.<br />
The author states the aims of teaching geometry at different levels of study, i.e. in<br />
kindergarten, at primary school, in the 4 th – 5 th form and at systematic courses and offers<br />
methods of teaching planimetry and stereometry in their close connection with each other.<br />
The article gives information on fusionism which promotes the development of<br />
children’s thinking abilities in spatial aspect.<br />
The study of planimetry and stereometry courses in their close connection with each<br />
other makes it possible to improve geometrical intuition, spatial and logical ways of<br />
thinking of pupils as well as to develop their abilities in building up different constructions.<br />
49
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
О.А.Одеков<br />
К Всемирному году астрономии<br />
ОБЩАЯ ТЕОРИЯ ПРОИСХОЖДЕНИЯ И ЭВОЛЮЦИИ<br />
ВСЕЛЕННОЙ<br />
Введение<br />
“Я во всяком случае, убежден,<br />
что Господь Бог не играет в кости”<br />
А.Эйнштейн<br />
К созданию Общей теории происхождения и эволюции Вселенной<br />
(ОТПЭВ) автор пришел через обоснование концепции синхронно<br />
расширяющейся и сжимающейся Вселенной, сформулированной, в свою<br />
очередь, на основе изучения процессов тектогенеза в эволюции Земли как<br />
космического тела и фактов, свидетельствующих о наличии растяжений и<br />
сжатий как в самой Земле, так и за ее пределами (1965-90 г.г.).<br />
При этом позиция автора, профессора геофизики и геологии (1972), на<br />
проявление сил растяжения и сжатия в процессах геотектогенеза определилась<br />
еще в 1965 году [1] и в дальнейшем она неизменно сохранялась и<br />
обосновывалась во всех работах (1969-1981 г.г.), касающихся обнаруженной<br />
автором фундаментальной для наук о Земле закономерности [2-5].<br />
Принятие синхронного растяжения и сжатия Земли вынудило автора<br />
отбросить все гипотезы и “теории”, отвергающие одно из этих явлений, а из их<br />
числа, в свою очередь, выбрать те, которые признают многопричинность<br />
явления сжатия и растяжения, принимая при этом как космический, так и<br />
внутриземной вклад в деформацию Земли [3-5].<br />
Вместе с тем для объяснения этого явления автор обратился к<br />
существующим космогоническим концепциям, но ни одна из них не объясняла<br />
выявленные на Земле закономерности. Все это, в свою очередь, позволило<br />
сформулировать и новую космогоническую концепцию на развитие Вселенной,<br />
потому что существующие на этот счет гипотезы, к сожалению, не объясняют<br />
и, более того, вступают в противоречие с фактами, наблюдаемыми в процессах,<br />
происходящих во Вселенной [7, стр. 176-183].<br />
Опубликованная в 1990 году [7] и излагаемая ниже концепция основана<br />
на более чем 20-летних исследованиях автора и теперь по прошествии еще двух<br />
десятков лет космогоническая наука обогатилась новыми данными,<br />
50
подтверждающими излагаемую ниже в первоначальном издании (1990 г.)<br />
фундаментальную концепцию, дополненную в отдельном разделе новыми<br />
фактами.<br />
Синхронно расширяющаяся и сжимающаяся Вселенная<br />
Тогда я в жилы недр земных проник<br />
и, вихрем встав, седьмых небес достиг,<br />
… открылись мне далекие края<br />
и тайные движенья бытия.<br />
Махтумкули<br />
Как отмечает академик В.Амбарцумян, к 70-м г.г. двадцатого столетия<br />
астрономы разных стран установили следующие важные свойства<br />
Метагалактики. Первое – галактики в Метагалактике не распределены<br />
равномерно; подавляющее большинство их сосредоточено в скоплениях и<br />
группах галактик. Наша галактика входит в относительно бедную по числу<br />
членов Местную группу галактик. Второе – существует закон взаимного<br />
удаления галактик со скоростями, приблизительно пропорциональными их<br />
взаимным расстояниям (закон Хаббла). Так, галактики, находящиеся друг от<br />
друга на расстоянии в 10 млн. парсек (парсек – единица длины, равная 3,26<br />
светового года), удаляются друг от друга со скоростями около 600 км/сек.<br />
Расширение в соответствии с принципом Доплера вызывает наблюдаемое<br />
красное смещение спектральных линий в спектрах галактик. Это грандиозное<br />
явление часто называют расширением Вселенной. Третье – в диапазоне<br />
миллиметровых радиоволн наша часть Вселенной равномерно заполнена<br />
радиоизлучением, которое называют реликтовым, так как предполагается, что<br />
оно представляет собой остаток излучательных процессов, имевших место в<br />
очень отдаленную прошлую эпоху, связанную с началом существования<br />
Метагалактики. Указанные три факта лежат в основе многочисленных<br />
современных космологических схем. Однако, несомненно, будущая космология,<br />
наряду с этими основными фактами, по мнению В. Амбарцумяна, должна<br />
учитывать и много других, более тонких явлений и обстоятельств.<br />
Далее отмечается, что галактики являются далеко не самыми крупными<br />
структурными единицами наблюдаемой Вселенной. Они сосредоточены в<br />
скоплениях и группах галактик, редко в изолированном виде. Тенденция<br />
галактик к скучиванию является одним из важнейших структурных свойств<br />
Вселенной. Полагают, что существуют системы более высокого порядка, чем<br />
скопления и группы галактик, то есть скопления скоплений или сверхскопления<br />
галактик. Согласно этим исследованиям Местная система галактик<br />
(включающая нашу Галактику) вместе с обильным галактическим скоплением<br />
в созвездии Девы и некоторыми более близкими группами входит в одно из<br />
таких сверхскоплений. Нет основания утверждать, что сверхскопления<br />
распределены по Вселенной равномерно, тем более, что наблюдательные<br />
51
данные всегда свидетельствовали о существовании неоднородностей все<br />
больших и больших масштабов.<br />
Акцентируем внимание на следующих неоспоримых фактах. Первое – на<br />
расширении Вселенной, которое в соответствии с принципом Доплера вызывает<br />
наблюдаемое красное смещение спектральных линий в спектрах галактик. В<br />
основе теории расширяющейся Вселенной лежит модель ее нестационарности,<br />
предложенная А.Фридманом (1922–1924 г.г.), логически вытекающая из теории<br />
гравитации А.Эйнштейна, неоспоримо подкрепленная выведенной Э.Хабблом<br />
(1929 г.) зависимостью между красным смещением галактик и расстоянием до<br />
них (закон Хаббла) и доказательно подтвержденная наблюдениями А.Пензиаса,<br />
Р.Вильсона (1969-1977 гг.) и др.<br />
Таким образом, теоретически и экспериментально доказано, что<br />
Вселенная и прежде всего тот ее участок, в котором располагается Местная<br />
система галактик, включающая нашу Галактику, расширяется.<br />
Второе – на фоне неоспоримого расширения Вселенной отмечается<br />
скучивание галактик в группы, в скопления и в сверхскопления<br />
галактик, причем тенденция к скучиванию является очень характерной чертой<br />
доступной исследованиям части Вселенной. Эти черты Вселенной, на мой<br />
взгляд, являются одним из свидетельств уже прямо противоположного ее<br />
расширению, но определенно с ним происходящего процесса – сжатия.<br />
Следовательно, сущность космогонической гипотезы выразить можно одной<br />
фразой – как гипотезу синхронно расширяющейся и сжимающейся<br />
Вселенной. Вместе с тем, чтобы одно из этих двух суждений об одновременно<br />
происходящих процессах (расширении и сжатии) не показалось контрарным<br />
суждением, необходимы неоспоримые доказательства. Иными словами, надо<br />
показать, что ни одно из этих суждений не является ложным. Этого<br />
доказательства требует только второе явление – сжатие, поскольку<br />
расширение – факт неоспоримый, поэтому обратимся к новым фактам<br />
(помимо отмеченного выше скучивания), доказывающим процессы сжатия.<br />
Прежде всего рассмотрим современные представления об эволюции звезд,<br />
о которых дает представление диаграмма Герцшпрунга – Рассела, роль<br />
которой, как считают астрономы, трудно переоценить (ее называют самым<br />
важным графиком во всей астрономии).<br />
Диаграмма характеризует зависимость светимости от температуры (и<br />
наоборот) звезд, причем каждая звезда на небе, для которой известны указанные<br />
два параметра, изображается в виде точки на этом графике. Например,<br />
светимость Солнца равна 1, а его поверхностная температура близка к 6000 К,<br />
поэтому Солнце изображается точкой вблизи середины диаграммы (Рис.1).<br />
Из диаграммы Герцшпрунга – Рассела видно, что точки, изображающие<br />
реальные звезды, не разбросаны беспорядочно по всей диаграмме, а<br />
группируются в трех основных областях. Большинство звезд, которые мы видим<br />
на небе, принадлежат к так называемой главной последовательности,<br />
проходящей через всю диаграмму по диагонали от ярких горячих звезд в левом<br />
верхнем углу к слабым холодным звездам в правом нижнем углу. Точка,<br />
52
изображающая Солнце, как уже говорилось выше, находится в середине главной<br />
последовательности, и поэтому говорят, что Солнце – это звезда главной<br />
последовательности.<br />
Другая большая группа звезд расположена в правом верхнем углу<br />
диаграммы и представлена яркими и холодными звездами. Они излучают света<br />
в тысячи раз больше, чем Солнце, но температуры их поверхностей составляют<br />
всего 3000–4000 К, что дает основание предположить их гигантские размеры.<br />
Поскольку эти звезды холодные, они излучают в основном красноватый<br />
свет, поэтому их называют красными гигантами. Почти каждая красноватая<br />
звезда которую можно увидеть на небе, – красный гигант это Бетельгейзе в<br />
созвездии Ориона, Антарес – Скорпиона, Альдебаран – Тельца. Все прочие<br />
звезды, видимые невооруженным глазом, – звезды главной последовательности.<br />
При помощи телескопа можно обнаружить звезды еще одного типа, которые<br />
не относятся ни к красным гигантам, ни к главной последовательности, а<br />
составляют третий тип, включающий очень горячие (от 10000 до 20000 К) и очень<br />
слабые (1/100 часть света, испускаемого Солнцем) звезды. На диаграмме<br />
Герцшпрунга – Рассела точки, изображающие эти звезды, сосредоточены в<br />
нижнем левом углу. Очень горячие звезды испускают в основном голубоватобелый<br />
свет и, следовательно, они должны быть очень невелики: они имеют<br />
размеры незначительно превышающие размеры Земли (диаметр их примерно<br />
53
15000 км), и называются белыми карликами. Большинство звезд, за редким<br />
исключением, – это либо звезды главной последовательности либо красные<br />
гиганты, либо белые карлики. И именно в такой последовательности происходит<br />
их эволюция от протозвезды, которую можно сравнить с зародышем через ее три<br />
возраста – юность, молодость и зрелость, примером которых являются Солнце и<br />
все звезды главной последовательности, к старости которой соответствуют<br />
красные гиганты до постепенного умирания стадии белых карликов.<br />
Расчеты астрофизиков показали, что протозвезда устойчива и поэтому<br />
сжимается, а вещество этого огромного газового шара занимает все меньший и<br />
меньший объем. При этом резко возрастают плотность и давление внутри<br />
протозвезды. Температура вблизи ее центра при сжатии также повышается: при<br />
достижении 10 миллионов градусов происходит термоядерная реакция, при<br />
которой водород превращается в гелий с выделением гигантского количества<br />
энергии, что останавливает процесс сжатия протозвезды.<br />
В процессе сжатия протозвезды точка, изображающая ее на диаграмме,<br />
перемещается по ней и надолго (5-10 млрд. лет) останавливается в области<br />
главной последовательности. По истечении этого срока, когда в ней истощаются<br />
все запасы водорода, звезды главной последовательности, типичным примером<br />
которых является Солнце, стремительно сожмутся в центральной части и<br />
расширятся с поверхности. В сравнительно короткие сроки (менее чем за<br />
1 млрд. лет) чудовищно вздувшееся Солнце поглотит вращающиеся по ее<br />
орбите планеты, которые превратятся в пар.<br />
Не останавливаясь подробно на дальнейшем сценарии эволюции Солнца,<br />
переадресуем любознательного читателя к книге У.Кауфмана “Космические<br />
рубежи теории относительности” (М.: Мысль, 1984).<br />
Из изложенного выше отметим два дополнительных факта. Во-первых, то,<br />
что диаграмма Герцшрунга – Рассела, помимо зависимости светимости от<br />
температуры, дает представление и о сжатости (термин по аналогии со<br />
светимостью) небесных тел: от наибольшей на определенной стадии своего<br />
развития – белые карлики, через сравнительно меньшую – Солнце и другие<br />
звезды главной последовательности, до наименьшей – красные гиганты. Все это<br />
свидетельствует о явлении сжатия даже в отдельно взятых объектах Вселенной.<br />
Более того, как известно, гораздо значительнее сжаты нейтронные звезды –<br />
пульсары с параметрами 15-20 км и массами, превышающими солнечную, и<br />
черные дыры с размерами в несколько километров при колоссально больших<br />
массах.<br />
Второй факт, следующий из той же диаграммы, указывает на наличие<br />
широкомасштабного сжатия, выражающегося в неслучайном скучивании<br />
звезд в центральной части диаграммы – в области главной последовательности.<br />
Этот факт обретает еще большую значимость, если сопоставлять его с<br />
невообразимо гигантским скоплением звезд в Млечном Пути (100 млрд. звезд)<br />
на сравнительно небольшом, в масштабах Метагалактики, пространстве.<br />
Следовательно, эти факты неоспоримо свидетельствуют о том, что Млечный<br />
Путь, в котором располагается и наша Солнечная система, это пространство, где<br />
54
происходят процессы сжатия. Полоса Млечного Пути, пересекающая звездное<br />
небо почти по большому кругу, имеет на вид облачное строение, обусловленное<br />
существованием в Галактике звездных сгущений и неравномерностью<br />
распределения поглощающих свет пылевых темных туманностей, образующих<br />
участки с кажущимся дефицитом звезд из-за поглощения их света.<br />
Как концентрируются звезды в Млечном Пути? Если наблюдается<br />
скучивание звезд в какой-то его части, например в центральной, то это –<br />
свидетельство превалирующего процесса сжатия в данном звене. Разрежение же<br />
звездных скоплений к периферии Млечного Пути при этом может служить<br />
доказательством воздействия растаскивания или, точнее, преобладающего<br />
расширения в данном его звене. Изучая более пристально оптическими и<br />
неоптическими (радио, инфракрасным, ультрафиолетовым, рентгеновским и др.)<br />
методами характер распределения звезд в Млечном Пути, можно ответить и на<br />
этот вопрос, дополнительно проверив правильность нашего заключения. Именно<br />
так в большинстве галактик располагаются звезды: имеются шаровые звездные<br />
скопления, в которых содержатся примерно 100 тыс. звезд, движущихся по сильно<br />
вытянутым эллиптическим орбитам вокруг ядра (центра) своей галактики. В<br />
самих же центрах галактик, в том числе и в нашей, астрономы предполагают<br />
наличие массивных черных дыр, открытие которых будет еще более убедительным<br />
подтверждением явления сжатия внутри Галактики.<br />
В последней связи можно указать на гипотезу (1978 г.) американских<br />
астрофизиков А.Редхеда, М.Коэна и Р.Бландорфа, которые, проанализировав<br />
характер извержений колоссальных выбросов вещества и энергии из ядра<br />
радиогалактики NGС 6251 (NGС – Новый Генеральный Каталог), пришли к<br />
выводу, что в его ядре должна скрываться растущая черная дыра массой около<br />
100 млн. солнечной. Но еще большую ценность для выдвинутой автором гипотезы<br />
имеют данные, полученные группой астрономов Калифорнийского университета<br />
в Беркли, руководимой профессором Ч.Таунсом. В 1985 г. в статье,<br />
опубликованной в английском научном еженедельнике “Природа”, они сообщили<br />
о полученных новых подтверждениях в пользу существования в центральной<br />
части Млечного Пути черной дыры. Объектом их исследований стал поток<br />
инфракрасных лучей, пересекающих Млечный Путь. В обширной области,<br />
находящейся в его средней части, инфракрасное излучение обнаружено не было.<br />
Это явление объяснено наличием небесного тела большой массы, притягивающего<br />
движущиеся в космическом пространстве тела и частицы, то есть черной дыры.<br />
Примеры, подтверждающие как крупномасштабные внегалактические<br />
сжатия, так и менее масштабные, но столь же впечатляющие<br />
воображение внутригалактические сжатия можно было бы продолжить,<br />
но я укажу лишь еще на один. В 1984 г. астрономы обратили внимание на<br />
гигантское звездное скопление, находящееся на расстоянии 300 миллионов<br />
световых лет от Земли, которое излучает столько же энергии, сколько два<br />
триллиона Солнц вместе взятых. Однако с Земли его можно заметить лишь<br />
в очень мощный телескоп, поскольку 99% излучения приходится на невидимую<br />
инфракрасную часть спектра. Это тепловое излучение в 100 раз более<br />
55
интенсивно, чем у нашей Галактики. Американские ученые, обнаружившие<br />
это скопление, считают, что в его центральной части, видимо, находится<br />
“исключительно мощный источник теплового излучения”, который<br />
нагревает окружающее газово-пылевое облако. Возникновение таких<br />
инфракрасных галактик возможно при столкновении двух или более звездных<br />
скоплений, в результате чего образуется множество новых солнц.<br />
Таким образом, на общем фоне разбегающихся друг от друга<br />
с огромной скоростью галактик отмечается столкновение<br />
некоторых из них, указывающее на явление синхронного сжатия в<br />
Метагалактике.<br />
56<br />
Новые факты<br />
Первый факт. Более десяти лет назад независимые астрономы<br />
обнаружили, что последние 5 млрд. лет наша Вселенная расширяется причем<br />
с ускорением. Источником такой “космологической антигравитации” является<br />
новая форма материи, называемая “темной энергией”, ассоциированной с<br />
вакуумом. Для ускоренного расширения Вселенной считают Лоренс Кросс<br />
(Lawrence M. Krauss) и Роберт Шеррер (Robert I. Scherrer) необходимо, чтобы<br />
пустое пространство содержало по крайней мере в три раза больше энергии,<br />
чем все наблюдаемые космические структуры и объекты: галактики, скопления<br />
и сверхскопления галактик. Между тем еще Альберт Энштейн в 1917 году ввел<br />
в рассмотрение такую специальную форму материи, чтобы сохранить<br />
статичность Вселенной. Он назвал ее “космологической постоянной”, то есть<br />
это то, что называют ныне “темной энергией”.<br />
С космологом Гленом Штаркманом (Glen Starkman) Лорен Кросс<br />
исследовал причастность феномена жизни к этой экзотической материи и сделал<br />
вывод о том, что присутствие космологической постоянной может привести к<br />
образованию фиксированного “горизонта событий” – воображаемой сферы, вне<br />
которой ни материя, ни излучение никогда не достигнут наблюдателя. В такой<br />
модели Вселенная становится чем-то наподобие “внешней черной дыры”, когда<br />
материя и излучение оказываются запертыми вне горизонта событий, а не внутри<br />
него. Это рассуждение приводит к выводу о том, что Вселенная содержит<br />
конечное количество информации, и ее передача (следовательно, и зарождение и<br />
развитие жизни) не может продолжаться вечно. Задолго до того, как указанный<br />
информационный предел станет критическим, вся материя и излучение расши<br />
– ряющейся Вселенной окажутся за горизонтом событий. Этот процесс был<br />
изучен в работах Абрахама Лоеба (Abraham Loeb) и Кентаро Нагамине (Kentaro<br />
Nagamine), ученых университета Гарварда, которые обнаружили, что наша так<br />
называемая “Местная группа” галактик (включающая в себя нашу Галактику,<br />
галактику Туманность Андромеды и несколько карликовых галактик –<br />
спутников), вольется в единое сверхскопление звезд. Все другие галактики<br />
исчезнут из поля зрения наблюдателя. Этот процесс займет 100 миллиардов лет<br />
и тогда преемником Млечного пути (нашей галактики) станет шарообразная<br />
гигантская галактика [13].
Иными словами, это открытие является еще одним доказательством<br />
правильности моей концепции о расположении нашей Галактики в<br />
сжимающейся части Вселенной, а наличие гравитации (притяжения) и<br />
антигравитации (отталкивания) еще более подкрепляет концепцию.<br />
Второй факт. Как известно, Метагалактика – часть Вселенной,<br />
доступная современным астрономическим методам исследований, содержит<br />
несколько миллиардов галактик – звездных систем, в которых звезды связаны<br />
друг с другом силами гравитации.<br />
Космическому телескопу, названному в честь Эдвина Хаббла (Edwin<br />
Hubble), удалось “пересчитать” количество звезд в нашей Галактике<br />
(Млечном Пути) и оказалось, что в ней свыше 200 млрд. звезд, то есть<br />
вдвое больше, чем считалось доныне [9].<br />
Таким образом, это открытие еще более подкрепляет концепцию автора<br />
о синхронном с расширением сжатии Вселенной в границах Млечного пути [7].<br />
Третий факт. В этом же контексте находится и другой факт: астрономы<br />
обнаружили 9 ранее неизвестных Галактик в ранней Вселенной с возрастом в<br />
11 млрд. лет, то есть в момент, когда возраст Вселенной не превышал 3 млрд.<br />
лет. Каждая из галактик имеет массу в 200 млрд. раз превышающую массу<br />
Солнца, но при этом длина галактик не превышает 5 000 световых лет. Для<br />
сравнения масса Млечного Пути в 3 млн. раз превышает массу Солнца, но его<br />
длина составляет целых 100 000 световых лет.<br />
В каждой из этих “компактных” галактик находится звезда в десятки раз<br />
больше, чем в современных галактиках, при этом они в 20-30 раз меньше.<br />
“Для нас увидеть галактики столь компактных размеров на таком<br />
расстоянии было удивительно. В данном регионе раньше не было<br />
зафиксировано таких массивных объектов. …Исходя из современных<br />
физических данных, которые регулируют нынешние галактики, объекты,<br />
расположенные на расстоянии 11 млрд. световых лет должны были бы быть раз<br />
в 5 больше” – говорит Питер Ван Доккуи, автор исследования и астроном из<br />
Йельского Университета в штате Коннектикут (США).<br />
По оценкам ученых возраст звезд в этих галактиках также совсем невелик<br />
– от 500 млн. до 1 млрд. лет. Основываясь на массе галактик, исследователи<br />
также обнаружили, что звезды в них вращаются вокруг центра со скоростью<br />
400-500 км/сек, что в два раза быстрее нынешних звезд.<br />
Ни одна из современных галактик в ближайшей нам Вселенной не<br />
обладает столь малыми размерами. Однако сегодня у специалистов нет ответа<br />
на вопрос почему обладая столь небольшими размерами, концентрация<br />
вещества в них достигала таких масштабов. На мой взгляд, ответ на эту<br />
“загадку” лежит на поверхности и объясняется тем, что открытые ранние,<br />
компактные галактики располагаются в сжимающейся части<br />
Вселенной, как и наша Галактика – Млечный Путь, но с разницей в<br />
несколько миллиардов лет, доказывая факт синхронного<br />
расширения и сжатия Вселенной почти на всем временном<br />
интервале своей эволюции.<br />
57
Четвертый факт. В качестве бесспорного наличия явления сжатия в<br />
концепции синхронно расширяющейся и сжимающейся Вселенной двадцать лет<br />
назад автор указывал на столкновение галактик. За истекшие два десятилетия<br />
получены на этот счет поражающие воображение факты таких явлений во<br />
Вселенной.<br />
Так, Европейская космическая рентгеновская обсерватория “ХММ Newton”<br />
зафиксировала во Вселенной взрыв, равного которому еще никому не удавалось<br />
наблюдать. Американское космическое агентство заявило по поводу открытия<br />
европейцев, что взрыв такой мощности произошел в результате столкновения<br />
двух групп галактик, в которых были миллиарды звезд. Ученые сравнивают<br />
масштабы космической катастрофы с “Большим взрывом” в результате которого,<br />
как полагает большинство исследователей, образовалась Вселенная (2004 г.).<br />
Вслед за этим вселенским событием астрономы при помощи телескопа<br />
“Спитцер” обнаружили четыре большие галактики, сливающиеся в одну<br />
гигантскую, которая по масштабам будет примерно в десять раз больше<br />
Млечного пути. Это самое крупное слияние Галактик из когда-либо<br />
наблюдающихся, как сообщалось в пресс-релизе Гарвард-Смитсоновского<br />
астрофизического центра (2007 г.).<br />
Слияние одной большой галактики с несколькими малыми неоднократно<br />
наблюдались и хорошо описаны астрономами. Известны также случаи слияния<br />
двух одинаковых по размеру галактик, однако объединение сразу четырех<br />
галактик (три имеют примерно тот же размер, что и Млечный Путь, одна в три<br />
раза больше) еще ни разу не было зафиксировано.<br />
Описываемое скопление галактик известно астрономам под номером CL<br />
0958+4702 и удалено от нас на пять миллиардов световых лет, так что<br />
фактически слияние давно произошло и, как это часто бывает в подобных<br />
исследованиях, ученые наблюдают за событиями прошлого.<br />
В инфракрасном спектре был обнаружен необычно большой шлейф света,<br />
в который входили четыре эллиптические галактики.<br />
Дальнейшие исследования при помощи “Спитцера” и других телескопов<br />
позволили установить, что остальную часть света составляют миллиарды звезд<br />
“выкинутых” из галактик при столкновении. В дальнейшем, как считают<br />
астрономы, половина этих звезд будет втянута в новую галактику и она станет<br />
одной из самых крупных галактик во Вселенной.<br />
И, наконец, еще более впечатляющие данные, свидетельствующие о<br />
столкновениях галактик, получены в результате фотосъемок с телескопа Hubble.<br />
Научно-популярное издание Spaсe опубликовало подборку из 59 новых<br />
фотоснимков, на которых запечатлены завораживающие столкновения галактик<br />
(апрель 2008 г.).<br />
Благодаря съемкам Hubble выяснилось, что столкновения галактик – более<br />
распространенное явление, чем считалось раньше. При этом, в прошлом, когда<br />
Вселенная была меньше по масштабам они случались чаще, чем теперь, так как<br />
галактики были ближе друг к другу, значит вероятность столкновений была выше.<br />
Даже во внутренней структуре изолированных, на первый взгляд,<br />
58
галактик, можно обнаружить признаки былых столкновений. В нашей<br />
собственной галактике Млечный путь астрономы обнаружили “обломки”<br />
более мелких галактик, с которыми они сталкивались в прошлом и которые<br />
она поглотила. А в настоящее время она “заглатывает” карликовую<br />
галактику Стрельца.<br />
Хотя сталкивающиеся галактики приближаются друг к другу со скоростью<br />
сотен километров в час этот процесс занимает сотни миллионов лет. На снимках,<br />
сделанных Hubble, галактики изображены на разных стадиях столкновений.<br />
Общая теория происхождения и эволюции Вселенной<br />
Высшим проявлением человеческого<br />
гения является то, что человек<br />
может понять и объяснить, но не в<br />
силах вообразить.<br />
Л.Ландау<br />
Признание в зарождении, рождении и длительной эволюции Вселенной<br />
и расширения (антигравитации, отталкивания) и сжатия (гравитации,<br />
притяжения) отвечает на множество вопросов, возникающих в связи с<br />
получением новых фактов, и их осмысления, а также позволяет открыть<br />
фундаментальные следствия, вытекающие из концепции. При этом возникает<br />
вопрос: в какой диалектической взаимосвязи и взаимообусловленности<br />
проявляются силы расширения и сжатия, приводящие к формированию<br />
отдельных галактик, скоплений галактик, их сверхскоплений и, в конечном<br />
итоге Вселенной в современном виде и в дальнейшей ее эволюции.<br />
Кроме того, возникает еще один вопрос: ограничиваются ли процессы,<br />
происходящие в эволюции Вселенной комбинацией расширения и сжатия,<br />
следующей из моей концепции или простого расширения, как это следует из<br />
теории расширяющейся Вселенной А.Эйнштейна, А.Фридмана, Э.Хаббла.<br />
Для ответа на эти вопросы обратимся к математической логике, как это<br />
было уже однажды сделано автором при создании “Общей теории образования<br />
складчатых и разрывных дислокаций в земной коре”, что позволило разрешить<br />
150 – летний бескомпромиссный спор в Науках о Земле между “фиксистами”<br />
(вертикалистами) и “мобилистами” (горизонталистами) о роли тектонических<br />
движений в формировании лика Земли и открыть новые закономерности в<br />
геотектонике и сейсмологии (О.А.Одеков, 1965-68 г.г., 1979-81 г.г.).<br />
В математической логике признается возможной существование пяти<br />
типов соотношения в каждой паре, состоящей в нашем случае из понятий<br />
С и Р, которые соответствуют сжатию и расширению и тогда соотношения<br />
между сжатием (С) и расширением (Р) выразятся следующим образом.<br />
1. Первое понятие (С) существует независимо от второго (Р), оба понятия<br />
несовместимы: С ≡ Р.<br />
2. Первое понятие (С) тождественно совпадает со вторым (Р), то есть оба<br />
59
понятия в равной мере справедливы по отношению к одним и тем же участкам<br />
(объектам). Запись этого соотношения: С ≡ Р.<br />
3. Первое понятие (С) шире, чем второе (Р), то есть первое понятие<br />
относится к большему числу участков (объектов). Запись того, что С включает<br />
в себя (Р): С Р.<br />
4. Первое понятие (С) уже, чем второе (Р), соответственно первое<br />
распространяется на меньшее число участков (объектов). Запись того, что С<br />
включено в Р: С Р.<br />
5. Первое понятие (С) и второе (Р) лишь частично перекрываются одно<br />
другим, поэтому есть участки (объекты), на которых справедливо только первое<br />
понятие; есть участки, где оба понятия верны, и, наконец, существуют участки,<br />
для которых справедливо только второе понятие. Это так называемое<br />
перекрещивание понятий: С Р.<br />
Эти понятия могут быть исходными посылками для Общей теории<br />
происхождения и эволюции Вселенной. При этом необходимо помнить, что<br />
всякая общая теория, являясь синтезом частных теорий и включая их в себя, не<br />
должна вступать с ними в противоречие. В свою очередь, всякая частная теория,<br />
не претендуя на общий характер, должна укладываться в рамки общей теории,<br />
составляя как бы необходимый элемент в общем здании.<br />
Итак, в приложении к Общей теории происхождения и эволюции<br />
Вселенной можно обосновать модели формирования объектов Вселенной и ее<br />
самой в целом действием сил сжатия (гравитации) и расширения<br />
(антигравитации). При этом можно выделить шесть самостоятельных<br />
возможных механизмов формирования в процессах происхождения и развития<br />
Вселенной, существование которых доказывается автором на основе<br />
современной изученности Вселенной в целом и ее объектов* ) .<br />
1. Объекты, образованные силами сжатия (гравитации).<br />
2. Объекты, образованные силами расширения (антигравитации).<br />
3. Объекты, образованные тождественным действием сил сжатия и<br />
расширения.<br />
4. Объекты, образованные преобладающе сжимающими силами в<br />
сочетании с расширяющимися.<br />
5. Объекты, образованные преобладающе расширяющими силами в<br />
сочетании с сжимающимися.<br />
6. Объекты, образованные сложной комбинацией сил сжатия<br />
(гравитации) и расширения (антигравитации).<br />
Таким образом, в составе единой синтезированной Общей теории<br />
сформулировалось три частные теории в эволюции Вселенной,<br />
отображающие три явления.<br />
П е р в а я – Теория сжимающейся Вселенной (О.А.Одеков).<br />
В т о р а я – Теория расширяющейся Вселенной (А.Эйнштейн,<br />
А.Фридман, Э.Хаббл; 1922 г.).<br />
* ) Под понятием “объекты” имеются в виду в каждом конкретном случае галактики, скопления<br />
галактик, их сверхскопления…и Вселенная в целом<br />
60
Т р е т ь я – Теория синхронно расширяющейся и сжимающейся<br />
Вселенной (О.А.Одеков, 1990 г.).<br />
Теперь обратимся к последовательной идентификации положений Общей<br />
теории происхождения и эволюции Вселенной через сформулированные выше<br />
частные теории с процессами, происходящими во Вселенной.<br />
Вопрос о том, что было до возникновения современной Вселенной, то<br />
есть до Большого взрыва, тайна за семью печатями и не обсуждается учеными.<br />
По поводу Вселенной до Большого взрыва, то есть первозданной Вселенной,<br />
как я предлагаю ее называть, известный американский астрофизик, профессор<br />
Калифорнийского университета в Беркли Джозеф Силк говорит: – “Мы не<br />
исключаем возможности предшествующей фазы Вселенной, но по-существу<br />
ничего сказать о ней не можем”.<br />
Как известно из Общей теории относительности А.Эйнштейна (1916),<br />
Пространство, Время и Тяготение вне Вселенной не существует. Следовательно,<br />
если есть Вселенная, то имеется и материя. В какой среде и в какой форме<br />
пребывала материя в первозданной Вселенной вряд-ли мы узнаем когда-либо,<br />
но это не имеет принципиального значения как для Общей теории<br />
происхождения и эволюции Вселенной, так и тем более для одной из ее<br />
частных теорий, описывающих процессы в первозданной Вселенной – Теории<br />
сжимающейся Вселенной.<br />
Материя в первозданной Вселенной могла быть однородной,<br />
неоднородной или однородно – неоднородной,<br />
хаотической или ф рактальной…. При этом в любом из этих или<br />
других вариантов главнейшим и неоспоримым событием в сценарии развития<br />
первозданной Вселенной являлось перманентное центростремительное<br />
движение всей ее материи в одну точку, приведшее к сжатию материи в<br />
суперкомпактный объект (рис. 2А).<br />
Для реализации сценария сжатия первозданной Вселенной необходимо<br />
допустить наличие в ней некоей “физически активной неоднородности”<br />
(ФАН), каковой может быть супермассивная “черная дыра”, которая и<br />
притянула к себе и в себя всю огромную вселенскую массу материи, сжав ее до<br />
неимоверной плотности – до размеров сингулярности (рис. 2В).<br />
Неоспоримым доказательством участия черной дыры в сценарии<br />
первозданной Вселенной и ее роли в возникновении сингулярности,<br />
завершившей заключительный акт эволюции Вселенной перед Большим<br />
взрывом, является отсутствие черных дыр в р анней современной Вселенной.<br />
Еще более убедительным аргументом в пользу этого сценария служит<br />
заключение, сделанное американскими учеными, связанное с открытием в<br />
современной Вселенной сверхмассивной черной дыры в центре галактики NGC<br />
4051. По их мнению, раскаленный газ, ускользавший из гравитационных<br />
“объятий”, таких сверхмассивных образований, мог стать одним из источников<br />
тяжелых химических элементов, необходимых для возникновения жизни.<br />
После Большого взрыва, давшего начало нашей современной Вселенной,<br />
в ней на начальных этапах присутствовали только водород и гелий. Более<br />
61
тяжелые химические элементы предстояло “сварить” в недрах первых звезд, а<br />
затем рассеять по просторам Вселенной, чтобы они попали в звезды<br />
следующего поколения и их планеты. Именно черные дыры могли помочь<br />
“разбросать” эти элементы на огромные даже по космическим меркам<br />
расстояния. По полученным оценкам, вещество улетало со скоростью свыше<br />
6 млн. км/час. За тысячи лет оно могло преодолеть колоссальные расстояния и<br />
в конечном итоге стать составной частью космических облаков газа или пыли,<br />
из которых формировались новые звезды и планеты и помочь возникновению<br />
жизни. (Интернет – сайт “Известия науки”, 2007 г.).<br />
Таким образом, в сценарии первозданной Вселенной реализовался один<br />
из механизмов ее развития, соответствующий частной теории<br />
сжимающейся Вселенной (О.А. Одеков).<br />
Далее реальная первозданная Вселенная, превратившаяся в<br />
сингулярность, по-существу, становится зародышем (предлагаемый мной<br />
термин) современной Вселенной.<br />
Существование сингулярности в прошлом современной Вселенной было<br />
неизбежно, что стало очевидным благодаря важной теореме, доказанной<br />
английскими теоретиками Стивеном Хоукингом и Роджером Пенроузом<br />
(Д.Силк, 1982).<br />
Современная Вселенная (по англ. – Universe; Unity), по единодушному<br />
признанию астрономов, возникла около 13,7 млрд. лет назад внезапно в результате<br />
Большого взрыва – чудовищного катаклизма, когда температура и давление<br />
значительно превосходили их предельные значения, наблюдаемые во Вселенной<br />
в наши дни. В мгновение пространство заполнилось материей необычных форм,<br />
управляемых силами, которые с того времени остались навсегда подавленными.<br />
62
Именно тот первоначальный краткий миг бытия ознаменовался господством<br />
суперсилы. Большой взрыв рассматривается учеными как событие, в результате<br />
которого возникло и само пространство. Другими словами, Большой взрыв не есть<br />
событие, которое произошло во Вселенной; это было само рождение Вселенной,<br />
целиком и буквально из ничего (П.Девис, 1989).<br />
И именно с этого момента началось перманентное расширение<br />
Вселенной, предсказанное и обоснованное работами советского физика и<br />
математика А.Фридмана, подтвержденное наблюдениями американского<br />
астронома Э.Хаббла и окончательно доказанное открытием реликтового<br />
теплового излучения от Большого взрыва, произошедшего 13,7 млрд. лет назад,<br />
ознаменовавшего рождение нашей современной Вселенной.<br />
Не вдаваясь в тонкости дальнейшего, после Большого взрыва сценария<br />
эволюции Вселенной перейдем к рассмотрению явления чистого расширения,<br />
отражающего соответствующую ей частную теорию расширяющейся<br />
Вселенной.<br />
В нулевой момент времени Вселенная возникла из сингулярности и уже с<br />
первых секунд началось ее расширение. Через 3 минуты после Большого взрыва<br />
температура Вселенной понизилась до 10 9 К, что в тысячу раз меньше (10 12 К),<br />
чем она была в течение первой миллионной доли секунды ее рождения. Спустя<br />
примерно еще минуту почти все вещество Вселенной состояло из ядер водорода<br />
и гелия, находившихся приблизительно в той же количественной пропорции,<br />
какую мы наблюдаем сегодня. Начиная с этого момента расширение первичного<br />
огненного шара происходило без существенных изменений до тех пор пока через<br />
700 000 лет электроны и протоны не соединились в нейтральные атомы водорода,<br />
тогда Вселенная стала прозрачной для электромагнитного излучения – возникло<br />
то, что сейчас наблюдают как реликтовое фоновое излучение (И.Николсон, 1983).<br />
Таким образом можно констатировать, что в сценарии ранней<br />
эволюции современной Вселенной в целом (от первых секунд и в течение<br />
примерно 700 000 лет) реализовался как раз тот самый механизм развития,<br />
который следует из Теории р асширяющейся Вселенной А.Эйнштейна,<br />
А.Фридмана, Э.Хаббла и соответствующий частной составляющей Общей<br />
теории происхождения и эволюции Вселенной (Рис. 2С).<br />
С временного рубежа после 700 000 лет современная Вселенная в<br />
целом, перестав просто расширяться, вступила в перманентную стадию<br />
дуалистической эволюции – расширения и сжатия.<br />
Как отмечает И.Николсон (1983), по прошествии 700 000 лет: – “После<br />
того как вещество стало прозрачным для электромагнитного излучения в<br />
действие вступило тяготение: оно начало преобладать над всеми другими<br />
взаимодействиями между массами практически нейтрального вещества,<br />
составляющего основную часть материи Вселенной. Тяготение создало<br />
галактики, скопления, звезды и планеты…” (выделено мною – О.А.О.).<br />
При этом особый интерес для ученых представляет временной интервал<br />
возраста ранней Вселенной от 700 000 до почти 2 млрд. лет, когда по их<br />
общему признанию, должно было произойти и действительно произошло<br />
63
многое, в том числе сформировались галактики, что по мнению И.Николсона<br />
(1983), предшествовало формированию скоплений и их сверхскоплений, а не<br />
наоборот, как полагают некоторые астрономы.<br />
Очевидно, на этом втором временном интервале (0,7 млн. – около<br />
2 млрд. лет) расширение Вселенной оставалась еще достаточно высоким,<br />
поэтому именно на данный этап попадает один из механизмов, когда ее<br />
расширение преобладало над сжатием, что соответствует формуле Р С<br />
или преобладающе расширяющейся в сочетании с сжимающейся эволюцией<br />
Вселенной в целом.<br />
Это заключение подтверждается также достаточно убедительным фактом:<br />
открытием самой далекой от нас галактики – квазара, наблюдаемый свет от<br />
которого был испущен, когда возраст Вселенной составлял 1,3 млрд. лет (газета<br />
“Советская Россия”, 1 августа 1986 г.). Поскольку квазары, будучи необычайно<br />
массивными плотными объектами Вселенной, с наличием в их центрах черных<br />
дыр, формируются под превалирующим воздействием сжатия над<br />
расширением, можно считать, что этот квазар стал одним из первых, если не<br />
первым, объектом Вселенной на этапе преобладания расширения над сжатием,<br />
ознаменовав собой факт дуалистического этапа эволюции Вселенной в целом.<br />
Третий этап эволюции современной Вселенной в целом начавшись<br />
почти с 2 млрд. лет продолжался в течение, примерно 6,7 млрд. лет до того<br />
временного рубежа, который отделяется от нас на 5 млрд. лет, когда Вселенная<br />
ускорила свое расширение. Третий этап отмечается преобладающе<br />
сжимающейся в сочетании с расширяющейся эволюцией Вселенной в<br />
целом, отвечая формуле С Р.<br />
И, наконец, четвертый этап эволюции современной Вселенной в<br />
целом, начавшись 5 млрд. лет назад с ускорения процесса ее расширения,<br />
ознаменовал собой новый этап синхронного преобладающего расширения в<br />
сочетании со сжатием, что соответствует формуле Р С.<br />
Теперь перейдем к идентификации крупномасштабных структур<br />
Вселенной в приложении к выделенным мною четырем комбинациям сил<br />
расширения (антигравитации) и сжатия (гравитации).<br />
По понятным причинам наиболее изученным объектом Вселенной<br />
является наша Галактика – Млечный путь и Местное скопление галактик, в<br />
которую она входит. Поскольку, по-существу частная теория синхронно<br />
расширяющейся и сжимающейся Вселенной сформулирована автором<br />
(О.А.Одеков, 1990) на этих объектах, поэтому остается лишь констатировать,<br />
что аргументы и новые факты, приведенные в первых двух разделах настоящей<br />
статьи неоспоримо доказывают, что Местное скопление галактик с входящей<br />
в ее состав нашей галактикой Млечный путь располагаются в<br />
преобладающе сжимающейся в сочетании с расширяющейся частью<br />
Вселенной, соответствуя формуле С Р.<br />
Идентификацию этой крупномасштабной структуры с одним из четырех<br />
механизмов совместно действующих сил сжатия и расширения трудно<br />
переоценить, поскольку Местное скопление галактик вместе с Нашей<br />
64
галактикой, относится к типу спиральных, что составляет половину от общего<br />
числа галактик Вселенной.<br />
Кстати говоря, заслуга классификации галактик по форме на спиральные<br />
(50%), эллиптические (25%), сферические или линзовидные (20%) и<br />
неправильные (5%) принадлежит Э.Хабблу. При этом 95% галактик,<br />
включающих спиральные, эллиптические, сферические (линзовидные), имеют<br />
правильную симметричную форму и лишь 5% относятся к неправильным.<br />
Известный астрофизик Вальтер Бааде по этому поводу написал: –<br />
“Система Хаббла настолько эффективна, что число исключений<br />
неправдоподобно мало”. Даже в числе неправильных (5%) лишь у 3% галактик<br />
не удалось обнаружить какую-либо структуру.<br />
Две другие группы галактик и их скоплений из числа правильных<br />
симметричных – эллиптические и сферические (или линзовидные) –<br />
сформировались, очевидно, тождественным действием сил сжатия и<br />
расширения, отвечая формуле С ≡ Р.<br />
И, наконец, в образовании неправильных (5%) по форме галактик<br />
и их скоплений сыграла главенствующую роль сложная комбинация<br />
совместно действующих сил сжатия и расширения, соответствующая<br />
формуле С Р.<br />
Итак, как видно из Общей теории происхождения и эволюции<br />
Вселенной, современная Вселенная в целом развивалась<br />
– от чистого расширения (в течение 700 000 лет);<br />
– через преобладающее расширение в сочетании со сжатием в<br />
интервале 0,7 млн. – около 2 млрд. лет;<br />
– к преобладающе сжимающейся в сочетании с расширяющейся в<br />
интервале с почти 2 млрд. до примерно 8,7 млрд. лет;<br />
– и далее к преобладающе расширяющейся в сочетании со<br />
сжимающейся Вселенной в последующие 5 млрд. лет, когда началось<br />
ускорение ее расширения.<br />
При этом крупномасштабные объекты в составе Вселенной после<br />
700 000 – летнего рубежа уже в течение около 2 млрд. лет, когда произошло их<br />
формирование и доныне развивались в режиме:<br />
– преобладающе сжимающихся сил в сочетании с расширяющимися<br />
(спиралевидные галактики);<br />
– или тождественно действующих сил расширения и сжатия<br />
(эллиптические и сферические галактики);<br />
– либо сложной комбинации сил расширения и сжатия (неправильные<br />
галактики).<br />
Отмеченное же астрономами ускорение расширения Вселенной в<br />
целом, начиная с 5 млрд. лет назад, свидетельствуя о тенденции<br />
преобладания расширения над ее сжатием, поэтому проблемой наблюдательных<br />
и аналитических исследований ученых является установление временной<br />
границы, когда могут смениться знаки этих процессов и Вселенная в целом<br />
вступит в другую фазу своей эволюции, что не станет помехой проявлениям<br />
65
иных своеобразных процессов в крупномасштабных (галактики, скопления<br />
галактик и их сверхскопления) и мелкомасштабных (звезды, планеты и т.д.) ее<br />
объектах и структурах.<br />
Вместе с тем общими как для Вселенной в целом, так и для ее<br />
крупномасштабных объектов несомненно будут сохраняться процессы<br />
сочетания сил расширения и сжатия, то есть дуалистический механизм<br />
эволюции.<br />
В галактических формах (спиральные, эллиптические, сферические и<br />
неправильные) современной Вселенной ученые в последние годы пытались<br />
найти последовательность возникновения и трансформации их из одних форм<br />
в другие, но основываясь при этом на концепции расширяющейся Вселенной.<br />
Однако эти попытки не увенчались успехом, поскольку возникли необъяснимые<br />
противоречия, вызванные необходимостью подразделять галактики на<br />
старые и молодые (между тем как они возникли одновременно);<br />
– а также невозможностью объяснить почему у “очень старых”<br />
неправильных галактик обнаружено наибольшее количество газов, иногда до<br />
трети от массы самого объекта:<br />
– и, наконец, почему у “старого” объекта есть еще вещество, из<br />
которого могут образовываться звезды?<br />
Все эти вопросы и противоречия полностью снимает созданная<br />
автором Общая теория происхождения и эволюции Вселенной.<br />
Итак, как отмечалось выше, по единодушному убеждению ученых, все<br />
галактики сформировались одновременно в интервале времени после<br />
начала Большого взрыва 0,7 млн. – около 2 млрд. лет. На начальном этапе<br />
данного временного интервала, очевидно, во Вселенной проявлялись сложные<br />
комбинации сил расширения и сжатия, поэтому галактики имели<br />
неправильную форму. В последующем из этого хаоса неправильных<br />
галактик сформировался тот наблюдаемый ныне п орядок – из спиральных,<br />
эллиптических и сферических галактик. При этом модель трансформации<br />
галактик из одних форм в другие выглядит следующим образом:<br />
неправильные → спиральные → эллиптические → сферические.<br />
Эта последовательная цепочка трансформации галактик снимает неясные<br />
вопросы: почему у неправильных галактик обнаружено наибольшее количество<br />
газов и почему у них есть еще вещество, из которого могут образовываться<br />
звезды? Ответ очевиден: неправильные галактики – это реликт начального,<br />
после этапа чистого расширения хаоса, существовавшего в современной<br />
Вселенной, из которого возникла наблюдаемая нами гармония.<br />
Косвенным, если не сказать больше, подтверждением приведенной выше<br />
цепочке причинно – следственных трансформаций галактик служит и<br />
предложенная Э.Хабблом схема. Она имеет вид “камертона”: на “рукоятке”<br />
ее изображены эллиптические галактики, на двух ответвлениях – спиральные<br />
галактики. В том месте, где ответвления соединяются с рукояткой находится<br />
чечевицеобразная галактика, обладающая некоторыми особенностями<br />
спиральных и эллиптических галактик. Из этой схемы также следует, что<br />
66
спиральные галактики в своем развитии трансформируются в<br />
эллиптические.<br />
Очевидно, что эта схема нуждается в дополнении недостающих звеньев из<br />
неправильных и сферических галактик. При этом неправильные галактики<br />
закономерно ложатся между двух ответвлений “камертона”, на которых размещены<br />
спиральные галактики, а сферические галактики укладываются в основание<br />
“рукоятки” “камертона Хаббла”, придавая схеме полную завершенность.<br />
Выводы:<br />
1. Впервые создана Общая теория происхождения и эволюции<br />
Вселенной, основанная на фактологических данных, полученных к настоящему<br />
времени, в которой получили научное обоснование механизмы формирования<br />
первозданной Вселенной, сингулярности, Большого взрыва и современной<br />
Вселенной в целом, а также крупномасштабных ее объектов.<br />
2. В Общей теории происхождения и эволюции Вселенной доказано,<br />
что сжатие (гравитация, притяжение) и расширение (антигравитация,<br />
отталкивание) являются главными физическими причинами механизма<br />
формирования Вселенной в целом, а также крупномасштабных и<br />
мелкомасштабных ее объектов и структур.<br />
3. В составе Общей теории происхождения и эволюции Вселенной<br />
обосновано наличие трех частных теорий:<br />
– Расширяющейся Вселенной (А.Эйнштейн, А.Фридман, Э.Хаббл; (1922);<br />
– Сжимающейся Вселенной (О.А.Одеков; 2008);<br />
– Синхронно расширяющейся и сжимающейся Вселенной<br />
(О.А.Одеков; 1990).<br />
4. Положения Общей теории происхождения и эволюции Вселенной<br />
применимы и к мелкомасштабным структурам Вселенной (звезды, планеты и<br />
др.), причем одно из приложений, отвечающее частной теории, опубликовано<br />
под названием “Синхронно расширяющаяся и сжимающаяся Земля” в<br />
монографии автора (7, стр. 183-190).<br />
Научно-исследовательский<br />
геолого-разведочный институт<br />
ГК “Туркменгеология”<br />
Принято 19 января 2009 г.<br />
ЛИТЕРАТУРА<br />
1. Одеков О.А. О природе “вторичных” складок Юго-Западного Туркменистана.<br />
Ж. Нефтяная и газовая промышленность Средней Азии. Выпуск 1, 1965.<br />
2. Одеков О.А. Новый генетический тип складки. Известия АН ТССР, серия ФТХ и<br />
ГН, №3, 1969.<br />
3. Одеков О.А. Явление совместного действия вертикальных и горизонтальных<br />
тектонических движений в земной коре (научное открытие). Приоритетная справка<br />
Госкомизобретений, 1978.<br />
4. Одеков О.А. Общая теория образования складчатых и разрывных дислокаций в<br />
земной коре. Известия АН ТССР, серия ФТХ и ГН, №2, 1979.<br />
67
5. Одеков О.А. Явление совместного действия вертикальных и горизонтальных<br />
тектонических движений в земной коре (обнаружение, исследование и<br />
приложения). Ашхабад: “Ылым”, 1981.<br />
6. Одеков О.А. Землетрясения. Москва: Изд. “Знание”, 1988/11.<br />
7. Одеков О.А. Земли неровное дыханье. Ашхабад: “Туркменистан”. 1990.<br />
8. Одеков О.А. Биобиблиография. Ашхабад: “Ылым”, 2005.<br />
9. Галактики. Интернет. Gonov.net, Vseprogolub.net Website Astroera. 2008.<br />
10. Девис П. Случайная Вселенная. Москва: Изд. “Мир”, 1985.<br />
11. Девис П. Суперсила. Поиск единой силы природы. Москва: Изд. “Мир”, 1989.<br />
12. Кауфман У. Космические рубежи теории относительности. Москва: Изд.<br />
“Мысль”, 1984.<br />
13. Кросс Л. и Шеррер. Наступит ли конец космологии? Ускоряющаяся Вселенная<br />
уничтожает следы собственного прошлого.<br />
14. Крупномасштабная структура Вселенной. Сб. под редакцией Лонгейра Л. и<br />
Эйнасто Я. Москва: Изд. “Мир”, 1981.<br />
15. Николсон Л. Тяготение, черные дыры и Вселенная. Москва: Изд. “Мир”, 1983.<br />
16. Пригожин И. и Стенгерс И. Порядок из хаоса. Новый диалог человека с<br />
природой. Москва: Изд. “Прогресс”, 1986.<br />
17. Силк Дж. Большой взрыв. Рождение и эволюция Вселенной. Москва: Изд.<br />
“Мир”, 1982.<br />
Ö.A.Ödekow<br />
ÄLEMIŇ EMELE GELŞINIŇ <strong>WE</strong> EWOLÝUSIÝASYNYŇ<br />
UMUMY TAGLYMATY<br />
Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymatynyň dogrulygyna awtor<br />
sinhron ýagdaýda giňelýän we gysylýan älem baradaky garaýşyny esaslandyrmanyň üsti bilen<br />
geldi. Ol bolsa öz gezeginde Ýeriň özünde hem onuň daşynda giňemegiň we gysylmagyň<br />
bardygyna şaýatlyk edýän delillere we ýeriň kosmiki jisim hökmünde ewolýusiýasynda<br />
tektogenez prosesleriň öwrenilişine daýanýar (1965-1990). Älemiň emele gelmeginde,<br />
döremeginde we uzak wagtlaýyn ewolýusiýasynda giňelmäniň (antigrawitasiýanyň, itişmäniň)<br />
we gysylmanyň (grawitasiýanyň, çekişmäniň) barlygynyň ykrar edilmegi täze delilleriň<br />
alynmagy we olara akyl ýetirilmegi bilen baglanyşykly döreýän soraglara jogap bermäge, şeýle<br />
hem bu garaýşyň netijesinde düýpli netijelere gelmäge mümkinçilik berýär.<br />
Älemiň ilkibaşda emele gelmesinde gysylýan Älem baradaky hususy taglymata laýyk<br />
gelýän ösüş mehanizmleriniň biri amala aşýar (Ö.Ödekow).<br />
Soňra bolsa singulýarlyga öwrülen Älem häzirki Älemiň düwünçegine (meniň teklip<br />
edýän adalgam) öwrülýär.<br />
Häzirki Älem umumylykda ösüşiň aşakdaky döwürlerini başdan geçirdi:<br />
– arassa görnüşde giňelmek (700000 ýyl);<br />
– gysylmaklyk bilen bir hatarda giňemegiň artykmaçlyk etmegi (0,7 million –<br />
– 2milliard ýyl);<br />
– giňelmek bilen bir hatarda gysylmaklygyň artykmaçlyk etmegi (2 milliard ýyldan<br />
az – takmynan 8,7 milliard ýyla çenli);<br />
– mundan soňra gysylmak bilen bir hatarda giňemegiň artykmaçlyk etmegi (soňky<br />
5 mlrd. ýyl). Bu döwürde giňemegiň tizlenmesi başlady.<br />
Şunlukda, Älemiň düzümindäki iri obýektler 700000 ýyllyk möhletden soň<br />
68
2mlrd ýyla ýakyn wagtyň içinde, ýagny olaryň emele gelmegi tamamlanýança we häzirki<br />
zamanda şeýle ösüşleri başdan geçiripdirler:<br />
– giňeýän güýçler bilen bilelikde gysylýan güýçleriň artykmaçlyk etmegi (Spiral<br />
görnüşli galaktikalar);<br />
– ýa-da deň hereket edýän, giňeýän we gysylýan güýçleriň täsiri (elliptiki we steriki<br />
galaktikalar);<br />
– ýa-da giňeme we gysylma güýçleriniň çylşyrymly kombinasiýasy (dogry däl<br />
galaktikalar).<br />
Şunda galaktikalaryň bir görnüşden başga bir görnüşe geçmegi şu görnüşde bolup<br />
geçýär:<br />
dogry däl → spiral görnüşli → elliptiki → sferiki.<br />
Geçişiň şu yzygiderli zynjyry düşnüksiz birnäçe soragy aradan aýyrýar: näme üçin<br />
dogry däl galaktikalarda gazlaryň iň köp möçberi hem-de entägem ýyldyz döreme<br />
mümkinçiligi bolan jisimler bar.<br />
Jogap aýdyňdyr: dogry däl galaktikalar häzirki Älemde bar bolan haosyň arassa<br />
giňelme döwrüniň galyndysydyr.Ondan soň bolsa biziň häzirki görýän sazlaşykly dünýämiz<br />
emele gelendir.<br />
Ilkinji gezek häzirki wagta çenli belli bolan delillere daýanýan Älemiň emele<br />
gelme we ewolýusion taglymaty esaslandyryldy.<br />
Onda ilkibaşda Älemiň emele gelmesiniň singuliýarlygynyň ägirt uly<br />
partlamasynyň, häzirkizaman Äleminiň we onuň iri obýektleriniň emele gelme<br />
mehanizmi ylmy taýdan esaslandyryldy.<br />
Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymatynda gysylma<br />
(grawitasiýa, çekilme) we giňelme (antigrawitasiýa, itekleşme) hadysalarynyň Älemiň we<br />
onuň iri hem ownuk obýektleriniň we strukturalarynyň emele gelme mehanizminiň esasy<br />
fiziki sebäpleridigi subut edildi.<br />
Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymatynyň düzüminde üç<br />
sany aýratyn taglymat esaslandyryldy:<br />
– giňeýän Älem taglymaty (Eýnşteýin, A. Tridman, E.Habbl; 1922);<br />
– gysylýan Älem taglymaty (Ö.A.Ödekow; 2008);<br />
– bir wagtda giňeýän we gysylýan Älem taglymaty (Ö.A.Ödekow; 1990).<br />
Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy nazaryýetiniň düzgünleri Älemiň<br />
kiçi möçberdäki strukturalary dogrusynda hem kabul ederliklidir. Hususy taglymatyň bölegi<br />
awtoryň monografiýasynda “Bir wagtda giňeýän we gysylýan Ýer” ady bilen çap edildi<br />
(7; 183-190 sah.).<br />
O.A.Odekov<br />
GENERAL THEORY OF ORIGIN AND EVOLUTION OF THE UNIVERSE<br />
The author created General theory of origin and evolution of the Universe (GTOEU)<br />
through explanation of the conception of the synchronously expanding and contracting<br />
Universe. In its turn the Universe was formulated on the basis of the study of the processes<br />
of tectogenesis in the evolution of the Earth as cosmic body and facts, which are indicative<br />
of presence of tensions and contractions both in the Earth and outside its limits (1965-1990).<br />
Admission of the origin, birth and long evolution of the Universe and expansion<br />
(antigravitation, repulsion) and contraction (gravitation, attraction) answers many questions,<br />
occurring in connection with acquisition of new facts and their perception, as well as<br />
enables to discover fundamental consequences following from conception.<br />
69
One of the mechanisms of the development of the Universe, appropriate to the<br />
particular theory of the contracting Universe was realized in the scenario of the primeval<br />
Universe. (O.A.Odekov)<br />
Then the real primeval Universe, transformed into singularity, substantially becomes<br />
embryo (the term suggested by me) of the modern Universe.<br />
Modern Universe was developing in whole<br />
– from pure expansion (during 700 000 years);<br />
– through prevalent expansion in combination with contraction in interval 0.7<br />
million – about 2 billion years;<br />
– to prevalently contracting in combination with expanding in interval from less<br />
2 billion till approximately 8.7 billion years;<br />
– and later to prevalently expanding in combination with contracting in the next<br />
5 billion years, when the acceleration of the expansion began.<br />
In this case when the large-scale objects formation occurred in the composition of<br />
the Universe after boundary of 700 000 years during approximately 2 billion years, they<br />
developed till nowadays in the regimen:<br />
– prevalently contractive force in the combination with expanding (helical<br />
galaxies);<br />
– or identically effective force of expansion and contraction (elliptical and<br />
spherical galaxies);<br />
– or complex combination of forces of expansion and contraction (irregular<br />
galaxies).<br />
In this case model of transformation of galaxies from one form into other forms can<br />
be shown in the following way:<br />
irregular → helical → elliptical → spherical<br />
This consecutive chain of transformation of galaxies withdraws unnecessary<br />
questions: why was the maximal quantity of gases discovered in irregular galaxies? Why<br />
do they have a substance, which is able to form stars? The answer is clear: irregular<br />
galaxies are the relict of initial, pure expansion of chaos after the stage; this chaos existed<br />
in the modern Universe with the help of which the observed harmony arose.<br />
It is the first time General theory of origin and evolution of the Universe is created,<br />
this theory is based on fact data, received at present time. Mechanisms of formation of the<br />
primeval Universe, singularity, Big Bang and in whole the modern Universe, as well as<br />
its large-scale objects acquired scientific explanation in this theory.<br />
It was proved in the General theory of origin and evolution of the Universe, that<br />
contraction (gravitation, attraction) and expansion (antigravitation, repulsion) are the main<br />
physical reasons of the mechanism of formation of the Universe in whole, as well as its<br />
large-scale and small-scale objects and structures.<br />
The presence of three particular theories is proved in the composition of General<br />
theory of origin and evolution of the Universe:<br />
– theory of the Expanding Universe (A.Einstein, A.Friedmann, E.Habble; (1992);<br />
– theory of the Contracting Universe (O.A.Odekov; 2008);<br />
– theory of the synchronously expanding and contracting Universe (O.A.Odekov; 1990).<br />
Outlines of the General theory of origin and evolution of the Universe is also used<br />
to small-scale structures of the Universe (stars, planets and others), and one of the<br />
applications, answering the particular theory, is published with the name “The<br />
synchronously expanding and contracting Universe” in the monograph of the author<br />
(7, 183-190 pp.).<br />
70
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
P.A.Nazarow, A.Цkdirow<br />
KUWWATLY TRANSFORMATORLARYŇ YGTYBARLY<br />
PEЭDALANYLYŞYNY KESGITLEЭJI GURNAMA<br />
Tьrkmenistanda energetika ugry uly depgin bilen цsэдr [1,2]. Elektrik<br />
energiэany uzak aralyklara ibermek we elektrik эьklerini paэlamak ьзin ulanylэan<br />
esasy desga bolup, kuwwatly transformatorlar hyzmat edэдrler [3,4].<br />
Transformatorlaryň kuwwatlaryny isripsiz peэdalanmak bolsa ykdysady tarapdan<br />
mцhьm we цrдn дhmiэetli meseleleriň biridir.<br />
Kuwwatly transformatorlaryň energiэa эitgileri iki bцlekden durэarlar:<br />
– sarymlardaky эitgiler;<br />
– transformatoryň polat jigerindдki dцreэдn эitgiler.<br />
Elektrik sarymlaryndaky эitgiler transformatoryň эьkьne baglydyr. Эьkьň<br />
togy ulaldygyзa bu эitgi toguň ikinji derejeli funksiэasy boэunзa kцpelэдr.<br />
Transformatoryň polat jigerindдki dцreэдn energiэa эitgileri<br />
transformatoryň jigeriniň gцwrьmine, magnit hдsiэetnamasyna, gurluşyna we elektrik<br />
setiň эygylygyna, dartgynlylygyna (naprэaћeniэesine) baglydyr. Şeэlelikde,<br />
transformatoryň jigerindдki эitgileri transformatoryň эьkьne bagly dдldir. Senagat<br />
kдrhanalaryndaky transformatorlar uly kuwwat bermek ьзin niэetlenilip, kцplenз<br />
polat jigerindдki эitgileriniň kцplьgi bilen tapawutlanэarlar.<br />
Hдzirki dцwьrde transformatoryň jigerindдki эitgilerini hem-de sarym<br />
эitgilerini цzbaşdak aэratynlykda цlздp bilэдn abzal эokdur. Şol sebдpli awtorlar<br />
transformatorlaryň эitgilerini цlзeэдn abzalyň gцzlegleriniň netijelerini şu makalada<br />
getirmegi maksadalaэyk bildiler.<br />
Gьэзli transformatorlaryň kuwwatyny isripsiz peэdalanmak ьзin,<br />
transformatorlarda эitirilэдn kuwwatlary nдdip azaldyp (minimizirleşdirip)<br />
bolэandygynyň usullaryny birnдзe зyzgylar arkaly seljermegi, цlзeglerde goэberilэдn<br />
эalňyşlyklary hasaba alyp, transformatorlaryň peэdaly tдsir koeffisiэentini (PTK)<br />
kesgitleэдn gurnamany (ulgamy) dцretmegi, soňra synaglardan geзirip цnьmзilikde<br />
ornaşdyrmagy, ylmy barlaglar bilen esaslandyrmagy awtorlar цz цňlerinde maksat<br />
edindiler. Kuwwatly transformatorlaryň PTK-syny kesgitleэдn ulgamy dцretmek ьзin<br />
birnдзe зyzgylary hцdьrleэдris.<br />
I wariant<br />
Эokary kuwwatly transformatorlaryň isripsiz ygtybarly ulanylэandygyny<br />
anyklamak ьзin kesgitli bir wagt aralykda degişli transformatoryň ortaзa PTK-syny<br />
kesgitlдp цwrenmeklik zerurdyr.<br />
71
TT 1<br />
KT<br />
TT 2<br />
TH 1 TH 2 DP 1 – цlзeэji P 1 – özgerdijiniň<br />
datзigi<br />
DP DP<br />
DP 2 – цlзejii P 2 – özgerdijiniň<br />
1 2<br />
datзigi<br />
P 2 /P 1<br />
P 2<br />
– bцlьji abzal<br />
P 1<br />
η<br />
η<br />
– PTK-ny gцrkeziji abzal<br />
1-nji зyzgy<br />
Ortaзa PTK-nyň tapylyşy:<br />
1<br />
T<br />
T<br />
∫<br />
P<br />
(t)dt<br />
2<br />
0<br />
Э2A<br />
η ort = =<br />
T<br />
(1)<br />
1 Э1A<br />
P<br />
1(t)dt<br />
T<br />
∫<br />
0<br />
Bu эerde<br />
Э 2A<br />
– transformatoryň зykalgasyndaki işjeň (aktiw) energiэa.<br />
Э 1A<br />
– transformatoryň girelgesindдki işjeň energiэa.<br />
Eger-de (1) formula esaslansak, onda ortaзa PTK-syny kesgitlemek ьзin<br />
transformatoryň girelgesinde we зykalgasynda işjeň energiэany hasaplaэjylary<br />
TT 1<br />
KT<br />
TT 2<br />
TH 1<br />
WH 1 WH 2<br />
2-nji зyzgy<br />
TH 2<br />
ululygydyr.<br />
Цlзegiň эalňyşlygy şu formula bilen hasaplanyp bilner:<br />
(счетчик) oturtmaly bolэarys.<br />
Зyzgyda gцrkezilen WH 1<br />
,<br />
WH 2<br />
– transformatoryň эokarky we<br />
aşaky taraplarynda oturdylan işjeň<br />
energiэalaryň hasabyny эцrediji<br />
abzallar.<br />
Şular эaly зyzgylaryň, edilэдn<br />
talaplary kanagatlandyrmaэan tarapy<br />
TT, TH – transformatorlardaky<br />
burзuň we otnositel эalňyşlyklaryň<br />
δ<br />
2 2 2<br />
= 2 (δ + δ δ )<br />
(2)<br />
Σ wh TT +<br />
TH<br />
72
Bu эerde<br />
δ wh<br />
– hasaby эцredэдn hasaplaэjylaryň эalňyşlygy.<br />
δ TT<br />
– цlзeэji TT transformatoryň эalňyşlygy.<br />
δ TH<br />
– цlзeэji TH transformatoryň эalňyşlygy.<br />
Şu эalňyşlyklaryň дhlisi gьэзli transformatoryň nominal (takyk) kuwwatynyň<br />
dьzьmine girэдr.<br />
Şular эaly зyzgylar bilen hasaplanylanda эalňyşlyklar 3-4%-den uly bolэar.<br />
Mysal ьзin transformatorlarda hakyky işjeň эitgi adaty kuwwatyň 6-7%-ne deňdir,<br />
эagny ∆ P T<br />
≈ (0,06–0,07)·P a<br />
, (cosφ = 1).<br />
Diэmek, 2-nji formuladan:<br />
2 (2<br />
2<br />
2 2<br />
+ 0,5 + 0,5 ) = 3% – netijдni alarys.<br />
Şeэlelikde, gцrkezilen usul bilen transformatoryň PTK-syny цlзesek, цlзegiň<br />
эalňyşlygy 50%-den kцp bolэar.<br />
II wariant<br />
Эitirilэдn kuwwatlaryň gцni цlзenilişi.<br />
Bu usulda-da gцrkezilen зyzga degişli şertleri kabul edip, transformatoryň<br />
peэdaly tдsir koeffisientini<br />
η<br />
tr<br />
P<br />
P<br />
2 1 tr<br />
tr<br />
= = = 1−<br />
(3)<br />
1<br />
P − ΔP<br />
P<br />
1<br />
ΔP<br />
P<br />
1<br />
gцrnьşde aňladyp bileris.<br />
Bu эerde<br />
∆ P tr<br />
= ∆ P mis<br />
+ ∆ P polat<br />
– transformatoryň mis sargylaryndaky we polat<br />
demrindдki эitgileri.<br />
Onda bir dцwrьň (periodyň) dowamynda transformatoryň ortalaşdyrylan<br />
peэdaly tдsir koeffisientiniň kesgitlenilişi.<br />
= 1−<br />
T<br />
∫<br />
ΔP<br />
η<br />
tr.ort.<br />
(t)dt +<br />
mis<br />
0 0<br />
T<br />
∫<br />
0<br />
ΔP<br />
= 1−<br />
ΔP<br />
1 tr<br />
T<br />
∫<br />
∆P<br />
(t)dt<br />
mis.ort.<br />
polat<br />
+ ΔP<br />
ΔP<br />
l.ort<br />
polat.ort.<br />
(t)dt<br />
ΔЭ<br />
= 1−<br />
=<br />
mis<br />
+ ΔЭ<br />
Э<br />
1 tr<br />
polat<br />
(4)<br />
(4) formuladan gelip зykyşyna gцrд, transformatoryň PTK-syny hasaplamak<br />
ьзin energiэany цlзeэji ьз sany (∆ Э mis<br />
; ∆ Э polat<br />
; Э 1tr<br />
) hasaplaэan hasaplaэjylaryň<br />
gerekdigini delillendirip bolэar. Şol ьз sany hasaplaэjylaryň ikisi mis geзirijidдki we<br />
73
polat demirdдki эitirilэдn energiэalary цlзeэдn bolsalar, onda ьзьnji hasaplaэjy<br />
transformatoryň эokary woltly tarapyndaky energiэany цlзeэдr. Bu 3-nji hasaplaэjy<br />
transformatoryň эokarky tarapyndaky TT we TH цlзeэji transformatorlar bilen<br />
эцriteleşdirilen зyzgyda эygnalэar.<br />
Şeэlelikde, transformatoryň mis sargylaryndaky we polat demrindдki эitgilerini<br />
hemişe цlздp (hasaplap) durar эaly эцrite hasaplaэjyny dцretmegiň zerurlygy эьze<br />
зykэar.<br />
Indi bolsa tдze hasaplaэjyny nдdip dцretmegiň meselelerine garalyň;<br />
Belli formulany [2] цzleşdireliň.<br />
∆ P mis<br />
=3 · I 2 2tr<br />
· r e.m.<br />
Bu эerde r e.m.<br />
= r' 2 tr.<br />
+ r 1 tr.<br />
r 1 tr.<br />
– transformatordaky birinji sarymyň işjeň garşylygy.<br />
r' 2 tr.<br />
– transformatordaky ikinji sarymyň birinji sarymyna gцrд hasaplamalar<br />
arkaly getirilen işjeň garşylygy,<br />
r e.m<br />
– transformatoryň mis sargylaryndaky işjeň garşylyklarynyň jemi.<br />
Onda<br />
ΔPmis.nom<br />
re.m<br />
= bolar. (5)<br />
2<br />
3⋅<br />
I<br />
Şeэlelikde, islendik iş dьzgьninde transformatoryň mis sargylarynda эitirэдn<br />
kuwwat эitgisi<br />
2 tr<br />
2 ΔP<br />
2 ΔP<br />
ΔP mis = 3⋅<br />
I2 tr ⋅ = I2 tr bolar. (6)<br />
3⋅<br />
I<br />
Sargylardaky эitirilэдn energiэa:<br />
Onda<br />
Bu эerde<br />
mis.nom<br />
2<br />
tr.nom<br />
mis.nom<br />
2<br />
Itr.nom<br />
T<br />
mis.nom<br />
2<br />
tr.nom<br />
ΔЭ = ∫ΔP<br />
⋅dt<br />
bolar.<br />
mis<br />
T<br />
0<br />
mis<br />
T<br />
ΔPmis.nom<br />
2<br />
2<br />
ΔЭ mis = ⋅∫ I2<br />
(t)dt = k<br />
2<br />
∫ I<br />
tr<br />
2 tr.nom (t)dt bolar (7)<br />
I<br />
tr.nom<br />
ΔP<br />
k = gцnьmellik koeffisienti;<br />
I<br />
I 2<br />
– islendik iş dьzgьnindдki toguň bahasy.<br />
Эene-de [2] belli bolşy эaly,<br />
0<br />
∆ P x.x<br />
= ∆ P polat<br />
= U 2 1<br />
· g tr<br />
bolar.<br />
0<br />
74
Bu эerde<br />
g tr.<br />
– transformatoryň geзirijiligi;<br />
ΔPpolat<br />
onda g<br />
tr.<br />
=<br />
2<br />
bolar (8)<br />
U<br />
nom<br />
ΔP<br />
polat<br />
ΔP<br />
polat.nom 2<br />
= ⋅ U<br />
2<br />
1 tr bolar (9)<br />
Unom<br />
Bu эitirilэдn ∆ P polat<br />
– kuwwata degişli energiэa<br />
T<br />
T<br />
ΔPpolat.nom<br />
2<br />
2<br />
ΔЭ mis = ⋅∫ U (t)dt = C<br />
2<br />
∫ U<br />
1<br />
1 (t)dt<br />
(10)<br />
U<br />
0<br />
Bu эerde<br />
ΔPpolat.nom<br />
C =<br />
2<br />
– transformatoryň pasporty boэunзa hasaplap bolэan koeffisient<br />
Unom<br />
U 1<br />
– islendik iş dьzgьninde transformatoryň birinji sargysyndaky dartgynlylyk<br />
(naprэaћeniэe).<br />
Эokarda seljerilen formulalara esaslanyp, gьэзli transformatorlar ьзin<br />
PTK-nyň ortaзa bahasy.<br />
T<br />
∫<br />
∫<br />
T<br />
∫<br />
0<br />
2<br />
2<br />
K U2<br />
(t)dt + C U1<br />
(t)dt<br />
0 0<br />
η tr.ort. = 1−<br />
(11)<br />
T<br />
P (P)dt<br />
0<br />
1 tr.<br />
Bu gelen analitiki (11) netijд esaslanyp, şu aşakdaky зyzgyny hцdьrleэдris.<br />
∫<br />
U 2<br />
u<br />
TH<br />
Wh<br />
TT<br />
∫<br />
I 2<br />
I<br />
KT<br />
3-nji зyzgy<br />
75
Зyzgyda integrator hцkmьnde birfazaly induksion hasaplaэjylar ulanyldy.<br />
Derňelэдn ulgamyň goэberen эalňyşlyklarynyň<br />
jemini derňemek<br />
Umumy эalňyşlyklaryň jemini şu aşakdaky formula bilen hasaplamaklyk kabul<br />
edildi.<br />
δ<br />
2 2 2 2 2<br />
= δ % + δ % + δ % + δ % δ %<br />
(12)<br />
Σ TT TH UC UH +<br />
Bu formulada:<br />
δ TT<br />
– TT – transformatoryň;<br />
δ TH<br />
– TH – transformatoryň;<br />
δ UC<br />
– induksion hasaplaэjynyň;<br />
δ UH<br />
– integratoryň, degişlilikde doly we otnositel эalňyşlyklary;<br />
δ goşm<br />
– temperaturanyň ьэtgemegi netijesinde dцreэдn goşmaзa эalňyşlyk.<br />
goşm<br />
δ goşm<br />
= δ (t);<br />
R t<br />
= R 0<br />
(1 + αt)<br />
Bu эerde<br />
R 0<br />
– nolo temperaturada sarymlaryň garşylygy. Цz gezeginde<br />
1<br />
R 0<br />
= ρ ⋅ , α – misiň temperatura koeffisienti.<br />
S<br />
Temperatura bagly goşmaзa эalňyşlygy tapmak ьзin transformatoryň rugsat<br />
berlen gyzma temperaturasyny kesgitlemeli. Bu ∆ t – temperatura,<br />
Onda<br />
∆ t = t maks<br />
– t min<br />
.<br />
∆ R t<br />
= R 0<br />
(1 + αt)<br />
Şeэle эagdaэda goşmaзa эalňyşlygyň tapylyşy:<br />
δ<br />
goşm<br />
ΔR<br />
% =<br />
R<br />
t<br />
ort<br />
⋅100%<br />
Эalňyşlyklaryň tejribeler arkaly kesgitlenilişi<br />
a) Takyk toklarda hasaplaэjylaryň 10 aэlawy ьзin sarp edilen t – wagtdaky<br />
bahalaryny tablisada эerleşdirэдris.<br />
Hasaplaэjynyň 10 aэlawynyň netijeleri.<br />
76
1-nji tablisa<br />
I,[A] 1 2 3 4 5<br />
t 1 [s] 322 237 85 45 28<br />
t 2 [s] 340 239 86 45 28<br />
t 3 [s] 325 234 88 46 30<br />
t 4 [s] 335 243 88 47 29<br />
t 5 [s] 358 232 88 46 30<br />
t 6 [s] 332 231 86 45 29<br />
t 7 [s] 335 233 84 44 30<br />
t 8 [s] 332 237 84 44 29,5<br />
t 9 [s] 335 235 86 44 30<br />
t 10 [s] 332 231 85 44 30<br />
Bдş gezek geзirilen tejribeleriň ortaзa t ort<br />
bahalary.<br />
I = 1[A] deň bolanda, t 1ort<br />
= 333,6[s] = 5,56 min<br />
I = 2[A] deň bolanda, t 2ort<br />
= 235,2[s] = 3,92 min<br />
I = 3[A] deň bolanda, t 3ort<br />
= 86[s] = 1,43 min<br />
I = 4[A] deň bolanda, t 4ort<br />
= 45[s] = 0,75 min<br />
I = 5[A] deň bolanda, t 5ort<br />
= 29,35[s] = 0,49 min netijeleri alarys.<br />
b) Takyk dartgynlylyklarda hasaplaэjylaryň 10 aэlawy ьзin sarp edilen<br />
t – wagtdaky bahalaryny tablisada эerleşdirэдris.<br />
Hasaplaэjynyň 10 aэlawynyň netijeleri.<br />
2-nji tablisa<br />
U, [kW] 0,05 0,1 0,15 0,2 0,22 0,24<br />
t 1, [min] 3,45 0,68 0,32 0,183 0,15 0,145<br />
t 2 [min] 3,5 0,69 0,32 0,183 0,16 0,148<br />
t 3 [min] , 3,53 0,7 0,32 0,183 0,163 0,15<br />
t 4 [min] 3,3 0,7 0,32 0,183 0,163 0,148<br />
t 5, [min] 3,23 0,69 0,32 0,183 0,165 0,148<br />
t 6, [min] 3,33 0,7 0,32 0,183 0,167 0,147<br />
t 7, [min] 3,1 0,72 0,32 0,183 0,167 0,148<br />
t 8, [min] 3,17 0,7 0,32 0,183 0,165 0,148<br />
t 9, [min] 3,3 0,69 0,32 0,183 0,167 0,15<br />
t 10, [min] 3,33 0,68 0,32 0,183 0,165 0,15<br />
Alty gezek geзirilen tejribe netijesinde ortaзa t ort<br />
bahalary<br />
U = 0,005 [kw] deň bolanda, ∆ t 1 ort<br />
= 3,324 min<br />
U = 0,1 [kw] deň bolanda, ∆ t 2 ort<br />
= 0,695 min<br />
U = 0,15 [kw] deň bolanda, ∆ t 3 ort<br />
= 0,32 min<br />
77
U = 0,2 [kw] deň bolanda, ∆ t 4 ort<br />
= 0,1834 min<br />
U = 0,22 [kw] deň bolanda, ∆ t 5 ort<br />
= 0,1632 min<br />
U = 0,24 [kw] deň bolanda, ∆ t 6 ort<br />
= 0,1482 min<br />
Эokarda gцrkezilen tablisalara hem-de hasaplamalara esaslanyp, iki sany<br />
t=f(I) hem-de t = f (U) baglanyşyklaryň grafikleri 4-nji (a) we (b) зyzgylarda<br />
degişlilikde gцrkezildi.<br />
5<br />
4<br />
•<br />
•<br />
• 1,82<br />
• 3,93<br />
3<br />
•<br />
3,324<br />
•<br />
3<br />
t ort<br />
0,75<br />
•<br />
a)<br />
2<br />
t ort<br />
0,00 0,1 0,15 0,2 0,25<br />
•<br />
•<br />
b)<br />
•<br />
1,43<br />
•<br />
•<br />
1 •<br />
0,695<br />
•<br />
• 0,33<br />
0,49<br />
•<br />
0,184<br />
•<br />
0,1632<br />
0 • ••<br />
• • •<br />
•<br />
•<br />
1 2 3 4 5<br />
0 • • • 0,1482<br />
•<br />
I(A)<br />
U(kw)<br />
2<br />
1<br />
4-nji çyzgy<br />
Gurlan grafiklerden peэdalanyp, islendik ∆ t wagt aralyklary ьзin эalňyşlyklary<br />
anyklap bolэan deňlemeleri hцdьrlдp, grafikleri bцleklдp gцni approksimirlenişiň<br />
formulasyndan peэdalanэarys.<br />
Tok ьзin<br />
t<br />
t<br />
1<br />
2<br />
= a<br />
1<br />
= a<br />
1<br />
+ b I<br />
1 1<br />
+ b I<br />
1<br />
⎫<br />
⎬ gцrnьşde эazyp bileris<br />
⎭<br />
2<br />
t1<br />
= 5,56 min, I1<br />
= 1,8 A ⎫<br />
Mysal ьзin,<br />
⎬ berlen bahalar ьзin a 1<br />
= 20,3,<br />
t 2 = 3,92 min, I2<br />
= 2 A ⎭<br />
b 1<br />
= – 8,2 netijeleri alarys, onda şu bahalar ьзin<br />
⎛ 20,32 − t1<br />
⎞<br />
I1<br />
= ⎜ ⎟<br />
⎝ 8,2 ⎠<br />
formulany alarys.<br />
Edil şular эaly meňzeşlikde, islendik ∆ t aralyk ьзin toklaryň formulalary:<br />
⎛ 8,9 − t ⎞ ⎛ 3,47 − t ⎞<br />
I2<br />
= ⎜ ⎟;<br />
I2<br />
= ⎜ ⎟;<br />
I4<br />
⎝ 2,49 ⎠ ⎝ 0,68 ⎠<br />
⎛1,79<br />
− t<br />
= ⎜<br />
⎝ 0,26<br />
⎞<br />
⎟<br />
⎠<br />
Şeэlelikde, transformatoryň mis sargysynda эitirilэдn energiэany takyk<br />
hasaplamak ьзin şu aşakdaky tertipleşdirilen formulany hцdьrleэдris:<br />
78
ΔЭ<br />
+<br />
mis<br />
0,75<br />
∫<br />
1,43<br />
= n<br />
TT<br />
⋅ k ⋅ A<br />
⎛ 3,47 − t ⎞<br />
⎜ ⎟<br />
⎝ 0,68 ⎠<br />
2<br />
T<br />
∫<br />
0<br />
dt +<br />
2<br />
I (t)dt = n<br />
0,49<br />
∫<br />
0,75<br />
TT<br />
⎛1,79<br />
− t ⎞<br />
⎜ ⎟<br />
⎝ 0,26 ⎠<br />
⎡<br />
⋅ k ⋅ A⎢<br />
⎢⎣<br />
2<br />
⎤<br />
dt⎥<br />
;<br />
⎥⎦<br />
3,92<br />
∫<br />
5,56<br />
⎛ 20,32 − t ⎞<br />
⎜ ⎟<br />
⎝ 8,2 ⎠<br />
2<br />
dt +<br />
Bu эerde<br />
n TT<br />
– peэdalanylan TT-niň transformasiэa koeffisienti.<br />
M.nom<br />
2<br />
nom<br />
1,43<br />
∫<br />
3,92<br />
⎛ 8,9 − t ⎞<br />
⎜ ⎟<br />
⎝ 2,49 ⎠<br />
2<br />
dt +<br />
ΔP<br />
k = = 3 re.m.nom<br />
– peэdalanylan TT-niň sargysyndaky ekwiwalent,<br />
I<br />
nominal garşylygy.<br />
A – dьzleэji koeffisient.<br />
0,49<br />
Biziň peэdalanan TT – transformatorymyz ьзin A = = 2,042 bolar,<br />
0,24<br />
0,49 – nominal (berlen) ∆ t – wagtda toguň minimal bahasy.<br />
Indiki hasapda naprэaћeniэe ьзin aňlatmany эazalyň (2-nji tablisa hem-de<br />
4-nji (b) зyzga seret).<br />
Naprэaћeniэe ьзin<br />
t<br />
t<br />
1<br />
2<br />
= c<br />
1<br />
= c<br />
1<br />
+ d U<br />
1<br />
+ d U<br />
1<br />
1<br />
2<br />
⎫<br />
⎬<br />
⎭<br />
deňlemeden peэdalanalyň<br />
t1<br />
= 3,324 min, U1<br />
= 0,05 kW ⎫<br />
Mysal ьзin:<br />
⎬<br />
t 2 = 0,695 min, U2<br />
= 0,1kW ⎭<br />
berlen bahalar ьзin<br />
c 1<br />
= 5,953; d 1<br />
= – 52,58<br />
netijeleri alarys.<br />
Onda şu bahalar ьзin<br />
⎛ 5,953 − t ⎞<br />
U 1<br />
= ⎜ ⎟ formulany alarys.<br />
⎝ 52,58 ⎠<br />
Şeэlelikde, islendik ∆ t – aralyk ьзin naprэaћeniэeleriň formulalary:<br />
⎛1,445<br />
− t ⎞ ⎛ 0,7298 − t ⎞ ⎛ 0,3854 − t ⎞ ⎛ 0,3282 − t ⎞<br />
2<br />
= ⎜ ⎟;<br />
U3<br />
= ⎜ ⎟;<br />
U4<br />
= ⎜ ⎟;<br />
U = ⎜ ⎟ bolar.<br />
⎝ 7,5 ⎠ ⎝ 2,732 ⎠ ⎝ 1,01 ⎠ ⎝ 0,75 ⎠<br />
U<br />
5<br />
Transformatoryň polat demrinden эitirilэдn energiэany takyk hasaplamak ьзin<br />
şu aşakdaky tertipleşdirilen formulany hцdьrleэдris.<br />
ΔЭ<br />
+<br />
polat<br />
0,1834<br />
∫<br />
0,32<br />
= n<br />
TH<br />
⎛ 0,7298 − t ⎞<br />
⎜ ⎟<br />
⎝ 2,732 ⎠<br />
T<br />
⎡0,695<br />
2<br />
2<br />
⎛ 5,953 − t ⎞<br />
⋅C<br />
⋅ B ∫ U (t)dt = nTH<br />
⋅C<br />
⋅ B ⎢ ∫ ⎜ ⎟ dt +<br />
0<br />
⎢⎣<br />
3,324⎝<br />
52,58<br />
∫<br />
⎠<br />
2<br />
dt +<br />
0,1632<br />
∫<br />
0,1834<br />
⎛ 0,3854 − t ⎞<br />
⎜ ⎟<br />
⎝ 1,01 ⎠<br />
2<br />
dt +<br />
0,1482<br />
∫<br />
0,1632<br />
0,32<br />
0,695<br />
⎛ 0,3282 − t ⎞<br />
⎜ ⎟<br />
⎝ 0,75 ⎠<br />
⎛1,445<br />
− t<br />
⎜<br />
⎝ 7,5<br />
2<br />
⎤<br />
dt⎥;<br />
⎥⎦<br />
⎞<br />
⎟<br />
⎠<br />
2<br />
dt +<br />
79
Bu эerde<br />
n TH<br />
– peэdalanylan TH-niň transformasiэa koeffisienti.<br />
ΔPpol.nom<br />
C = – transformatoryň nominal geзirijiligi;<br />
2<br />
U<br />
B – dьzleэji koeffisient<br />
Biziň peэdalanan TH – transformatorymyz ьзin<br />
0,1632<br />
B = = 0,68 diэip hasaplalyň<br />
0,24<br />
0,1632 – nominal (berlen) ∆ t wagtda naprэaћeniэдniň minimal bahasy.<br />
Эokardaky formulalardan gцrnьşi эaly, sarymlardaky energiэa эitgisiniň цlзeg<br />
эalňyşlygy эьkьň toguna baglydyr. Эьkьň togy nдзe az boldugyзa şonзa-da цlзegiň<br />
otnositel эalňyşlygy kцpelэдr. Emma цlзegiň getirilen эalňyşlygy эьkьň togy boэunзa<br />
az ьэtgeэдr. Barlagyň netijelerinde hцdьrlenilэдn abzalyň umumy эalňyşlygynyň<br />
4%-den эokary dдldigi anyklanyldy.<br />
6-10 kw-ly эokary kuwwatly transformatorlar ьзin hцdьrlenilэдn abzal<br />
taээarlanyldy.<br />
Taээarlanylan abzalyň uzak wagtlap bцkdenзsiz işlemegi onuň<br />
ygtybarlydygyny hem-de durnuklydygyny gцrkezdi.<br />
Netije<br />
1. Güýçli transformatorlaryň kuwwatyny isripsiz peýdalanmak üçin birnäçe зyzgylara<br />
seredildi. Şol çyzgynyň içinden gereklisi saэlanyp alyndy (4-nji зyzga seret!)<br />
2. Saэlanyp hцdьrlenilen çyzgynyň prinsipinde güýçli transformatoryň peýdaly täsir<br />
koeffisientini gцni цlзeэдn mьmkinзilik dцredildi.<br />
3. Ölçegleriň netijelerinde ýüze çykýan ýalňyşlyklaryň dürli görnüşleriniň hasaba<br />
alnyşynyň formulasy (13) hödürlenildi.<br />
4. Ýalňyşlyklar geçirilen ylmy tejribeler arkaly kesgitlenildi (1-nji we 2-nji<br />
tablisalara seret!).<br />
5. Transformatorlaryň mis sargylaryndaky we polat demrindäki ýitgileri hasaplamak<br />
ьзin зyzgyda hasaba alnan (integratorlar, kwadratorlar) tertipleşdirilen takyk<br />
formulalar alyndy.<br />
Tьrkmen politehniki<br />
instituty<br />
Kabul edilen wagty<br />
2008-nji эylyň<br />
6-njy iэuny<br />
80<br />
EDEBIЭAT<br />
1. Gurbanguly Berdimuhamedow. “Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky sцэmek –<br />
– bagtdyr. Aşgabat: TDNG, 2007.<br />
2. Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň ýurdy täzeden<br />
galkyndyrmak baradaky syýasaty. Aşgabat: TDNG, 2007.<br />
3. Федоров А.А. Справочник по электроснабжению промышленных предприятий.<br />
Электрооборудование и автоматизация. Москва: Энергоиздат, 1981.
4. Неклепаев Б.Н., Крючков И.П. Электрическая часть электростанций и<br />
подстанций. Справочные материалы для курсового и дипломного проектирования.<br />
М.: Энергоатомиздат, 1989.<br />
П.А.Назаров, А.Окдыров<br />
ИССЛЕДОВАНИЕ РАЗРАБОТКИ АВТОМАТИЧЕСКИХ УСТРОЙСТВ ДЛЯ<br />
ПОВЫШЕНИЯ НАДЕЖНОСТИ ЭЛЕКТРОСНАБЖЕНИЯ<br />
В связи с резким увеличением потребления органического топлива и<br />
уменьшением мировых запасов вопросы энергосбережения наравне с вопросами<br />
экологии приобрели в XXI веке особое значение.<br />
Решение данных проблем требует комплексного подхода, т.к. эти вопросы<br />
взаимосвязаны.<br />
Повышение коэффициента полезного действия (к.п.д.) эксплуатируемых<br />
электрических машин является одним из актуальных задач энергосбережения.<br />
Авторами статьи разработан измерительный комплекс для определения<br />
среднего к.п.д. силовых трансформаторов за контрольный период.<br />
Данный комплекс позволяет определить раздельно потери электроэнергии в<br />
стали и в обмотках эксплуатируемых силовых трансформаторов и, следовательно,<br />
сделать соответствующие выводы о целесообразности использования трансформатора<br />
данной мощности и конструкции.<br />
В работе приведены результаты исследований погрешности указанного<br />
комплекса при различных электрических нагрузках силовых трансформаторов.<br />
Длительная эксплуатация разработанного комплекса показала его достаточную<br />
надежность и эффективность.<br />
P.A.Nazarov, A.Okdirov<br />
RESEARCHES OF AUTOMATIC FACILITIES FOR THE INCREASE OF<br />
RELIABILITY OF PO<strong>WE</strong>R SUPPLY<br />
At present time due to high growth of organic fuel consumption and world stock<br />
decrease.<br />
The issues of saving the energy, as well as ecology problems acquire special<br />
importance.<br />
The solution of these problems requires a complex approach, because these issues<br />
are interrelated.<br />
The increase of the performance index of the electrical cars is one of the vital<br />
questions of energy saving.<br />
The article concerns the results of the measuring complex, which allow to measure<br />
the average efficiency of power transformers during a definite time.<br />
This complex make it possible to measure the loss of the power supply in steel and<br />
in the windings of the power transformers and, thus, come to corresponding conclusion on<br />
the expediency of the usage of the definite transformer.<br />
The results of the researches of the named complex’s error at the different electric<br />
load of power transformers are given in the article.<br />
The long-time exploitation of the worked out complex has shown its reliability and<br />
effectiveness.<br />
81
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
M.Mдmmedow<br />
TÄZE ÇYZYKLY DEŇAGRAMSYZ TERMODINAMIKA <strong>WE</strong><br />
TERMOELEKTRIGIŇ TERMODINAMIKA – FENOMENOLOGIЭA<br />
TEORIЭASY<br />
Bize Onzageriň çyzykly termodinamikasynyň düýpgöter ýalňyşdygynyň üstüni<br />
açmak başartdy.<br />
Onuň ýalňyşlygynyň esasy sebдbi hem termodinamikanyň ikinji başlangyjynyň<br />
nдdogry interpretasiэasyna esaslanэandygyndan ybaratdyr. Bu interpretasiэa gцrд,<br />
зyzykly dissipatiw ulgamyň deňagramsyz эagdaэynda, entropiýanyň öndürilişiniň<br />
lokal bahasy diňe oňyndyrlar (poloћiteldir). Şonuň ьзin hem, termodinamikanyň<br />
здginde hemme deňagramsyz prosesler цwrьlmeэдndirler.<br />
Eэsemde bolsa ikinji başlangyjyň matematiki formulirowkasyna görä,<br />
çylşyrymly dissipatiw ulgamyň deňagramsyz ýagdaýynda, entropiýanyň öndürilişiniň<br />
lokal bahalary (otrisatel) dдldir. Muňa biziň guran täze çyzykly deňagramsyz<br />
termodinamikamyz şaýatlyk edýär. Ol aşakdaky formulalar arkaly aňladylýar [1].<br />
n<br />
J<br />
n<br />
= ∑γ ik X k ( i,<br />
k 1... n),<br />
(1)<br />
i =<br />
k=<br />
1<br />
σ = ∑ Ji<br />
X i = ∑γ<br />
ik X i X k ≥ 0 ( X i ≠ 0, X k ≠ 0),<br />
(2)<br />
i=<br />
1<br />
n<br />
i,<br />
k = 1<br />
γ γ = 2 γ γ<br />
( γ > 0, γ > 0)<br />
(3)<br />
ik + ki ii kk<br />
ii kk<br />
(3) şerte görä (1) we (2) deňlikler aşakdaky görnüşe eýe bolarlar:<br />
Eger-de<br />
J<br />
n<br />
n<br />
1<br />
= γ i i ∑ X i γ ii + ∑(<br />
γ i k −γ<br />
ki)<br />
X k ( i,<br />
k 1... n),<br />
(4)<br />
2<br />
i =<br />
i=<br />
1<br />
k=<br />
1<br />
2<br />
n<br />
⎡ ⎤<br />
σ = ⎢∑<br />
Xi<br />
γ<br />
ii ⎥ ≥ 0<br />
(5)<br />
⎣ i=<br />
1 ⎦<br />
n<br />
∑<br />
i=<br />
1<br />
bolsa, onda deňagramsyz proses цwrьlэдndir.<br />
Eger-de<br />
X γ = 0<br />
(6)<br />
i<br />
ii<br />
82
n<br />
∑<br />
i=<br />
1<br />
bolsa, onda deňagramsyz proses цwrьlmeэдndir.<br />
(1)-(7) gatnaşyklarda:<br />
i<br />
i<br />
k<br />
X γ ≠ 0<br />
(7)<br />
i<br />
J , X , X – umumylaşdyrylan termodinamiki akymlar we gьэзler,<br />
γ<br />
ik<br />
( i,<br />
k = 1.... n)<br />
– kinetik koeffisientler;<br />
n – umumylaşdyrylan akymlaryň sany.<br />
Atanaklaэyn kinetik koeffisientler özara deň bolanda, (3) formula aşakdaky<br />
görnüşe eýe bolýar:<br />
ii<br />
γ = γ = γ γ ( i,<br />
k 1.... n)<br />
(8)<br />
ik ki i i kk =<br />
we umumylaşdyrylan akymlaryň hemmesi nola цwrьlэдrler. Bu bolsa Onzageriň<br />
зyzykly termodinamikasynyň ýetmiş эyldan hem artygrak döwrüň dowamynda<br />
цwrьlэдn prosesleriň termodinamikasy bolmak bilen, цwrьlmeэдn prosesleriň<br />
termodinamikasy diýen ýalňyş ada eэe bolup gelenligine şaýatlyk edэдr.<br />
Tдze termodinamikada Tomsonyň gipotezasy dogry bolэar. Netijede, bir эarym<br />
asyrdan artygrak dцwьrden soň Tomsonyň gipotezasy teoriэa taэdan esaslandyrylэar.<br />
Tдze зyzykly termodinamikany deňagramsyz termodinamika ulgamynda akyl<br />
ýetirmegiň derejesini dьэpgцter цzgerdэдnligi üçin, gürrüňsiz, ylmy rewolэusiэa<br />
hasap etmek bolar.<br />
Tдze termodinamikanyň здklerinde цwrьlэдnlik we цwrьlmeэдnlik<br />
düşünjeleriniň adaty kesgitlemeleri hem-de ikinji jynsly цmьrlik dwigateliň<br />
gadaganlygy ýalňyş bolýarlar. Şeýlelik bilen, tдze termodinamika adamzadyň öňki<br />
dьnэдgaraýşyny dьэpgцter özgerdýär. Şonuň üçin hem Onzageriň termodinamikasyna<br />
daэanэan hemme bilim ulgamyna tankydy nukdaэnazardan tдzeden seretmekligiň<br />
zerurlygy dцreэдr. Mysal hцkmьnde elektronlaryň konsentrasiýasynyň gradienti<br />
bolmadyk elektron geçirijiler üçin termoelektrigiň adaty termodinamikafenomenologiэa<br />
teoriýasynyň esasynyň tankydy derňewine garalyň.<br />
Bu эagdaэda tдze termodinamikanyň nukdaэnazaryndan, R Haazeniň [2]<br />
deňlemeleri aşakdaky görnüşe eэe bolarlar.<br />
J<br />
1<br />
∇T<br />
( β − ) ,<br />
⎛ 1 γ ⎞ F /<br />
= F α F ⎜ F<br />
T ⎟<br />
α ∇ϕ<br />
+ ∇ −<br />
T F<br />
β<br />
(9)<br />
⎝<br />
⎠ 2 T<br />
∇T<br />
( β − ) ,<br />
γ ⎛ 1 γ ⎞ F /<br />
J2<br />
= F ⎜ F<br />
T ⎟ +<br />
F<br />
α ∇ϕ<br />
+ ∇<br />
T F<br />
β<br />
⎝<br />
⎠ 2 T<br />
(10)<br />
Eksperimental postulata gцrд, eger akymlaryň biri nola deň bolsa, onda<br />
β = β<br />
/ = αγ bolar. (11)<br />
Şeýle bolanda, akymlaryň beýlekisiniň hem nola deň bojakdygy (9) we (10)<br />
deňlemelerden gцrьnэдr. Diэmek, Onzageriň özara gatnaşyklary (11) ýerine ýetende,<br />
akymlaryň ikisi hem nola deň bolэar. Akymlar noldan tapawutly bolup (6) şert ýerine<br />
83
ýetende bolsa (11) şert dogry bolmaэar. Emma şonda-da Tomsonyň gipotezasy dogry<br />
bolэar. Bu bolsa Onzageriň çyzykly termodinamikasynyň Tomsonyň gipotezasynyň<br />
hususy halyna ekwiwalentdigini gцrkezэдr.<br />
Şeýle hem, tдze termodinamika görä, Prigožiniň entropiýanyň öndürilişiniň<br />
minimumy hakyndaky prinsipi-de, Grootuň stasioanar эagdaэlary we<br />
termodinamikanyň Onzageriň gatnaşyklaryna daэanэan дhli wariasion prinsipleri<br />
nдdogry bolэarlar.<br />
Magtymguly adyndaky<br />
Tьrkmen dцwlet uniwersiteti<br />
Kabul edilen wagty<br />
2008-nji ýylyň<br />
30-njy oktýabry<br />
EDEBIÝAT<br />
1. Мамедов М.М. Новая линейная неравновесная термодинамика – предполагаемое<br />
научное открытие революционного характера. Журнал “Естественные и<br />
технические науки”. Москва, №4, 2006.<br />
2. Хаазе Р. Термодинамика необратимых процессов. Москва: Издательство<br />
“Мир”, 1967.<br />
М.Мамедов<br />
НОВАЯ ЛИНЕЙНАЯ НЕРАВНОВЕСНАЯ ТЕРМОДИНАМИКА И<br />
ТЕРМОДИНАМИЧЕСКИ – ФЕНОМЕНОЛОГИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ<br />
ТЕРМОЭЛЕКТРИЧЕСТВА<br />
вид:<br />
Математическая модель новой линейной неравновесной термодинамики имеет<br />
J<br />
n<br />
n<br />
1<br />
= γ<br />
ii ∑ X<br />
i<br />
γ<br />
ii<br />
+ ∑ ( γ<br />
i k<br />
−γ<br />
ki<br />
) X<br />
k<br />
( i,<br />
k 1... n),<br />
(1)<br />
2<br />
i<br />
=<br />
i=<br />
1<br />
k = 1<br />
γ γ = 2 γ γ<br />
( γ > 0, γ > 0).<br />
(2)<br />
ik<br />
+<br />
ki ii kk<br />
ii kk<br />
n<br />
∑<br />
При этом, если X γ = 0<br />
(3)<br />
i=<br />
1<br />
то процесс обратим, в противном случае необратим.<br />
В рамках новой линейной термодинамики, термодинамически –<br />
феноменологическая теория термоэлектричества для электронных проводников при<br />
отсутствии градиента концентрации электронов выражается соотношениями:<br />
J<br />
i<br />
ii<br />
/ F<br />
( β − ) ∇ ,<br />
= F α F f − β<br />
(4)<br />
2T<br />
1<br />
T<br />
/ F<br />
( β − β ) ∇ ,<br />
J<br />
2<br />
= γF<br />
f +<br />
ϕ где<br />
1 γ<br />
f = α F∆ϕ<br />
+ ∆T.<br />
(5)<br />
2<br />
T F<br />
84
Здесь: F – постоянная фарадея, φ – электрический потенциал, α – относится<br />
/<br />
электропроводности, γ – k теплопроводности, β характеризует эффект наложения, β<br />
– соотствующий обратный эффект.<br />
В (4) и (5), если f = 0, то процесс обратим, в противном случае необратим.<br />
/<br />
Более того, если β = β , то процесс обратим с нулевыми потоками.<br />
Таким образом, изложенное свидетельствует о том, что традиционная теория<br />
термоэлектричества неадекватна.<br />
M.Mammedov<br />
NEW LINEAR NONEQUILIBRIUM THERMODYNAMICS AND<br />
THERMODYNAMICAL – PHENOMENOLOGICAL THEORY OF<br />
THERMOELECTRICITY<br />
The mathematical model of new linear nonequilibrium thermodynamics looks like:<br />
r<br />
J<br />
n<br />
n<br />
r 1<br />
r<br />
= γ<br />
ii ∑ xi<br />
γ<br />
ii<br />
+ ∑(<br />
γ<br />
ik<br />
−γ<br />
ki<br />
) xk<br />
( i,<br />
k 1... n)<br />
, (1)<br />
2<br />
i<br />
=<br />
i=<br />
1<br />
i=<br />
1<br />
γ γ = 2 γ γ ( γ > 0, γ > 0).<br />
(2)<br />
ik<br />
+<br />
ki ii kk II<br />
KK<br />
n<br />
r<br />
Thus, if x γ = 0<br />
∑<br />
i=<br />
1<br />
i<br />
the process is reversible, otherwise it is irreversible.<br />
Within the limits of new linear thermodynamics, the thermodynamical –<br />
phenomenological theory of thermoelectricity for electronic conductors at the absence of a<br />
gradient of concentration of electrons is expressed by ratio:<br />
r<br />
F<br />
J1 = F αF<br />
f −(<br />
β − β′<br />
) ∇T,<br />
(4)<br />
2T<br />
ii<br />
F<br />
J r 1 γ<br />
2<br />
= γF<br />
f + ( β − β′<br />
) ∇ϕ,<br />
where f = α F∇ϕ<br />
+ ∇T.<br />
(5)<br />
2<br />
T F<br />
Here: F – is constant Pharadeya, ϕ – electric potential, α – concerns electric<br />
conductivity, γ – concerns heat conductivity, β – characterizes the effect of the imposing,<br />
β′ – corresponding boomerang effect.<br />
In (4) and (5) if f = 0<br />
, the process is reversible, otherwise it is irreversible.<br />
Moreover, if β = β′<br />
, the process is reversible with zero streams.<br />
Thus, the above stated testifies that the traditional theory of thermoelectricity is<br />
inadequate.<br />
(3)<br />
85
<strong>TÜRKMENISTANDA</strong> <strong>YLYM</strong> <strong>WE</strong> <strong>TEHNIKA</strong><br />
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ<br />
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN<br />
№1 2009<br />
YLMA ÖRKLENEN ÖMÜR<br />
Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistan<br />
döwletimiz Hormatly Prezidentimiziň taýsyz<br />
tagallasy bilen gün-günden gülläp ösýär.<br />
Aýratyn hem, bilim, ylym ulgamy Täze<br />
Galkynyşlar we beýik özgertmeler döwründe<br />
has-da belende galdy. Muňa diýarymyzda bu<br />
ulgamda bolup geçen özgerişlikler, ýetilen<br />
sepgitler aňryýany bilen şaýatlyk edýär.<br />
Hormatly Prezidentimiz çykyşlarynyň<br />
birinde “Binýat berk bolanda, bina<br />
ömürlikdir” diýip ýerlikli belläp geçýär.<br />
Çuňňur manyly jümleleri özünde jemleýän şu<br />
parasatly pikirlerden ugur almak bilen, biz<br />
bütin ömrüni kitaba örklän, durmuşyny durky<br />
bilen ylma bagyşlan alymlaryň biri barada<br />
söhbet etmekçi bolýarys.<br />
Oňa Türkmenistanyň Prezidentiniň<br />
ýanyndaky Ylym we tehnika baradaky ýokary<br />
geňeşiň Merkezi ylmy kitaphanasynyň<br />
direktory, taryh ylymlarynyň doktory, Türkmenistanyň medeniýetde at gazanan işgäri<br />
Almaz Ýazberdiýew diýýärler. Almaz Berdiýewiçiň ady diňe bir türkmen<br />
diýarymyzda däl-de, eýsem, sebitdeş döwletlerde-de, GDA ýurtlarynda-da belli<br />
kitapşynas, kitaphanaşynas we bibliografiýaşynas alym, pedagog hem-de başarjaň<br />
ýolbaşçy hökmünde uly hormat bilen tutulýar.<br />
A.Ýazberdiýew 1939-njy ýylyň 8-nji ýanwarynda Daşoguz welaýatynyň<br />
Akdepe etrabynyň Magtymguly daýhan birleşiginde gullukçy maşgalasynda eneden<br />
dogulýar.<br />
Ol başlangyç bilimi Akdepe etrabynyň Magtymguly daýhan birleşigindäki<br />
ýediýyllyk mekdepde alýar.<br />
1953-1956-njy ýyllarda Akdepe etrabynyň 1-nji orta mekdebinde okuwyny<br />
dowam edýär hem-de ony üstünlikli tamamlaýar.<br />
1957-1959-njy ýyllarda A.Ýazberdiýew Aşgabadyň medeni aň-bilim<br />
tehnikumynyň kitaphanaçylyk bölüminde okaýar we ony gyzyl diplom bilen gutarýar.<br />
Şol ýyl ol Moskwanyň Döwlet kitaphanaçylyk (häzirki Medeniýet) institutyna okuwa<br />
girýär. Eýýäm talyplyk ýyllarynda onuň ylmy döredijilige bolan ukyby ýüze çykyp<br />
başlaýar. Ol ýokary okuw mekdebiniň jemgyýetçilik, ylmy-döredijilik işlerine<br />
höwesjeň gatnaşanlygy üçin Medeniýet ministrliginiň Hormat hatyna mynasyp bolýar<br />
86
hem-de şol döwürde Leningrad şäherine (häzirki Sankt-Peterburg) 20 günlük<br />
ýeňillikli şertlerde syýahat etmäge goýberilýär.<br />
1963-nji ýylda A.Ýazberdiýew ýokary bilim baradaky diplomy alandan soň, öz<br />
dogduk mekanyna, ýagny Türkmenistanyň Ylymlar Akademiýasynyň Merkezi ylmy<br />
kitaphanasyna işe iberilýär. Onuň zähmet depderçesinde şu güne çenli bary-ýogy<br />
Merkezi ylmy kitaphana diýen ýekeje ýazgy bar. Geljekki alym işe gelen gününden<br />
başlap, beýleki ýaş hünärmenler bilen bir hatarda özüni başarjaň işgär hökmünde<br />
tanadyp ugraýar hem-de kitaphana-bibliografiýa işiniň inçe tilsimlerini has içgin<br />
öwrenmäge girişip başlaýar.<br />
1966-njy ýylda onuň ylmy döredijiliginiň ilkinji başlangyjy hökmünde<br />
“Советская библиография” žurnalynda “Türkmenistan SSR-niň Kitap palatasy we<br />
onuň bibliografik işleri” atly giňgöwrümli makalasy hem-de kitaphanalar üçin ylmy<br />
we usuly görkezmeleriň ençemesi çap edilýär.<br />
1968-nji ýylda A.Ýazberdiýew Moskwanyň Döwlet Medeniýet institutynyň<br />
aspiranturasyna kabul edilýär. Ol dissertasiýasynyň temasy edip XIX asyryň ikinji<br />
ýarymynda XX asyryň I çärýeginde Orta Aziýa halklarynyň milli metbugatynyň<br />
bibliografiýasynyň taryhy barada entek ýüzlenilmedik meseläni esas edip alýar. Onuň<br />
bu işi 1974-nji ýylda “Ylym” neşirýatynda aýratyn kitap bolup çykýar. Alymyň bu<br />
monografiýasynyň esasy özeni Orta Aziýa döwletlerinde Sowet hökümetiniň ilkinji<br />
ýyllarynda döwlet bibliografiýasynyň ýola goýluşyna we ösüş taryhyna bagyşlanýar.<br />
Alymyň 1981-nji ýylda “Ylym” neşirýatynda “Arap grafikasynda neşir edilen<br />
türkmençe kitaplar” atly düýpli işi neşir edilýär. Onda arap grafikasynda neşir edilen<br />
türkmençe kitaplaryň neşir ediliş taryhy dolulygyna, yzygiderli beýan edilýär. Şol<br />
döwürlerde ol Orta Aziýada milli bibliografiýanyň taryhyna, kitaphanaşynaslyk<br />
işlerine hem-de olaryň çözgütlerini özünde jemleýän derwaýys meselelere bagyşlap<br />
ençeme ylmy makalalar ýazýar. Şolaryň esasynda onuň “Türkmenistanda<br />
rewolýusiýadan öňki döwürde kitap neşir ediliş işi” (A., Ylym, 1993) atly ylmy işi<br />
neşir edilýär. Onda kitap neşir edilişiniň taryhy, milli neşirleri ýygnamak we saklamak<br />
baradaky meseleler yzarlanýar.<br />
1993-nji ýylda “Книжное дело в Средней Азии и Туркменистане (с V в.до<br />
н.э. по 1917 года)” diýen tema boýunça doktorlyk dissertasiýasyny üstünlikli goraýar<br />
hem-de taryh ylymlarynyň doktory diýen hormatly ada eýe bolýar. Şondan soň<br />
alymyň ylmy döredijiliginiň has-da kämilleşen döwri başlanýar.<br />
A.Ýazberdiýewiň “Книжное дело в древней Средней Азии: (доисламский<br />
период)” atly düýpli, giňgöwrümli monografiýasy (A., Ылым, 1995) neşir edilýär.<br />
Onda Orta Aziýada kitapşynaslyk hem-de kitabyň taryhy baradaky ylmy taýdan<br />
derňelen, işläp taýýarlanan meseleler beýan edilýär. Türkmen kitabynyň taryhyny,<br />
medeniýetini açyp görkezýän bu kitaba metbugatda ençeme seslenmeler ýazylýar.<br />
Alymyň iri kitaphanalarda, gündogarşynaslyk merkezlerinde örän çuň we<br />
hemmetaraplaýyn gözlegleri hem-de bibliografiki çeşmeleri ünsli, inçeden<br />
öwrenmegi, irginsiz zähmeti netijesinde “Gündogar metbeçiligi we köne türkmen<br />
basma kitaplary” (A., 2002, 679 s.) atly, sebitdeş döwletleriň hiç birinde entek<br />
ýüzlenilmedik göwrümli işi neşir edilýär. Şeýle hem bu kitap awtoryň öz terjimesi<br />
esasynda gysgaldylan görnüşde Moskwanyň “Oriýent Press” neşirýatynda (M., 2001)<br />
87
ary-ýogy 500 nusgasy çap edilýär. Gynansak-da, bu gymmatly gollanma örän az<br />
mukdarda neşir edilipdir. Şu nukdaýnazardan bu kitap awtoryň haýyşy boýunça<br />
EYR-yň Ilçihanasynyň ýanyndaky Eýran Medeniýet merkeziniň howandarlygynda<br />
“Köne türkmen basma kitaplary” (A., 2004) ady bilen gysgaldylan görnüşde<br />
1000 nusgasy neşir edilýär.<br />
A.Ýazberdiýewiň kitapşynaslyk we bibliografiýaşynaslyk ulgamlarynda alyp<br />
barýan ylmy döredijilik işleri daşary döwletlerde hem gyzyklanma döredýär.<br />
1998-nji ýylda Türkiýäniň Milli kitaphanasy alymyň “Gadymy Merwiň Orta<br />
asyr kitaphanalary” atly işini türk dilinde aýratyn kitap görnüşinde neşir edýär<br />
(Ankara, 1998). Oňa Türkiýäniň Medeniýet ministri M. Istemihan Talaý sözbaşy<br />
ýazýar.<br />
2005-nji ýylda Stambulda “Kaknus” neşirýaty tarapyndan “Gündogarda kitap<br />
neşir edilişini ýaýratmagyň taryhy” atly kitaby türk dilinde neşir edilýär.<br />
A.Ýazberdiýew terjimeçilik işlerinden hem daşda durmaýar. Ol iňlis, pars, rus<br />
dillerinde ýazylan işleri, ylmy makalalary türkmen diline terjime edýär. Alymyň<br />
terjimeçilik işleriniň esasy aýratynlygy onuň alyp barýan işlerine, gozgaýan<br />
meselelerine çynlakaý çemeleşmeginden, daşary döwletlerdäki dürli dillerde ýazylan<br />
çeşmelerden hem-de olary has-da çuňňur derňemekden ybarat bolup durýar. Ol<br />
“Awestanyň” biziň döwrümize çenli gelip ýeten ýeke-täk 19-njy kitabyny<br />
(“Widewdat” (“Döwlere garşy kanun”)) dolulygyna türkmen diline terjime edýär<br />
hem-de onuň bu işi 2007-nji ýylda üç çap kagyzyndan ybarat ylmy makalasy bilen<br />
bilelikde “Türkmen arhiwi” žurnalynyň ýörite neşirinde “Awesta we zaratuştraçylyk<br />
dini eýýamynyň edebiýaty” ady bilen ähli maglumatlary berýän ylmy oçerki, onda<br />
duş gelýän şahslaryň, geografiki we beýleki atlaryň düýpli “Düşündirişli sözlügi” çap<br />
edilýär. Şeýle-de, ol Ahemeni patyşasy Dariý I (в.е.ö 521-486) meşhur Bisütin<br />
ýazgysyny türkmen diline terjime edýär. Alymyň bu sünnälen terjimesi “Garagum”<br />
žurnalynda çap edilýär.<br />
Bulardan başga-da A.Ýazberdiýew özüniň ençeme makalalar toplumyny<br />
XIX asyryň ahyrynda, XX asyryň başynda ýaşap geçen belli türkmen kitap neşir<br />
edijileri bolan Atajan Abdalowa, Mirzahyt Mirsyddyk ogluna, Abdyrahman Nyýaza<br />
we türkmen edebiýatynyň nusgawy şahyrlary Wepaýynyň, Fizulynyň, Magtymguly<br />
Pyragynyň eserleriniň neşir ediliş taryhyna bagyşlaýar.<br />
Onuň makalalary ylmy neşirlerde, gündelik metbugatda, kitaphanaşynaslyk,<br />
bibliografiýaşynaslyk we kitapşynaslyk işleriniň inçe tilsimleri baradaky dürli<br />
meseleleri öz içine alýan ýygyndylarda yzygiderli çap edilýär. Häzirki döwre çenli<br />
A.Ýazberdiýew 15 sany monografiýanyň we 10-dan gowrak bibliografik<br />
görkezijileriň, 350-den gowrak ylmy makalalaryň, synlaryň awtory hem-de 70-e golaý<br />
neşir edilen işleriň jogapkär redaktory hökmünde tanalýar.<br />
A.Ýazberdiýew indi 46 ýyla golaý wagtdan bäri şu MYK-da döredijilikli<br />
zähmet çekmek bilen, şonuň 35 ýylyny biregne kitaphana ýolbaşçylyk edip gelýär.<br />
Ol diňe bir başarjaň ýolbaşçy hökmünde tanalman, eýsem ol biziň Beýik Galkynyşlar<br />
we beýik özgertmeler döwrüni başdan geçirýän Garaşsyz, baky Bitarap döwletimiziň<br />
taryhyny öwrenmekde, hakyky beýan etmekde, milli medeniýetimizi ösdürmekde, ýaş<br />
hünärmenlere, talyp ýaşlara watançylyk terbiýesini bermekde uly tagalla edýär.<br />
88
Öňki sowet döwründe Moskwada we Aşgabatda Soýuz we respublikan<br />
möçberindäki ylmy-amaly geňeşleriň agzasy bolmak bilen, A.Ýazberdiýew türkmen<br />
halky Garaşsyzlyga, baky Bitaraplyga eýe bolandan soňky ýyllarda hem<br />
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýörite Permany bilen Türkmen halkynyň taryhyny<br />
öwrenmek we dogruçyl beýan etmek boýunça hökümet toparynyň hem-de Dünýä<br />
türkmenleriniň Gumanitar birleşiginiň agzalygyna saýlanýar. Şeýle hem<br />
Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň ýanyndaky Taryh institutynyň, Saparmyrat<br />
Türkmenbaşy adyndaky Milli golýazmalar institutynyň hem-de Türkmen döwlet<br />
medeniýet institutlarynyň Alymlar geňeşleriniň agzasydyr.<br />
Türkmenistanyň Prezidentiniň Permany bilen A.Ýazberdiýew Türkmenistanyň<br />
medeniýetde at gazanan işgäri, Zähmet weterany diýen hormatly atlara, birnäçe<br />
Hormat hatlara mynasyp bolýar hem-de Türkmenistanyň Garaşsyzlygynyň 5 ýyllygy<br />
mynasybetli “Watana bolan söýgüsi üçin” diýen ýubileý medaly bilen sylaglanýar. Ol<br />
Türkmenistanyň ýaşulylarynyň Halk Maslahatlarynyň birnäçesine gatnaşýar.<br />
A.Ýazberdiýewiň bagtly, agzybir maşgalasy bar. Onuň ýanýoldaşy Nurbike<br />
Ýazberdiýewa hem kitaphana işgäri bolup biregne 34 ýyllap zähmet çekmek bilen,<br />
häzir hormatly dynç alyşda. Bularyň maşgalasynda 1 gyz, 4 ogul ösüp kemala<br />
geldiler. Çaga terbiýesinden Ene – Ata baha berlişi ýaly, olaryň ählisi edepli, terbiýeli,<br />
Watanyna, il-gününe mynasyp bolup ýetişdiler. Olar ýokary derejeli hünärmenler<br />
bolmak bilen, Diýarymyzyň dürli edaralarynda abraýly zähmet çekýärler. Halypa alym<br />
sözüň doly manysynda maşgalasyna, çagalaryna, agtyklaryna guwanmaga hakly.<br />
Alym özüniň ýubileý toýuny ylmy döredijiliginiň, guramaçylyk ukybynyň<br />
has-da kämilleşen döwründe, Garaşsyzlyk alyp galkynan, baky Bitaraplygyna<br />
buýsanýan, Hormatly Prezidentimiziň taýsyz tagallasy bilen Beýik özgertmeleri,<br />
Galkynyşy başdan geçirýän türkmen döwletimiziň gülläp ösmegi üçin, halkymyz,<br />
Watanymyz üçin güýç-gayratyny gaýgyrman zähmet çekmek bilen garşylaýar.<br />
Uly alym, pedagog, ýurdumyzda we onuň çäklerinden daşda-da belli<br />
kitapşynas, talapkär we aladaçyl ýolbaşçy hökmünde tanalýan A.Ýazberdiýewiň<br />
şägirtleri bolan biz hem hormatly halypa – mugallymymyza mundan beýläk hem<br />
gujur-gaýrat, irginsiz, asylly zähmetinde uly üstünlikler arzuw edýäris.<br />
Mamagül Hudaýkulowa<br />
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika<br />
baradaky Ýokary geňeşiň Merkezi ylmy kitaphanasynyň<br />
Bibliografiýa, kitaphanaşynaslyk we kitapşynaslyk ylmy-barlag<br />
bölüminiň müdiri<br />
Arzygül Möwlamowa<br />
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika<br />
baradaky Ýokary geňeşiň Merkezi ylmy kitaphanasynyň<br />
Daşary ýurt edebiýaty we Halkara kitap alyş-çalyş bölüminiň müdiri<br />
89
INTERNET ULGAMYNDAN<br />
ALNAN MAGLUMATLAR<br />
ДЕСЯТКА НАУЧНЫХ ПРОРЫВОВ 2008 ГОДА ПО ВЕРСИИ<br />
ЖУРНАЛА SCIENCE<br />
90<br />
Перепрограммирование клеток – решение проблемы биоэтики<br />
Стволовые клетки, из которых на начальной<br />
стадии состоит эмбрион, способны превращаться в<br />
клетки многих тканей организма. Это дает<br />
уникальную возможность лечения многих<br />
болезней: из стволовых клеток можно выращивать<br />
органы, идеально подходящие для трансплантации,<br />
их можно использовать для восстановления<br />
нервной ткани спинного мозга и вылечивать<br />
параличи, бороться с рядом дегенеративных и<br />
наследственных болезней.<br />
Однако стволовые клетки получали из<br />
эмбрионов, убивая их, что создавало неразрешимую<br />
этическую проблему – ведь из зародыша может<br />
вырасти полноценный человек. Многие страны<br />
ограничили эксперименты с эмбриональными клетками, Ватикан в начале декабря<br />
потребовал запретить применение клеток эмбриона человека в медицине и косметике.<br />
Важный прорыв был сделан в 2006 году, когда японским ученым удалось с<br />
помощью вируса встроить четыре гена в зрелые клетки, полученные из хвоста мыши,<br />
превратив их в клетки, которые выглядели и вели себя как стволовые. Они получили<br />
название “индуцированные стволовые клетки”.<br />
Недостатком метода оказалось то, что для их перепрограммирования был<br />
необходим генетический материал ретровируса, способного вызывать раковые<br />
изменения в клетках.<br />
В этом году ученым удалось упростить метод и получить стволовые клетки из<br />
тканей людей, больных малоизученными заболеваниями, что открывает новые<br />
возможности для изучения этих болезней. Еще одна группа ученых с помощью этой<br />
технологии смогла напрямую превратить один из типов клеток поджелудочной железы<br />
мыши в другой.<br />
Увидеть планеты у других солнц<br />
Вторым в списке прорывов года журнал Science назвал достижение астрономов,<br />
которые с помощью специальной техники смогли увидеть планеты у других звезд, что<br />
ранее не удавалось из-за их крайне слабого света, который “заглушало” излучение<br />
звезды.<br />
С помощью телескопов Кек и Джемини ученые смогли получить изображения<br />
целой планетной системы – сразу трех планет у звезды HR 8799 в созвездии Пегаса,<br />
расположенной в 130 световых годах от Земли.<br />
www.inauka.ru/science/article88144
Тогда же – в ноябре – другая группа астрономов объявила, что с помощью<br />
орбитального телескопа “Хаббл” им удалось получить изображение планеты внутри<br />
пылевого пояса звезды Фомальгаут в 25 световых годах от Земли, в созвездии Южной<br />
Рыбы.<br />
Расширен список раковых мутаций<br />
В уходящем году ученым удалось значительно расширить перечень<br />
генетических мутаций, вызывающих появление раковых опухолей. С помощью<br />
расшифровки генома клеток различных типов рака были выявлены гены, повреждение<br />
которых “спускает тормоза” процесса деления клеток, вызывая рост опухоли.<br />
В частности были выявлены гены глиобластомы и рака поджелудочной железы<br />
– одни из самых опасных типов опухолей.<br />
Новая сверхпроводящая семья<br />
Физики открыли новое семейство высокотемпературных сверхпроводников –<br />
материалов, при определенной температуре теряющих электрическое сопротивление<br />
и способных в этом состоянии проводить электроток без потерь.<br />
Ранее известные высокотемпературные сверхпроводники создавались на базе<br />
меди и соединений кислорода. В начале года ученые объявили о создании нового типа<br />
сверхпроводников на базе соединений железа с температурой потери сопротивления<br />
55 градусов выше абсолютного нуля. Пока это далеко от 138 градусов – рекорда,<br />
поставленного традиционными сверхпроводниками, но ученые рассчитывают, что<br />
новые материалы будут весьма перспективными.<br />
Подглядывая за белками<br />
Хотя о существовании белковых молекул известно более ста лет, биохимикам<br />
удалось только в этом году увидеть их в действии. В ходе эксперимента ученым<br />
удалось пронаблюдать за процессом связывания белков с другими молекулами, что<br />
связано с состоянием клеток и процессом обмена веществ. В результате были<br />
выявлены механизмы, лежащие в основе этого процесса.<br />
Вода для сжигания<br />
Использование энергии ветра и Солнца не наносит ущерба экологии, однако<br />
при использовании их возникает большая проблема – откуда брать энергию, если<br />
Солнце не светит, а ветер не дует. Не существовало достаточно удобного способа<br />
запасать энергию в такой ситуации. Группа американских ученых создала новый<br />
катализатор на базе фосфора и кобальта, в присутствии которого значительно<br />
облегчался электролиз воды. Прежние типы катализаторов делались на базе дорогих<br />
материалов, например из платины.<br />
Дешевая альтернатива позволяет использовать воду как электрический<br />
аккумулятор – полученный при электролизе воды водород может быть сожжен в<br />
топливных элементах и превращен в электричество.<br />
Видеосъемка эмбриона<br />
В этом году ученым удалось в мельчайших подробностях и с беспрецедентной<br />
точностью пронаблюдать за начальными стадиями развития эмбриона. Немецкие<br />
ученые с помощью лазерного сканирования смогли проследить за движением около<br />
91
16 тысяч клеток зародыша рыбки данио рерио, а затем воспроизвести эту картину с<br />
помощью компьютера.<br />
В результате ученым удалось проследить начальные стадии формирования<br />
различных тканей, в частности сетчатки.<br />
“Плохой” и “хороший” жир<br />
О существовании двух типов жировой ткани – коричневой (“хорошей”) и белой<br />
(“плохой”) – известно уже более 400 лет. С ожирением связаны белые жировые<br />
клетки. Долгое время считалось, что оба типа жира образуются из одних и тех же<br />
клеток-предшественников. Ученые попытались воздействовать на гены коричневых<br />
клеток и превратить их в белые.<br />
Результат оказался неожиданным – коричневые жировые клетки превращались<br />
в мышечные и наоборот. Ученые рассчитывают, что это поможет создать<br />
принципиально новые методы борьбы с ожирением.<br />
Ученые взвесили протон теоретически<br />
Физики вновь взвесили протон. На этот раз они не буквально определили массу<br />
частицы, что было сделано достаточно давно, а теоретически подсчитали на основе<br />
существующих представлений – так называемой Стандартной модели. Полученные<br />
результаты совпали с практикой, еще раз подтвердив правильность теории.<br />
Дешифровка генов. Дешево<br />
Процесс дешифровки (секвенирования) генов живых организмов стал<br />
значительно дешевле и быстрее с момента завершения проекта расшифровки генома<br />
человека. В этом году ученым, в частности, удалось расшифровать 80% гена мамонта,<br />
получены предварительные результаты дешифровки гена неандертальца.<br />
Источник: РИА “Новости”<br />
92<br />
“SCIENCE” ŽURNALY 2008-nji ÝYLDAKY HAS MÖHÜM<br />
ÄHMIÝETLI YLMY AÇYŞLARYŇ SANAWYNY DÜZDI<br />
Öýjükleri gaýtadan ulanmak arkaly bioetika degişli meseleler çözüler<br />
Embrion (düwünçek) ýaňy dörän mahalynda ösüntgi (şaha görnüşindäki)<br />
öýjüklerinden ybarat bolýar, şol öýjükler bolsa organizmiň birentek dokumalarynyň<br />
öýjüklerine öwrülmäge ukyplydyr. Munuň özi köpsanly keselleri bejermekde haýran<br />
galdyryjy mükinçilikleri döredýär: ösüntgileriň öýjüklerinden transplantasiýa üçin ulanmaga<br />
ýaramly agzalar (organlar) taýýarlanýar, şol agzalary arkadaky ýiligiň nerwli dokumalaryny<br />
täzeden dikeltmekde hem-de ysmaz, degeneratiw we nesil yzarlaýan keselleri bejermekde<br />
ulanyp bolar.<br />
Ýöne ösüntgileriň öýjükleri embrionlary ýok etmek arkaly alynýardy, munuň özi<br />
etika degişli kyn meseläniň ýüze çykmagyna getirýärdi. Çünki düwünçekden diýseň sagdyn<br />
ynsanyň döremegi mümkin diýlip hasaplanýardy. Köp ýurtlarda embrional öýjükler bilen<br />
bagly synaglar çäklendirildi. Geçen ýylyň dekabrynyň başynda Watikan adamyň<br />
embrionynyň öýjükleriniň lukmançylykda we kosmetikada ulanylmagynyň gadagan<br />
edilmegini talap etdi.
2006-njy ýylda bu ugurda möhüm ähmiýetli ädim ädildi. Şonda ýaponiýaly alymlara<br />
wirusyň kömegi bilen, syçanyň guýrugyndan alnan kämil öýjüklere dört sany geni<br />
ornaşdyrmak we olary öýjüklere öwürmek başartdy. Şol öýjükleriň özüni alyp barşy edil<br />
ösüntgileriň öýjükleriniň bolşuna meňzeşdi. Olar “ösüntgileriň indusirlenen öýjükleri” diýlip<br />
atlandyryldy.<br />
Ýöne öýjükleri gaýtadan ulanmak üçin, öýjüklerde kanser bilen bagly özgerişleri<br />
döretmäge ukyply retrowirusyň genetiki materialy zerurdy. Munuň özi bu usulyň<br />
ýetmezçiligi diýlip hasaplanyldy.<br />
Geçen ýylda alymlara bu usuly ýönekeýleşdirmek hem-de ozal içgin öwrenilmedik<br />
kesellere ýolugan adamlaryň dokumalaryndan ösüntgileriň öýjüklerini almak başartdy.<br />
Munuň özi bolsa şol keselleri öwrenmek üçin täze mümkinçilikleri döredýär. Alymlaryň<br />
ýene bir topary şu tehnologiýany ulanmak arkaly syçanyň aşgazanasty mäziniň öýjükleriniň<br />
görnüşleriniň birini gös-göni başga görnüşe öwürmegi başardylar.<br />
Başga ýyldyzlaryň ýanyndaky planetalary görmek<br />
“Science” žurnaly astronomlaryň gazanan üstünligini öz ähmiýeti boýunça ilkinji<br />
orna mynasyp diýip hasaplaýar. Şonda astronomlar ýörite tehnikanyň kömegi bilen beýleki<br />
ýyldyzlaryň ýanyndaky planetalary görüpdirler. Bu bolsa ozal başartmaýardy. Şol ýagdaý<br />
planetalaryň ýagtylygynyň öçügsi ýagtylygy basýandygy bilen düşündirilýärdi.<br />
Alymlar “Kek” we “Jemini” atly teleskoplar arkaly planetanyň birbada tutuş<br />
ulgamynyň – Ýerden 130 ýagtylyk ýyllaryna barabar uzaklykda ýerleşýän Pegas diýen<br />
ýyldyzlar toplumyndaky HR 8799 belgili ýyldyzyň ýanyndaky üç sany planetanyň şekilini<br />
surata düşürdiler.<br />
Şol wagt – noýabrda astronomlaryň başga bir topary “Habbi” diýen orbital teleskop<br />
arkaly Günorta Balyk (Lu) ýyldyzlar toplumynda, ýagny Ýerden 25 ýagtylyk ýyllaryna<br />
barabar uzaklykdaky Fomalgaut ýyldyzynyň tozanly guşaklygynyň içindäki planetanyň<br />
şekilini surata düşürendigini aýan etdi.<br />
Düwnügiň mutasiýalarynyň sanawy uzaldyldy<br />
Geçen ýylda alymlara kanser keseliniň çişlerini döredýän genetiki mutasiýalaryň<br />
sanawyny uzaltmak başartdy. Kanseriň dürli görnüşleriniň öýjükleriniň genomlaryny<br />
aýdyňlaşdyrmak arkaly ýüze çykarylan genlere zeper ýetende, öýjükleriň bölünmek<br />
ýagdaýyna “giň ýol açylýandygy” we bu ýagdaýyň çişiň ulalmagyna sebäp bolýandygy äşgär<br />
edildi.<br />
Hususan-da, glioblastomanyň we aşgazanasty mäz kanseriniň genleri ýüze çykaryldy,<br />
bu keseller bolsa çişleriň has howply görnüşleri hasaplanýar.<br />
Ýokumlara syn etmek arkaly<br />
Ýokumlaryň molekulalarynyň bardygy ýüz ýyldan gowrak mundan ozal äşgär edilen<br />
bolsa-da, ahyry geçen ýylda biohimiklere olaryň hereketini görmek başartdy. Ýokumlaryň<br />
başga molekulalar bilen baglanyşygyna, ýagny öýjükleriň ýagdaýyna we maddalaryň<br />
çalşygyna alymlar synagyň barşynda gözegçilik edipdirler. Netijede, şol prosesiň özenini<br />
düzýän mehanizmler ýüze çykarylypdyr.<br />
Ýakmak üçin niýetlenen suw<br />
Ýeliň we Günüň energiýasynyň ulanylmagy daşky gurşawa hiç hili zeper ýetirmeýär.<br />
Ýöne bulary ulanmaly diýlende-de, eger Gün öz şöhlesini saçmasa, asla ýel öwüsmese,<br />
93
energiýany nireden almaly diýen mesele ör-boýuna galýar. Edil şu ýagdaýda energiýany<br />
toplamagyň diýseň amatly usulyny tapmak henize çenli başartmaýardy. Amerikan<br />
alymlarynyň bir topary fosfory we kobalty ulanmak esasynda düýpgöter täze katalizatory<br />
döretdiler. Şol katalizator ulanylanda, suwuň elektrolizi ep-esli ýeňleýärdi. Ozalky<br />
katalizatorlar platina ýaly gymmatbahaly materiallaryň ulanylmagy arkaly taýýarlanylýardy.<br />
Suwuň elektrolizinden alnan wodorody ýangyç hökmünde ulanyp, elektrik<br />
energiýasyny alyp bolýar. Bu arzan wariant suwy elektriki akkumulýator hökmünde<br />
ulanmaga mümkinçilik döredýär.<br />
Embrionyň wideousulynda surata düsürilişi<br />
2008-nji ýylda alymlar ýaňy dörän embrionyň (düwünçegiň) ösüşiniň gidişini<br />
jikme-jik we entek görlüp-eşidilmedik derejedäki takyklyk bilen synlapdyrlar. Nemes<br />
alymlary lazer bilen skanirlemek arkaly danio rerio diýwn balygynyň düwünçegindäki<br />
16 müňe golaý öýjükleriň hereket edişine gözegçilik edipdirler. Soňra kompýuteriň kömegi<br />
bilen olaryň hereketi täzeden görkezilipdir.<br />
Netijede, alymlar dürli dokumalaryň, hususan-da, gözüň ýagtylygy kabul edýän içki<br />
bardasynyň (setçatkanyň) emele gelşiniň başlangyç pursatlaryny synlamagyň hötdesinden<br />
geldiler.<br />
“Ýaramaz” we “gowy” ýag<br />
Ýagyň dokumalarynyň iki sany, ýagny goňur (“gowy”) we ak (“ýaramaz”) görnüşiniň<br />
bardygy indi 400 ýyldan hem gowrak wagt bäri mälimdir. Ýagyň ak öýjükleri semizlik bilen<br />
baglanyşyklydyr. Has köp wagtdan bäri ýagyň bu iki görnüşini hem ozalky birmeňzeş<br />
öýjüklerden emele gelýär diýlip hasaplanypdyr. Alymlar goňur öýjükleriň genlerine täsir<br />
edip, olary ak öýjüklere öwürmäge synanyşypdyrlar.<br />
Şonda asla garaşylmadyk netije alnyp oturylyberýär?! Ýagyň goňur öýjükleri beden<br />
etiniň öýjüklerine öwrüläýýär. Birdenem, tersine öwrülipdir. Alymlar aşa semizlige garşy<br />
göreşde ulanmak üçin munuň düýpgöter täze usullaryň özleşdirilmegine ýardam berjekdigine<br />
bil baglaýarlar.<br />
Alymlar taglymat esasynda protonyň agramyny ölçediler<br />
Fizikler protonyň agramyny ýene-de ölçäp gördüler. Şu gezek alymlar ülňä laýyk<br />
nusga diýlip atlandyrylýan düşünjelere esaslanyp, bölegiň öňden bäri belli massasyny<br />
taglymat esasynda hasaplap gördüler. Çykarylan netije iş ýüzünde ulanylýan görkezijä laýyk<br />
gelip, şuňa degişli taglymatyň dogrudygyny ýene-de bir gezek subut etdi.<br />
Genleri aýdyňlaşdyrmak işi arzanlady<br />
Adamyň genomynyň şifrini açmak baradaky taslamany durmuşa geçirmek arkaly<br />
janly organizmleriň genleriniň şifrini açmak (sekwenirlemek) işi has arzana düşüp ugrady.<br />
Bu bolsa işi çalt tamamlamaga mümkinçilik döretdi. Geçen ýylda alymlar hususan-da,<br />
mamontyň geniniň 80%-ni aýdyňlaşdyrdylar. Neandertaldyň (Germaniýada tapylan) şifrini<br />
açmak boýunça deslapky netijeler alyndy.<br />
Çeşme: Orsýetiň “Новости” habarlar agentligi.<br />
94
MAZMUNY<br />
Nuryýewa O. Baýram hanyň türkmen diwanynyň dilinde hal işlik şekilleri............. 3<br />
Söýegowa A. 1918-nji ýylda “Daň ýyldyzy” gazetinde çap edilen “Türkmen gyzy”<br />
goşgusy hakynda......................................................................................................... 8<br />
Gurbanow A., Gurbanowa L.N. Daşary ýurt dilleri boýunça sapaklarda<br />
emeli gepleşik ýagdaýlaryny döretmegiň käbir meseleleri...................................... 13<br />
Pleskanowskaýa S.A., Amanmyradowa D.A., Patyşagulyýew A.P. Demalyş<br />
ýollarynyň keselleriniň döremeginde tozanly howanyň täsiri................................... 18<br />
Jumaýew H.J., Kulow M.Ö. Türkmenistanyň şertinde parodont dokuma keselli<br />
näsaglarda kliniki-laborator barlaglaryň görkezijileri............................................... 25<br />
Kokanow A.A., Hanow M.K. Düwmeliniň (Sophora Japonica L.) lukmançylykdaky<br />
ähmiýeti.................................................................................................................... 33<br />
Garryýew G. Giňişlik babatda pikirlenmäni çagalaryň kabul edişinde geometriýanyň<br />
orny .......................................................................................................................... 43<br />
Одеков О.А. Общая теория происхождения и эволюции вселенной .................. 50<br />
Nazarow P.A., Ökdirow A. Kuwwatly transformatorlaryň ygtybarly peýdalanylyşyny<br />
kesgitleýji gurnama .................................................................................................. 71<br />
Mämmedow M. Täze çyzykly deňagramsyz termodinamika we termoelektrigiň<br />
termodinamika – fenomenologiýa teoriýasy ............................................................ 82<br />
Hudaýkulowa M., Möwlamowa A. Ylma örklenen ömür...................................... 86<br />
Internet ulgamyndan alnan maglumatlar.................................................................... 90<br />
95
СОДЕРЖАНИЕ<br />
Нурыева О. Деепричастные формы в диване Байрам хана ....................................................3<br />
Соегова А. О стихотворении “Туркмен гызы”, опубликованном в газете “Данг йылдызы”<br />
в 1918 году ......................................................................................................................................8<br />
Гурбанов А., Гурбанова Л.Н. Ситуации в обучении студентов иностранным языкам ........13<br />
Плескановская С.А., Аманмурадова Д.А., Патышагулыев А.П. О роли запыленности<br />
воздуха в развитии бронхолегочной патологии ..........................................................................18<br />
Джумаев Х.Д., Кулов М.О. Клинико-лабораторные показатели больных с заболеванием<br />
пародонта в условиях Tуркменистана .......................................................................................25<br />
Коканов А.А., Ханов М.К. Медицинское значение софоры японской ................................33<br />
Гаррыев Г. Роль геометрии в пространственном восприятии детей ....................................43<br />
Ödekow Ö.A. Älemiň emele gelşiniň we ewolýusiýasynyň umumy taglymaty .........................50<br />
Назаров П.А., Окдыров А. Исследование разработки автоматических устройств для<br />
повышения надежности электроснабжения...............................................................................71<br />
Мамедов М. Новая линейная неравновесная термодинамика и термодинамически –<br />
феноменологическая теория термоэлектричества .....................................................................82<br />
Информации, полученной из интернет – сети..........................................................................90<br />
CONTENTS<br />
Nuryyeva O. Adverbial participle forms in Bayram Khan’s divan ..............................................3<br />
Soyegova A. About “Turkmen gyzy” poem, published in “Dang yyldyzy”<br />
newspaper in 1918 ...........................................................................................................................8<br />
Gurbanov A., Gurbanova L.N. Situations in teaching students foreign languages .....................13<br />
Pleskanovskaya S.A., Amanmuradova D.A., Patyshagulyyev A.P. On the role of dusted air in<br />
the development of bronchopulmonary pathology..........................................................................18<br />
Jumayev H.J., Kulov M.O. Clinical and laboratory findings of investigation of parodontosis<br />
deseased within Turkmenistan .......................................................................................................25<br />
Kokanov A.A., Khanov M.K. Sophora Japonica’s medical significance ..................................33<br />
Garryyev G. The role of geometry in children’s space perception............................................43<br />
Odekov O.A. General theory of origin and evolution of the universe ......................................50<br />
Nazarov P.A., Okdirov A. Researches of Automatic Facilities for the Increase of Reliability<br />
of Power Supply.............................................................................................................................71<br />
Mammedov M. New linear nonequilibrium thermodynamics and thermodynamical –<br />
phenomenological theory of thermoelectricity..............................................................................82<br />
Internet web information................................................................................................................90<br />
96