Prof. Dr. Mehmet ÖZMEN - Çukurova Üniversitesi

zaman, kip, görünüş, kılınış kavramları ile bir araya gelince değişime uğrayabilmektedir. Bu
durum, daha çok tümcede yer alan birimlerin sahip olduğu fiil zamanı (tense) ile doğal zaman
(time) arasındaki bağdaştırmadaki belirginliğin diğer ögelerce etkilenmesiyle ortaya çıkar.
Tabiî ki bunu ortaya çıkaran dizgesel birim belirteçlerdir. 26 Türkçede ‘fiil kiplerinde anlam
kaymaları’ 27 olarak ayrı bir başlık altında değerlendirilen, dizgedeki yükleme ait bu anlamsal
sapmaların temelinde, ilgeçler, belirteçler, vb. yapıların kullanımı yatmaktadır.
Türkyılmaz (1999:112,113)’ın “Tasarlama Kiplerinin İşlevleri” başlıklı çalışmanın
sonuç bölümünde, tasarlama kiplerinin değişik işlevlerinin ortaya çıkışında, cümledeki diğer
sözcüklerin de etkisinin olduğunu ve bu ögelerin dizimde birbirleriyle olan ilişkileri
sonucunda görev ve anlam kazandıkları, ilgeçler, belirteçler ve ünlemlerin dizgede işlevi
belirleyebildiği üzerinde durmuştur. Bu noktada, dizgede herhangi bir öge olarak yer almanın,
gerçekte nedensiz olmadığı, bunu bir seçme ve dizim işi olduğu yargısı pek de yanlış
olmamaktadır. Kısacası, dizgede var olan her bir birimin varlığı diğerini nedenli olarak
etkilemektedir.
Öte yandan, fiil kullanımı beraberinde belirteç kullanımını, ya da diğer bir bakış
açısıyla, belirteç kullanımı beraberinde yüklemi dizgede gerekli kılmaktadır. 28 Yukarıda
değindiğimiz fiillerin anlamları, kılınış-görünüşleri, kip ya da kipleme ile zaman kavramları
karşısındaki duruşları onların belirteçlerle olan ilişkiselliğinde göz ardı edilemeyecek konular
olmalarını yanında, bunlar, ayrı ayrı çalışmalara konu olabilecek noktalardır. 29
26
Bk. Kocaman (1992), “Anlambilimin Sorunları”, Dilbilim Araştırmaları Dergisi, Ankara, Hitit yayınevi. S.
89-92.
27
Kip ve zaman kavramıyla ilgili Türk dilbilgisi yazarlarını üç grupta toplamak olasıdır: bunlardan birici grupta
Banguoğlu, Hatiboğlu, Ediskun, Gencan, Adalı, Deny, kip kavramını zaman kavramı ile kişi, tiklik-çokluk
eklerinin birleşmesiyle ortaya çıkan birer yapı olarak değerlendirirken; Ergin, Bilgegil, Üçok, vb. araştırmacılar
kip kavramının fiilin bildirdiği iş, oluş veya hareket ile bağlantılı olarak ele almış ve zaman kavramını kip
kavramının altında kabul etmiş; Aksan, Dilâçar, Topaloğlu ve Vardar ise, zaman, kişi, vb. durumlardan bağımsız
olarak, geniş anlamda, hareketin gerçekleşmesindeki özel ruhsal durumlar, ortaya çıkan yorumlar şeklinde kabul
etmişlerdir. [bk. Yaman, (1999:13)]
28 Bk. Üstünova (2002), Dil Yazıları, Ankara, Akçağ Yayınları, s.111-121.
29
Belirteçlerin (mutlaka, kesinlikle, galiba, herhalde ve belki belirteçleri.) dizimde ortaya koyduğu kiplik
değerlerini inceleyen model bir çalışma için bk. RUHİ Şükriye, Deniz Zeyrek, Necdet Osam (1997), “Türkçede
Kiplik Belirteçleri ve Çekim Ekleri İlişkisi Üzerine Bazı Gözlemler”, Dilbilim Araştırmaları Dergisi, Ankara,
Kebikeç Yayınevi. s.105-111.
29