Kırkağaç Çam Mesiresi ve Tarihi

KIRKAĞAÇ ÇAM MESİRESİ VE TARİHİ
Kürşat Solak 1
ÖZET
Kırkağaç Çam Mesiresi, sosyolojik ve tarihî yönden önem arz etmektedir.
Hıdrelleze temellenen mazisi ile asırlar öncesine dayanır. Tarihî süreç içinde muhtelif
aşamalardan geçmiştir. Mesire, resmî kurumlar eliyle meydana gelmiş değildir. Dünden
bugüne bir halk hareketidir. Tarihî geçmişinin yanı sıra, Kırkağaç ve yöre halkının
yoğun teveccühü dolayısıyla Anadolu’daki benzerlerinden ayrılır.
Anahtar Kelimeler : Manisa, Kırkağaç, Hıdrellez, Mesire, Festival
Giriş
‘Genel tarihten yanı başımızdaki yerel tarihe’ anlayışı, başta batı bilim dünyası
olmak üzere ülkemizde de son yıllarda rağbet görmeye başlamıştır. Günümüz tarih
yazıcılığı, tarihin daha iyi anlaşılması için, genel anlayışla beraber yerelin ön plana
çıkarılması ve sıradan insan davranışının önemsenmesi eğilimindedir. Bu eğilim,
belgeli tarih anlayışının yerine kaim olamaz. Bununla beraber tarihin genel ve yerel
olarak ortaya konulması amacıyla, her insanın hayat hikâyesinin ve bilgilerinin tarihin
önemli bir parçası olduğunu kabul eder. Bu münasebetle sözlü tarih, bildirimizde
kullandığımız ana yöntem olacaktır. Gerçekten bu yöntem, yazılı kaynakların yetersiz
veya taraflı olduğu durumlarda olay ve olguların daha iyi anlaşılmasını sağlamaktadır
(Metin, 2002; 288). Üzerinde durduğumuz Kırkağaç Çam Mesiresi konusu da, yazılı
kaynak yetersizliği dolayısıyla bu meyandadır.
Bir asrı aşkın tarihî mazisi ile Kırkağaç Çam Mesiresi, sosyolojik ve tarihî
yönden önem arz etmektedir. Günümüz Türkiyesinin hemen her yöresinde, festival ya
da başka adlarla bahar etkinlikleri yapılmakla beraber Kırkağaç Çam Mesiresi
diğerlerinde bulunmayan bazı niteliklere sahiptir.
Maziye dönük olmak üzere Çam Seyrangâhı - Sehrası - Mesiresi isimleri ile
anılan bu faaliyet, esasen bir bahar etkinliğidir. Her mayıs ayının ilk yarısı, hassaten
hafta sonları olarak gerçekleştirilen çam mesiresi, Kırkağaç halkının ifadesi ile, ‘kış
mevsimi sonrası, baharın başında, ziraî işler başlamadan hemen önce yaşanan bir
etkinliktir.’ Bu etkinlik, merhum Besim Alpaslan’ın kitabında yazdığına ve 1931
doğumlu Hasan Hüseyin Özerdem’in ifadesine göre bir bahar eğlencesi olup laleler
açtığı zaman gerçekleşmektedir (Alparslan, 2001: 44). 2
1
Yard. Doç. Dr., Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi,
kursat.solak@hotmail.com
2
Hasan Hüseyin Özerdem, 1980 öncesi CHP Kırkağaç İlçe Başkanlığı görevinde bulunmuştur.

Çam Mesiresinin yapıldığı ‘çamlık’ alan Kırkağaç – Öveçli köyü arazisinde,
Kırkağaç – Soma yolu üzerinde oldukça geniş bir alanı kapsar. Öveçli köylülerinin
ifadesine göre, çamlığın günümüze kadar bu denli gür ve korunmuş bir biçimde
ulaşabilmesinin sebebi, köyde, çamlıktan bir kuru dal, kobak (koza) ya da pürçek dahi
alınmasının, o kişi ve haneye uğursuzluk getireceğine inanılmasıdır. Daha çok
Sarıkız’la bağlantılı olarak dile getirilen bu inanışı, çamlığın bir vakıf arazi olduğu
yönündeki rivayet destekler. Öveçli halkı, büyüklerinin Çam’dan geçtikten sonra
ayakkabılarına bulaşan tozu toprağı bile tekrar Çam’a silkelediklerini nakletmektedirler.
Ayrıca onlar, zeytin ve kömür kıtlığı da olsa Çam’dan bir kuru dal almaktan imtina
ettiklerini iftiharla ifade etmektedirler.
Yaşları iki asra kadar çıkabilen kızılçamların yer aldığı söz konusu koruluk,
temiz ve serin havası ile söz konusu etkinlik için elverişli bir ortamdır. Nitekim kış
mevsiminin kasvetli ve sıkıcı etkisinden çıkarak yenibaharı hissetmek isteyen insanlar,
şehre olan yakınlığı ile bu iş için yörede en uygun mekân olan çamlığı seçmektedirler.
Kuşkusuz Çam Mesiresinin en ilgi çekici, şahsımızın nazarı ile etkileyici özelliği ise,
takvimin söz konusu günlerinde binlerce çadırın çamlıkta kurulmasıdır. Bilhassa Çam
Mesiresinin son iki gününde, yeni bir çadır kurmaya yer bulamayacak yoğunlukta
yaşanan bu hal, Türkiye’de eşi olmayan bir büyük sosyo-kültürel etkinliğin
yaşanmasıdır. Nitekim bu yönüyle Kırkağaç Çam’ı bir sempozyum konusu olmayı
ziyadesi ile hak etmektedir.
Kırkağaç Çam Mesiresinin son iki gününde gerçekleşen mevzu bahis
çadırlaşma, merkezi ve köyleri ile bütün Kırkağaç’ı, Soma’yı ve hatta Kırkağaç’a çok
yeni gelen vatandaşları da içine alarak o etkileyici yönünü gerçekleştirmektedir. Bu
çadırlaşma ile ilgili olarak görüştüğümüz vatandaşlar, 1970’li yıllardan önce,
günümüzde görülen sınaî çadır tiplerinin olmadığını, çamlıkta birbirine yakın 4-5 ağaç
arasına ip çekilmesi ve üzerine yaygı – örtü atılarak üstü açık, çevresi kapalı bir alanın
oluşturulduğunu ifade etmektedirler. 3 Çam’da yer tutmak o kadar önemli ve zor bir işti
ki, çama önceden gidenlere (erkenciler) komşuları tarafından, ‘Bize de yer belleyiverin’
isteğinde bulunulurdu (Alparslan, 1996: 44). Bunun yanı sıra Kırkağaç halkı arasında
1950’den öncesi için anlatılan, kadının biri evde tutturmuş illa çam diye. Adam da para
yok. Çam demek, masr 4
af demek. Bakmış olmayacak adam evdeki kazanı satmış. Çam
bitmiş eve dönülmüş. Kadın çamaşır kaynatacak ama bakıyor ortada kazan yok. Bunun
üzerine adam, ‘Sattı kazanı, oynattı kızanı’ diye söylenmiş anekdotu, kadını ve kızanı ile
Çam’ın toplumdaki yerini ortaya koymaktadır. Yine bu meyanda, 1936 Öveçli doğumlu
Erdoğan Aytan, para bulamazlarmış, evin kiremidini satarlar Çam’da harcarlarmış
bilgisini vermiştir. Hasan Hüseyin Özerdem, benim gençlik zamanımda kız isteyen
oğlan evinin Çam’a gidip gitmediğine bakılırdı. Şart koşulurdu demektedir. Bu anlayış
yöre halkı tarafından da duyulmuştur. Nitekim Soma’da 1937-1943 yılları arasında
öğretmenlik yapan Bünyamin Avni Altınel, Soma ve Tarhala (Darkale) ile ilgili olarak
kaleme aldığı basılmamış anılarında ve notlarında, Kırkağaç’ta karısını çam bayramına
götürmeyen erkek, erkek değildir. Kırkağaçlılar nikâh şartları içinde karısını her yıl
3
Kırkağaç’ta berberlik zanaatı ile uğraşan 1973 doğumlu Ömer Bilir, söz konusu yaygıların daha ziyade
zeytincilikte kullanılan yaygılar olduğunu ifade etmektedir.
4
Bu notları tarafıma tahsis eden Soma Belediyesi eski başkanlarından Sayın İsmail Ergün’e teşekkür
ederim.

çama götüreceğini, nikâh sırasında taahhüt mecburiyetindedirler ifadelerine yer
vermektedir.
Kırkağaç Çam Mesiresine, Rumların ve yöre halkının katılması ile ilgili olarak,
yaptığımız telefon görüşmesinde Selçuk Satı, Kırkağaç Rumlarının ve İzmir’e kadar
yöre halkının Çam’a geldiği bilgisini merhum babasından aktararak bize söylemiştir.
1946 Kırkağaç doğumlu Azmi Cusuntaş da, büyüklerinden aktararak Rumlar
zamanında bile Çam vardı bilgisini vermektedir. Bu durum, Çam etkinliğinin 1923-
1924 öncesindeki varlığını göstermektedir. 1926 doğumlu, emekli sıhhiyeci Mustafa
Melam, Soma’dan gelenlerin Çam’ın kuzey kesimine çadır kurduklarını belirtmektedir.
Melam ayrıca, köylerden de gelenler olduğunu, özellikle Gelenbe’nin araba kaldırdığını
ifade etmiştir.
Günümüz Kırkağaç Mesiresinde, bir geceden on ya da nadiren daha fazla güne
kadar gecelenmesi, mesireyi bir hafta sonu pikniği olmaktan çıkarır. Dünden bugüne
Kırkağaçlıların, sanki bir emir almışçasına çamlıkta toplanmaları, değişik paylaşımlarda
bulunmaları, bunu her sene tekrarlamaları, bu süreçte herhangi bir kamu kurumunun
müdahil olmaması, Kırkağaç Çam Mesiresinin sıra dışı sosyolojik yönlerinin başında
gelir. Günümüzde Anadolu’nun hemen her yöresinde, mahallî kamu kurumlarının
yoğun çabaları ile görülmeye başlanan, çok başarılı olmamakla beraber bir toplumsal
heyecan ve paylaşım gerçekleştirmeye çalışılan panayır ve festivallerle kıyaslandığında,
dünden bugüne aynı heyecanla devam eden bir halk hareketi olan Kırkağaç Çam
Mesiresi’nin sosyal ve tarihî önemi apaçık ortaya çıkar.
Tarih
Kırkağaç Çam Mesiresi etkinliğinin ne zaman ve nasıl - ne sebeple başladığına
dair elimizde kesin bir bilgi yoktur. Bu konudaki bilgilerimiz şifahî kültüre (sözlü tarih)
dayanır. Bu meyanda görüştüğümüz vatandaşlarımızdan, 1927 doğumlu Çiftlik köylü
Mehmet Dürmüş, her memleketin bir hayrı olur. Çama yağmur duasına giderlermiş.
1950’den sonra mesire haline geldi. Yağmur duasına Abid Dede’ye de 5
giderlermiş
bilgisini verir.
Mehmet Dürmüş’ün verdiği bu bilgiler üzerinde pek çok Kırkağaçlı hemfikirdir.
Bu anlatıma, çamdaki Sarıkız yatırına yapılan ziyaretler de sık sık eklenmektedir. Yöre
6
insanı tarafından hürmetle anılan ve zaman zaman kabrinden nur çıktığına inanılan
Sarıkız, kurak günlerde insanların yağmur duasına vesile olarak kullandığı figürlerden
biri olmuştur. Yine bu anlatım, 1940’lı yıllara kadar çama gidenlerin yağmur duasının
ardından birbirlerine lokma, gözleme tarzında hayırlar dağıttıklarına dair ifadelerle
devam etmektedir. Bu durumda, Kırkağaç Çam Mesiresinin kökeninde dinî-kültürel
öğelerin yer aldığı görülmektedir.
İlerleyen yaşına (81) rağmen net anlatımı olan Hasan Hüseyin Özerdem, gerek
kendi anılarından gerekse dede, nene ve ebeveyninden yaptığı nakiller ile Çam
5 Kırkağaç’ın güneyindeki bir yaylada yer alan yatır.
6 Kırkağaç Öveçli köyünden 1936 doğumlu Erdoğan Aytan, halasının Sarıkız’ı gördüğünü, mezardan nur
çıkarken gören pek çok kişi olduğunu aktarır.

Mesiresinin mazisi üzerine farklı katkılarda bulunmuştur. Özerdem, kendisinin edindiği
bilgiye göre çamda, Mevlevîler, Rufaîiler ve Uşşakîler gibi değişik tarikatların, gönüllü
kimselerden topladıkları gelirlerle mevlit, mersiye ve naat okuttuklarını, lokma ve
gözleme gibi hayır dağıttıklarını, bunların çarşı esnafı tarafından himaye edildiğini ifade
etmektedir. Bunun yanı sıra herkesin birbirine ikramda bulunduğunu anlatmaktadır.
Dikkate değerdir ki Özerdem’in bu ifadeleri, çam mesiresinin kökenine dair yukarıda
belirtilen dinî-kültürel öğelerle örtüşmektedir. Bu anlatımlardan anlaşıldığı kadarıyla
Kırkağaç Çam Mesiresinin mazisinde, sivil toplumun öncülüğünde gerek Sarıkız’ı yâd
etmek gerek yağmur duası için hayırlarla bir araya gelmek gerekse baharı karşılamak
arzusu ve aksiyonu bulunmaktadır. Kırkağaç’taki dinî oluşumlarla ilgili bilgi veren
önemli bir kaynak merhum Rahmi Eken’dir. 1942-1950 yılları arasında Kırkağaç
Belediye Başkanlığı yapan Zühtü Eken’in kardeşi olan Rahmi Eken, Kırkağaç tarihi
üzerine 1966 yılında kaleme aldığı yayımlanmamış notlarında ve hatıratında
Kırkağaç’ta faal olan bazı dinî grupları şöyle anlatmaktadır;
Kırkağaç’ta bu ilim müesselerinden (medreseler) başka Şıh (Şeyh) Talip İrşadî
tarafından 1860’ta Uşşakî tarikatı, Hacı Abdullah Efendi tarafından Rufaî tarikatı,
1854’te Ahmet Feyzi Efendi tarafından kurulup Buharalı Şıh Emin Efendi, Şıh Ataullah
Efendi, Şıh Takımcı Mustafa Efendinin devam ettirdiği Kadirî tarikatı, Şıh Hacı
Süleyman Efendinin kurduğu ve Karakaş Hocanın devam ettirdiği Nakşibendî tarikati
ve zaviyeleri olmak üzere dört tarikat ve bir de münferit çalışan Bektaşî Küpeli İbrahim
Dedenin Bektaşî tarikatı vardı.
Rahmi Eken’in bu ifadeleri ile Özerdem’in, mesirenin tertiplenmesinde dinî
oluşumları merkeze koyan ifadeleri örtüşmektedir. Bunun yanı sıra bu anlatımlar,
Kırkağaç’ın tarihten bildiğimiz ‘medreseler şehri’ olma özelliği ile uyuşmaktadır. 7
Nitekim 1896 yılında Kırkağaç’a gelip yirmi yedi ay görev yaptıktan sonra ayrılan
Tireli hâkim Hüseyin Kâmil bey hatıralarında, şehirde pek çok medrese ve bu
medreselerin öğrencilerinin varlığından bahsetmektedir (Artur, 1994: 40). Yine
günümüz halk hafızasında, şehirde pek çok medrese bulunduğu, şehrin bir ilim irfan
kenti olduğu ve bu konuda Anadolu’da Konya ile rekabet ettiği hatırlanmaktadır.
Kırkağaç Çam Mesiresinin, Türklerde her 6 Mayıs günü kutlanan Hıdrellez ile
bir ilişkisinin olması kuvvetle muhtemeldir. Bununla beraber konumuzla ilgili olarak
görüştüğümüz Kırkağaçlıların çoğunun bu ilişkiyi doğrular nitelikte bir ifadesi yoktur.
Hıdrellez’in yörede pek bilinmediğini söyleyen vatandaşlar, yine büyüklerinden
kendilerine böyle bir hafıza kalmadığını da belirtmektedirler. Bu mevzudaki şifahî
kültürün Hıdrellez’i anmamasına rağmen her iki etkinlik arasında görülen bazı
benzerlikler, Kırkağaç Çam Mesiresinin tarihî kökeninin Hıdrellez olabileceğini akla
getirmektedir. Nitekim Türklerde görülen Hıdrellez kutlamalarının, genel olarak
yeşillik, ağaçlık alanlarda, su kenarlarında, bir türbe ya da yatırın (Sarıkız) yanında
yapılması (Artun, 2), her iki etkinliğin hemen hemen aynı zamana denk gelen günlerde
gerçekleşmesi, içeriklerinin baharı karşılama temalı olması gibi ortak özellikler,
7 1313 (1897) yılında Kırkağaç’ta 26 medrese ve 6 dergâh olduğu Ali Cevad tarafından yazılmaktadır.
Bkz., Ali Cevad, Memâlik-i Osmaniye’nin Tarih ve Coğrafya Lügati, İstanbul, 1314. Yine Selçuk Satı –
Ümit Evran, Kırkağaç üzerine kaleme aldıkları kitapta, Osmanlı müelliflerinden birisi olan Mehmet
Rıfat’a dayanarak Kırkağaç’ın makarr-ı ulemâ (âlimler başkenti) olduğunu kaydetmektedirler. Bkz., Ümit
Evran – M. Selçuk Satı, Geçmişten Günümüze Kırkağaç, İzmir, 2000, s. 1.

Kırkağaç Çam Mesiresinin Hıdrellezle olan ilişkisini ortaya koymaktadır. Ancak
muhtemelen, Çam Mesiresine ait yazımızda dile getirilen dinî uygulamaların halk
tarafından revaç bulması ve baskın çıkması, akan zaman içinde Hıdrellez mefhumunun
halk hafızasından silinmesine sebep olmuş olabilir. Bu sürecin yaşanmasında yine,
mazide Çam Mesiresinin tertip edilmesinde rolü anlatılan dinî oluşumların, daha İslamî
unsurları öne çıkarması ile gayriislamî öğeleri tasfiye etmesinin etken olduğunu
söyleyebiliriz. Umum halk hafızasında Çam ile Hıdrellez ilişkisinin silinmiş olmasına
rağmen, gerek Rahmi Eken’in notlarında gerekse Kırkağaç tarih ve kültürüne büyük
hizmetleri geçmiş olan Selçuk Satı ve Ümit Evran beylerin kaleme almış oldukları
eserde, sırasıyla, bilhassa her sene Hıdrellez günlerinde ve Cuma tatillerinde 8 kadınlar
ayrı erkekler ayrı olmak üzere iki hafta, iki defa çamlık mesiresi yapılır anlatımı ile
Hıdrellez günlerinde eğlenceler yine çamlıkta yapılırdı anlatımı (Evran-Satı, 2000: 90),
Kırkağaç Çam Mesiresinin Hıdrellezle olan ilişkisini ortaya koymaktadır. Ayrıca Besim
Alparslan’ın eserinde geçen, çama gelen aileler, bütçelerinin elverdiği her türlü
yiyeceği yanlarında getirirlerdi. Yumurta dövüştürmek için soğan kabuğu ile
renklendirilmiş kaynamış yumurta getirmek adeti vardı. .. Nişanlı kızlara oğlan evi
tarafından çamda giymek için elbise, kumaş, ayakkabı gönderilmesi âdetine uyulurdu.
Genç kızlar, etrafı örülü oturma yerlerinde günde 3-4 kez yeni elbise giyerek
arkadaşlarıyla birlikte gezerlerdi. Bu elbise değiştirmeler beğeniye sunulma anlamı
taşırdı ifadeleri, birer Hıdrellez geleneği olan yumurta dövüşü, 9 nişanlı hediyeleşmesi,
kısmet açılması, 10
yiyeceklerin bollaşması gibi uygulama ve inanışlarla benzeyiş
göstermektedir.
Kırkağaç Çam Mesiresi ile ilgili olarak, 1930 yılı öncesine dair olmak üzere
ittifakla verilen bilgilerden biri de, kadınlar ayrı erkekler ayrı olmak üzere şeklindedir.
Türk kültüründe Hıdrellezin anlatıldığı bir makalede geçen şu ifadeler ise sanki
Kırkağaç Çam Mesiresini betimlemektedir; erkekler, kadınların, kızların yaptığı
eğlencelere katılmazlar. Ayrı yerde otururlar. Hıdrellez günü genç, yaşlı mutlaka
salıncakta sallanır. Bundan amaç günahlardan arınmadır (Artun, 3). Bu ifadelerde,
hem dinî hem örfî gerekliliğin sonucu olarak sadece hemcinslerin bir arada eğlendiği
bilgisinin yanı sıra, salıncak motifi de, mahiyeti değişmekle beraber Hıdrelleze dair bir
uygulamanın Kırkağaç Çam Mesiresindeki bakiyesi olarak görülmektedir. Zira Besim
Alparslan da geçen, aile grupları yakınlarındaki çamların dallarına salıncaklar
kurarlardı ifadesi, her iki etkinlik arasındaki salıncak ortak paydasını, daha genel
manada Türklerin rahat zamanlarında, kırsalda buldukları ağaçlara hemen salıncaklar
kurmasını açıklayan tarihî – örfî bilgiler olmaktadır. Yine Satı ve Evran’ın, çocuğu
olmayan çiftler çamda çadır kurup gecelerler. Çünkü Sarıkız'ın himmetiyle çocukları
olacağına inanırlar. Keza çocuğu olmayan hanımların Sarıkız'ın mezar toprağını
eşeleyip buldukları bir küçük hayvanı yine aynı amaçla yedikleri bilinir. Sarıkız'la ilgili
bu inançların kökeninde Türklerin Orta Asya'daki yaşam ve inançlarının izlerini bulmak
8 Rahmi Eken’in Cuma tatilinden söz etmesi, 1935 yılı öncesinden bahsettiğini gösterir. Rahmi Eken’in
notlarını, tarafımıza temin eden Azmi Cusuntaş’a teşekkür ederiz.
9 1926 doğumlu, emekli sıhhiyeci Mustafa Melam, 1960’ta Gelenbe’den Kırkağaç’a geldiğini ve
Hıdrelleze denk gelirse Çam’da yumurta boyadıklarını ifade etmektedir. Bu ifadedeki denk geliş, resmî
kurumların Çam için belirledikleri tarihle ilgilidir.
10 Bu konuda Evran –Satı, Nitekim birçok ailenin temeline ilk harç Çam’da konulmuştur bilgisini verirler.
Bkz. Evran –Satı, Geçmişten Günümüze Kırkağaç, s. 189.

şeklindeki anlatımlarında geçen Çam’a özgü inanç yapısı, Türklerdeki
Hıdrellez inanışları arasında da yer almaktadır.
Bu durumda, günümüzde yaşanmakta olan Çam Mesiresinin kökeninin esasen
Hıdrellez olduğunu, 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren dinî oluşumların hayır ve dua
tertibi gibi organizasyon konularında devreye girmesi ile mahiyet değiştirdiğini
mümkündür 11
söyleyebiliriz.
Çam Mesiresi ile ilgili olarak halk arasında öne sürülen, dört-beş asırlık
şeklindeki sözler rivayet olmaktan öteye gitmez. Bununla beraber hemen her Türk
köyünün bir kenarında Hıdrellez kutlandığını hesap edersek, bu iddianın mantıken
gerçek olabileceğini düşünebiliriz. Ne var ki bu konuyla ilgili itimat edebildiğimiz
şifahî kültür, bizi ancak 19. yüzyılın sonlarına kadar götürebilmektedir.
Kırkağaç Çam Mesiresinin akan süreç içinde mahiyet değiştirdiğini ifade
etmiştik. Söz konusu mesirenin 1930’larla 12
İlk olarak, önceki satırlarda da başvurduğumuz 1931 Kırkağaç doğumlu Hasan
Hüseyin Özerdem’in, Anne babamdan dinleyip hatırladığıma göre Çam, iki gün
olurmuş. Bir gün erkekler bir gün kadınlar olurmuş. Lokma ve gözleme hayırlarının
yapıldığını anlattıklarını da hatırlıyorum. 1940’larda kızlar ve erkekler süslenip Çam’a
gidince, anne babalar toplu olarak, ‘Çam böyle değildi’ şeklinde söylenmişlerdi. Daha
sonra Öveçli’den gelip güneye giden yol hattında, Çam’ın üst tarafı erkeklerin alt tarafı
kadınların kullanımına tahsis edilmiş. Benim delikanlılık zamanımda, mutaassıp aileler
Çam karışık olduğu için gitmezlerdi. Çamlar arasına ip gerilirdi. Yaygı atılırdı.
Kadınlar orada otururlardı. Sonradan önünde oturmaya başladılar. Kimi mutaassıp
aileler Çam’ın en altını ve yolun altını kullanırlardı ifadeleri ile merhum Rahmi
Eken’in, erkeklere ait günlerde kadınların, kadınlara ait günlerde de erkeklerin
Çamlık’a girmesi zabıtaca yasaklanırdı tarzındaki anlatımı, 1930’lu yıllarla beraber
Kırkağaç sosyal dokusunun, Çam örneğinde görüldüğü üzere değiştiğini ortaya
koymaktadır. Bu değişimde kuşkusuz, Cumhuriyet dönemiyle birlikte medreselerin,
tekke ve zaviyelerin kapatılması, bu süreçte tarikat tarzı dinî oluşumların sosyal
hayattan tasfiye edilmesi, dönemin fikriyatı gereği daha modern hayat tarzının ikame
edilmesi çalışmaları önemli etken olmuştur. Böylece Kırkağaç Çam’ı ikinci büyük
değişimini yaşamıştır. Bundan sonraki süreçte, sivil toplumun boşalttığı alanı, belediye
başta olmak üzere resmî kurumlar dolduracaktır. Nitekim merhum Rahmi Eken,
Çamlık’ın Soma’dan Kırkağaç Belediye’sine geçmesinden sonra,
birlikte yeni bir formata inkılâp ettiğini
görüyoruz. Bu format inkılâbının sebebini belirtmeden önce, Çam Mesiresine yönelik
mezkûr yıllardan öncesi için ittifakla zikredilen ve sosyal doku ile alakalı olan bazı
mühim özelliklere dair alıntılar yapacağız;
11
Evran –Satı, Geçmişten Günümüze Kırkağaç, s. 45. Evran ve Satı, Orta Asya’daki yaşam ve
inançlarının izleri derken, esasen Hıdrellez’e atıfta bulunmaktadırlar.
12
Evran –Satı da, 1930’larla değişimin başladığını yazarlar. Bkz. Evran –Satı, Geçmişten Günümüze
Kırkağaç, s. 44.
13
1999-2009 yılları arasında İl Genel Meclisi Üyeliği yapmış olan Öveçli köylü Ahmet Ok, Çamlığın
1942 yılında Kırkağaç’a geçtiğini ifade etmiştir.
13
zaman içinde orman
içinde yollar açıldığını, su ve elektrik şebekesi tesis edildiğini, havuzlar ve gazinolar
yaptırılarak halkın istifade edebileceği bir hale getirildiğini aktarmaktadır. Bu bilgileri
doğrular nitelikte, 1936 doğumlu Erdoğan Aytan, çocukluk günlerinden hatırladığı
kadarıyla Çam’a gelen insan çok azdı. Günübirlik gelinirdi. Kalınacak yerin etrafı
çevrilirdi. Çadırlar yoktu. Herhangi bir faaliyet yoktu. Yalnız 5-10 tane bisikletin kiraya

verildiğini anımsıyorum. Hayır yapıldığını hatırlamıyorum. Sadece piknik şeklinde
yeme içme yapılırdı. Su ve tuvalet hizmeti bulunmuyordu. 14
Resmiyetten uzaktı. Bir nevi
toplu piknik mevsimiydi. 1940’lı yılların sonlarına doğru Çam hareketlenmeye başladı.
İtfaiye su getirirdi. Babaeskili Dünya Şampiyonu pehlivanın da katıldığı pehlivan
güreşleri gerçekleştirildi. Özerdem de yaklaşık aynı yıllar için, Yağlı güreş yapıldı.
İlkokuldayken Gönenli Kara Hüseyin geldi. Tekirdağlı Hüseyin ile güreşti. Senelerce
devam etti. Cemiyetlere gelir sağlıyordu. Jandarmadan yardım alınıyordu. Bilet
kesiliyordu bilgilerini aktarır. Bu bilgi aynı zamanda, Çam’ın şenlendirilmesinde sivil
toplum ve kamu kurumlarının işbirliğine bir misal teşkil etmektedir.
Çam’a katılımı arttırmak amacıyla, 1940’lı yıllarda ve sonrasında İzmir
Basmane İstasyonundan özel bir tren (Avizo) kaldırıldığını, bu trenin Çam’a özel olmak
üzere Çam hizasında oluşturulan geçici bir istasyonda durduğunu görüşme yaptığımız
vatandaşlar belirtmişlerdir. Bu trenin yolcularının bando ve oyunlar eşliğinde resmî
zevat tarafından karşılandığını aktaran vatandaşlar, belediyenin gelen misafirleri Çam’a
nakletmek için araziye bir yol açtığını, bu yolun da hâlâ İzmir Yolu olarak bilindiğini
15
söylemişlerdir.
1950’den sonra Çam’da, tiyatro denilen büyük çadırlar görülmeye başlanmıştır.
1940 doğumlu olan İlyaslarlı İzzeddin Akhisar, gençliğimde Çam sarhoş yatağıydı.
Çadır içlerinde köçekler oynatırlardı. İki tane olan o büyük çadırlara tiyatro denirdi.
Onlar panayır panayır gezen pavyonculardı. Kasnak atılırdı, sigara alınırdı. Bul kupayı
al parayı oynatırlardı. Bu yüzden aileler gitmezlerdi ifadeleri, Çam’ın 1950’lerle
beraber başlayan ve uzun yıllar devam eden yeni yüzüne işaret etmektedir. Aynı şekilde
Özerdem de, gençliğinde tiyatroların serbest olduğunu, son 15-20 yıl içinde kalktığını
ifade etmektedir. Bu tiyatrolarla ilgili olarak Erdoğan Aytan, Çam’da tiyatro vardı.
Çam’da içki yasaklandı. Davullar zurnalar rezillik olurdu. Bu yönden iyi oldu
demektedir. Çam’ın büründüğü bu yeni yüz,
14 Rahmi Eken, 1950’lerde Çam’daki su sıkıntısının giderildiğini belirtir. Özerdem, Belediye Başkanı
Nazım Paksoy döneminde (1950-1954), Çam’ın dışına Keçili derenin kenarlarına 3-4 tane tuvalet
yaptırıldığı bilgisini verir.
16
bazı ailelerin Çam’dan uzaklaşmasına
sebep olmuştur. Gerçekten bugün hâlâ, mazisinde görülen söz konusu uygulamalar
dolayısıyla, Kırkağaç’ın belli bir kesiminde Çam’a karşı olan soğuk tavır devam
etmektedir. Bu durumu, Kırkağaç Yurt Sesi Gazetesi sahibi Erdem Altaşlı, halk
arasında söylenen, Hacı oldu, Çam’a gitmez sözü ile gayet açık bir şekilde
aktarmaktadır. Bunun yanı sıra bir tekerleme olarak nakledilen, Çam yolları çamur
oldu, Gözlemeler hamur oldu, Koca karılar gâvur oldu (Evran-Satı, 2000: 45) söyleyişi
dikkate değerdir. Evran ve Satı, bu maninin hemen her dönem Çam’da yağan
yağmurlardan sonra söylendiğini belirtir. Bu yağmurlarla ilgili olarak pek çok
Kırkağaçlı tarafından sık sık dile getirilen, pislikleri yıkamak için illa sağanak yağmur
15 Özerdem, İzmir trenini Belediye Başkanı Celal İçöz’ün (1923-1938) başlattığını söylemektedir. İzmir
treninden, Evran-Satı ve Besim Alparslan da eserlerinde bahsetmektedirler.
16 Çiftlik Köylü Mehmet Dürmüş, çocukluğumda çama hiç gitmedim. Bir kere oraya süt götürmeye
gittim. Kırkağaç halkı öküz arabasını, beygir arabasını koşar, çoluk çocuk çama giderlerdi. Orada
gözleme vs. yapıp birbirlerine ikram ederlerdi. Günübirlikti. 1950’den sonra çadırlar kuruldu, pislikler
başladı ifadelerini kullanmaktadır.

yağardı. Hatta sadece Çam alanına yağardı. Çam hemen dağılırdı sözleri Çam’ın bir
dönemine olan tepkiyi göstermektedir. 17
Çam’da ağaçlar arasına ip gererek etrafını örtülerle kapatma uygulaması,
muhtemelen kadın - erkek şeklindeki uygulamanın kaldırılmasından sonra, ailelerin
geliştirdiği sütre amaçlı bir pratikti.
18
Bu pratik, derli toplu çadırların tercih edilmeye
başlanmasıyla azalsa da günümüzde kullanılmaya devam etmektedir. Bu konuda
sıhhiyeci Mustafa Melam, eskiden çadır kurmazlardı. Ben şeker çuvalından çadır
yaptım. Benden görerek çoğaldı. ‘Sıhhiyeci çadır yapmış’ lafı türedi. Sonra ben daha iyi
çadır yaptım. Hanımla 10-15 gün kalırdık. ‘Sıhhiyeci yine çadırını kurdu’ derlerdi.
Hazır çadırlar hevesi arttırdı. Bu ifadelerinde Mustafa Melam, Çam’da çadır âdetini
kendisinin başlattığını iddia etmektedir. Bu iddiayı sorduğumuz Hasan Hüseyin
Özerdem ve Erdoğan Aytan, tam olarak bilmemekle beraber doğru olabileceğini ifade
etmişlerdir. Kırkağaç Çam Mesiresinde, sınaî çadırlaşmanın başlaması ise Özerdem’in
zikrine göre, 1964-65’te kurulan İzcilik Binası’nın halka çadır kiralamaya başlaması,
askeriyenin çadır temin etmesi ve subay ailelerine Çam’ın üst kısmında çadırlar
kurulması ile gerçekleşmiştir. Bundan sonra 1970’i takip eden yıllardan bugüne kadar
artarak devam etmiş ve bugünkü manzarasına ulaşmıştır.
Tarihî her konuda olduğu gibi Kırkağaç Çam Mesiresinin tarihlendirilmesinde
de yazılı ve görsel kaynaklar esas öneme sahiptir. Bununla beraber elimizde bu yönden
yeterli belge bulunmamaktadır. Kırkağaç’ta çıkan ilk gazete olan ‘Kalender’ (1908) ve
sonrasında çıkan ‘Feryad’ gazetelerine (Evran-Satı, 2000: 29), Millî Kütüphaneler,
Beyazıt Kütüphanesi ve Millet Kütüphanesi gibi Osmanlı Alfabesi ile çıkan gazete
koleksiyonlarına sahip olan kütüphanelerde tesadüf edilememiştir. Bu gazetelerin bir
nüshasına dahi ulaşmak, Kırkağaç tarih ve kültürü için büyük hizmet olacaktır. Özel
koleksiyonlarda yahut şahsımızın ulaşamadığı kütüphanelerde olması muhtemeldir.
Kırkağaç Çam Mesiresine dair bilgi bulabileceğimiz eserlerden biri de,
yukarıdaki satırlarda bahsedilen Tireli Hüseyin Kâmil beyin hatıralarıdır. 1896’da
Kırkağaç’a gelen ve yirmi yedi ay Kırkağaç’ta görev yapan Hâkim H. Kâmil bey,
hatıralarında Kırkağaç günlerinden de bahsetmiştir. Söz konusu bahislerde,
Kırkağaç’tan Sultan Abdülhamit’in sarayına haftada iki sandık kavun gittiği, Kırkağaç
ovasında üzüm, tütün ve zeytin yetiştirildiği, konak ve köşklerin olduğu şeklinde ayrıntı
sayılabilecek bilgileri veren H. Kâmil bey Çam’dan ise hiç bahsetmemektedir. Onun bu
bahsetmeyişi, o zaman için bir Çam Mesiresinin olmadığı anlamına gelmez. Bununla
beraber söz konusu etkinliğin, Kırkağaç sosyal hayatında günümüzdeki kadar etkin
olmadığı manasına gelebilir. Nitekim Çam’ın, yazımızda takdim etmeye çalıştığımız o
günlerdeki (1896–1897) yapısı göz önüne alındığında, Anadolu’nun başka beldelerinde
de tesadüf edilebilecek niteliğinden ötürü, dışarıdan gelen hâkim H. Kâmil beyin
dikkatini çekmemiş olması muhtemeldir.
Kırkağaç Çam’ı ile ilgili olarak elimizde bulunan bir materyal çeşidi de
fotoğraflardır. Bu fotoğraflara mevcut Belediye Başkanı Sayın Yaşar İsmail Gedüz’ün
ilgileri sonucu belediye bünyesinde ulaştık. Söz konusu eski Kırkağaç fotoğrafları
içinde, Çam’da çekilmiş olan birinin arkasına ‘Mayıs 1935’ tarihi düşülmüştü. Bu
17
Mustafa Melam, tiyatro ve alkol gibi durumlar dolayısıyla muhafazakâr ailelerde Çam’a gitmeme
eğilimi görüldüğünü aktarmaktadır.
18
Nitekim 1957 Kayadibi doğumlu Hüseyin Karadeniz bu konuda, Çam’a gidildiği zaman hanımlar bir
gökyüzünü görürdü. Çadır önünde oturmak yoktu. Kırkağaç insanı mutaassıptır demektedir.

fotoğraf ve diğerleri, Çam Mesiresinin, yazımızda tahlil ettiğimiz 1930’lardaki
değişimini yansıtmaktadır. 19
Kırkağaç Çam Mesiresine dair bilgi bulunabilecek bir eser de, 1930 yılında
Manisa Valiliği tarafından bastırılmış olan, Manisa ve ilçeleri tanıtım kitabıdır. Bu
kitaba Kırkağaç Kaymakamı Sayın Ali Sırmalı’nın ilgileri ile ulaştık. Ancak söz konusu
kitabın gerek Kırkağaç gerekse Soma başlıklarında, Çam etkinliği ile ilgili herhangi bir
bahis yer almamıştır. Kanaatimizce yine bunun sebebi, Kırkağaç’ta halk tarafından icra
edilmekte olan mevzu bahis mesirenin, Manisa’nın sair yerlerindeki Hıdrellezler yahut
hafta sonu kır etkinliklerinden herhangi biri gibi telakki edilmiş olmasıdır. Bu meyanda
Osmanlı harfli matbuat yıllarında, Manisa’da çıkan gazetelerde de Kırkağaç Çam
Mesiresinin söz konusu edilmesi düşük bir ihtimal olarak görülmektedir. Nitekim
tarafımızdan görülen 1341/1925 tarihli iki adet ‘Manisa’ isimli gazetede ve 1926 tarihli
bir adet ‘Manisa Yeni Yurt’ isimli gazete nüshasında konumuzla ilgili bir habere
tesadüf edilmemiştir.
Kırkağaç Çam Mesiresi ile ilgili olarak Kırkağaç yerel basınında ulaşabildiğimiz
en erken kayıt, 3 Ekim 1956 tarihli, 200. sayılı Kırkağaç Postası gazetesinde 20
almaktadır. Bu gazetenin ondan fazla sayısı Kırkağaç Belediyesi eski başkanlarından
Sayın Rıza Kayadipli (1999–2009) tarafından muhafaza edilmiş ve teksir edilerek
Kırkağaç Belediyesi Yazı İşleri Müdürlüğüne teslim edilmiştir. Bu sayede eriştiğimiz
gazetenin 200. sayısında, Belediye Meclis kararı sonucu, Çam Mesiresi ile birlikte
yapılan hayvan panayırının Çam’dan ayrılarak ekim ayında yapılmasına dair haber yer
almıştır.
Kırkağaç Çam Mesiresi ve Kırkağaç’la ilgili olarak, son yarım asrın düzenli ve
belgeli şekilde takip edilebilmesi ise ‘Yurt Sesi’ gazetesi sayesinde mümkün
olmaktadır. 1960 yılında Mehmet Kamoy tarafından yayın hayatına başlayan gazete,
günümüzde Erdem Altaşlı’nın sahipliğinde yoluna devam etmektedir. Bu gazete ile
ilgili olarak anılması gereken en önemli husus ise şüphesiz, söz konusu gazetenin
hemen bütün sayılarının yıl yıl ciltlenerek muhafaza edilmiş olmasıdır. Bu sayede
Kırkağaç’ın yarım asra uzanan tarihi aydınlanmakta ve ilgililerin hizmetine
sunulmaktadır. Bununla beraber söz konusu ciltlerin bugüne kadar fotoğraflama ya da
başka bir usulle teknolojik muhafaza ortamına taşınmamış olması, olası bir yangın
sonucu yok olmakla karşı karşıya bulunması, Kırkağaç tarih ve kültürü için muhtemel
büyük bir kaybın işaretçisi olmaktadır. Bu münasebetle ilgililerin ve yetkililerin, gazete
sahibi ile temasa geçerek ‘şehir hafızası’na sahip çıkmaları acil, mühim bir hizmet
olacaktır.
1960’tan sonra takip edilebilen Yurt Sesi gazetenin nüshalarında, her Nisan ve
Mayıs ayı, Çam haberlerine konu olmaktadır. Söz konusu haberlerde, görsel yetersizlik
aşikârdır. Haber içerikleri ise yaklaşmakta olan Çam Mesiresinden haber vermekte,
hazırlıkların yapıldığı ifade edilmekte, bu yıl daha bir coşkuyla yaşanacağı, herhangi bir
resmî merci belirtilmeden kaydedilmektedir. Bunun yanı sıra, Çam etkinliğinin devam
ettiği, nihayetlendiği, yaşanan asayiş ve zabıta vakaları nakledilmektedir. 21
Mesela 4
Nisan 1961 günü çıkan bir haberde, kaymakamın düzenleme çalışmalarına nezaret ettiği
19
Yazımızın sonundaki Ekler kısmında fotoğraflar görülebilir.
20
Rıza Yasav tarafından ilk sayısı 5 Temmuz 1955’te çıkarılan bu gazete, daha sonraki yıllarda yayın
hayatına Şimşek adıyla Soma’da devam etmiştir. Bkz., Evran –Satı, Geçmişten Günümüze Kırkağaç, s.
29.
21
Yazımızın Ekler kısmında, bazı haberlerle ilgili görseller bulunmaktadır.
yer

yazmaktadır. 1961 yılı mesiresi için, sekiz sayı üst üste, ‘hiçbir yerde emsali
bulunmayan’ atfı ile ‘başlayacaktır’ ilanı yer almış ve yine aynı yıl katılımı arttırmak
amacıyla, ‘Çamlık Mesiresinin ilan ve reklâmları dağıtılmaya başlandı’ haberi
verilmiştir. 2 Mayıs 1961 tarihinde, ‘Çam İzmir Treni Saat Tarifesi’ verilmiştir. 1961
yılı Çam Mesiresine Vali bey teşrif etmiştir. Aynı yıl, ‘Çamlıktaki Hadiseler’ başlığı
altında 3 polisiye olaya ve zabıta haberlerine yer verilmiştir. 9 Mayıs 1967 tarihli bir
haberde geçen, ‘Çam Mesiresinde bir çadırda kumar oynarken suçüstü yakalandılar’
bilgisi, Çam Mesiresinin yazımızda anlattığımız değişimlerine ve evrelerine bir örnek
olmaktadır. Mesirenin cazibesini ve coşkusunu arttırmak amacıyla, 1966’da
Demirci’den, 1967’de Savaştepe ve Manisa’dan folklor ekipleri getirilmiştir. Yine
1967’de Manisa Tümen Bandosu halka konser vermiştir. Aynı şekilde 1930’lardan
başlamak üzere Kırkağaç’ta oluşturulan bando pek çok yıl Çam’da konserler
vermiştir. 22 Haberlerde, Sarıkız’a ya da Hıdrelleze dair bir atıf bulunmamaktadır. Zira
geçen zaman içinde, birbirleriyle bağlantılı olan her iki motiften biri önemini yitirmiş,
diğeri unutulmuştur. 23
Sonuç
Kırkağaç Çam Mesiresi, şifahî kültüre göre 19. asrın sonlarına tarihlenir. Rahmi
Eken’in ifadelerinde geçen, Çam’a Rumların katılması, Cuma tatili ifadesi, günümüzde
80’li yaşlarında olan insanların ana-baba ve daha büyüklerinden yaptığı nakiller,
kolaylıkla bu görüşü savunmamızı sağlar. Daha da ötesi, bu nevi toplumsal hareketler
birden bire başlamazlar. Maziden gelişip büyüyerek intikal ederler. Bu münasebetle
Kırkağaç Çam Mesiresi daha eskiye bağlanır. Kanaatimizce Kırkağaç Çam Mesiresi,
kuvvetle muhtemel asırlar önce bir Hıdrellez kutlaması olarak başlamıştır. Uzun süre
böyle devam eden mesire, Kırkağaç medrese kültürünün ve 19. asrın ikinci yarısından
itibaren şehirde teşekkül eden ve Çam’da öncülüğü ele alan tarikatların etkisi ile
Hıdrelleze dair bazı inanışlardan sıyrılarak daha dinî bir hüviyet kazanmıştır. Bu durum
1930’lara kadar sürmüş, bu dönemde gerçekleştirilen laik uygulamalar ve tarikatların
tasfiyesi, Çam Mesiresinin yeniden mahiyet değiştirmesini netice vermiştir. Devam
eden yıllarda, resmî kurumların daha çok müdahil olmaya başladığı ve alt yapı
sorunlarını çözmeye çalıştığı görülür. Bunun yanı sıra, mesirenin şenlendirilmesi
amacıyla şehir içinden ve dışından değişik organizasyonların etkinliklere dâhil edilmesi,
Çam’ın yeni bir yüze bürünmesine sebep olmuştur. Bu yeni yüz, toplumun önemli bir
kısmını Çam’dan uzaklaştırmıştır. Bu evrenin önemli bir sonucu, Sarıkız örfî-dinî
motifinin de unutulması olmuştur. Son çeyrek asra girildiğinde ise, halkta makes
bulmayan ve yadsınan söz konusu faaliyetlerin ve o Çam manzarasının ortadan
kalkması, mesirede son süreci başlatmıştır. Günümüzde hemen her kesimin katıldığı
Çam Mesiresi, özellikle son 30 yılda hazır çadırların devreye girmesi sonucu hâsıl olan
câzibe ile büyük bir katılım ivmesi kazanmıştır. Bu yönüyle Kırkağaç Çam Mesiresi,
22 Özerdem, Belediye Başkanı Celal İçöz (1923-1938) tarafından tam tekmil bir bandonun kurulduğunu
ifade etmektedir. Aynı şekilde Rahmi Eken, 18 parçadan müteşekkil belediye bandosu kurulmuştur
bilgisini verir. Evran-Satı, 1925 yılından itibaren Türk Ocağı Bando takımının var olduğunu ve çevre
beldeler ile İzmir 9 Eylül kutlamalarına gittiklerini yazmaktadırlar. Bkz., Evran-Satı, Geçmişten
Günümüze Kırkağaç, s. 30.
23 Bununla beraber Selçuk Satı, telefonla yaptığımız görüşmede, 1940’larda Sarıkız’ın başında dua
edildiğini ve lokma dağıtıldığını ifade etmiştir. Bunun yanı sıra müşahhas bir örnek olmak üzere Rıza
Kayadipli, 2006 yılında 100 yaşınayken ölen babaannesinin, Çam Mesiresine Sarıkız’ı ziyaret ederek
başladığını belirtmektedir.

mevzuumuzu tasrih etmek amacıyla kıyaslayacak olursak, gerek Toroslar Yörük
Şenliklerinden gerekse Kuzey Anadolu Yayla Şenliklerinden daha hacimli bir halk
hareketi özelliği göstermektedir.

Kaynaklar
Ali Cevad Bey, Memâlik-i Osmaniye’nin Tarih ve Coğrafya Lügati, İstanbul, 1314.
Alparslan, Besim, Dünden Bugüne Kırkağaç, İstanbul, 2001.
Artun, Erman, ‘Türk Halk Kültüründe Hıdrellez’, http://turkoloji.cu.edu.tr/
HALKBILIM/turk_halk_kulturunde _hidrellez.pdf
Ertur, Esat K., Tamu Yelleri, Ankara, 1994.
Evran, Ümit – Satı, M. Selçuk, Geçmişten Günümüze Kırkağaç, İzmir, 2000.
Metin, Celal, ‘Sözlü Tarih ve Türkiye’deki Gelişimi’, Türk Kültürü, S. 469, (Mayıs
2002), s. 288-298.
Sözlü Tarih Kaynakları
Mustafa Melam, 1926 doğumlu, 27 ve 29 Haziran 2012 tarihlerinde görüşülmüştür.
Hasan Hüseyin Özerdem, 1931 doğumlu, 05 Temmuz 2012 tarihinde görüşülmüştür.
Erdoğan Aytan, 1936 doğumlu, 03 Temmuz tarihinde görüşülmüştür.
Mehmet Dürmüş, 1927 doğumlu, 29 Haziran tarihinde görüşülmüştür.
İzzeddin Akhisar, 1940 doğumlu, 29 Haziran tarihinde görüşülmüştür.
Rıza Kayadipli, 1956 doğumlu, 04 Temmuz tarihinde görüşülmüştür.
Ahmet Ok, 04 Temmuz tarihinde görüşülmüştür.
Azmi Cusuntaş, 1946 doğumlu, 14 Temmuz 2012 tarihinde görüşülmüştür.
Hüseyin Karadeniz, 1957 doğumlu, 29 Haziran tarihinde görüşülmüştür.
Erdem Altaşlı, 1970 doğumlu, Temmuz 2012’nin muhtelif günlerinde görüşülmüştür.
Ömer Bilir, 1973 doğumlu, 29 Haziran tarihinde görüşülmüştür.

Ekler
Çam, Mayıs 1935
Çam, 1930’lu yıllar

Çam, 1930’lu yıllar
Çam, 1930’lu yıllar

Çam, 1930’lu yıllar
Çam, 1930’lu yıllar

Çam’da Süleyman Demirel ve eşi, 17 Eylül 1967
Kırkağaç Postası Gazetesi, 03 Ekim 1956

Kırkağaç’ta Yurt Sesi Gazetesi, 18 Nisan 1961
Kırkağaç’ta Yurt Sesi Gazetesi, 02 Mayıs 1961

Kırkağaç’ta Yurt Sesi Gazetesi, 09 Mayıs 1967
Kırkağaç’ta Yurt Sesi Gazetesi, 1963

Kırkağaç’ta Yurt Sesi Gazetesi, 1964
Kırkağaç’ta Yurt Sesi Gazetesi, 08 Mayıs 1964

Çam 2012
Çam 2012