Prof. Dr. Mehmet ÖZMEN - Çukurova Üniversitesi

irlikte yürümektedir. Ancak eşdizimsel yapıların anlam taşıyan unsurlar olduğu yargısı tüm
bu düşünüş farklılıklarına rağmen ortak payda olarak varlığını sürdürür.
Eşdizimlilik anlamlı sözlükbirimler arasında gerçekleşir. Bu nedenle görevli
sözlükbirimler eşdizimlilik kavramının dışında yer alır. Birbiriyle eşdizimli hâle gelmiş ve
adına eşdizimli denen sözlüksel birimler onların eşdizim oranı ve eşdizimli olma eğilimlerine
bakılarak anlaşılırlar. Bununla bağlantılı diğer bir kavram ‘anlamsal uyum’dur. Biz de,
tezimizde, dizgesel yakınlıkların eşdizimsel yapıların kaynağını oluşturduğu bilinciyle,
anlamsal uyumu göz ardı etmeyen bir yöntem benimsedik. Bize göre tümce, kendi içinde
dizgesel bir bütün oluşturmakta ve bu dizge içerisinde var olan anlamsal uyumlar eşdizimlilik
temelinde bir anlamlılık sergilemektedir.
Esas olarak, benzer çalışmalarda bizim irdeleyeceğimiz dizimsel ilişkilere dayanan
eksen, tüm ilişkiselliklerden (istatistiksel yüntem ve yordamalar) sonra yapılan bir ayrımdır.
Ancak seçimlik (belirlenmiş sözlükbirimler) bir birliktelik kullanımı ve eşdizimlilik
çalışmasında, çalışma ekseni farlılıklar göstermek durumundadır. “Ana derlem” üzerinden
yapılan benzer çalışmaların aksine, biz, istatistiksel veri olarak evren kümemizi, toplam
derlememiz içerisinde dizimsel olarak aynı dizgide yer alan belirteç ve fiillerin geçtiği
yapılara dayandırdık.
Bir sıralama yapacak olursak, “birliktelik kullanımı” öncelikli olarak karşımıza çıkar.
Bunu “eşdizimlilik” takip eder. Kullanım ise, iki kavram arasındaki ayırtlığı oluşturur.
Eşdizimliliği belirgin kılan şey, dil biriminin kullanımdaki sıklığının yanı sıra sözlükbirimsel
bir açıklamaya ihtiyaç duyuyor olması, yani, sözlükbirimleşmesidir. Öte yandan sadece
sözlükbirimselleşmesi de yeterli bir ölçüt olarak görülmez. Bir dil birliği
sözlükbirimselleşmeden de bir dizgede birlikte ve eşdizimli olarak kullanılabilir. Ancak
birliktelik yapıları ve eşdizimlilik olmaksızın sözlükbirimselleşmeden de söz edilemez.
Kısaca söylemek gerekirse birliktelik ve eşdizim sözlükbirimselleşmede gerek-şart bir durum
ortaya koyarken yeter-şart bir görünümle karşımıza çıkar.
Bağdaşık yapılar dilde anlamın ortaya çıkmasında önemlidir. Bu noktada alışılmış ya
da alışılmamış bağdaşıklık birlikte kullanılan yapıların anlamsal geçerliliğinde önemli bir
ölçüttür. Bu basamaktan sonra birliktelik kullanımına bağlı olarak kaşımıza eşdizimli yapılar
çıkmaktadır. Bağadaşık, birliktelik kullamımı ve eşdizimlilik birbirini tamamlayan birer zincir
olarak karşımıza çıkmaktadır.
Yukarıda söylediğimiz gibi, birliktelik kullanımlarının öncül olduğu, bir evren kümede
denetlenerek sıklıkları ortaya çıkarılabilen, anlamlılıkları sözlükbirimselleşme eğilimi
gösteren yapıların derlenmesi iki biçimde yapılmaktadır. Birincisi istatistiksel yöntem diğeri
36