Prof. Dr. Mehmet ÖZMEN - Çukurova Üniversitesi

irlikteliklerinden kaynaklanan ve kullanım sıklığına bağlı olarak sözlükbirimsel özellik
taşıyabilen söz birlikleri” (Sterkenburg, 2003,119-120) ve “Sözdizimsel olarak anlamsal
sözcük birliktelikleri” 33 (Hartmann, 1998:22,23) gibi kavramlaştırmalarla karşılaşırız. 34
Eşdizimlilik, son 10 yılda bilgisayarlı metin işleme yöntemlerinin gelişmesiyle,
DDİ’de ve özelikle derlem bilimde başlı başına bir inceleme alanı durumuna gelmiştir.
Genellikle eşdizimlilik, dizgede yer alan birimlerin aynılığına dayanır. Diğer bir
ifadeyle eşdizimlilik dizgede değişmeyen bir dizim ile var olur. “Örneğin nevir sözcüğü
Türkçede tek başına kullanılmaz, dön- fiili ile birlikte nevri dön- biçiminde bir eşdizimlilik
oluşturur.” (Hengirmen, 1999:159,160). Aynı durum diğer bir dil kullanımı olan belirteçler
için de geçerlidir.
Eşdizimlilik kavramı içerisinde yer alan dilbilgisel sözcük birlikteliklerini şöyle
sıralayabiliriz 35 :
belirteç+fiil (açıkça söylemek, acı acı gülmek, açık konuşmak)
sıfat+ad (güzel sanatlar, derin uyku)
niteleyici söz+ad (bir güzel, bir ara, bir yana)
fiil+ad (bilir kişi, çıkmaz sokak, koşar adım)
fiil+fiil (dönüp bakmak, yakıp yıkmak, vurup devirmek)
ad+ilgeç
…
(bana göre, senin gibi, dünya kadar)
Yukarıda sıralanan eşdizimsel yapıların ‘son durum’ özelliklerinde sözcük türü
değişimi olabildiği dikkat çekicidir. Örneğin “bir güzel” niteleyici söz+ad birlikteliği
karşımıza belirteç; ya da “bilir kişi” fiil+ad birlikteliği ise karşımıza isim olarak
çıkabilmektedir. Bu durum diğer birliktelikler için de geçerlidir. Bu anlamda eşdizimlilik
sözlükbirimsel bir farlılık yaratabilmektedir. Bu yapılar böylelikle dilde yerlerini bulmakta ve
anlamlı birlikler olarak karşımıza çıkabilmektedir.
33
Sözcükler arası ilişki ve sözlükbilimsel anlam oluşumu ve eşdizimlilik için bk. MALMKJAER, Kirsten
(2001), Linguistics Encyclopedia, Florence, KY, USA, s. 341-346.
34
Bk. BAKER Paul, Andrew Hardie and Tony Mcenery (2006), A Glossary of Corpus Linguistics, Edinburg
University Pres, s. 36-38
35
Oxford Collocation Dictionary for Students of English (2003)’ten Türkçe için uyarlanmış dilbilgisel
eşdizimsellikler.
33