INTRO SB.indd - Fen Okulu

168
Mikroplarla Savafl
Anahtar Kavramlar
mikroorganizma
virüs
antikor
ba¤›fl›kl›k
• Foto¤raftaki afl›s›z erkek çocuk hangi
hastal›¤a yakalanm›fl olabilir?
• Bu hastal›ktan korunmas›nda afl›n›n rolü ne
olabilir?
• Bugüne kadar oldu¤unuz afl›lar› hat›rl›yor
musunuz?
• Niçin afl› oluruz?
Mert okuldan döndüğünde kendini çok hâlsiz hissediyordu. Annesi yemeğini hazırlamıştı
ama Mert’in hiç iştahı yoktu. Yemeğini yiyemedi. Yorgun olduğunu söyleyerek odasına
gidip uyudu. Uyandığında terlemişti. Üstelik ateşi de vardı. Annesi baş ucundaydı. Ateşini
düşürmek için ıslattığı bezi alnına koyuyordu. Vücudunda kırmızı lekeler de oluşmuştu.
Hemen doktora gittiler. Doktor lenf düğümlerindeki şişkinliklere ve vücudundaki k›rm›z›
lekelere bakarak “k›zam›k” teflhisi koydu.
Mert k›zam›k hastal›¤›na nas›l yakalanm›fl olabilir? K›zam›ktan nas›l korunabilirdi?
Niçin hastalan›r›z? Vücudumuz bu hastal›klarla nas›l savafl›r? Bu sorular›n cevaplar›n›
“Dikkat Tehlike!” isimli etkinli¤i yaparak ö¤renelim.

10 . Etkinlik
Sorgulayal›m, Araflt›ral›m
Dikkat Tehlike!
Bunları Yapalım
“Yararl› ve zararl› mikroskobik canl›lar nelerdir?”
“Zararl› mikroskobik canl›lar vücudumuza nas›l girer?”
“Vücudumuz bu canl›lardan kendini hangi yollarla
korur?”
“Ba¤›fl›kl›k nedir?”
Dolafl›m Sistemi
Vücudumuzda Sistemler
Araç-Gereçler
Araç ve Gereç
◆ defter
◆ kalem
◆ farklı kaynaklar
(‹nternet,ansiklopedi...)
• Bu sorular›n cevaplar›n› tahmin edelim.
• Tahminlerimizin do¤ru olup olmad›¤›n› anlamak için farkl› kaynaklardan araflt›rma
yapal›m.
• Araflt›rma sonuçlar›m›z› arkadafllar›m›zla paylaflal›m.
Sonuca Varalım
• Hastaland›¤›m›zda ne gibi flikâyetlerimiz olur? Bu flikâyetlerin sebebi ne olabilir?
• Evlerimizde neden temizlik maddeleri kullan›l›r?
• Siz kendinizi zararl› mikroskobik canl›lardan korumak amac›yla ne yap›yorsunuz?
‹çti¤imiz suda, yedi¤imiz yiyeceklerde, soludu¤umuz havada gözümüzle
göremeyece¤imiz kadar küçük mikroskobik canl›lar bulunabilir. Ç›plak gözle
görülemeyen, tek hücreli mikroskobik canl›lara mikroorganizma ad› verilir. Yo¤urt,
peynir, sirke yap›m›nda; ba¤›rsaklar›m›zdaki B ve K vitamininin oluflmas›nda rol oynayan
yararl› mikroorganizmalar›n yan›nda hastal›k etkeni olan zararl› mikroorganizmalar, yani
mikroplar vard›r.
K›zam›k, çocuk felci, kolera, grip, uçuk, Hepatit B, AIDS, verem gibi birçok hastal›¤›n
sebebi mikroplard›r. Hastal›¤a yol açan zararl› mikroorganizmalar, virüs ve baz›
bakterilerdir. Afla¤›da baz› hastal›klara yol açan mikroorganizmalar›n elektron mikroskobu
ile çekilmifl foto¤raflar› yer almaktad›r.
Kolera bakterisi
AIDS virüsü
(HIV)
Uçuk virüsü K›zam›k virüsü
Verem bakterisi
169

170
12
103. s
Hastal›klara sebep olan virüs ve bakterilerin özelliklerini ve bunlardan korunma
yollar›n› araflt›ral›m.
Araflt›ral›m, Haz›rlanal›m
Virüs ve bakterilerin farklı kaynaklardan bilgilerini ve resimlerini bulalım ve
sebep oldukları hastalıkları araştır›p defterimize listeleyelim. Listemizden bir hastalık
seçerek,
• Hastalığın adı
• Hastalığa sebep olan mikroorganizmanın tanıtımı (resim, kısa bilgi)
• Hastalığın bulaşma yolu
• Hastalıktan korunma yolu
başlıklarını içeren küçük bir “Mikroorganizma Tan›t›m Kart›” hazırlayalım. Sınıf
arkadaşlarımızın hazırladıkları kartlarla kendi kartlarımızı karşılaştıral›m. Benzerlikleri
ve farklılıklarını tartışalım. Hazırladığımız kartları sınıf panosunda sergileyelim.
Virüsler ne canl› ne de cans›zd›r. Beslenme, üreme, hareket gibi
canl›l›k özelliklerini gösteremedikleri için cans›z, kendilerine özgü
bilgileri tafl›yan yap›lar› oldu¤u ve bir baflka canl›n›n hücrelerinde
üreyebildikleri için canl› olarak nitelendirilir. Virüsler yaflamak için
belirli bir canl›n›n belirli bir hücresine yerleflir. ‹nsanlarda AIDS, su
çiçe¤i, çocuk felci, hepatit, grip, k›zam›k; hayvanlarda kuduz, kufl
gribi; bitkilerde ise tütün-mozaik gibi hastal›klara sebep olur.
Bakteriler ise bir hücreli canl›lard›r. Hücre
zar›, sitoplazma ve sitoplazma içinde da¤›lm›fl,
kendine özgü bilgileri tafl›yan yap›lar› vard›r.
Bakterilerin mitokondri ve kloroplast gibi
organelleri bulunmaz. Zararl› bakteriler insanda
üst solunum yollar› enfeksiyonlar›, verem, kolera,
cüzzam gibi hastal›klara sebep olur. Bakterilerin
hepsi hastal›klara yol açmaz. Yararl› bakteriler
Bakteri peynir, yo¤urt, ekmek, sirke vb. yap›m›nda
kullan›l›r.
Vücudumuz Hastalıklarla Nasıl Savaşır?
Niçin hastalan›r›z? Hastal›klardan korunmak ve hastaland›¤›m›zda
iyileflebilmemiz için vücudumuzda neler gerçekleflir?
Her gün yüzlerce mikroorganizma vücudumuzu ziyaret eder.
Zararl› mikroorganizmalar›n hastal›k yapabilmesi için vücudumuzun
do¤al engellerini aflmas› gerekir. Do¤al engeller deri, tükürük, gözyafl›
ve mukustur.
Zararlı mikroorganizmalara karşı vücudumuzu bağışıklık
sistemimiz korur. Bağışıklık sistemi öncelikle mikroorganizmaların
vücudumuza girmelerini önlemeye, vücudumuzun içine giren
mikropları ise bulundukları yerde yutarak yayılmalarını engellemeye
ya da geciktirmeye çalışır.
Ba¤›fl›kl›k sisteminin en önemli savaflç›lar› akyuvarlard›r.
Yandaki flekilde görülen lenf dü¤ümleri vücuda giren zararl›
mikroorganizmalara karfl› bir süzgeç gibi davran›r. Bunlar›n vücuda
yay›lmas›n› engeller.
Virüs
Lenf
dü¤ümleri

Aşı ve Serum
Tıp ve eczacılık alanındaki gelişmeler ve
mikroorganizmalar hakkında edindiğimiz bilgiler
sayesinde bugün geçmişe oranla daha şanslıyız. Bilim
ve teknolojideki gelişmeler sayesinde aşı, serum ve
ilaçlar bol miktarda ve daha ucuza üretilmektedir. Her
geçen gün bağışıklık sağlayıcı ve tedavi edici olan aşı,
serum ve ilaçların çeşitleri artmaktadır.
Afl›, vücudumuzu bu mikroorganizmalara karfl›
güçlendirir. Afl›n›n içinde, hastal›k yapma yetene¤i
olmayan, zay›flat›lm›fl ya da ölü mikroorganizmalar
bulunur. Aşı, virüslerin sebep oldu¤u baz› hastalıklardan
korunmanın etkili bir yoludur. Ancak aşılar bizi bütün
hastalıklara karşı koruyamaz. Hastalandığımızda ise
iyileşmek için serum ve ilaçlar kullanırız.
Mikroplarla Savafl
Vücudumuzda Sistemler
Geçirdi¤imiz baz› hastal›klar ve anne sütünden geçen baz› savunma maddeleri do¤al
ba¤›fl›kl›¤› sa¤lar. Örne¤in, kabakulak hastal›¤›n› bir kere geçirdikten sonra bu hastal›¤a
bir daha yakalanmay›z. Vücudumuza giren mikroorganizmalar do¤al ba¤›fl›kl›k ile
durdurulam›yorsa kazan›lm›fl ba¤›fl›kl›k devreye girer. Kazan›lm›fl ba¤›fl›kl›k bir hastalığın
geçirilmesiyle gelişir ya da d›flar›dan vücuda verilen afl› ve serum destekleriyle sa¤lan›r.
Bunlar› Biliyor muydunuz ?
I. Dünya Savaşı’nın sonlarında patlak veren grip virüslerinin sebep oldu¤u
salgın yüzünden 21 milyon kişinin hayat›n› kaybetti¤ini biliyor muydunuz? 1347-
1348 yılları arasında 130.000 olan Venedik nüfusunun veba bakterisinin sebep
oldu¤u salg›n sonras›nda 70.000’e düştüğüne inanabiliyor musunuz? Kara ölüm
adını verdikleri veba o yıllarda, Asya ve Avrupa’da çok geniş alanlara ulaşmıştı.
Salgınların sebep olduğu ölümlerin tek acımasız örneği veba değildir. Yak›n
zamanda ülkemizi ve dünyadaki birçok ülkeyi etkisi alt›na alan kufl gribi virüsünün
sebep oldu¤u salg›n, ölümlere yol açm›flt›r.
Serum, hastaland›¤›m›zda mikroplarla
mücadele etmemize yard›mc› olan ve ba¤›fl›kl›¤›m›z›
destekleyen bir s›v›d›r. Mikroorganizmalar›n
sebep oldu¤u baz› hastal›klara ve
zehirlenmelere karfl› kullan›lmaktad›r. Afl›lar
hastalanmadan önce önlem amaçl›, serum
ve ilaçlar ise hastaland›¤›m›zda tedavi amaçl›
kullan›l›r.
171

172
Afla¤›da bizim için hastal›klarla savaflan bilim insanlar›n›n yapt›klar› araflt›rmalardan
baz›lar› verilmifltir. Bilim insanlar›n› ve yapt›klar› çal›flmalar› okuyal›m.
1796
Edward Jenner
(Edv›rt Jener)
çiçek afl›s›n›
buldu.
11. Etkinlik
Sorgulayal›m, Araflt›ral›m
1870-1886
Louis Pasteur
(Lui Pastör)
kuduz afl›s›n›
buldu.
1877
Robert Koch
(Rab›rt Koh)
bakterileri
tan›mlad›.
Her evde, farkl› hastal›klar›n tedavisi için birçok ilaç bulunur. Evimizde kimler ilaç
kullan›yor? Bu ilaçlar› do¤ru kullan›yorlar m›? ‹laçlar›n do¤ru kullan›m› hakk›nda bilgi
edinmek için “‹laçlar› Nas›l Kullanmal›y›z?” etkinli¤ini yapal›m.
‹laçlar› Nas›l Kullanmal›y›z?
Araflt›rma Sorusu: ‹laç kullan›rken nelere dikkat etmeliyiz?
Bunları Yapalım
• ‹laçlar›n do¤ru kullan›m› ve bunun önemi hakk›nda çevremizdeki insanlar›
bilgilendirmek amac›yla bir gazete haberi haz›rlayal›m. Bu haberde afla¤›daki sorular›n
cevaplar›n›n bulunmas›na dikkat edelim.
- Bilinçsiz ilaç kullan›m›n›n sa¤l›¤›m›za etkileri nelerdir?
- Do¤ru ilaç kullan›m› nas›l olmal›d›r?
- Çevremizdeki insanlar› do¤ru ilaç kullan›m› konusunda bilgilendirmek için neler
yapabiliriz?
• Çevremizde, ilaçlar› do¤ru kullanma al›flkanl›¤›na sahip kifliler varsa, onlarla röportaj
yaparak bu al›flkanl›¤› nas›l edindiklerine dair bilgi alal›m. Bu bilgileri haz›rlad›¤›m›z
gazete haberinde kullanal›m.
Sonuca Varalım
• Haz›rlad›¤›m›z bu haberi s›n›f ve okul
panosunda sergileyelim.
• Edindi¤imiz bilgileri yak›n çevremizdeki
kiflilerle paylaflal›m. Onlar› bilinçsiz ilaç
kullan›m›n›n olumsuz yönleri hakk›nda
bilgilendirelim.
DOKTORUN ÖNER‹S‹ DIŞINDA
ANT‹B‹YOT‹K KULLANMAK B‹ZE VE
ÇEVREM‹ZE ZARAR VER‹R !
1900’ler
Beijrinek
(Bayernik)
ve di¤er
araflt›rmac›lar
virüsleri keflfetti.
1928
Alexander
Fleming
(Aleksand›r
Fileming)
penisilini buldu.
1955
Jonas Salk
(Conas Salk)
çocuk felci
afl›s›n› buldu.

13
104. s
14
105. s
Hastal›klar› tedavi etmek amac›yla kullan›lan ilaçlar, bilinçsiz kullan›ld›¤›nda hastal›klar›
iyilefltirmek yerine sa¤l›¤›m›za zarar verebilir. Bu sebeple ilaç kullan›rken afla¤›da belirtilen
noktalara dikkat edelim:
• ‹laçları doktor tavsiyesi ile kullanal›m!
• ‹laçları doktorun önerdi¤i miktarda ve sürede kullanal›m.
• Son kullanma tarihi geçen ilaçları imha edelim!
• ‹laçlar› çocukların ulaşamayacağı yerde muhafaza edelim!
Hastal›klara ve etkenlerine göre kullanaca¤›m›z ilaçlar de¤iflir. Antibiyotikler yaln›zca
bakterilere karfl› etkilidir. Verem, kolera, zatürre, idrar yolu iltihab› gibi bakterilerin yol
açt›¤› hastal›klar›n tedavisinde kullan›l›r. Grip, so¤uk alg›nl›¤› gibi virüslerin sebep oldu¤u
hastal›klarda antibiyotik kullan›lmaz. Antibiyotiklerin doktorun tavsiye ettiği sürede, uygun
miktarda kullanılması ve zamanında alınması gerekir.
Bunlar› Biliyor muydunuz ??
Niçin Anne Sütü?
Bebeğin beslenmesinde en önemli gıda anne sütüdür. Bebeğe
ilk dört-altı ay sadece anne sütü verilmelidir. Anne, bebe¤ini 1,5-
2 yafl›na kadar ek g›dalarla beslerken emzirmeye de devam
edebilir. Anne sütü mikropların hastalık yapıcı etkisini önlemeye
yard›mc› olur. Anne sütü ile beslenen bebeklerde kans›zl›k,
geliflim bozuklu¤u ve ba¤›rsak hastal›klar› vb. daha az görülür.
Kendimizi De¤erlendirelim
1. Zeynep ile Ayfle hastalanm›fllar ve doktora gitmifllerdir. Zeynep su çiçe¤ine, Ayfle
üst solunum yollar› enfeksiyonuna yakalanm›flt›r. Zeynep ve Ayfle’nin hastal›¤› ile
ilgili afla¤›daki sorular› defterimize cevaplayal›m.
a. Su çiçe¤i ve üst solunum yollar› enfeksiyonuna hangi mikroorganizmalar sebep
olur?
b. Zeynep hastal›¤›ndan korunmak için ne yapmal›yd›? Neden?
c. Ayfle hastal›¤›n›n tedavisi için hangi teknolojik geliflmelerden yararlanmal›d›r?
Neden?
ç. Zeynep bakterilerin zararl› oldu¤unu söylüyor. Söyledi¤i do¤ru mu? Aç›klay›n›z.
d. Virüs ve bakterilerin özelliklerini karfl›laflt›r›n›z.
e. Virüsler veya bakterilerin sebep oldu¤u hastal›klar nelerdir?
173