Prof. Dr. Mehmet ÖZMEN - Çukurova Üniversitesi

Dil araştırmacılarının ilk sözcük türü sınıflandırmalarının temelinde belirteçlerin
kaynağı olarak sıfatlar gösterilir. Belirteçlerle ilgili olarak genel bir çerçeve çizecek olursak,
sıfatların adları nitelemesi gibi belirteçlerin de fiilleri nitelediğini söyleyebiliriz. Bu noktada
sıfatlarla belirteçler arasında işlevsel bir paralellik vardır. Birçok dilde bu durum benzer bir
görünüm olarak karşımıza çıkar. Bu anlamda, bir belirtecin fiil dışındaki yapıları
tamlamasının ikincil bir işlev olarak ortaya çıktığı düşünülür (Lyons, 1983:292,293). Yine
söylemek gerekir ki, belirteçler dilde sözdizim içerisinde değişik düzeylerde (tümcecik, söz
öbeği, sözcük) ortaya çıkarlar: saat dokuz olur olmaz tümceciği, bu sabah söz öbeği ve dün
sözcüğü bu düzeylere örnek olarak verilebilir (Lyons, 1983:309).
Burada sözlükbilimin temel ölçütleri açısından sözcük türleri arasında geçiş/değişim
özellikleri üzerinde durmak gerekir. Bir dil biriminin sözlükbirim olabilmesi, yani
sözlükselleşmesi için, türetim (derivation) ve çekim (inflection) ilişkileri belirleyici rol
oynamaktadır. Biçimbilimin alt çalışma alanlarından olan “…çekimsel biçimbilim
(inflectional morphology), sözdizimsel kurallarla bağlantılı olarak sözcüğe eklenen eklerin
türetimsel biçimbilim (derivational morphology) ise köke yeni anlam yükleyen eklerin
özelliklerini inceler. Çekim eklerinin köke ya da tabana nasıl ve hangi sesbilimsel kurallara
göre ekleneceğini belirleyen kurallar, sözdizim kurallarıdır.” (Büyükkantarcloğlu, 2000:90-
91).
Bir sözlükbirimin, türetim (derivation) yoluyla ortaya çıkması sürecinde yeniden
anlamlanmasının yanı sıra, sözcüğün tür olarak değişkenliği, yani bir sözcük türünden
diğerine geçişi, o sözcüğün en az sözdizimsel işlevler taşıması kadar önemlidir. Genelde tüm
dillerde özelde de Türkçede, bir sözlükbirimin sözlükte aynı madde başında birbiriyle
değişebilirliğe sahip olması, onun sözdizimsel işlevlerini yerine getirirken üstlendiği bir
özelliktir. Sözcükbirimler arasında var olan bu değişebilirliğin özellikle de sıfat ve belirteçler
ile adlar ile sıfatlar arasında gerçekleştiği gözlemlenir. Bu sözcük türlerinin aralarında tür
değiştirebilme özelliği, diğer nedenler bir yana bırakılırsa, özellikle anlamlı birer dil birimi
olmalarıyla doğrudan ilgilidir. Öte yandan çekim (inflection) yoluyla ortaya çıkan dil
birimlerinin sözlükbirimler olarak sözlüklerde yer almamaları bu sürecin doğal bir sonucudur.
Çekime uğramış dil birimleri, bu süreçte doğrudan sözdizimsel işlevleri yerine getiren bir
özellikle var olur. Özetle söylemek gerekirse, bir dil biriminin sözlükbirim olarak değer
kazanabilmesi, yalnızca sözdizimsel bir işlevi yerine getirmesiyle değil anlam ve/ya türünde
de bir değişim olmasıyla gerçekleşir. Bu anlamda sözdizimsellik sözlükselleşmede yeter-şart
değil gerek-şart bir özellik olarak karşımıza çıkar.
14