Prof. Dr. Mehmet ÖZMEN - Çukurova Üniversitesi

Bağdaşık yapılar, dilde anlamın ortaya çıkmasında önemlidir. Bu noktada, “Bugün
hava güzel.” gibi, dilde yaygın olan ve kullanıldığında yadırganmayan alışılmış bağdaşık
yapılar ile “…yaşlı ve öfkeli bir otobüsteyim…” gibi, dilde yaygın olmayan ve kullanıldığında
yadırganan alışılmamış bağdaşık yapılar, birliktelik kullanımı ve eşdizimliliği belirginleştiren
kavramlaştırmalar olarak karşımıza çıkmaktadır.
Bu durum, dizgede sözcüksel ilişkilerle koşuttur. Dilde seçme ve birleştirme ilkeleri
çerçevesinde, raslantısal olmayan birden fazla birim, dil dizgesini oluşturmak adına bir araya
gelebilmektedir. Bu bir araya gelişi kubullenilebilir dizgeler olarak ortaya çıkaran temel
kavram, bağdaşıklıktır.
Bir tanımlama yapacak olursak, bağlamı oluşturan dizgenin doğal bir sonucu olarak
karşımıza çıkan birliktelik kullanımı için “dilde, ‘birleştirme’ ve ‘seçme’ ilkeleri
doğrultusunda ‘alışılmış’ ve ‘alışılmamış bağdaşıklık’ kullanımlarıdır.” diyebiliriz. Yine, bu
alışılmış bağdaşıklık ve alışılmamış bağdaşık yapıların dağılımsal olarak bir araya gelmeleri,
eşdizimliliği oluşturan nedenliliktir. Bu noktada, sadece ortaya koyduğumuz bu ölçüt
eşdizimli yapıların belirginleşmesinde yeterli bir ölçüt değildir. Eşdizimsel yapıları ortaya
çıkaran nedenlilikleri “birliktelik kullanımı ve eşdizimlilik” başlığı altında ayrıntılandıracağız.
Bu anlamda, dilde yaygın bir kullanıma sahip olan ikilemeler, kalıp ifadeler, deyim
ve atasözleri de biçimsel ve anlamsal olarak bu çerçevede değerlik kazanmakta ve dizgesel
olarak birlikte kullanıma sahip bağdaşık yapıları oluşturmaktadır. Bunları aynı zamanda
eşdizimsel yapılar olarak da değerlendirmek mümkündür.
2.5. Birliktelik Kullanımı ve Eşdizimlilik
“Sözcük, daha doğrusu sözlükbirim (lexeme) anlamının anlaşılmasında kullanılan
kavramlardan birisi de içlem (sense) kavramıdır. Gönderim kavramına karşıt olarak içlem,
sözcüklerin dilin iç dizgesindeki bağıntılarının açkılanmasında kullanılmaktadır. Bu bağıntılar
eşanlamlılık, zıtanlamlılık, üstanlamlılık gibi dizisel (paradigmatic) ya da birliktelik
(collocation) gibi dizimsel düzlemde olabilmektedir. Yapısal dilbilim açısından
düşünüldüğünde sözcüklerin dil içi bağıntılarını bilmeden, anlamı kavramanın olanaksızlığı
görülmektedir. …. Sözcük anlamının bir boyutu da sözcüğün öteki sözcüklerle anlam ilişkisi
sonucu ortaya çıkar.” (Kocaman, 1992:88).
Dil içi dizgelerin aralarındaki ilişkilerden kurulu bağlantının en çok gerçekleştiği
yapılar olan ve tezimizin ana ayağını oluşturan birliktelik kullanımı (cooccurrence/coocurrence)
ile eşdizimlilik (collocation), incelediğimiz dilbilgisi ve dilbilim
31