Prof. Dr. Mehmet ÖZMEN - Çukurova Üniversitesi

sözlüklerde sözlükbirim olarak yer almamaları oluşturur. Bu noktada, bir belirtecin
sözlükbirim olarak sözlüklerde yer alma koşullarının ne olduğu üzerinde düşünmek gerekir.
Bunun nedeni, her ne kadar ikilemeler olarak adlandırılan birlikteliklerin geçici sözcük grubu
olmaları olsa da, ikilemelerin bir kısmının çeşitli anlam özellikleriyle belirteç tanımlı
sözlükbirimler olarak sözlükselleştirilmeleri sıklığa dayalı derlem denetimli bir çalışmayı
gerekli kılar.
Bir sözcüğün sözlüklerde yer alabilmesi için, sözlükselleşme özelliği taşıması gerekir.
Sözcükleri hiçbir ayrıntılı ayrıştırmaya uğratmadan, basılı bir biçimde birbiri ardınca yalnızca
sıralamak, bir sözlüğü hazırlamada yeterli değildir. Bir sözlük hazırlanırken ölçünleşmiş bir
takım yöntemler kullanılır. Bu yöntemlerin başında ise, dilin karakteristik ve tipik kullanım
ortamlarından derlenmiş, temsil niteliği olan yazılı ve sözlü derleme dayanma zorunluluğu
gelir. Tam tersi durumda ‘sözlük’ olarak ortaya konulan yapıt ansiklopedik bir başvuru
kaynağı olmaktan öteye geçme şansına sahip değildir. (Uzun, 2006:90). Bunun yanı sıra,
sözlükselleşmede diğer bir ölçüt ‘anlamlı oluş’un yanında sözcüğün sıklığıdır. Bir
sözlükbirim sözlükselleşirken sözcüğün yukarıda sıralanan ölçütlerden yalnızca birini
gerçekleştirmesi de yeterli değildir. Söz konusu ölçütler, sözcüğün bir sözlükbirim girdisi
olarak sözlüğe girmesinde ayrı ayrı işler ve bir bütünlük oluşturur. Belirteçler, bir sözcük türü
olarak ve taşıdıkları anlam bakımından durağan değil değişken sözcükbirimlerdir. Genel
olarak belirteçlere bakıldığında, onların kaynak sözcük türü olarak anlamlı ve de dizimde
yüklendikleri işlevler bakımından görevli sözcükler oldukları belirgin bir özelliktir.
Geleneksel anlayışla, hem anlam ve görevi aynı anda üstlenen sözcüklerden olmaları, türetim
özellikleri ve dizimsel nedenlerle tür değişimlerine açık yapılar olarak dilde var olmaları,
onların sözlükselleşmelerinde ya da sözlükselleşememelerinde en önemli çekince olarak
görülebilir. Benzer özellikleri dizimde yer alan diğer ögelerde de gözlemleyebiliriz. Ancak,
bunun da ötesinde, belirteçler, bu her iki var oluşu fiiller üzerinden belirgin bir biçimde
sergiler nitelikleriyle kullanım düzlemine çıkan yapıları oluştururlar.
Türkçede, TS’de, geleneksel dilbilgisi sınıflandırmasına göre sekiz sözcük türü
arasında sayılan belirteçlerden sözlükbirimselleşmiş yaklaşık 2616 madde başı sözlükbirimle
karşılaşırız.
Bir sözcük türü olarak kaynağını adlardan ve sıfatlardan alan belirteçler, bu anlamda
asli değil ikincil unsurlar olarak değerlendirilmektedir. Örneğin, Grönbech (2000:30,31)’e
göre belirteçler, tarihi süreç göz önüne alındığında, Türkçede, sürekli devingen bir yapıda
şekillenen ikincil bir unsur olarak ilgeçlerle birlikte ayrı bir kategori oluşturur.
13