Prof. Dr. Mehmet ÖZMEN - Çukurova Üniversitesi

Öte yandan, eşdizimlilik sadece yapısal yakınlıkların örüntülenmesi biçiminde
karşımıza çıkmaz. Konunun bir diğer boyutu dizgede yer alan sözcüklerin anlamsal
birliktelikleridir. Dizgede yer alan birimler belirli bir nedenlilikle bu yapıya katılırlar.
Özellikle belirteçler ile fiiller kısmen de sıfat ve adlar arasındaki bağlılık bu açıdan
değerlendirildiğinde anlamlıdır. Örneğin, “ağzı açık” belirtecinin dinle- ve bak- fiilleriyle
sergilediği görünüm bunu en iyi şekilde açıklar. “Hayranlıkla, büyülenmiş olarak”
yapılabilecek fiiller belirli fiillerdir. TS’de zaten eşdizimsel olarak sözlükbirimselleşmiş “ağzı
açık kalmak” kullanımının yanı sıra ağzı açık dinlemek ya da bakmak kullanımları birliktelik
kullanımlarının ortaya koyduğu eşdizimsel yapılardır. Burada eşdizimsel yapıların birbirine
yakın birimler olması o kadar da işlevsel değildir. Bu daha çok anlamsal bir birliktelik ve
eşdizimlilik olarak karşımıza çıkmaktadır.
TABLO-1. Örnek madde başı (ağzı açık).
ağzı açık:⌠13⌡/2. Hayranlıkla, büyülenmiş olarak./ “Karşısındaki Saraylı kadını ağzı açık
dinliyordu.” (HT-M)., “Cambazın numaraları birbirine benzese de tekdüze olsa da izleyiciler ağzı açık bakıyorlardı.” (İS-
DÖV)., “İhtiyar, Bekir'in ayaklarında, alnım Bekir'in çarıklarına sürterken, genç sessizce duruyor, bir sersem gibi hissiz,
ağzı açık, çenesi katı, derin yeşil gözleriyle Ayşe'yi süzüyordu.” (CD-Oİ)., “Camlarda, yakın bir köyün, toprağa batıyor
hissini uyandıran, bacaları sipsivri dumanlı kerpiç damları; sığırlarını unutup, ağzı açık trene dalmış, çarıklı sığırtmaç.”
(Aİ-OKB).
→ dinle- [6], bak- [5], dal- {bakmak}, süz- {bakmak}.
→ ağzı açık kalmak.
⇒ ağzı açık dinlemek, ağzı açık bakmak.
Eşdizimlilik, iki birimin rastgele bir arada bulunabileceği birlikteliklerden farklıdır.
Temelde istatistiksel bir yöntemin/uygulamanın sonucunda ortaya çıkan “anlamlı”
birliktelikler olarak bir kavram alanı oluşturur.
Bir “ana derlem”den eşdizim çıkarımında kullanılan yöntem dilbilgisel değil olasılık
kuramları ve uygulamalarına dayanan deneysel bir yöntemdir. Bu çıkarımda, karşılıklı
bulunabilirlik değeri (mutual information score), log likelihood ve z-score en çok kullanılan
olasılık yöntemleridir. Bunun yanında değişkenlerin dağılımsal özelliklerinden yararlanılan ttesti
ve faktör analizi de diğer kullanılan yöntemler arasında sıralanabilir (McEnery, 2006:56).
Derlemin bütünü evren olarak kabul edildiğinde, bu evrene dayalı en az iki birimin
bir arada bulunabilirliğinin dilbilgisel işaretlemeye dayalı bir yöntemle çıkarımı bugün
34