Prof. Dr. Mehmet ÖZMEN - Çukurova Üniversitesi
Prof. Dr. Mehmet ÖZMEN - Çukurova Üniversitesi Prof. Dr. Mehmet ÖZMEN - Çukurova Üniversitesi
Türkçede fiiller üzerine az sayıda monografik çalışmalardan birini yapan Kükey (1972) ise, fiilleri yapı bakımından, çatı bakımından ve çekim bakımından (kip, kişi, zaman, vb.) değerlendirmiştir. Kükey, yapı bakımından fiilleri basit fiiller, türemiş fiiller ve birleşik fiiller olarak bilenen sınıflandırma içerisinde ele alır. Basit fiiller bir yana bırakılırsa, türemiş fiillerin isimlerden (yer-leş-, kan-a-, göz-et-, vb.), sıfatlardan (temiz-le-, pembe-leş-, kalın-la, vb.), zamirlerden (ben-imse- gibi.), fiillerden (kov-ala-, anla-t, uza-n-, vb.) ve de onomatopelerden (gür-le-, fış-kır-, vb.) yapıldığını belirtir. Kükey, birleşik fiillerle ilgili olarak ilk önce fiilin fiille oluşturduğu bileşik fiiller’den söz eder. Bunları bilinen sınıflandırmaya göre yeterlik fiili, tezlik fiili, sürerlik fiili ve yaklaşma fiili olarak ele alır. Öte yandan, ikinci bir grup olarak fiilimsi (fiil türevi)’nin fiille oluşturduğu bileşik fiiller’i başlama fiilleri (açar ol-, saçar ol-, gezer ol-, gülmez ol-, vb.), bitirme fiilleri (öğrenmiş ol-, girmiş ol-, vb.), davranma fiili (gidecek ol-, bakacak ol-, bağıracak ol-, vb.) başlığı altında incelemiştir. Bunlara ek olarak, ayrı bir başlık altında dilbilgisinde bir terim adı olmayan, ancak, dilde örnekleri görülen -( ) yor ol- yapılı birleşik fiiller ve -meli ol- yapılı birleşik fiiller’i sıralamıştır. Kükey, birleşik fiil konusunda üçüncü bir tür olarak fiilimsinin fiille oluşturduğu bileşik fiiller başlığı altında beklenmezlik fiili (acağı tut-.), istekleme fiili (-eceği gel-, -esi gel-, -ası gel-.) ve yapmacık fiili (-miş dur-, -miş görün-, -mişliğe vur-, -mişten gel-, -mişlikten gel-.) sınıflandırmasını yapmıştır. Dördüncü olarak ise Kükey, isim soylu sözcüklerin yardımcı fiillerle oluşturdukları bileşik fiiller başlığı altında birleşik fiilleri değerlendirmiş et-, eyle-, ol-, kıl-, bul-, bulun-, buyur- fiillerini yardımcı fiiller olarak sıralamıştır. Bu fiillerin isim, sıfat, zamir ve ünlemlere ulanarak bunlardan birleşik fiil oluşturduklarına değinen araştırmacı, her bir yardımcı fiilin kullanımını ayrı başlıklar altında örneklemiştir. Öte yandan Kükey, isimlerin fiillerle oluşturduğu birleşik fiiller ya da anlamca kaynaşmış bileşik fiiller başlığı altında sözlük anlamını koruyan bir isim ve sözlük anlamından kaymış bir fiilden oluşan yarı kaynaşmış birleşik fiiller (çile doldur-, göz at-, af at-, kalp kır-, hasta düş-, vb.) ile sözlük anlamını kaybetmiş isim ve fiilin oluşturduğu tam kaynaşmış bileşik fiiller’i (kafa tut-, boy ölçüş-, baklayı ağzından çıkar-, vb.) de birleşik fiiller başlığı altında sıralamıştır. Kükey, bu ayrımları ortaya koyarken birleşik fiillerin yazım özelliklerine de diğer dilciler gibi ayrıca değinmiş, çatı bakımından ise, diğer dilcilerle benzer bir sınıflandırmaya bağlı kalmış, fiillerle ilgili diğer çekim özelliklerini de değerlendirme konusu yapmıştır. Hacıeminoğlu (1991) bilinen fiil kategorileri çerçevesinde Tarihi Türk Lehçeleri’nde kullanılan fiilleri değerlendirmiştir. Araştırmacının ağırlıklı olarak fiil türetmeleri ve çekimleri ile çatı kavramını artsüremli olarak değerlendirdiği görülür. Hacıeminoğlu’nun 24
değerlendirmelerini tarihsel bir bakış açısı taşıdığı için burada ele almayacağız. Ancak şunu da belirtmek gerekir ki, çatı kategorisi diğer dilcilerin ortaya koyduğundan farklı değildir. Ayrıca, Hacıeminoğlu’nun birleşik fiil kavramına değinmediği de görülür. Fiillerle ilgili ortaya konulan diğer bir monografik eser ise, İlker’in (1997) “Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde Fiil” adlı yapıtıdır. Bu eserde İlker, eserinde Batı Grubu Türk Yazı Dilleri’nde yer alan fiilleri yapı, çatı ve çekim özellikleri bakımından karşılaştırmalı bir bakış açısıyla ortaya koymuştur. Bunu yaparken basit fiiller ve türemiş fiiller temellinde bir değerlendirme yapmış, birleşik fiiller konusuna, çalışmasının içeriği gereği, yer vermemiştir. Yine fiillerle ilgili olarak ortaya konulan diğer bir monografik çalışma Sev (2001)’in, birleşik fiillerle ilgili çalışmasıdır. “Etmek Fiiliyle Yapılan Birleşik Fiiller ve Tamlayıcılarla Kullanılışı” adlı çalışmada Sev, et- yardımcı fiillinin birleşik oluşturduğu yapılar yanında bunların tamlayıcılarla kullanılışı üzerinde ayrıntılı olarak durulmuştur. Bu çalışma birleşik fiiller konusunda yapılan diğer bir monografik çalışma olarak sayılabilir. Diğer bir monografik çalışma, yine Sev (2004)’in “Türkiye Türkçesinde /-mA-/ Olumsuzluk Ekiyle Kalıplaşmış Birleşik Fiiller” adlı çalışmasıdır. Sev, çalışmasında ayrıntılı olarak kalıplaşmış yapılardan olumsuzluk ekiyle birlikte kullanılanları sınıflandırmış ve incelemiştir. Bu çalışma olumluluk ve olumsuzluğun birleşik fiillerle kalıplaşmış biçimlerini sergilemesi ve çalışmamızın konusu olan belirteç-fiil ilişkiselliğinde durağan biçimlerin tespitinde farklı bir bakış açısı ortaya koyması bakımından önemlidir. Yine, fiillerle ilgili bir diğer monografik çalışma olarak Kahraman (1996)’ın “Çağdaş Türkiye Türkçesinde Fiillerin Durum Ekli Tamlayıcıları”, biçimbirimlerle fiillerin bağdaşıklığını ortaya koyması açısından önemlidir. Öte yandan, bir fiil kategorisi olarak çatı kavramıyla ilgile ayrıntılı ve diğer bakış açılarından farklı bir yaklaşım için Demircan (2003)’ın, “Türk Dilinde Çatı” adlı incelemesi konunun derinliğine inmek açısından önemli bir eserdir. Demircan’ın bu çalışmasının bizim çalışmamızla aynı doğrultudaki büyük benzerliği, çalışmasını dilin doğal ortamını yansıtan ve kullanıma dayalı örneklem evreniyle sınamış olmasıdır. 14 14 Çatı kavramıyla ilgili geleneksel bakış açılarının geniş bir değerlendirmesi için bk. YÜCEL, Bilâl (1999), “Türkiye Türkçesinde fiil çatıları”, Türk Gramerinin Sorunları Toplantısı-II, TDK yayınları:718, Ankara, s. 156- 202. ve ayrıca KORKMAZ, Zeynep (1999), “Türkiye Türkçesinde fiil Çatısı Üzerine Görüşler”, TDAY-Belleten, 1996. s. 159,165. 25
- Page 7 and 8: elirteçler, özelikle fiiller üze
- Page 9 and 10: DÖRDÜNCÜ BÖLÜM İNCELEME (SÖZ
- Page 11 and 12: A. GENEL KISALTMALAR Alm. Almanca.
- Page 13 and 14: (AHT-H) Ahmet Hamdi TANPINAR, 2003,
- Page 15 and 16: (BRE-KY) Bedri Rahmi EYÜBĞOLU, 19
- Page 17 and 18: (EG-İO) Engin GENÇTAN, 1993, İns
- Page 19 and 20: xviii (GY-H2) GÜZEL YAZILAR, 1996,
- Page 21 and 22: (KT-YS) Kemal TAHİR, 1997, Yorgun
- Page 23 and 24: (NN-DM) Nadir NADİ, 1994, Dostum M
- Page 25 and 26: xxiv (RHK-MH) Reşat Nuri GÜNTEKİ
- Page 27 and 28: xxvi (TF-DS) Turgay FİŞEKÇİ, 19
- Page 29 and 30: xxviii (ZA-MAAİ) Zeynep ALİYE, 20
- Page 31 and 32: (OCK-Ç) Osman Cemal KAYGILI, 1972,
- Page 33 and 34: TABLOLAR LİSTESİ TABLO 1. Örnek
- Page 35 and 36: BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ Dil, do
- Page 37 and 38: destekli dil/dilbilim çalışmalar
- Page 39 and 40: ayrıştırılmış bir derlem olma
- Page 41 and 42: Deny (1941:234-295)’den çeviriyl
- Page 43 and 44: Gencan (2000:134), sözdizimsel iş
- Page 45 and 46: dile getirilmiştir. 5 Konumuzla il
- Page 47 and 48: sözlüklerde sözlükbirim olarak
- Page 49 and 50: Sözcükler arası tür geçişimi
- Page 51 and 52: ulunmadığı söz dizileri yukarı
- Page 53 and 54: Banguoğlu, karmaşık fiil adland
- Page 55 and 56: aşlık altında incelemiştir. Fii
- Page 57: Korkmaz, yukarıda özetle belirtti
- Page 61 and 62: türemiş ve birleşik fiillerin, s
- Page 63 and 64: zaman, kip, görünüş, kılını
- Page 65 and 66: Bağdaşık yapılar, dilde anlamı
- Page 67 and 68: irlikteliklerinden kaynaklanan ve k
- Page 69 and 70: literatürde bulunmamaktadır. Çı
- Page 71 and 72: anlamsal yöntemdir. Biz çalışma
- Page 73 and 74: Tezimizde belirteçler ile fiilleri
- Page 75 and 76: Ayın otuzu acele oldu ya! (F-BS) B
- Page 77 and 78: Ahmet Hamdi TANPINAR, Ahmet Muhip D
- Page 79 and 80: Halil İbrahim ÖZCAN, Halil UYSAL,
- Page 81 and 82: almaktadır. Toblo 3 de (Ana derlem
- Page 83 and 84: 28. doğru** 82 *6.5 533 29. yeni**
- Page 85 and 86: • Anlamı açık olmayan ortak k
- Page 87 and 88: DÖRDÜNCÜ BÖLÜM İNCELEME (SÖZ
- Page 89 and 90: sorgula-, sömürül-, yönlendiril
- Page 91 and 92: yaşa-* [2] ağla-, anlat-, ayıpla
- Page 93 and 94: kötüleş- (durum), kuru-, lâcive
- Page 95 and 96: ağır ağır:⌠363⌡/1.Yavaş ya
- Page 97 and 98: → konuş- [3], gül- [2]. ⇒ ahb
- Page 99 and 100: aklınca belli etmiyordu.” (RHK-B
- Page 101 and 102: ondan.” (İO-LBA)., “Şahinde i
- Page 103 and 104: 2.⌠11⌡→ kaç- [3], çarp- (ka
- Page 105 and 106: (YK-OD)., “Deniz bu ak kumsallar
- Page 107 and 108: anbean:⌠4⌡/1. Her an./ “Şeki
Türkçede fiiller üzerine az sayıda monografik çalışmalardan birini yapan Kükey<br />
(1972) ise, fiilleri yapı bakımından, çatı bakımından ve çekim bakımından (kip, kişi, zaman,<br />
vb.) değerlendirmiştir. Kükey, yapı bakımından fiilleri basit fiiller, türemiş fiiller ve birleşik<br />
fiiller olarak bilenen sınıflandırma içerisinde ele alır. Basit fiiller bir yana bırakılırsa, türemiş<br />
fiillerin isimlerden (yer-leş-, kan-a-, göz-et-, vb.), sıfatlardan (temiz-le-, pembe-leş-, kalın-la,<br />
vb.), zamirlerden (ben-imse- gibi.), fiillerden (kov-ala-, anla-t, uza-n-, vb.) ve de<br />
onomatopelerden (gür-le-, fış-kır-, vb.) yapıldığını belirtir.<br />
Kükey, birleşik fiillerle ilgili olarak ilk önce fiilin fiille oluşturduğu bileşik fiiller’den<br />
söz eder. Bunları bilinen sınıflandırmaya göre yeterlik fiili, tezlik fiili, sürerlik fiili ve<br />
yaklaşma fiili olarak ele alır. Öte yandan, ikinci bir grup olarak fiilimsi (fiil türevi)’nin fiille<br />
oluşturduğu bileşik fiiller’i başlama fiilleri (açar ol-, saçar ol-, gezer ol-, gülmez ol-, vb.),<br />
bitirme fiilleri (öğrenmiş ol-, girmiş ol-, vb.), davranma fiili (gidecek ol-, bakacak ol-,<br />
bağıracak ol-, vb.) başlığı altında incelemiştir. Bunlara ek olarak, ayrı bir başlık altında<br />
dilbilgisinde bir terim adı olmayan, ancak, dilde örnekleri görülen -( ) yor ol- yapılı birleşik<br />
fiiller ve -meli ol- yapılı birleşik fiiller’i sıralamıştır. Kükey, birleşik fiil konusunda üçüncü<br />
bir tür olarak fiilimsinin fiille oluşturduğu bileşik fiiller başlığı altında beklenmezlik fiili (acağı<br />
tut-.), istekleme fiili (-eceği gel-, -esi gel-, -ası gel-.) ve yapmacık fiili (-miş dur-, -miş<br />
görün-, -mişliğe vur-, -mişten gel-, -mişlikten gel-.) sınıflandırmasını yapmıştır.<br />
Dördüncü olarak ise Kükey, isim soylu sözcüklerin yardımcı fiillerle oluşturdukları<br />
bileşik fiiller başlığı altında birleşik fiilleri değerlendirmiş et-, eyle-, ol-, kıl-, bul-, bulun-,<br />
buyur- fiillerini yardımcı fiiller olarak sıralamıştır. Bu fiillerin isim, sıfat, zamir ve ünlemlere<br />
ulanarak bunlardan birleşik fiil oluşturduklarına değinen araştırmacı, her bir yardımcı fiilin<br />
kullanımını ayrı başlıklar altında örneklemiştir. Öte yandan Kükey, isimlerin fiillerle<br />
oluşturduğu birleşik fiiller ya da anlamca kaynaşmış bileşik fiiller başlığı altında sözlük<br />
anlamını koruyan bir isim ve sözlük anlamından kaymış bir fiilden oluşan yarı kaynaşmış<br />
birleşik fiiller (çile doldur-, göz at-, af at-, kalp kır-, hasta düş-, vb.) ile sözlük anlamını<br />
kaybetmiş isim ve fiilin oluşturduğu tam kaynaşmış bileşik fiiller’i (kafa tut-, boy ölçüş-,<br />
baklayı ağzından çıkar-, vb.) de birleşik fiiller başlığı altında sıralamıştır.<br />
Kükey, bu ayrımları ortaya koyarken birleşik fiillerin yazım özelliklerine de diğer<br />
dilciler gibi ayrıca değinmiş, çatı bakımından ise, diğer dilcilerle benzer bir sınıflandırmaya<br />
bağlı kalmış, fiillerle ilgili diğer çekim özelliklerini de değerlendirme konusu yapmıştır.<br />
Hacıeminoğlu (1991) bilinen fiil kategorileri çerçevesinde Tarihi Türk Lehçeleri’nde<br />
kullanılan fiilleri değerlendirmiştir. Araştırmacının ağırlıklı olarak fiil türetmeleri ve<br />
çekimleri ile çatı kavramını artsüremli olarak değerlendirdiği görülür. Hacıeminoğlu’nun<br />
24
Change language