Prof. Dr. Mehmet ÖZMEN - Çukurova Üniversitesi

BİRİNCİ BÖLÜM
GİRİŞ
Dil, doğası gereği türlü iletişim bağlamları içinde kullanılır. Bağlam (context) ise, dil
kullanımlarına koşut olarak çeşitlilik gösterir. Kimi araştırmacılara göre bağlam çeşitliliği,
insanın var olan ruh durumu sayısıncadır. Saussure’ün ortaya koyduğu dil göstergelerinin
çizgisel olma özelliği ve insan dilinin göstergeleri düzenlemedeki birleştirme ve seçme ilkeleri
(Kıran, 1996:102), dilsel üst yapıların kurulabilmesinde, bağlamı ortaya koyan yapı taşları
olarak karşımıza çıkmaktadır.
Dil araştırmacıları anlambilimle ilgili çalışmalarında, öteden beri, anlamın birçok türü
üzerinde durmuştur. Hemen eklemeliyiz ki, var olan tanımlama, adlandırma ve ayrımlamalar
arasında bir koşutluk, bir eşlik olmadığı gibi, terim bolluğu ve kargaşasına da tanık oluruz.
Örneğin, göndergesel anlam (referential meaning) kavramı ‘at’, ‘kısrak’ gibi aynı nesneye
işaret ederken; bu sözcüklerin duygusal anlam (emotional meaning)’ları, ‘bağlam duyarlı’
olarak farklılaşır. Öte yandan, göndergesel anlam, genellikle somut sözcüklerde kolaylıkla
belirlenebilmekteyken, bu anlam türü, temel anlam ile koşutluk göstermektedir. Göndergesel
anlam, soyut sözcüklerde aynı koşutluğu göstermeyebilmekte, anlam türlerinin
sınıflandırılmasında güçlükler ortaya çıkabilmektedir. Göndergesel anlam, farklı
araştırmacılarca kavramsal anlam, temel anlam, sözlüksel anlam gibi adlandırmalarla da
ortaya konulmuştur. Sıralanan bu anlam türlerinin yanı sıra çağrısımsal anlam da kullanılan
adlandırmalardan birisidir. Diğer taraftan, betimleyici (descriptive), toplumsal (social),
anlatıcı (expressive) anlam türleri de anlam ayrımlamalarında karşımıza çıkan diğer
adlandırmalardır. Yine, anlamla ilgili geleneksel ayrımlamalar da (temel anlam, yan anlam, eş
anlam, karşıt anlam, deyim anlamı vb.) üzerinde durulması gereken anlam türleri olarak
karşımıza çıkar. Bugün, anlambilim çalışmaları ağırlıklı olarak yapısalcılık akımına bağlı bir
gelişim sergilemektedir. Bazı yapısalcılar, anlam konusunda yukarıdaki görüşleri benzer
yöntemlerle, sözcüklerin başka sözcüklerle ilişkilerine ağırlık vermekte, anlam yapılarının
çözümlenmesi ve dilin göstergebilim çerçevesinde, daha büyük bir boyutta, iletişim ilkeleri ve
koşulları açısından incelenmesiyle uğraşmaktadır (Aksan, 2000:169).
Anlambilim çalışmalarına, anlamı ayrımlama ve anlam kavramını içlemlendirme
boyutundan baktığımızda, bunlardan en belirgin ve konumuzun hareket noktasını oluşturan
1