Deneysel Hayvan Araştırmalarının Planlamasında ... - jcam.com.tr

More documents

Recommendations

Info

<strong>Deneysel</strong> <strong>Hayvan</strong> <strong>Araştırmalarının</strong> <strong>Planlamasında</strong> Dikkat Edilecek Hususlar <strong>Deneysel</strong> <strong>Hayvan</strong> <strong>Araştırmalarının</strong> <strong>Planlamasında</strong> Dikkat Edilecek Hususlar dir. Örneğin, deneyde bir hayvan kullanılacaksa; hayvanın kökesaca açıklamak gerekirse; ni, türü-soyu, genetik ve mikrobiyolojik özellikleri (nomenklatür), Reduction: <strong>Hayvan</strong> sayısının azaltılmasıdır. Bu da araştırmalar- yaş, cinsiyet, vücut ağırlığı, barındırılması, beslenme şekli, madda en az sayıda hayvan kullanarak, en iyi sonuca varma ilkesini de uygulama yöntemi ve zamanı, biyolojik örneklerin alınma şek- ifade eder. Ancak çok az sayıda hayvanın kullanılması da uygun li ve zamanı, işlemden geçirilmesi, saklanması, model uygulan- değildir. Bundan dolayı hayvan sayısını belirlemekte kullanılan mışsa tekniği, anestezi, cerrahi ve ötenazi yöntemleri gibi konu- istatistiksel yöntemler için bu alanda uzmana danışmak gerelar eksiksiz belirtilmelidir. İstatistiksel yöntemler açıklanmalıdır. kir. Ön çalışma yapmak da hayvan sayısının belirlenmesine kat- • Hipotez: Beklenen sonuçların öngörülmesi, ifade edilmesidir. kı sağlayacaktır. Diğer bir şekilde, deneyinizle ne olacağını düşünüyorsunuz? Hi- Refinement: Araştırmada kullanılacak hayvanların yaşamlarıpotez istatistiksel olarak test edilebilir olmalıdır. nı uygun koşullarda sürdürmelerine izin verilmesidir. <strong>Hayvan</strong>la- • Açıklama: Bu bölümde hipotez ile ne düşünüldüğü açıklanmarın doğumlarından, deneylerde kullanımlarının sonlandırılmasılıdır.na kadar geçen süreçte gönençlerini artırmak ve sağlamaktır. Tüm bölümler, konu dışından bir yabancı tarafından okunduğu İnsanlarda ağrıya neden olan işlemlerin, diğer omurgalılarda da zaman dahi anlaşılabilir olmalıdır. ağrıya neden olabileceği araştırmacılar tarafından bilinmeli ve unutulmamalıdır. Bundan dolayı hayvanlarda minimum düzeyde ağrı duyumsaması sağlanmalıdır. Replacement: Yerine başka bir şey koyma anlamına gelir. Mümkünse omurgalı hayvanlar yerine başka şeylerin kullanılması tercih edilmelidir (bkz, alternatif modeller). Araştırmalar planlanırken filogenetik sınıflandırmada daha yüksekte yer alan hayvanlar yerine daha aşağıdaki hayvanlar seçilmelidir. Responsibility: Bu ilke kısaca kişisel sorumluluğunun arttırılmasını öngörmektedir. 3. Yeterlilik: Deney hayvanları ile araştırma yapacak sorumlu kişilerin bu alanda yeterli teorik ve uygulamalı eğitim almış olmaları gerekir. Bu kişiler; yasalar, etik, ilgili hayvanlarının bakım ve biyolojisini, gönençlerini (refah) ve fizyolojik ihtiyaçlarını, tutma yöntemlerini, temel uygulamalar ve ötenazi, hastalık, stres ve diğer olumsuz durumları bilme, anestezi, analjezi, temel cerrahi prensipler ve deney güvenliği gibi temel bilgi ve becerilere sahip olmalıdır. Birçok ülkede hayvan kullanımı ile ilgili yasal düzenlemeler, hükümetin kontrolü altında yetkili kurumları tarafından yürürlüğe konup uygulanmaktadır. 4. Alternatif yöntemler: <strong>Deneysel</strong> araştırma planlanırken ilk önce canlı hayvan kullanmak gerekliliği dikkatlice düşünülmelidir. Bir hayvan kullanılacaksa, mümkünse omurgalı hayvanlar yerine alternatif yöntemler tercih edilmelidir. Eğer canlı hayvan kullanılacaksa amacı bilimsel gerekçelerle açıklanmalıdır. Örneğin; • İncelenen süreçlerin karmaşıklığı nedeniyle daha basit sistemlerde oluşturulması ve model kurulmasının olanaksızlığı, • İncelenecek sistemin, canlı olmayan modellerde taklit edilebilmesi için yeterli bilgi birikiminin olmadığı, • Preklinik çalışmalarda, insan üzerinde denenmeden önce canlı hayvan üzerinde deney yapmanın zorunluluğu, • Ve diğer sebepler gibi açıklamalar yapılmalıdır. Alternatif yöntemleri kısaca ifade etmek gerekirse; hayvan deneylerinin yerine geçen, kullanılacak hayvan sayısını azaltan, hayvanların acısını azaltacak veya hayvanların gönencini artıracak uygulamalar olarak ifade edilmektedir. Örneğin; doku ve organ kültürleri, omurgasız hayvanların kullanılması, embriyonlu yumurtanın kullanılması, bir hücrelilerin kullanılması, bilgisayar ve veri bankalarının kullanılması, matematiksel yöntemler, gönüllü insan kullanımı ve epidemiyolojik çalışmalar, eğitimde yapay modellerin ve filmlerin kullanılması gibi. <strong>Deneysel</strong> araştırmalarda hayvanlara alternatiflerin aranmasında Russell ve Burch tarafından tanımlanan 3R kuralı önemli katkı sağlamıştır. Bu üç ilkenin yanı sıra The International Foundation for Ethical Research (IFER) 1985 yılında hem hayvanlarda hem de insanlarda yapılacak araştırmalarda “Sorumluluk” ilkesini oluşturarak ilkeleri 4R biçiminde geliştirmiştir. Böylelikle bir araştırmacı deneysel araştırmasını planlarken 4R kuralına uymalıdır. ‘‘4R’’ kuralı: İngilizce kelimeler olan; reduction, refinement, replacement ve responsibility kelimelerinin baş harfleridir. Bu kurallar hem hayvanların sağlığının korunması hem de bilimsel çalışmaların kalitesinin yükseltilmesini amaçlamaktadır. Sırasıyla kı- 6 Journal of Clinical and Analytical Medicine 2 | Journal of Clinical and Analytical Medicine 5.<strong>Hayvan</strong> seçimi Deney materyalleri, araştırılacak konunun veya problemin en basit şekilde çözülebilmesine olanak verecek şekilde seçilmeli, yasal ve etik yönleri incelenmelidir. Günümüzde basit omurgalı hayvanlardan gelişmiş memeli hayvanlara kadar birçok hayvan türü deney materyali (denek) olarak kullanılmaktadır. Ancak, omurgasızların kullanımı oldukça sınırlı düzeylerde kalmaktadır. Son yıllarda bazı ilkel omurgalıların kullanımında artışlar olsa da, anatomik ve biyolojik fonksiyonları insana benzerliklerinden dolayı halen en fazla tercih edilenler memeli türleridir. Kullanımda üst grupları oluşturanları sınıflandırırsak, Dünya genelinde en fazla kullanılan deney hayvanlarının; sıçan, fare, balık ve tavşan, orta düzeyde kullanılanların ise domuz, kobay, hamster ve maymun olduğunu görürüz. Özellikle sıçan ve fare gibi küçük hayvanlar; yaşam sürelerinin kısalığı, kolay manipüle edilmeleri ve üretim kolaylığı gibi avantajlarından dolayı sık tercih edilirler. Bir dönem bazı alanlarda çok kullanılan kedi ve köpeklerin, yasalar gereği deneysel amaçlı kullanımı sınırlanmıştır. Bu hayvanlar, bu amaçla üretilmiş merkezlerde olmaları koşuluyla, deneye alınmalarına izin verilmektedir. Seçilecek hayvan hakkında bir karar verebilmek için aşağıdaki noktaları göz önünde bulundurmak gerekmektedir: a) Uygun bir hayvan seçmek için araştırmacı ilk önce ihtiyaç duyulan hayvan modelini belirlemelidir. <strong>Hayvan</strong> Modeli; normal biyoloji ya da davranışların çalışılabileceği, kendiliğinden ya da indüklenmiş bir patolojik durumun araştırılabileceği ve biyolojik işlev yönünden insan ya da diğer hayvan türlerine benzerlik gösteren hayvanların kullanıldığı model olarak tanımlanır. <strong>Hayvan</strong> modelleri her zaman gerçek durumu (hastalık, biyolojik gibi) tam olarak yansıtmaz, sadece yaklaşık bir sonuç-fikir verir. Diğer bir deyişle geniş anlamda, deneysel bilim yaklaşık bilgi edinme çalışmalarıdır. Bu modeller şunlardır: • İndüklenmiş model: Cerrahi ya da çeşitli ajanlarla hayvanlarda, hedef organizmada görülenlere benzer hastalık veya bozukluk oluşturulmasıdır. En fazla kullanılan modeldir. Örneğin, transgenik fare üretimi, karbon tetraklorür (CCl4) ile karaciğer yetmez-
<strong>Deneysel</strong> <strong>Hayvan</strong> <strong>Araştırmalarının</strong> <strong>Planlamasında</strong> Dikkat Edilecek Hususlar liği, streptozotosin ile diyabetik sıçan oluşturmak gibi. Etiyolojisi bilinen hastalıklarda faydalı olmakla birlikte, hastalık birçok nedene ya da bilinmeyen faktörlere bağlı ise hayvanlarda bu tür hastalıkları taklit etmek zor olabilmektedir. • Spontan model: Genetik olarak kendiliğinden oluşan ve insanlardaki hastalığa benzer mekanizmalar gelişen modeldir. Örneğin, spontan diabetik kemirgen modellerindeki patoloji ve belirtiler insanlara benzer. • Negatif model: Belirli bir hastalığın kesinlikle gelişmediği hayvan türü, ırkı veya soylarıdır. Örneğin, tavşanda gonokok infeksiyonu gelişmez. • Olası modeller (Orphan modeller); Bazı hastalıklar öncelikle hayvanlarda tanımlanmış, daha sonra insanlarda benzeri tanımlanabilir amacı ile çalışılan modellerdir. Örneğin, marek ve deli dana hastalığı gibi. Eğer benzer bir hastalık insanlarda görülürse model adapte edilir. Araştırmanın planlamasında hangi modelin mümkün ve gerçekçi olduğu belirlenmelidir. Spesifik araştırma modellerini inceleyen çok sayıda kitap ve geniş bir hayvan modeli listesi vardır. Uygun bir model bulunmadığı zaman yeni bir modelin geliştirilmesi gerekebilir; ancak, yeni bir model geliştirmek oldukça zaman alıcı bir süreçtir. b) <strong>Hayvan</strong> türünün belirlenmesi için daha önce benzeri yapılan çalışmalar incelenmeli, literatür araştırması yapılmalıdır. Birçok araştırmacı hayvan seçimini daha önce yapılan benzer araştırmalarda kullanılmış hayvan türüne göre yapar. Daha önce elde edilen verilerle karşılaştırma yapmayı olanaklı kılan geniş veritabanları bulunması hayvan türünün belirlenmesinde avantaj sağlayacaktır. Özellikle fare ve sıçan gibi sık ve çok kullanılan laboratuvar hayvanları bu açıdan kolaylık sağlamaktadır. Ancak araştırmalarda kullanılan hayvan türü mevcut koşullarda bulunmayabilir veya temin edilse bile laboratuvar koşulları uygun olmayabilir. Bundan dolayı benzer hayvan modelinin diğer hayvan türlerinde uygun olup olmayacağı araştırılmalıdır. Çalışmalar için en uygun hayvanın seçiminin önemi ile ilgili en iyi örnek vasküler restenoz (damarın tekrar daralması) çalışmalarıdır. Domuz ve maymunda anjiyoplasti sonrası “restenoz” ile ilgili sonuçlar, küçük hayvanlardan elde edilen verilere kıyasla insandakine daha yakındır. c) Çalışmada kullanılacak gereçler için lojistik desteğin listesi hazırlanmalıdır. – <strong>Hayvan</strong> barınakları Barındırma; hayvanın gönencini, araştırma sonuçlarının kalitesini, personelin güvenliğini ve sağlığını etkiler. Günümüzde laboratuvar hayvanı üretimi yapan birçok kuruluşta, bazı hususlara gereksinim duyulmayabilir, ancak araştırmacının mevcut barınma ve bakım koşullarını bilmesi fayda sağlayacaktır. Unutulmamalıdır ki, hayvan üretim tesisleri optimum kalitenin altında olsa dahi, iyi eğitilmiş ve motive personelin hayvanların yaşam koşullarında yüksek kalite sağladığı bilinmektedir. Kafesler; hayvanların kaçmasına engel olacak şekilde muhafazalı ve boyutları türe uygun olmalıdır. <strong>Hayvan</strong>ın türüne ve yaşına göre rahat edeceği kafes alanı ve yüksekliği sağlamak zorunluluktur. Kafes içi değişiklikler hayvanların fizyolojik, metabolik işlevlerini değiştirebilir, hastalıklara duyarlılaştırabilir. Dolaysıyla, araştırmacı hayvanlarını kafeslerken; tür, suş, yavrulama, bireysel özellikler (cinsiyet, yaş, davranış, sağlık.), sosyal formu (tek veya grup şeklinde barındırma), barınacak alanın zenginliği gibi faktörlere dikkat etmelidir. Farklı bir merkezden veya kaynağı bilinmeyen bir üretim yerinden getirilen hayvanların, hastalık taşıyıp taşımadığı incelenmelidir. Bu amaçla araştırma yapılacak alanda hayvanların gözet- 3 | Journal of Clinical and Analytical Medicine <strong>Deneysel</strong> <strong>Hayvan</strong> <strong>Araştırmalarının</strong> <strong>Planlamasında</strong> Dikkat Edilecek Hususlar lenmesine olanak sağlayacak karantina alanı bulunmalıdır. <strong>Hayvan</strong>ın bulunduğu ortamda hijyenik koşullar, havalandırma, ısı, nisbî nem, gürültü, ışık gibi barınma faktörleri türlere özgüleştirilmiş olmalıdır. Bu koşullara uygun davranılmadığı takdirde hem hayvanların sağlığı bozulacak, hem de deney sonuçları farklı olacaktır. Örneğin, havalandırma ve ısıtma sorunları ile hayvanlarda ciddi akciğer problemleri ortaya çıkabilir. Ayrıca farklı yerlerde yapılan benzer çalışma sonuçları da farklı olacaktır. <strong>Hayvan</strong>ların genellikle 30ºC ‘nin yukarısında ve 5 ºC nin altındaki sıcaklığa koruyucu mekanizmalar olmaksızın maruz kalması klinik etkiler yapabilir ve hayatı tehdit edebilir. <strong>Hayvan</strong>lar davranışsal, fizyolojik ve morfolojik mekanizmalarla bu sapmalara uyum sağlayabilir. Fakat böyle adaptasyonlar zaman alır ve performansı etkileyebildiği gibi sonucu da değiştirebilir. Sıcaklık değişimleri hayvanların; ilaca yanıtını, infeksiyonlara olan duyarlılıklarını, üremesini, yem ve su tüketimini, büyümesini, hematolojik parametrelerini,..değiştirir. Laboratuvar hayvanlarının çoğu albino oldukları için, aşırı ışık katarakt ve stres gelişmesine neden olabilir. Bu nedenle, albino hayvanların bulunduğu odaların ışıkları çok parlak olmamalıdır. Dikkat edilmesi gereken önemli koşullardan biri de hayvanların bulunduğu odalarda gürültü 85 dB’den düşük olmalıdır. Özellikle gebe ve yeni doğurmuş hayvanlar, gürültüden rahatsız olup yavrularına zarar verebilirler. Ayrıca gürültünün oluşturacağı stres faktörleri de deney sonuçlarını olumsuz etkileyebilir. Örneğin, sürekli stres altında kalan sıçanlarda böbreküstü bezi hiperplazisi saptanmıştır. İnsan, diğer türler, kafes içindeki türdeşler, koku, zemindeki materyaller gibi faktörler hayvanın durumunu etkiler. Bundan dolayı çevresel faktörler standart hale getirilmeli ve sabit tutulmalıdır. – Teknisyenler Teknisyenler deneysel bölümün konforlu, etkin gerçekleşmesinde önemli rol oynayan personellerdir. Bu kişilerin görevleri; hayvanlara karşı iyi davranma, kuralına uygun tutma, operasyona hazırlama, ilaç uygulama, vücut sıvılarını toplama, davranışlarını inceleme, anestezi uygulama, aseptik bir operasyona yardımcı olma gibi tanımlanmıştır. Örneğin, bir teknisyen herhangi bir ilaç uygulamadan önce; hayvanın ve ilacın doğruluğunu, ilacın dozunu, uygulama yolu ve zamanının doğruluğunu ve ilacın son kullanma tarihini kontrol etmelidir. Bunlardan kaynaklanacak bir hata hayvana zarar verebilir, yanlış sonuca neden olabilir. Eğer araştırmacı bu uygulamaları kendi yapacaksa kontrolleri benzer şekilde yapmalıdır. – Maliyet <strong>Hayvan</strong>ın boyutları küçüldükçe bakım ve satın alma maliyeti az olmaktadır. Operasyondan sonra hayvan uzun süre yaşatılacaksa bakım masrafları da yüksek olacaktır. Projeler hazırlanırken bu unsurlar göz önünde tutularak, maliyet hesaplamaları yapılmalıdır. – Beslenme Deney hayvanı seçerken; beslenme özellikleri iyi bilinen ve dengeli beslenmeleri için ticari yem bulunabilecek hayvanların seçilmesi tavsiye edilmektedir. Kaliteli yem ve içme suyu temin edilmelidir. Nadir bulunan türler seçildiği zaman beslenme problem yaratabilir. – <strong>Hayvan</strong> temini Araştırmayı planlarken hayvan temininde harcanacak süre göz önüne alınmalıdır. Bu süre hayvanın niteliği ve sayısı ile değişmektedir. Bazı türleri (maymun gibi) veya özellikli hayvanları (trangenik, SPF hayvanlar gibi) mevcut koşullarda bulmak zor olabilir. Ülkemizde fare, sıçan, tavşan ve kobay gibi yaygın ve konvansiyonel olarak yetiştirilen hayvanların temininde genel- Journal of Clinical and Analytical Medicine 7
Page 1: Journal of Clinical and Analytical
Page 5: Deneysel H

Deneysel Hayvan Araştırmalarının Planlamasında ... - jcam.com.tr

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?