dįvānu lu at 't-türk'te geçen 'oğuzca' - Ankara Üniversitesi Açık Erişim ...

yapma ekleriyle meydana getirilen şekiller kullanılır.” der. Gerçekten, bazı fiiller -la,
-le- ile yapıldıkları şekilleriyle değil, -n-, -ş-, -t- ekinden herhangi birisiyle
genişlemiş olarak işleklik kazanırlar. 34
+lan- eki, +la- /+le- fiilden isim yapım eki üzerine /-n-/ dönüşlülük çatı ekinin
gelmesiyle oluşan +lan-/+len- eki daha çok somut anlamlar ifade eden geçişsiz
fiiller yapan işlek bir ektir. +lan- ekindeki -n-‘nin dönüşlülük çatı eki olduğu
söylenmekte birlikte -lan’lı fiil teşkillerinin her zaman dönüşlü fiiller olmadığı
görülür. +la-/+le- ekinin aksine +lan-/+len- eki isim soylu kelimelerde, kılıcı şahıs
üzerine yönelik değişme ve gelişme süreçlerini bildiren fiiller türetir. +lan- /+len-
ekiyle türetilen fiiller şu kavramları taşır: “1. Bir durumdan başka bir duruma geçiş.
2. Bir niteliğin veya özelliğin ortaya çıkması ve gelişmesi. 3. Kendisi için bir şey
edinme, 4. Benzetme ve taklit etme.” 35
eşgek+len- >äşyäk (DLT I. 316) “eşek sahibi olmak”; başmaķ+lan- >
başmaķlan- (DLT II. 274) “başmaklanmak”; bek+len- >bäklän- (DLT II. 239);
at+lan- > atlan- (DLT I. 255) “binmek, çıkmak”; yumur+lan- > yumrlan- (DLT III.
114) “toplanmak”; uġur+lan- > uġurlan- (DLT I. 292) “yaklaşmak, uğurlu olmak,
verilmek”, tuġraġ+lan- > tuġraġlan- (DLT II. 272) “mühürlenmek”.
+ıķ-, +ik-, +uķ-, +ük-
Bu ek de artık sayılı bir kaç isim köküne gelen ve işleklik sahası daralmış bir
ektir. Deny, “pek az miktarda bir takım bitaraf fiiller teşkil eder ki, doğusu bunların
hepsi de çok kullanılır.” diyerek, az sayıdaki örneğin kullanılış sahasının genişliğine
dikkat çeker. Ergin de, ekin Eski Türkçe’de örneklerinin daha çok olduğunu, bugün
anacak bir kaç misalde görüldüğü ifade eder. 36
tıl+ıķ- > tılıķ (DLT II.117) “konumak”; taş+ıķ- > taşıķ (DLT II. 116) “çıkmak”
İsimden +°k- eki ile fiil türeten örnekler bölümünde Kâşgarlı Mahmud Oğuzca
tılıķ- “konuşmak, haber sormak, dile düşmek” fiili için bu kelimeyi Türklerin
bilmediğini Oğuzcaya özgü olduğunu belirtmiştir.
34 Ayşe İlker; Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde Fiil, TDK, Ankara, 1997, s. 38
35 A. Melek Özyetgin, Ebū Hayyān -Kitâbu’ l-İdrâk li Lisāni’I-Etrāk- Fiil: Tarihî Karşılaştırmalı
Bir Gramer ve Sözlük Denemesi, Köksav, Ank. 2001, s. 133.
36 Ayşe İlker, Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde Fiil, TDK. Ankara 1997, s. 60.
35