Dünyayı hayretler içinde bırakan - Sermet Erkin
Dünyayı hayretler içinde bırakan - Sermet Erkin
Dünyayı hayretler içinde bırakan - Sermet Erkin
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Dünyayı</strong> <strong>hayretler</strong> <strong>içinde</strong> <strong>bırakan</strong><br />
Hayali<br />
oyunlar oyunlar<br />
üstadı<br />
Her şey sünnet düğününe<br />
getirilen hokkabazın<br />
şapkasından çıktı.<br />
Yurtdışına gidebilmek<br />
için askeri okula girdi,<br />
kendini Almanya’da buldu.<br />
Bir illüzyoniste yakışır<br />
tesadüfler birbirini izledi;<br />
ülkesinden önce dünyada<br />
ünlendi. Karşınızda<br />
Dünya İllüzyonistler Kralı<br />
Zati Sungur.<br />
YAZI: SERMET ERKİN<br />
FOTOĞRAFLAR: SERMET ERKİN ARŞİVİ<br />
Yaşları 50’nin üzerinde olanlar, sahnede<br />
bir kızı ikiye bölüp sonra birleştiren,<br />
pazarda satılan yumurtaların<br />
<strong>içinde</strong>n altın liralar çıkartan,<br />
berberde çok sıra olduğunu görünce, “Sen<br />
müsait olduğunda tıraşını yap, dönüşte alırım”<br />
diyerek kafasını bırakıp giden bir adamı iyi hatırlar.<br />
Bu efsane öykülerin kahramanı, silindir<br />
şapka, monokl gözlük, frak ve pelerinli kostümüyle<br />
sahneye çıkan, üçü mükemmel yedi dili<br />
konuşabilen, Batılılardan daha Batılı görünen<br />
illüzyonistler kralı Zati Sungur’dur.<br />
Türk illüzyon sanatının kurucu önderi olan,<br />
1981 yılında “Dünya İllüzyonistler Kralı” ilan<br />
edilen, Atatürk’ün sanatına duyduğu hayranlık<br />
karşısında ömür boyu gelir vergisinden muaf<br />
tuttuğu Zati Sungur’un illüzyon merakı, çok<br />
küçük yaşlarda başlar.<br />
116 atlas tarİh<br />
atlas tarİh 117
118<br />
Zati sungur Cumhuriyet tarihinin ilk illüzyonisti olmasının yanı sıra,1948 yılında<br />
repertuvarına karından konuşma sanatı olan vantrologluk gösterilerini de alarak,<br />
türk insanının Osmanlı’dan o güne gördüğü ilk vantrolog oldu. Zati Bey bu sanatı<br />
başlatmak için resimde görülen bebeği “Keloğlan”ı her şeyi ile bizzat kendi imal<br />
ederek sahneye çıkarttı.<br />
atlas tarİh<br />
Hokkabazlar, Osmanlı’nın son, Cumhuriyetin<br />
ilk yıllarında, özellikle sünnet düğünlerinin<br />
baş eğlencesidir. Sungur’un kendi<br />
sünnet düğününde seyrettiği iki hokkabaz,<br />
onun illüzyon sanatının büyüsüne kapılmasını<br />
ve dünyanın en ünlü illüzyonistleri arasına<br />
girmesini sağlayacaktır. Sünnetinde izlediği<br />
gösteri, hiç aklından çıkmamış ve gösterinin<br />
gizemini çözmeye ve gördüklerini çocuk dehasıyla<br />
taklit etmeye çalışmıştır. Başlangıçta<br />
sadece seyrettiği hokkabazların taklitlerini<br />
yapmış, daha sonra “Hokkabazlık yahut bu<br />
babda malumat-ı mükemmeliye” isimli eserle<br />
bu yeteneğini geliştirmiştir. Henüz iptidai<br />
mektebi (ilkokul) öğrencisi olmasına karşın,<br />
o günlerde dahi gösterilerini kartondan kestiği<br />
yaka ve kollukları kullanarak hazırladığı<br />
Batılı tarzı kostümlerle yapmaya çalışmıştır.<br />
Ancak rüştiyede (ortaokul) bu merakı azalmış,<br />
sultaniyeye (lise) devam ettiği günlerde<br />
ise tamamen yok olmuştur. O yıllarda okuduğu<br />
macera romanlarının da etkisiyle yabancı<br />
ülkelere seyahat etme arzusu duymaya<br />
başlayan Sungur, babasının karşı çıkmasına<br />
rağmen Bursa’daki eğitimini yarıda keserek,<br />
gazetede gördüğü bir ilanın izinden, “Gedikli<br />
Zabiti” olmak için İstanbul’da Deniz Astsubay<br />
Okulu’na girer. İlanda, başarılı öğrencilerin<br />
Almanya’nın Flensburg şehrine denizaltı<br />
eğitimine gönderileceği, sonra da denizaltı<br />
ile iki yıl Avrupa’da gezdirilecekleri belirtilmektedir.<br />
Çok çalışkan bir öğrenci olan Zati<br />
Sungur, İstanbul’da aldığı iki yıllık eğitimin<br />
ardından Almanya’ya gider.<br />
Flensburg’da bir yandan eğitimini sürdürürken<br />
diğer yandan Almanya’da<br />
o yıllarda oldukça yaygın varyete<br />
tiyatrolarını izlemektedir. Bu tiyatrolarda<br />
gördüğü illüzyonistler karşısında bu sanata<br />
duyduğu ilgi, tekrar yeşerir. Fırsat buldukça<br />
gittiği gösterilerde elinde hep defter<br />
ve kalem vardır. İzlediği sanatçıların kılık<br />
kıyafetinden kullandığı araç gereçlere kadar<br />
her şeyi resimlendirerek not etmekte<br />
ve daha sonra oyunların gizemini bulmaya<br />
çalışmaktadır. Bu arada Almancayı da hızla<br />
öğrenmiştir. Güzel Almanca konuşması, izlediği<br />
sanatçılarla tanışıp onlarla ahbaplık<br />
kurmasını ve illüzyon dünyasında hızla ilerlemesini<br />
sağlamıştır.<br />
ses tiyatrosu,1937.<br />
Zati sungur 1936’da<br />
Güney amerika’dan<br />
dönerek Beyoğlu’ndaki<br />
Fransız tiyatrosu’nda<br />
(günümüzde Ferhan<br />
Şensoy tiyatrosu)<br />
temsillerine başladı.<br />
tiyatro önünde çekilen<br />
fotoğrafta, toplu duran<br />
şapkalı üç kişiden ortada<br />
olanı. sungur, son<br />
temsillerini de o yıllardaki<br />
adı Dormen tiyatrosu olan<br />
aynı salonda verdi (solda).<br />
Zati sungur’un sahnede,<br />
daha sonra stüdyosunda<br />
satıştaki bazı oyunlarında<br />
kullandığı sahne para ile<br />
kartviziti (sağda).
120<br />
Zati sungur’un<br />
avusturya ve<br />
İtalya turnelerinde<br />
kullandığı afiş.<br />
Zati sungur, Necdet Mahfi ayral’ın öncülüğünde<br />
çıktığı ilk anadolu turnesinde Manisa’da. soldan<br />
sağa; Necdet Mahfi ayral, ünlü Manisa tarzanı, Zati<br />
sungur ve temsil verdiği halkevi’nin yöneticileri.<br />
atlas tarİh<br />
Zati Bey ve Melek Hanım sahnede<br />
Birinci Dünya Savaşı’nın başlaması ile birlikte<br />
Osmanlı İmparatorluğu’nun öğrencilere<br />
verdiği ödenek kesilince Sungur da pek çok<br />
öğrenci gibi çalışmaya başlamıştır. 1918 yılında<br />
okul tamamen kapanınca Köln’deki<br />
Humboldt-Deutz Makine Fabrikası’nda iş<br />
bulur. Bir öğle tatilinde ustabaşısına bir iki iskambil<br />
oyunu göstermesi, hayatını değiştirecek<br />
bir adımın başlangıcı olur. Ustabaşı onu<br />
o yılların en ünlü Alman illüzyonistlerinden<br />
olan akrabası Alois Kassner (1887-1970) ile<br />
tanıştırır. Kassner, çok büyük bir kabiliyet<br />
olarak gördüğü bu Türk’e yardım eder, hatta<br />
onu üyesi olduğu ilüzyonistler derneğine<br />
aldırır. Bu arada iyice profesyonelleşen Sungur,<br />
sahnede Kassner’in yeğeni ile ikili olarak<br />
çalışmaya başlar. Ekonomik çöküntü<br />
<strong>içinde</strong> olan Almanya’da çalışmak gittikçe<br />
zorlaşınca, kuzeninin daveti üzerine Güney<br />
Amerika’ya gider.<br />
???? ???? ???? ???? ????<br />
???? ???? ???? ???? ????<br />
???? ???? ???? ???? ????<br />
???? ???? ???? ???? ????<br />
???? ???? ???? ???? ????<br />
???? ???? ???? ???? ????<br />
???? ???? ???? ???? ????<br />
???? ???? ???? ???? ????<br />
???? ???? ???? ???? ????<br />
???? ???? ????<br />
1922’den 1936 yılına kadar tam 14 yıl sürecek<br />
olan Güney Amerika macerasının başlarında,<br />
Alman kız arkadaşıyla beraber Conde<br />
Richmond adı altında çalışır. Cumhuriyetin<br />
ilanı ile birlikte Türklerin dünyada saygınlığının<br />
artması, onun da sahnede kendi adına<br />
dönmesine yol açar. Artık gösterilerini “Zati<br />
Bey ve Melek Hanım” olarak sürdürmektedir.<br />
Gitgide gelişen İspanyolcası, sahne başarısıyla<br />
birleşince kendine 2.5 saat sürecek bir revü<br />
programı hazırlar. Bu programı, ilk kez 1924<br />
yılında Rio de Janeiro’nun en ünlü sineması<br />
Palladium’da sunar. Şovun umduğundan<br />
daha büyük sükse yapması üzerine, 1936’ya<br />
dek Uruguay, Paraguay, Şili ve Arjantin’e turneye<br />
çıkarak bütün Güney Amerika’yı dolaşır.<br />
Türkiye’de sanata ilk sponsorluk<br />
1936 yılında Buenos Aires’te gösterilerini<br />
sürdürürken Cumhuriyetin ilk fabrikatörlerinden<br />
Refik Bezmen şehre gelir. Zati<br />
Zati Sungur 7 Mayıs 1936’da İstanbul’da<br />
temsillerine başladı. Bu modern Türk illüzyon<br />
sanatının da başlangıç tarihi olacaktır.<br />
Sungur’un gösteri yaptığı sinemanın önünden<br />
geçerken afişler dikkatini çeker ve gösteriyi<br />
izler. Afişte fesli resmi görülen, mükemmel<br />
İspanyolca konuşan sanatçının Türk kimliğini<br />
kullandığını düşünen Bezmen, kartvizitine<br />
Osmanlıca, “Zat-ı âlinizle tanışmak şerefini<br />
arzu etmekteyim” yazıp kulise gönderir. Sungur<br />
kart sahibinin düşüncesini tahmin ederek,<br />
kendi kartının arkasına çok daha ağdalı bir<br />
Osmanlıca ile, “Acizene kalbimi en derin köşesinden<br />
tuyan (zengin) edecek hislerle diyarı<br />
gurbette zat-ı âlilerinizle tanışmak şerefine<br />
Zati sungur’un 8<br />
ağustos 1949 günü<br />
İstanbul açıkhava<br />
tiyatrosu’nda (şimdiki<br />
Cemil topuzlu<br />
tiyatrosu) yapılan ilk<br />
jübilesinin programı.<br />
nail olmaktan bahtiyarlık duyarım” cevabını<br />
yazarak gönderir. Böylece iki Türk tanışır. Zati<br />
Sungur, Refik Bezmen’in “artık yurda dönmelisin”<br />
teklifine, nasıl bir ilgiyle karşılanacağını<br />
kestiremediği için pek sıcak bakmaz. Zira<br />
bulunduğu ülkelerde kurulmuş düzeni, büyük<br />
şöhreti vardır ve çok iyi para kazanmaktadır.<br />
Ama Bezmen teklifinde ısrarcıdır. Hatta<br />
Sungur’a “Eğer başarılı olamazsan bütün zararını<br />
ve dönüş masraflarını ben karşılarım.<br />
Arjantin’e geri dönersin” der. Bu bir anlamda<br />
ülkemizde sanata yapılan ilk sponsorluktur.<br />
Bezmen, İstanbul’a döndüğünde ilk iş<br />
olarak yakın arkadaşı, ünlü aktör İ. Galip<br />
Arcan’a durumu anlatıp konuyla ilgilenmesini<br />
ister. Arcan da devrin en gözde sahnesi olan<br />
Beyoğlu’ndaki Fransız Tiyatrosu’nu (şimdiki<br />
Ferhan Şensoy Tiyatrosu) Zati Sungur adına<br />
kiralar.<br />
El çabukluğu marifet<br />
Sungur 7 Mayıs 1936’da İstanbul’da gösterilerine<br />
başlar. Bu modern Türk illüzyon<br />
sanatının da başlangıç tarihi olacaktır. Çünkü<br />
Sungur, Osmanlı’nın bildiği hokkabazlara<br />
benzer bazı hünerler göstermekle birlikte o tarihe<br />
kadar yurtdışından tek tük gelen illüzyonistler<br />
gibidir. Sırtında frak ve pelerin, başında<br />
silindir şapka, gözünde monokl olan bu ilginç<br />
ilyüzyonist, o güne kadar Türk seyircisinin<br />
görmediği akıl almaz marifetler göstermektedir.<br />
Ayrıca bütün oyunlarını sahneye çıkarttığı<br />
güzel kızlarla renklendirmekte ve inanılmaz<br />
hikâyeler ve esprilerle süslemektedir. Üstelik<br />
yaptıklarını doğaüstü güçlere bağlamamakta,<br />
el çabukluğu hünerleri olduklarını söylemektedir.<br />
İstanbul halkı bu gösterilerden adeta<br />
büyülenmiş, Sungur ummadığı kadar büyük<br />
bir ilgiyle karşılaşmıştır. Bütün gazete-<br />
Zati sungur “geleceğin Zati sungur’u”<br />
dediği, ilk ve tek öğrencisi sermet <strong>Erkin</strong> ile,<br />
yıl 1975.<br />
Atatürk giderek küçülen<br />
iskambillere hayran kaldı<br />
türkiye’de gösterileri büyük ilgiyle<br />
karşılanan, ünü gün geçtikçe artan<br />
Zati sungur’un şöhreti atatürk’ün<br />
kulağına gittiğinde, gösteri yapması için<br />
Dolmabahçe sarayı’na davet edilir. 1937’de<br />
atatürk karşısında özel bir gösteri sunar.<br />
atatürk, sungur’un sahne kostümlerindeki<br />
Batılılık ve sunumundaki avrupai tarz<br />
karşısında çok duygulanır ve özellikle<br />
bir deste iskambilin gitgide küçülerek<br />
kaybolması oyununa hayran kalır. Bir türk<br />
sanatçısı olarak Batılı sanatçıların çok<br />
ilerisinde bulduğunu söyler. “En büyük<br />
ödülün kendileri tarafından beğenilmek<br />
olduğu” mütevazı cevabı karşısında,<br />
gösterilerini daha verimli hale getirmesi<br />
için Zati sungur’dan ölene dek gelir vergisi<br />
alınmaması emrini verir.<br />
Zati sungur’un gelişmesinde büyük<br />
katkısı olan bütün zamanların en<br />
iyi alman illüzyonistlerinden alois<br />
Kassner (solda). Zati sungur’un<br />
avusturya turnesinde dağıtılan<br />
almanca el ilanları (altta).<br />
Zati sungur’un 70’li<br />
yıllarda planlayıp<br />
gerçekleştiremediği<br />
“Veda turnesi” için<br />
illüzyonist ve afiş<br />
ressamı Kaya Elöver<br />
tarafından çizilen afiş.<br />
sermet <strong>Erkin</strong>’in, ustasını konu<br />
alan röportajlarından biri de 29<br />
temmuz 1984 tarihli hürriyet<br />
gazetesinin Pazar ekinde çıkmıştı.
Tarihi gizemler<br />
sungur, günümüzde de faal Bursa tayyare sineması’ndaki temsillerinden birinde, kendi<br />
buluşu “İçinde Canlı Bir Ördekle Birlikte Meydana Gelen Kafes” adlı hünerini sunarken.<br />
Zati sungur (önde,<br />
sağdan ikinci) 1938’deki<br />
Yunanistan turnesinde<br />
temsil verdiği salonun<br />
önünde. Öğrencisi sermet<br />
<strong>Erkin</strong>, sungur’un bu turne<br />
için rumca öğrenmeye<br />
daha İstanbul’dayken<br />
başladığını, turne boyunca<br />
da rumcasını geliştirdiğini<br />
söylüyor.<br />
sungur’un amatörlere<br />
illüzyonu öğretmek için<br />
hazırladığı kitap 1968’de<br />
yayımlandı.<br />
ler ondan bahsetmekte, gösterileri kapalı gişe<br />
oynamaktadır. Ancak Türkiye’ye geldiği tarih,<br />
İstanbul’da tiyatro sezonun kapanma tarihitir.<br />
Bu nedenle Galip Arcan’ın önerisi ile yine tiyatromuzun<br />
önde gelen isimlerinden Necdet Mahfi<br />
Ayral vasıtasıyla Anadolu turnesine çıkmıştır.<br />
Zati Sungur sahne çalışmalarını yaz, kış ara<br />
vermeden 1965’e kadar sürdürür. Bu sürede, İstanbul,<br />
Ankara ve İzmir gibi büyük şehirlerdeki<br />
aylarca süren gösterilerinin yanı sıra bütün<br />
Anadolu’yu en ücra noktasına kadar defalarca<br />
gezmiştir. 1938, 1958, 1960’ta Yunanistan ve<br />
Mısır’a, 1949’da Kıbrıs, İtalya ve Avusturya’ya,<br />
1963’te İsrail’e gidip bütün önemli şehirlerini<br />
kapsayan turneler yapmıştır. Daima en az 7-8<br />
kız asistan ve bir o kadar erkek elemanla, zengin<br />
dekor ve kostümler <strong>içinde</strong>, iki saati aşkın<br />
görkemli gösteriler sunan Zati Sungur, 1958’de<br />
ABD’de, halen yayın hayatını sürdüren illüzyon<br />
dergisi GENII’ye kapak olmuştur. Mükemmel<br />
Almanca, İspanyolca ve İtalyanca konuşan,<br />
ancak başarılı gösteri yapabilmek için gideceği<br />
ülkelerin dilini önceden öğrenmeyi prensip edinen<br />
Zati Sungur, Arapça, Yunanca, Fransızca<br />
ve İngilizce de öğrenmişti.<br />
“Kız Kesme” oynunun yaratıcısı<br />
Sungur, Türk illüzyon sanatının kurucusu olmasının<br />
yanı sıra “Kız Kesme” oyunun bugün<br />
kullanılan en inandırıcı modelini geliştirerek<br />
dünyaya armağan eden sanatçıdır. Dünyada ilk<br />
defa 1884 yılında Londra’da Profesör Hengler<br />
tarafından sunulan “Kız Kesme” oyunu, pek<br />
çok illüzyonistin rüyası olmuş, pek çok kişi bu<br />
konuda kafa yorarak çok sayıda model ortaya<br />
çıkarmışken günümüzde dahi aşılamayan teknik,<br />
Zati Sungur tarafından icat edilmiştir.<br />
Franz Cheisler adlı Macar illüzyonist, İkinci<br />
Dünya Savaşı’nın bitiminde çalışmak için<br />
Türkiye’ye gelmiş ve Zati Sungur ile tanışmıştır.<br />
Sungur sanatçıya destek olmak amacıyla<br />
kullanmadığı bazı oyun malzemeleri ile<br />
birlikte “Kız Kesme” oyunun geliştirdiği ilk<br />
şeklini de hediye ederek Arjantin’e gitmesini<br />
önermiştir. Cheisler tavsiyeye uyarak gittiği<br />
ülkede “Tihany Sahne” adı ile büyük ün<br />
sağlamış ama Sungur’un ona verdiği “Kız<br />
Kesme” oyununun planlarını Thayer adlı<br />
illüzyon aletleri yapım firmasına satmış,<br />
aldığı para ile halen gösterilerini sürdüren,<br />
dünyanın en büyük sirklerinden Tihany<br />
Sirki’ni kurmuştur. Sungur en göz alıcı oyununun<br />
başkaları tarafından da kullanıldığını<br />
görünce, üzerinde biraz daha çalışarak bugün<br />
sadece bu satırların yazarının sunduğu en son<br />
modeli geliştirmiştir.<br />
1966 - 67 sezonu sonunda sahneyi <strong>bırakan</strong><br />
Zati Sungur, amatör ve profesyoneller için malzeme<br />
üreten “Universal Sihirbazlık ve İllüzyon<br />
Hünerleri” isimli stüdyoyu kurar. İrili ufaklı<br />
500’ü aşkın oyun malzemesi üreten bu çapta<br />
bir stüdyo, günümüz illüzyon dünyasında dahi<br />
yoktur. Son profesyonel sahne gösterilerini<br />
1984 Temmuz’unda ölümünden iki yıl önce,<br />
Mediha Demirkıran ve Celal Şahin ile birlikte<br />
gittiği ABD ve Kanada’da gerçekleştiren sanatçının<br />
yayımlanmış tek eseri, 1968 yılında Hüsnü<br />
Hayat Matbaası tarafından basılan Zati<br />
Sungur Öğretiyor, Salon Oyun ve Eğlenceleri<br />
isimli eserdir n<br />
Zati Sungur<br />
her oyununda<br />
farklı dekor<br />
ve kostümler<br />
kullanıyordu.<br />
Dormen<br />
Tiyatrosu<br />
sahnesindeki<br />
1964 yılı<br />
temsillerinde ise<br />
“Klu Klux Klan”<br />
dekoru dikkat<br />
çekmişti.<br />
/ Tapınak Şovalyelerinin Mabedi İstanbul’da<br />
Zati sungur’un ününe ün katarak dünya çapında tanınmasını<br />
sağlayan meşhur “Kız Kesme” gösterisi.<br />
İllüzyon sanatına pek çok<br />
oyun armağan etti<br />
1949 yılında kutladığı “25. Yıl<br />
Jübilesi” ile dünyada jübilesi yapılan<br />
ilk illüzyon sanatçısı olma özelliğini<br />
kazanan Zati sungur, 1981 yılında Çek<br />
Cumhuriyeti’nde toplanan Uluslararası<br />
İllüzyonistler Kongresi Yüksek Kurulu<br />
tarafından “Dünya İllüzyonistler Kralı”<br />
ilan edildi.<br />
Zati sungur “sanatçı olmanın ilk gereği<br />
yaratıcılıktır” sözünü sık sık tekrarlayan<br />
biri olarak başkalarının buluşlarını,<br />
onlara bir farklılık kazandırmadan asla<br />
gösterisine almamıştır. Bu oyunları<br />
öylesine değiştirmiştir ki bulucuları<br />
dahi oyunun kendisine ait olduğunu<br />
çoğu kez fark edememiştir. sungur’un,<br />
“Kız Kesme” oyununun yanı sıra bugün<br />
dahi hiçbir dünya illüzyonistinin<br />
repertuvarında olmayan, “Yer Değiştiren<br />
Şişe ve Daima Dolan Bardak”, “Bir<br />
Kadının Karnını Delip Geçen top<br />
Mermisi”, “Başı İskelete Dönüşen ve<br />
tekrar Eski Yüzüne Kavuşan İnsan”,<br />
“renkli sulara Dönüşen Mendiller”<br />
gibi buluşları vardır. ayrıca, başka<br />
sanatçıların oyunlarını değiştirerek<br />
sunduğu, “Küçülen İskambiller”, “Yok<br />
Olan Şamdan”, “Boru - Mendil - su”,<br />
“telepati saati” gibi onlarca oyunu da<br />
illüzyon sanatına armağan etti.<br />
122 atlas tarİh<br />
atlas tarİh 123
Change language