Kur'an'ı Anlayarak Okumak. - Fırat Üniversitesi

KUR’ANI ANLAYARAK OKUMAK
Prof.Dr. Mehmet SOYSALDI *
Kur’an inananlara doğru yolu göstermek için Yüce Allah tarafından Cibril vasıtasıyla Hz.
Muhammed (sav)’e indirilen en son vahiydir. Bilindiği üzere Kur’an’ın ilk emri, “Yaratan Rabbinin
adıyla oku.”dur. (Alak, 96/2) Dolayısıyla Kur’an, her seviyedeki insanın okuması gereken bir kitaptır.
Birçok insan, Kur'an’ı manasını bilmeden ibadet neşvesi ile okur. İşte bu yazımızda Kur’an’ı okumak
ve anlamanın önemi üzerinde durup asr-ı saadetten günümüze kadar Kur’an’ın nasıl okunduğu
hususuna açıklık getirmek istiyoruz.
Kur’an Okumanın Fazileti
Allah kelamı olan Kur’an-ı Kerim’in Müslümanlar nezdinde çok büyük bir değeri vardır. Çünkü o
inananlara hidayet kaynağı olarak indirilmiştir. 1 Kur’an-ı Kerim’i okumak, Allah katında ecir ve
sevabı çok yüksek olan bir ibadettir. Nitekim Hz. Peygamber (sav) bu hususu hadislerinde şu şekilde
beyan etmektedir: “Ümmetimin ibadetinin en faziletlisi Kur’an okuma ibadetidir.” 2 “Bir kimsenin
Allah’ın Kitabından bir harf okuması bir hasenedir. Hasene de on misli sevap (mükafaat)la karşılanır.
Ben size (Elif-Lam-Mim) bir harftir demiyorum. Belki “Elif” (başlı başına) bir harf, “Lam” da bir harf,
“Mim” de bir harftir.” 3 “Kur’an okuyunuz, zira Kur’an, kendisini okuyanlara kıyamet gününde şefaatçi
olarak gelir.” (Müslim, Müsafirun, 252)
Yukarıda zikrettiğimiz hadislerde açıkça görüldüğü gibi Hz.Peygamber, okunan Kur’an’ın her
harfine karşılık on sevap verileceğini, okuyanlar için Kur’an’ın dünyada huzur kaynağı, ahirette de
şefaatçi olacağını bildirmiştir.
Hz.Peygamber’in Kur’an’ın okunmasıyla ilgili emir ve teşvikleri sebebiyle, Sahabe-i Kiram ve
onları takip eden Müslümanlar, Kur’an okumayı ve onunla meşgul olmayı daima ön plânda
tutmuşlardır.
Bizler de Kur’an okumaya gece ve gündüz devam etmeliyiz, Kur’an’ı elden ve dilden hiç
bırakmamalıyız. İşte o zaman göğüsler açılıp ferahlanır, kalpler nurlanır ve O’nunla, inanan her nefis
şifa bulur. Nitekim Yüce Allah “Ey İnsanlar! Size Rabbinizden bir öğüt, gönüllerinizdekine bir şifa,
müminler için bir hidayet ve rahmet gelmiştir” (Yunus, 10/57) buyurmaktadır.
Kur’an’ı Anlamanın Önemi
Kur’an’ı okumanın sevabı, O’nun manasını anlamaya çalışarak daha çok kazanılır. Elbetteki O’nun
manasını anlamadan içtenlikle okumanın da sevabı vardır. Ancak Kur’an’ı ağır ağır yüce ve ince
manalarını anlamaya çalışarak okumak daha faziletli bir ibadettir.
Kişinin gerçek mutluluğa ulaşması, içerisinde insanlık için bütün saâdet ilkelerini içeren Kur’an-ı
Kerim’in hikmet dolu prensiplerini uygulaması ve onun gösterdiği yola yönelmesiyle gerçekleşebilir.
Pek açıktır ki, bu hikmetli prensiplerin ruhuna uygun olarak davranabilmek de, Kur’an’ın derinlemesine
düşünülmesi ve anlaşılmasıyla mümkündür. Zira Kur’an’ı anlamaya çalışmak ve üzerinde
düşünmek Yüce Allah tarafından istenen bir husustur. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmaktadır:
“Biz onu, anlayasınız diye, Arapça bir Kur’an olarak indirdik.” (Yusuf, 12/2)
“Biz, düşünüp anlamanız için onu Arapça bir Kur’an yaptık.” (Zuhruf, 43/3)
“Allah size ayetleri, düşünesiniz diye böylece açıklar.” (Nur, 24/61)
Yukarıda zikrettiğimiz ayetlerde görüldüğü gibi Yüce Allah, bizlerden Kur’an’ın ayetlerini
düşünmemizi ve anlamamızı istemektedir. Bazı ayetlerde de;
“Onlar Kur’an’ı düşünmüyorlar mı? Yoksa kalpleri kilitli mi?” (Muhammed, 47/24)
“Onlar bu sözü (Kur’an’ı) hiç düşünmediler mi? Yoksa kendilerine, daha önce atalarına gelmeyen
bir şey mi geldi?” (Mü’minûn, 23/68)
*
Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Öğretim Üyesi. msoysaldi@hotmail.com
1
Bakara, 2/2.
2
Celalüddin es-Suyûtî, Camiu’s-Sağir, Kahire 1954, I, 50; el-İtkan fi Ulumi’l-Kur’an, Beyrut 1973, I, 104; el-Hindî
Alauddin, Kenzu’l-Ummal, Beyrut 1985, I, 526; İbnü’l-Cezerî, en-Neşru fi Kıraati’l-Aşr, I, 3-4.
3
Tirmizî, Fedâilü’l-Kur’an, 16. Bu konudaki başka hadisler için bkz., Darimî, Sünen, Beyrut trs, II, 429; Tirmizî, Fedâil, 2

“...Bu adamlara ne oluyor ki, bir türlü laf anlamıyorlar” (Nisâ, 4/78) buyurarak, Kur’an’ı
düşünmeyenleri yermektedir.
Hz.Peygamber de, Kur’an-ı Kerim’in manasının anlaşılmasının lüzum ve önemini belirtmekte,
kurtuluşun ancak, onu doğru anlayıp, prensiplerini uygulamakla gerçekleşebileceğini açıklamakta, bu
yüce Kitabı, üzerinde düşünmeden okuyup geçmenin hatalı bir davranış olduğunu vurgulamakta ve
şöyle buyurmaktadır: “Sizin en hayırlınız, Kur’an’ı öğrenen ve öğreteninizdir” (Buhârî, Fadâil, 21)
Bu hadisinde Hz.Peygamber, öğrenip öğretmekten maksadın, Kur’an’ın hem okunuşunun, hem de
manasının öğrenilmesi olduğunu ifade etmektedir. Zira anlamadan, körü körüne bir şeyi ezberlemek,
tam ve kâmil manada onu öğrenmek demek değildir. Yalnız Kur’an’ı yüzünden okumakla yetinmek,
onun mana ve hükümlerini anlamaya çalışmamak doğru bir davranış olamaz. Asıl istenen, ilâhî
kelâmın manasını anlamaya çalışmak ve Allah’ın mesajından haberdar olmaktır. 4 Hatta
Hz.Peygamber, göklerin ve yerin akıllara durgunluk veren hakikatlerinden söz ederek, “Göklerin ve
yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelip gidişinde akıl sahipleri için gerçekten açık
ibretler vardır.” (Âl-i İmrân, 3/190) ayeti üzerinde düşünmeyenleri yermektedir. Rasulullah, bu ayeti
okuyup da akıl yormayanların, onu okumuş bile olmayacaklarını bildirerek şöyle buyurmuştur: “Bu
ayeti okuyup da manası üzerinde düşünmeyen basiretsizlere yazıklar olsun.” 5
Demek ki önemli olan, Kur’an’ı sadece yüzünden okuyup geçmek değil, aksine, onun hedef
gösterdiği hususları incelemek, plânlı hareket etmek ve Allah’ın bunca nimetlerinden yararlanmak ve
bütün insanlığın da yararlanmasında rol oynamaktır. 6
Ebu Sâid el-Hudrî (r.a), Rasulullah (sav)’in şöyle buyurduğunu işitmiştir: “İçinizden öyle gruplar
türeyecektir ki, siz, onların namazları yanında namazlarınızı, oruçları yanında oruçlarınızı, amelleri
(iyi işleri) yanında amellerinizi basit ve küçük göreceksiniz. Onlar, Kur’an da okuyacaklardır. Fakat
Kur’an’ın feyzi onların boğazlarını geçmeyecektir. Onlar okun yaydan çıktığı gibi dinden
çıkacaklardır...” 7 Bu hadisten anlaşıldığına göre, Kur’an’ı yalnız diliyle okuyup da, üzerinde
düşünmeyen, manasını anlamayanlar, ondan gereği gibi yararlanamayacak, onun esprisini kavrayıp
kalp ve ruhlarına yerleştiremeyeceklerdir. 8
Enes b. Mâlik (r.a)’den rivayet edildiğine göre, Ebû Musa (r.a), Hz.Peygamber (sav)’in şöyle
buyurduğunu nakletmektedir: “Kur’an okuyan, gereğini olduğu gibi uygulayan mümin, kokusu hoş,
tadı güzel turunç meyvesi gibidir. Kur’an okumayan, fakat gereğini uygulayan mümin, tadı güzel olan
fakat kokusu olmayan hurmaya benzer. Kur’an okuyan, fakat gereğini uygulamayan münafık, kokusu
hoş, tadı acı olan fesleğen gibidir. Kur’an okumayan münafık ise, tadı da kokusu da acı ve kötü olan
Ebû Cehil karpuzuna benzer.” (Buhârî, Fadâil, 35; Müslim, Müsafirîn, 243) Hz.Peygamber bu hadisi ile,
Kur’an okumanın iyi ve müspet bir faaliyet olduğunu, onun hükümlerini uygulamanın yararları
bulunduğunu belirtmekte, bunların mutlaka samimiyetle yapılmasının gereğine dikkat çekmektedir.
Onun prensiplerinin tatbik edilebilmesi için de mutlaka, içerdiği hususların doğru olarak anlaşılması
icap eder. Bu da, Kur’an dilinin ve onun anlaşılmasına yardımcı olan ilimlerin iyi bilinmesi ile
gerçekleşebilir. İşte o zaman insan, içi dışı bir, dengeli bir varlık hâline gelebilir.
Hz.Peygamber’in Kur’an’ı Okuyuş Tarzı
Hz.Muhammed (sav) biz müminlere her konuda oluğu gibi Kur’anı okuma ve anlama konusunda
da en güzel örnektir. Nitekim Yüce Allah, Müzzemmil suresinde “Kur’an’ı ağır ağır oku.” (Müzzemmil,
73/4) buyurmaktadır. Bu ayette geçen tertil, Arap dilinde; bir şeyi güzel dizmek ve tertiplemek;
kusursuz olarak, açık, seçik ve hakkını vererek beyan etmek; bir metni okurken, yavaş yavaş, acele
etmeden, tane tane ve her harfin tilavetinin, hakkını vererek okumak demektir.” 9
Kıraat ilminde ise tertil; Kur’an’ı yavaş yavaş, acele etmeden, harf ve harekeleri, dizilmiş inci
taneleri gibi net bir şekilde telaffuz ederek; ayetteki mana ve hikmeti düşünerek ağır ağır okumak
demektir. 10
4
Aynî, Bedrüddin Muhammed, Umdetü’l-Kârî, Beyrut trs., XX,43.
5
Gazâlî, İhyâu Ulumi’d-Din, Kahire 1968, IV, 146, 527; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azîm, Mısır 1953, I, 440.
6
Taberî, Câmiu’l-Beyân, Mısır 1954, IV, 209; Akseki, Ahmed Hamdi, İslâm, İst. trs, s. 327.
7
Buhârî, Fadâil, 35; Müslim, Zekat, 142, 154; Mâlik b.Enes, el-Muvatta, Kur’an, 4.
8
Kastallânî, İrşadü’s-Sârî, Mısır 1889, VII, 477; Miras, Kamil, Sahihi Buhârî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Terc., İst. 1947,
XI, 286.
9
Rağıb el-Isfehânî, Müfredat, s, 341; İbn Manzur, Lisanu'l-Arab, RTL mad.
10
Kurtubî, el-Câmi Li Ahkâmi’l-Kur’an, I,17; İbnü’l-Esîr, en-Nihaye, RTL mad.
2

Mü’minlerin annesi Ümmü Seleme’ye: “Rasulullah’ın Kur’an’ı kıraatı nasıldı?” diye
sorulduğunda; Rasulullah’ın kıraatının manaya yönelik bir okuma tarzı olduğunu açıklamış ve bu
açıklamasında O, Fatiha suresini örnek vererek: “Allah’ın Resulü Fatiha suresini okurken
“elhamdülillahi rabbi’l-âlemin” der dururdu, “er-Rahmanirrahim” der dururdu, “Maliki yevmi’d-
Din” der dururdu. Onu dinleyenler bildiler ki, Allah Resulü, harf harf Kur’an’ı tefsir ediyordu,” 11
demiştir.
Ayrıca Peygamber Efendimiz (sav), Kur’an okurken, âdeta onunla sıkı bir ilişki hâlinde bulunduğu
ifade edilmiştir. Hz.Peygamber, Kur’an okurken, rahmet ayetine geldiği zaman durup Allah’tan
rahmet diliyor, azap içeren bir ayet okuduğunda da o azaptan Allah’a sığınıyor ve dua ediyordu. 12
Âlimler, Peygamber (sav)’in bu tarz okuyuşunu ve bu konudaki tavsiyelerini göz önünde
bulundurarak, Kur’an’ı okurken bu şekilde davranmanın sünnet olduğunu söylemişlerdir. 13
Meselâ, bu hususta ez-Zerkeşî şöyle demektedir: “Dil, Kur’an’ın lafızlarını okurken, kalp de
manasını tefekkürle meşgul olmalı ve her ayetin manası bilinerek okunmalıdır. Manası bilinmeden ve
anlaşılmadan ayet terk edilip gidilmemelidir. Kur’an okunurken rahmet ayetine rastlayınca kalp
sevinçle dolmalı, rahmetini daim etmesi için Allah’a dua edilmeli; azap ayetine rastlayınca, ayet
kâfirler hakkında ise, imanı sebebiyle kul Rabbine hamd ve şükür etmeli ve ateşten Allah’a
sığınmalıdır. Okuyan, kendisinin muhatabı olduğu ayetlerde durup düşünmeli, şayet emredilen şeyler
kendinde var ise yine Allah’a hamdetmeli ve arkasından “Allahım, seni zikretmem, sana şükretmem
ve güzel ibadet etmem için bana yardım et.”; “Rabbim, ilmimi ve anlayışımı artır, beni Müslüman
olarak ruhumu al ve salihler zümresine ilhak eyle” diye dua etmeli; ayette emredilen şey kendisinde
yok ve bu konuda hatalı ise, özrünü bilip derhal büyük bir pişmanlıkla Allah’a tövbe edip
affedilmesini niyaz ettikten sonra okumasına devam etmelidir. Allah’ın yasaklarını ihtiva eden
ayetlere gelince de tersini düşünmeli. Anlatılan kıssalardan, hikmet dolu öğüt ve nasihatlerden, yol
gösteren kılavuzluğundan istifade etmelidir.” 14
Meselâ, Kur’an okuyan Mü’min Allah’ın: “Ey İnananlar! Allah’a tevbe-i nasuh ile tevbe ediniz”
(Tahrim, 66/8) ayetini okuyup da tövbe etmeden geçmesi, yani işlemiş olduğu günahlarını göz önüne
getirip hatırladıktan sonra, bir daha işlememek üzere kesin karar verip Allah’tan affını istemeden
geçmesi, ya ayeti anlamadığını gösterir veya Allah’ın emrine kulak asmadığını gösterir ki, her ikisi de
en azından Kur’an okumanın maksadına ters düşer.
Şunu çok iyi bilmeliyiz ki, Kur’an okuyan mümin, Allah’la konuşmaktadır. Muhammed İkbal’in
dediği gibi kişi, onu okurken ilk defa kendisine indiriliyor ve muhatabı sadece kendisi olan ayetler
olarak okumalıdır. 15
Kur’an’ın üzerinde düşünmeden ve manasını anlamadan onu bu şekilde okumanın mümkün
olamayacağı açıktır.
Kur’anın ayetleri üzerinde düşünmeye ve manasını anlamaya o kadar önem verilmiştir ki bazı
âlimler Kur’an’ı tarif ederken; “üzerinde düşünüp ibret almak için indirilmiş Arapça sözlerdir”
demişlerdir. 16
Sahabenin Kur’an’ı Okuyuş Tarzı
Hz.Peygamber’den sonra kendimize örnek ve rehber edinmemiz gereken kişiler, sahabe-i kiramdır.
Asr-ı Saadette Sahabe-i Kiram, Kur’an’ı okuyup ezberlemeye özen gösterdikleri gibi aynı zamanda
onun üzerinde düşünme, onu anlama ve onunla amel etmeye de özen gösteriyorlardı.
Tâbiûnun ileri gelenlerinden Ebû Abdirrahman es-Sülemî (ö.74/693) şöyle demektedir: “Osman
b.Affan, Abdullah b.Mes’ud ve Kur’an-ı Kerim’i bize öğreten diğerleri, Peygamber’den on ayet
öğrendiklerinde o ayetlerdeki ilim ve ameli öğrenmeden başka ayetlere geçmediklerini anlatırlardı.
Diyorlardı ki: Biz, Kur’an’ı, ilim ve ameli birlikte öğrendik.” 17
11 Tirmizî, Kıraat, 2927; İmam Gazalî, İhya, I, 288.
12 Bkz., Müslim, Salatu'l-Musâfirîn, 38; Nesâî, Kıyâmu'l-Leyl, 25; İbn Mâce, İkâmetü's-Salat, 179.
13 Suyûtî, Adâbu Tilâveti'l-Kur’an ve Te'lifihi, Beyrut 1987, s.104.
14 ez-Zerkeşî, Bedruddin, el-Burhân fî Ulumi'l-Kur’an, Beyrut trs, I, 454 vd.
15 Duman, M.Zeki, Nüzulünden Günümüze Kur’an ve Müslümanlar, Ankara 1996, s. 68.
16 Vehbe ez-Zühaylî, Usûlü'l-Fıkhı'l-İslâmî, Dımeşk 1986, I, 421.
17 Taberî, Câmiu'l-Beyân, I, 35-36; İbn Teymiye, Mecmûu'l-Fetâvâ, ikinci baskı, 1399h., XIII,365; Suyûtî, el-İtkân fî
Ulûli'l-Kur’an, Mısır 1978, II,226; ez-Zehebî, et-Tefsir ve'l-Müfessirûn, I, 50.
3

İbn Mes’ud (r.a)’ın şu sözü çok manidardır: “Bize, Kur’an’ın lafzını ezberlemek zor, onunla amel
etmek ise kolay gelirdi; bizden sonrakilere de Kur’an’ı ezberlemek kolay, onunla amel etmek ise zor
gelmektedir” 18 Hz. Ömer’in oğlu Abdullah’ın, Bakara suresini sekiz yılda ezberlediği
nakledilmektedir. 19
Bu rivayetler Kur’an okurken onların günümüzde olduğu gibi okuyup geçmediklerini, üzerinde
düşüne düşüne ve içlerine sindire sindire okuduklarını göstermektedir. Hatta Sahabenin, muhakemeleri
henüz gelişmemiş ve Kur’an’da anlatılanları anlayamayacak yaştaki çocuklarına Kur’an okutmadıkları
ifade edilmektedir. 20
İşte bu hususları göz önünde bulundurarak bazı âlimler, Kur’an’ı anlayıp üzerinde düşünmeden onu
okumayı hoş karşılamamışlardır. 21 Hasanü’l-Basrî’nin (ö.110//728), anlamını bilmeden çocuk ve
kölelerin Kur’an’ı okumalarından şikâyet ettiği ve bu şikâyetini dile getirirken şu ayeti okuduğu
rivayet edilmektedir; 22
“(Ey Muhammed!) Sana bu mübarek Kitabı, ayetlerini düşünsünler ve aklı olanlar öğüt alsınlar
diye indirdik.” (Sâd, 38/29)
Yine Tâbiûndan Sâid b.Cübeyr (ö.95/713), “Kur’an’ı okuyup sonra da onun manasını anlamaya
gayret etmeye kişi, kör -veya bedevî- gibidir.” demiştir. 23
Hz.Ömer zamanına ait olarak nakledilen şu rivayet, dikkat çekicidir: Hz.Ömer’in hilâfeti
döneminde Basra valisi Ebû Musa el-Eşarî, Hz.Ömer’e bir mektup göndererek Basra’da o yıl Kur’an’ı
ezberleme işiyle uğraşanların çokluğundan sözeder ve Beytü’l-Mal’dan bunlara yardım gönderilmesini
ister. Vali ertesi sene aynı istekte bulunur ve Kur’an hıfzıyla uğraşanların kat kat arttığını haber verir.
Hz. Ömer’in ona verdiği cevap şöyledir: “Onları kendi halleriyle başbaşa bırak. Korkarım ki insanlar,
kendilerini Kur’an’ı ezberleme işine kaptırır ve onu anlama işini ihmal ederler.” 24
Bütün bu rivayetler gösteriyor ki, Asr-ı Saadette Kur’an’ın, sırf lafzını ezberlemeye yönelik okuma
şekli ne tavsiye edilmiş, ne de önem kazanmıştı. Sadece Kur’anın manasını anlamak ve hükümlerini
hayatta yaşamak için okunmuş, lafzının değil manasının hafızı olmak için çalışılmış ve yaşanmıştır.
Çünkü o dönem, Kur’an’ın anlaşılma ve yaşanma dönemi; hayata bakış, eşyayı değerlendirme, dünya
ve ahiret dengelerini kurabilmek için nefisle mücadele devri idi.
Bu arada ashabın Kur’an’a mutlak bir bağlılıkla bağlı olduklarını, gelen emirlere anında itaat
ettiklerini de belirtmek gerekir. Bu konuda pek çok misal göstermek mümkündür. Ancak konuyu
uzatmamak için bir misali zikretmekle yetineceğiz:
Enes b.Mâlik şöyle diyor: Peygamber (sav) daha önce Kudüs’e doğru namaz kılıyordu. Bilâhare;
“Yüzünü göğe çevirip durduğunu görüyoruz. Hoşnut olacağın kıbleye seni, ey Muhammed, elbette
çevireceğiz. Artık yüzünü Mescid-i Haram semtine çevir...” (Bakara, 2/144) ayeti indi. Bu ayet indikten
sonra biri, Seleme oğullarının yurdundan geçiyordu. Onlar sabah namazına durmuş rükûda idiler.
Namazın bir rekâtını kılmışlardı. O geçen kişi, kıblenin değiştiğine dair onlara seslendi. Rükûda
oldukları halde Kabe’ye doğru yöneldiler. (Müslim, Mesâcid, 15) İçkinin kesin olarak yasaklanması ve
diğer emir ve yasaklarla ilgili ayetler indiğinde de aynı hassasiyeti göstermişler ve hemen hayatlarında
uygulamaya geçmişlerdir.
Kur’an ayetleri üzerinde düşünmek ve onları anlamaya çalışmak hususunda herhangi bir kültür
düzeyi aranmıyordu. Kur’an okuyan herkes, onu anlamak ve onunla amel etmek için çalışıyordu.
Ancak herkesin böyle bir çaba içerisinde olması, hepsinin onu aynı düzeyde anladıkları anlamına
gelmez. Anlamını bilmedikleri kelime veya terkipleri Peygamber (sav) hayatta iken ona, onun
vefatından sonra ise o konuda uzman olan âlimlere soruyorlardı.
Kur’an-ı Kerim, onların konuştukları bir dille inmişti. Ancak Kur’an’ı aynı düzeyde anlamaları
için, bu yeterli değildir. Çünkü Kur’an ayetleri birbirlerini açıklamaktadır. Kur’an’la iştigali daha fazla
olan, onu anlama konusunda diğerlerinden daha fazla imkâna sahiptir. Yani sahabenin Kur’an’ı
18
Kurtubî, age., I, 39.
19
Suyûtî, age., II, 226.
20
Kettânî, Abdulhay, et-Terâtibu'l-İdariyye, Beyrut trs, II, 296.
21
Zerkeşî, age., I, 455.
22
Acurrî, Ebu Bekr Muhammed b. Hüseyin, Ahlaku Hameleti'l-Kur’an, Beyrut 1987, s. 50.
23 Taberî, Câmiu'l-Beyân, I, 36.
24 Kettânî, age., II, 279.
4

anlama düzeyleri birbirinden farklıydı. Ancak anlama düzeyi düşük olan da Kur’an’ı anlamaya
çalışıyordu ve kimse ona, niçin Kur’an’ı anlamak için uğraşıyorsun? Bu işten vazgeç, seviyen buna
müsait değildir, demiyordu. Anlayabildiğini anlıyor anlayamadığını da bir âlime soruyordu. Nitekim
Yüce Rabbimiz de “Eğer bilmiyorsanız ilim ehline sorun.” (Nahl, 16/43) buyurmuştur.
Dikkati çeken diğer bir husus ise, yanlış anlayanların hatalarını kabullenmeye hazır olmalarıdır.
Bu, onların dine olan bağlılık ve samimiyetlerinin, ayrıca birbirlerine olan güvenlerinin göstergesidir.
Özet olarak diyebiliriz ki, o devirde Kur’an’ın öğrenim ve öğretimi -günümüzde olduğu gibi-
Kur’an’ı sadece lafız olarak okumaya ve ezberlemeye yönelik bir okuma şekli değildi. Tam aksine
zarf durumundaki kelimelerin, Yüce Allah’tan taşıdığı manayı öğrenmek ve o manaya göre
yaşamaktan ibaretti. Kur’an’ın zarfı değil, mazrufu okunuyordu. Hele hele, mana tamamen gözardı
edilerek, Kur’an’ın sadece metninin ezberlenmesi hiç değildi. Çünkü sahabenin, yukarıda
naklettiğimiz sözleri bunu ifade etmiyor. “Biz, Kur’an’daki, ilim ve ameli bir arada öğrendik” sözü de
sadece lafızların okunup ezberlenmesi anlamını taşımıyor. “Sadece Bakara suresini öğrenmek için,
tam sekiz yıl bu sure üzerinde durdum” derken Abdullah b.Ömer, lafzını okumak ve ezberlemek için
sekiz yıl çalıştığını da söylemiyor. Çünkü Bakara suresinin ezberlenmesi, sekiz yıl değil, belki sekiz,
bilemedin on sekiz günde mümkündür. Özellikle de, Rasulullah (sav)’in, “siz Kur’an’ı, şu dört kişinin
birinden öğrenin” dediği Abâdile (Abdullah b.Amr, Abdullah b.Ömer, Abdullah b. Cübeyr, Abdullah
b. Abbas)’dan biri olan Abdullah b. Ömer’in, Bakara suresinin, sırf lafzını ezberlemek için sekiz yıl
çalışması olacak şey değildir.
Asr-ı Saadette ve Hulefâ-i Raşidin dönemlerinde, Kur’an okumak ve öğrenmek, sadece Kur’an’ın
lafzını okuma ve ezberlemeye yönelik bir okuma tarzı değildi. Veya sırf sevap kazanmak maksadıyla
da okunmuyordu. Bir fantezi olsun diye sadece manasını öğrenmeye yönelik bir okuma da değildi. O
devirlerde Kur’an öğretimi, hem Kur’an’ın lafzını okuma, hem manasını kavrama, hem de tefekkür ve
tedebbürü gerektiren ayetler üzerinde, yeterince düşünüp bilgi üretme ve yaşamaya yönelik bir
öğretim idi.
Günümüzde Kur’an’ın Okunuşu
Hz. Peygamber’in ve Sahabenin Asr-ı Saadette Kur’an-ı Kerim’i okuyuş tarzlarını zikrettikten
sonra, şimdi de günümüzde Kur’an’ı Yüce Allah’ın indiriş maksadına uygun olarak nasıl okumalıyız
bunun üzerinde duracağız.
Kur’an, sonraki devirlerde, özellikle Emevî’ler döneminin başlangıcından günümüze kadar gereği
gibi anlaşılamamış, sadece lafızları okunur ve ezberlenir olmuştur. Manasını anlamadan yapılan
okuma ve ezberin Kur’an’ın bizden istediği manasını düşünüp anlayarak okumadan çok uzak olduğu
gayet açıktır. Günümüzde Müslümanlar Kur’an’ı anlamamakta ve onu müzik dinler gibi güzel sesli
hafızlardan anlamını düşünmeden dinlemektedirler.
Biz, bilerek veya bilmeyerek Kur’an’ı günlük hayatımızdan uzaklaştırdık. Çünkü Kur’an’ın ne
demek istediğini anlamadan okuduk ve hâlâ bu şekilde okumaktayız. Bunun neticesinde de Kur’an’ın
iç dinamiğine aykırı olan görüşleri bile farkında olmaksızın Kur’ânî görüşlermiş gibi benimsedik.
Çoğu kere de kendi dışımızda düşmanlar bularak, veballeri bu düşmanların omuzlarına yüklemek
istedik ve kolayca sorumluluğun altından kurtulmaya çalıştık. Ama gerçekler onlardan kaçılarak değil,
onlar göğüslenerek anlaşılır.
Tarihî misyonu gereği, ne zaman ve nerede bulunursa bulunsun, Müslümanın her şeyden önce
Kur’an’ı anlayarak okuması zorunludur. Onu anlamadan atacağı her adım, beraberinde problemler
getirecek ve bir süre sonra -İslamın geçen asırlarında olduğu gibi- Kur’an diyalektiğinden uzak
anlayışlar, çözümü imkânsız bir kördüğüm hâline gelecektir.
Günümüz Müslümanı ise Kur’an’ı anlamaya çok daha fazla muhtaçtır. Çünkü Batıya dayalı hayat
standartlarının getirdiği karmaşa içinde, Müslümanın kendi inancını yaşaması artık bir ihtisası
gerektirecek kadar güçleşmiştir.
Müslümanlar, artık Kur’an’ı harfî okumadan kurtulup, ayetler üzerinde düşünüp anlamayı esas alan
bir yöntemle okumaları gerekmektedir.
Bütün dünyada insanlar öğrenmek için okurken, biz tam tersine okumak için öğreniyoruz. Zira
bütün gayretimiz, sadece ayetin Arapça orijinalini güzel okumaya yönelik olmaktadır. İnsan, Kur’an’ı
bu şekilde tilavet ederken, güzel okuyayım endişesiyle ayetlerin hangi manaları içerdiğini düşünmeye
fırsat bulması mümkün değildir.
5

Kur’an’ı düşünerek, tefekkür ederek ve cümlelerin manasını iyice anlayarak okumak lazımdır. Her
insanın gücü yettiğince Kur’an’ı anlamaya çalışması gerekir. Anlamadığı zaman da bilen bir âlime
sorması gerekir. Zira Yüce Allah: “...bilmiyorsanız zikir ehline sorun.” (Nahl, 16/43) buyurmaktadır.
Kur’an’ı okurken kişinin kendini kitaba kaptırması ve kafasında, kitapta anlatılan gerçekleri, kıssaları
ve istekleri canlandırması gerekir. Nitekim daha önce de bahsettiğimiz gibi Sahabe-i Kiram, Allah’ın
kitabını böyle okuyorlardı. Onlar, Kur’an’ı okuduklarında onun seviyesine yükseliyorlardı. Bizler ise,
Kur’an’ı okuyup, O’nu kendi seviyemize indirmeye çalışıyoruz. Bu ise Allah’ın kitabına karşı bir
kusur, bir haksızlıktır.
Kur’an incelendiğinde, O’nun meseleleri, belirli bölümler hâlinde ele almadığı görülecektir. Yani
her konuya Kur’an’da sureler veya cüzler tahsis edilmemiştir. Bir veya bir grup ayeti okurken kendi
aklî melekemizle o ayet veya ayetlerin; Allah, kâinat, ceza, insan, iman ve ahlâktan içiçe bahsettiğini
görürüz. Bu, Kur’an’a has bir üslûp olup, onu başka kitaplarda görmek mümkün değildir.
Kur’an’ın emirleri hakkında ilk devirlerde yapılan içtihatları son ve kesin görüş olarak kabul etmek
ve bunların her zaman ve mekânda ihtiyaçlara çare olabileceğini iddia etmek yanlış olur. Zira bu iddia,
Müslümanı düşünmekten alıkoymuş, aklının kullanım alanını sınırlamış ve Kur’an’ın evrensel
düşüncesini yakalamasına mani olmuştur. Aynı zamanda onun, çağın problemlerine çare bulmasını
engellemiş, Müslümanın Kur’an’ı bilgi ve medeniyet kaynağı olarak kabul etmesini önlemiştir.
Bugün Kur’an’ı doğru olarak anlamak mecburiyeti vardır. Bu bakımdan günümüz müslümanı,
Kur’an’ı, düşünce, bilgi ve medeniyet merkezinin tam ortasına yerleştirmelidir. Müslümanların artık
Kur’an’ı sadece lafzî olarak değil, düşünme ve anlamayı esas alan bir yöntemle okumaları
gerekmektedir.
6