dįvānu lu at 't-türk'te geçen 'oğuzca' - Ankara Üniversitesi Açık Erişim ...

Giriş
Türk sözlükçülük geleneğinin ilk ürünü olarak, XI. yüzyıl Türk dünyasının dili,
kültürü ve yaşayışı hakkında zengin ve orijinal bilgiler veren DĮvānu Luġati’t-Türk,
Türk dili tarihi bakımından olduğu kadar Türk kültür tarihi bakımından da büyük
önem taşımaktadır. Dönemin Türk dilini gerek söz varlığı gerekse gramer açısından
diyalektolojik malzemeyi de içererek mükemmel bir şekilde ortaya koyan DĮvānu
Luġati’t-Türk, ayrıca Türk tarihi, coğrafyası, mitolojisi, folklor ve halk edebiyatına
dair verdiği zengin bilgilerle ansiklopedik bir eser niteliği de taşımaktadır.
Tezimize konu olan eser esas itibariyle müellifi Kâşgarlı Mahmut’un adlandırdığı
şekliyle Hakaniye Türkçesi, diğer bir adlandırmayla Karahanlı Türkçesi üzerine
kurulmuştur. Ancak bu önemli eser XI. yüzyıl Türk dünyasının çeşitli boy ve
kavimleri ile onların dilleri hakkında değerli bilgiler vermektedir. Kâşgarlı
Mahmut’un verdiği bu bilgiler içinde Oğuzlara ve Oğuzcaya ait olanlar ayrıcalıklı bir
yer tutmaktadır. O dönemin siyasî ve kültürel ortamında kuşkusuz Oğuzlar önemli ve
ağırlıkta bir yere sahip idiler. Oğuz-Türkmen boyları daha X. yüzyıldan ve Sirderya
kuzeyindeki steplerden başlayarak, Sirderya, Maveraünnehir, Harezm ve Horosan
bölgelerinde önemli yerler tutmuşlardı. XI. yüzyılda Büyük Selçukluların batıya
yaptıkları göçler ve fetihler ile Oğuz egemenliği Azerbaycan, Irak bölgelerine ve
devrin büyük kültür merkezlerinden biri olan Bağdat’a kadar uzanıyordu. Dolayısıyla
Oğuzların bu devirdeki Türk siyasî ve sosyal yapısı içinde önemli bir yer tuttukları
açıkça görülür. Kâşgarlı Mahmut’un eserinde böyle önemli bir topluluğun dili,
kültürü ile ilgili bilgileri eksik bırakması düşünülemezdi. Özellikle Oğuzların o
dönemdeki dil durumuyla ilgili bilgilerimizin bütünüyle Kâşgarlı Mahmut’un verdiği
bilgilere dayanması, söz konusu malzemenin önemini ortaya koymaktadır. Kâşgarlı
Mahmut’un dönemin yazı dili olan Karahanlı Türkçesini ortaya koyarken lehçe
ayrılıkları konusunda da bilgi vermesi, Oğuzcanın durumu ve tarihî gelişme şartları
hakkında fikir edinmemizi sağlamıştır. Özellikle XI. yüzyılda Oğuzların ayrı bir yazı
diline sahip olup olmadığı meselesinin aydınlatılmasında DĮvān’da kayıtlı söz
konusu Oğuzca malzemenin önemli rolü vardır.
DĮvānu Luġati’t-Türk’te yer alan bu diyalektolojik malzemenin Türk dilinin
tarihî gelişim sürecinin tespitinde de son derece önemli olduğu açıktır. Eserde yer