Prof. Dr. Mehmet ÖZMEN - Çukurova Üniversitesi

ayrımın çağrışımsal anlam (associative meaning) başlığı altında değerlendirilen duygusal
(connotative), anlatımsal (stylistic) etkileyici (affective), yansıtıcı (reflective), eşdizimsel
(collocative), konusal (thematic) anlamlar olduğu görülür (Aksan, 2000:174).
Anlamın ön koşulu, iki sözcüğün birlikte kavranabilmesinde gereken ortak yanların ya
da bunların birbirinden ayırt edilebilmelerindeki başkalıkların varlığıdır. Bu da bir bağıntı
(relation)’nın gerekliliğini zorunlu olarak ortaya koyar (Aksan, 1999:164). Bunların yanı sıra,
dilde yer alan birimler, sahip oldukları anlam ve işlevlerle bildirişimin ortaya çıkmasında işe
yararlar. Anlam ve işlev, dil birimlerinden olan sözcük ve sözcük türleri arasındaki ilişkisel
özellikle belirginleşir. Bir sıfatın ad (sarı kalem), bir adın ad ile (kalem kutusu)
birlikteliğinden ortaya çıkan anlam ve işlevi, bir sıfatın ya da adın yalın kullanımda (sarı,
kalem, kutu) ortaya çıkaracağı anlam ve işlevden farklıdır. Bu noktada, sadece anlamlı ya da
görevli dil birimleri, dizimde, bildirişim temelinde anlamı salt anlamlılıkları ya da
görevlilikleriyle ortaya koymazlar. Bildirişimi, aynı dizgede birlikte kullanıldıkları diğer
sözlükbirimlerle sağlarlar. Bir dilde söz öbeklerinin varlığı, onların sözlükbirimleşmesiyle
sonuçlanıyorsa burada var olan söz öbeklerinin niteği önem kazanır. Sözlükbilimde böyle bir
seçilimin yapılabilmesi için, var olan söz öbeklerinin birlikteliklerinin, birlikteliği oluşturan
yapılardan farklı bir anlamlılık ve dağılım göstermesi temel ölçüt olarak kaşımıza
çıkmaktadır.
Dilde en çok bağlılık gösteren sözcük türleri belirteçler ile fiillerdir. Öyle ki, bu
birliktelik oldukça çeşitli yapısal ve anlamsal bir içeriğe sahiptir. Kılınış-görünüş, kipkipleme,
zaman, vb. başta olmak üzere, yer, ölçü, nitelik, soru gibi yönlerden yapısal ve
anlamsal bağdaşıklıklar, en belirgin biçimde, bu dil birlikteliklerinin dildeki işletimiyle
karşımıza çıkar.
Bu anlamda, dil dizgesini oluşturan birimlerin birbirleriyle olan anlamsal ve dilbilgisel
ilişkiselliklerini birliktelik kullanımı (co-occurance) ve eşdizimlilik (collocation) kavramları
çerçevesinde değerlendirmek dil çalışmalarında bugün çeşitli yöntemlerle konu
edinilmektedir.
1.1. Amaç ve Önem
Dil araştırmaları, bilişim teknolojilerinin gelişimi sonucu, diğer tüm bilim dallarında
olduğu gibi, bambaşka bir yönde ilerlemektedir. Batıda on yıllar önce başlayan ‘Doğal Dil
İşleme’ (DDİ) çalışmaları, bugün, bir mühendislik alanına dönüşmüş bulunmaktadır. Her ne
kadar Türkiye’de bu amaçla yürütülen çalışmalar son on yılda hız kazansa da, ‘bilgisayar
2