YÜKSEK LİSANS TEZİ - Çukurova Üniversitesi

T.C. 

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

İKTİSAT ANABİLİM DALI 

BEŞERİ SERMAYENİN İKTİSADİ GELİŞMEDEKİ ROLÜ 

VE 

ÖNEMİ: ADANA İLİNE İLİŞKİN BİR UYGULAMA 

Bilgehan GÖKÇEN 

YÜKSEK LİSANS TEZİ 

ADANA - 2006

T.C. 

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

İKTİSAT ANABİLİM DALI 


VE 



Danışman: Prof. Dr. Nejat ERK 

YÜKSEK LİSANS TEZİ 

ADANA - 2006

Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne, 

Bu çalışma, jürimiz tarafından İktisat Anabilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ 

olarak kabul edilmiştir. 

Başkan : Prof. Dr. Nejat ERK 

(Danışman) 

Üye : Prof. Dr. Mahir FİSUNOĞLU 

Üye : Prof. Dr. Altan ÇABUK 

ONAY 

Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım. 

....../...../……. 

Prof. Dr. Nihat KÜÇÜKSAVAŞ 

Enstitü Müdürü 

Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve 

fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri 

Kanunu'ndaki hükümlere tabidir.

ÖZET 


VE 



Yüksek Lisans Tezi, İktisat Anabilim Dalı 

Danışman: Prof Dr. Nejat ERK 

Ağustos 2006, 111 sayfa 

21. yüzyıl ekonomilerinin analizinde, ülkelerin sosyo-ekonomik göstergeleri daha 

fazla önem kazanmıştır. Sonuç olarak, son 25 yıla kadar hak ettiği ilgiyi göremeyen beşeri 

sermaye daha fazla ilgi çekmeye başlamıştır. Böylece işgücü, sermaye, doğal kaynaklar ve 

girişimci gibi klasik üretim faktörlerine ilave olarak, son yıllarda beşeri sermayenin artan 

önemi büyüme ve gelişme politikalarının yeniden gözden geçirilmesini gerekli kılmıştır. Bu 

bağlamda, bu tezde beşeri sermaye ve rekabet arasında anlamlı bir ilişkinin olup olmadığı 

araştırılmıştır. Özellikle, Adana bölgesindeki imalat sanayinden seçilen firmaların beşeri 

sermaye ölçümü olarak 14 soruyu içeren bir anket geliştirilmiş ve kullanılmıştır. Bağımlı 

değişken tarafında, rekabet gücü göstergesi olarak firmaların vergi matrahları kullanılmıştır. 

Firmalar, kar bildiren ve zarar bildiren firmalardan oluşan iki gruba ayrılmıştır. Böyle ikili bir 

ayırıma, zarar bildiren firmalar için hiçbir vergi matrahı mümkün olmadığı için gerek 

duyulmuştur. Sonuçta, beşeri sermaye göstergelerinin firmaların kar olasılıkları üzerindeki 

etkisini değerlendirmek için bir Probit Modeli oluşturulmuş ve kullanılmıştır. Sonuçlar, bütün 

beşeri sermaye göstergeleri içinden yalnızca toplam çalışma süresinin ve bayan işgücü 

katılımının kar olasılıklarını önemli ölçüde arttırdığını açıklamaktadır. Ayrıca tekstil kukla 

değişkeni, tekstil endüstrisindeki firmaların diğer firmalardan daha düşük kar olasılıklarına 

sahip olduğunu belirtmektedir. 

Anahtar Kelimeler:Beşeri Sermaye, Ekonomik Büyüme, Ekonomik Gelişme, Probit Modeli. 

ii

ABSTRACT 

THE ROLE AND IMPORTANCE OF HUMAN CAPITAL IN THE ECONOMIC 

DEVELOPMENT: AN APPLICATION FOR ADANA 


M.A. Thesis, Department of Economics 

Supervisor: Professor Nejat ERK 

August 2006 111 pages 

In the analysis of the 21st century economies, the socio-economic indicators of 

countries have gained more significance. As a result, human capital, which has not received 

the attention it deserves until the last quarter century, has started to attract more attention. 

Thus, the increasing importance of human capital, in addition to classical production factors, 

such as labor, capital, natural resources, and entrepreneurship, in recent years has necessitated 

reconsideration of growth and development policies. In this regard, whether a meaningful 

relationship exists between human capital and competition is investigated in the following 

thesis. Specifically, an inquiry which consists of 14 questions was developed and used as a 

measure of human capital of selected firms in manufacturing in the Adana area. On the 

dependent variable side, the tax bases of the firms were used as a proxy for competitiveness. 

In particular, the firms were divided into two groups consisting of firms reporting profits and 

firms reporting losses. Such a binary division was needed since no tax base was available for 

the firms, reporting losses. Finally, a Probit Model was constructed and used to assess the 

impact of human capital indicators on the firms' profit probabilities. The results reveal that of 

all the human capital indicators only seniority and female participation increase the profit 

probabilities significantly. Also, a textile dummy indicates that the firms in the textile industry 

have lower profit probabilities than others. 

Keywords: Human Capital, Economic Growth, Economic Development, Probit Model. 

iii

TEŞEKKÜR 

Tez çalışmam süresince çalışmalarımda bana her türlü yardımı ve desteği sağlayan, 

ilgisini esirgemeyen danışmanım Prof. Dr. Nejat ERK’ e, tez jürisinde yer alan ve tezimin 

şekillenmesinde önemli katkıları bulunan Prof. Dr. Mahir FİSUNOĞLU’ na ve Prof. Dr. H. 

Altan ÇABUK’ a sağlamış oldukları katkılardan dolayı sonsuz teşekkürlerimi ve saygılarımı 

sunarım. 

Tez süresi boyunca gerek en değerleri fikirleri ve yardımlarıyla tezimin kitlendiği 

noktalarda bana çıkış noktası sağlayan gerekse bu sıkıntılı süreçte her türlü manevi 

desteklerini benden esirgemeyen Doç Dr. Seda ŞENGÜL’ e, Yrd. Doç. Dr. Kenan LOPCU’ 

ya, Yrd. Doç. Dr. Sanlı ATEŞ’ e ve arkadaşım Arş. Gör. Selim ÇAKMAKLI’ ya şükranlarımı 

bir borç bilirim. 

Sadece bu süreçte değil, hayatımın her aşamasında maddi ve manevi her türlü 

desteklerini benden esirgemeyen, bugünlere gelmemde ki en büyük katkıyı sağlayan ve asla 

haklarını ödeyemeyeceğim değerli aileme minnet ve şükranlarımı sunarım. 

iv

İÇİNDEKİLER 

ÖZET.................................................................................................................................ii 

ABSTRACT......................................................................................................................iii 

TEŞEKKÜR……………………………………………………………………………..iv 

TABLOLAR LİSTESİ....................................................................................................viii 

ŞEKİLLER LİSTESİ.......................................................................................................ix 

GİRİŞ.................................................................................................................................1 

BÖLÜM I 

BEŞERİ SERMAYE, KALKINMA VE REKABET GÜCÜ 

1.1. Beşeri Sermaye Kavramı.............................................................................................4 

1.1.1.Beşeri Sermayenin Tanımı..................................................................................4 

1.1.2.Beşeri Sermayenin Ölçümü................................................................................7 

1.1.3.Literatür Taraması............................................................................................12 

1.1.4.Beşeri Sermaye Kavramının Gelişimi ve Büyüme Teorilerinde Beşeri Sermayeye 

Bakış................................................................................................................19 

1.1.4.1. Klasik Büyüme Teorisinde Beşeri Sermaye ........................................19 

1.1.4.2. Marxist Büyüme Teorisinde Beşeri Sermaye ......................................22 

1.1.4.3. Neo-klasik Büyüme Modeli ve Beşeri Sermaye...................................23 

1.1.4.3.1.Schultz ve Beşeri Sermaye Teorisi(Schultz Modeli)..............26 

1.1.4.3.2.Zvi Grilliches........................................................................30 

1.1.4.3.3.Mankiw-Romer-Weil(MRW) ...............................................31 

1.1.4.4. İçsel Büyüme Teorileri Kapsamında Beşeri Sermaye .........................32 

1.1.4.4.1.Romer...................................................................................33 

1.1.4.4.2.Lucas ....................................................................................34 

1.1.4.4.3.Jones.....................................................................................36 

1.2. Kalkınma ..................................................................................................................39 

1.2.1.Kalkınma Kavramının Tanımı, İçeriği ve Gelişimi ...........................................39 

1.2.2.Kalkınma Kavramının Gelişimi ve Kalkınma Teorilerinin Ortaya Çıkış 

Süreci...............................................................................................................43 

1.3.Rekabet Gücü............................................................................................................46 

1.3.1.Rekabet Gücü: Tanımı, Göstergeleri, Beşeri Sermaye ve Kalkınmayla İlişkisi..46 

v

BÖLÜM II 

TÜRKİYE’NİN KALKINMA SÜRECİNDE BEŞERİ SERMAYENİN YERİ 

2.1.Türkiye’nin Kalkınma Sürecinde Eğitimin Önemi.......................................................50 

2.2.Türkiye Kalkınma Sürecinde Sağlık Sektörünün İncelenmesi......................................59 

2.3.Göç Olgusunun Türkiye’nin Kalkınma Süreci Açısından İncelenmesi.........................61 

BÖLÜM III 

ADANA İMALAT SANAYİ ÜZERİNE BİR UYGULAMA 

3.1 Adana İmalat Sanayi Üzerine Bir Uygulama...............................................................64 

3.1.1.Araştırmanın Yöntemi........................................................................................65 

3.1.1.1.Hipotez...................................................................................................65 

3.1.1.2.Tanımlar.................................................................................................66 

3.1.1.3. Veriler ve Toplanması ..........................................................................66 

3.1.1.4.Verilerin Çözümü ve Yorumlanması ......................................................67 

3.1.2. Örneklemin Genel Nitelikleri ...........................................................................67 

3.1.3. Örneklemin Çapraz Tablolar Aracılığıyla Analizi.............................................73 

3.1.3.1.Bireylerin ve Ebeveynlerinin Öğrenim Durumları Arasındaki İlişki.......73 

3.1.3.1.1.Babaları ile Bireylerin Öğrenim Durumları Arasındaki İlişki...74 

3.1.3.1.2.Anneleri ile Bireylerin Öğrenim Durumları Arasındaki İlişki..75 

3.1.3.2.Ebeveynlerin Meslekleri ile Bireylerin Öğrenim Durumları Arasındaki 

İlişki .....................................................................................................77 

3.1.3.2.1.Babaların Mesleklerine Göre Bireylerin Öğrenim Durumları...77 

3.1.3.2.2.Annelerin Mesleklerine Göre Bireylerin Öğrenim Durumları ..78 

3.1.3.3.Bireylerin Niteliklerine Göre Gelirlerinin Dağılımı.................................80 

3.1.3.3.1.Deneyime Göre Gelir Dağılımı ...............................................80 

3.1.3.3.2.Öğrenim Düzeylerine Göre Gelir Dağılımı..............................81 

3.2.Örneklemin Probit Aracılığı ile Analizi.......................................................................82 

3.2.1.Veri Tabanları....................................................................................................83 

3.2.2.Değişkenler ve Tanımları...................................................................................83 

3.2.3.Metodoloji ve Ampirik Sonuçlar........................................................................85 

SONUÇ ..........................................................................................................................................90 

KAYNAKÇA ................................................................................................................................92 

vi

EK ....................................................................................................................................108 

ÖZGEÇMİŞ ...............................................................................................................................111 

vii

TABLOLAR LİSTESİ 

Tablo 1.1. Bölgelere Göre Eğitimin Ortalama Getirisi (yüzde) ............................................16 

Tablo 1.2. Cinsiyet İtibariyle Eğitimin Getirisi (yüzde) .......................................................16 

Tablo 2.1. Türkiye’deki Okur-Yazar Oranının Yıllara ve Cinsiyete Göre Artış Oranları .......54 

Tablo 2.2. Türkiye’de 6 ve Daha Yukarı Yaştaki Nüfusun Eğitim Durumu(2000 yılı) .........55 

Tablo 2.3. MEB Bütçesinin GSMH ve Konsolide Bütçeye Oranı(%)....................................56 

Tablo 2.4. Bütçe İçerisinde Eğitim Hizmetleri (Cari Fiyatlarla, Milyar TL) .........................57 

Tablo 2.5. Sağlıkla İlgili Demografik Göstergeler ................................................................61 

Tablo 3.1. Verilerin Yaş ve Cinsiyete Göre Dağılımı............................................................68 

Tablo 3.2. Verilerin Toplam Çalışma Süresi ve Yaşa Göre Dağılımı.....................................69 

Tablo 3.3. Verilerin Toplam Çalışma Süresi ve Cinsiyete Göre Dağılımı..............................70 

Tablo 3.4. Eğitim Durumuna Göre Cinsiyetlerin Dağılımı....................................................71 

Tablo 3.5. Eğitim Durumuna Göre Yaş Dağılımı..................................................................72 

Tablo 3.6. Babanın Eğitim Durumu*Kişinin Eğitim Durumu Çapraz Tablosu......................74 

Tablo 3.7. Annenin Eğitim Durumu*Kişinin Eğitim Durumu Çapraz Tablosu......................76 

Tablo 3.8. Babanın Mesleği*Eğitim Durumu Çapraz Tablosu..............................................78 

Tablo 3.9. Annenin Mesleği*Eğitim Durumu Çapraz Tablosu..............................................79 

Tablo 3.10. Aylık Toplam Gelir*Toplam Çalışma Süresi Çapraz Tablosu............................80 

Tablo 3.11. Aylık Toplam Gelir*Eğitim Durumu Çapraz Tablosu........................................82 

Tablo3.12. Probit Modelinin Tahmin Edilen Katsayılarına İlişkin Hesaplanan Test 

viii 

İstatistikleri......................................................................................................88

ŞEKİLLER LİSTESİ 

Şekil 1.1. İnsani Kalkınma İndeksi......................................................................................42 

Şekil 1.2. Rekabet Gücü Göstergeleri..................................................................................48 

ix

GİRİŞ 

Bugünün dünyasında hazır olarak bulduğumuz pek çok bilgi, beceri, yetenek 

aslında yüzlerce yıllık bir kültürel gelişimin ve birikimin ürünüdür. Birbirini izleyen 

nesiller bir önceki dönemden gelen çeşitli bilgileri öğrendiler, kendilerine uygun 

olanları kullandılar, uygun olmayanlara da uyum sağlamaya çalıştılar ve onlar da 

öğrendiklerini kendilerinden sonra gelenlere aktardılar. Dünyanın insanla tanışmasından 

beri süregelen bu durum, iletişimin ve teknolojinin akıl almaz bir hızla ilerlediği bilgi 

çağına geçilmesiyle hızına yetişilemez bir sürece dönüştü. 

İçinde bulunduğumuz bu çağ pek çok yazar ve araştırmacı tarafından bilgi çağı 

olarak adlandırılmaktadır. Artık bu yüzyılda gelişebilmek ve büyüyebilmek için 

teknolojiye başvurulması olmazsa olmazlardan olmuştur. Yani kalkınma ve büyümenin, 

ticarette başarı sağlamanın ve daha adil bir gelir dağılımı elde etmenin temelinde bilim, 

teknoloji ve ar-ge çalışmaları vardır. Tabi bu süreçte başarılı olabilmenin temel 

koşullarından birisi de bu teknolojiyi kullanabilecek ve bu teknolojiye uyum 

sağlayabilecek nitelikli insan gücüne yani beşeri sermayeye sahip olmaktır. Çünkü siz 

ne kadar en son teknolojiye sahip olursanız olun bunu işleyebilecek nitelikli emek 

olmadıktan sonra sahip olunan teknoloji de tek başına hiçbir anlam taşımaz. 

Teknolojinin giderek bir savaşa dönüşmesi, bu savaşın temel taşı olan ve giderek 

daha fazla eğitilmek zorunda kalan insan gücü kavramına daha fazla önem verilmesini 

gerekli kılmıştır. Beşeri sermaye, kendinin bilgisini, yeteneklerini ve gücünü 

arttırabilmesini sağlayan eğitim, sağlık vb. gibi beşeri sermaye yatırımlarına yatırım 

yapan, yaptığı yatırımın karşılığını bekleyen, niteliksiz emekten farklılaşmış bir 

kavramdır (Tepecik, 2000, s.4; Dinler,2002, s.418). 

Özellikle 1950’ lerle birlikte daha çok önem kazanan ve literatürde de sık sık yer 

verilmeye başlanan beşeri sermaye, bundan önceki süreçte hak ettiği ilgiyi yeterince 

görememiştir. Bu süreçten itibaren, önce neo- klasik temellere dayanan modellerde, 

daha sonra ise içsel büyüme teorisine dayanan modellerde kullanılarak hem büyüme 

hem de kalkınma süreçleriyle ilişkilendirilmiştir. Beşeri sermayenin büyüme ve 

kalkınmada oynadığı temel rol, azgelişmişlerle gelişmişler arasındaki farkın 

1

kapatılmasındaki fonksiyonu ve toplumun nicel ve nitel değerlerini etkilemesi olarak 

belirtilebilir. 

Beşeri sermayenin bu makro düzeydeki etkilerinin yanında, mikro düzeyde de 

ülke içinde faaliyet gösteren firmaların ve endüstrilerin arasındaki rekabet gücünü 

etkilemesi anlamında bir etkiye sahiptir. Özellikle küreselleşme, artan yatırım hacmi ve 

hızla gelişen ve yayılan teknoloji sayesinde dünya ve ülke ölçeğinde giderek şiddetlenen 

rekabet koşullarında, firmalar ve sanayiler küresel piyasada daha fazla pay sahibi olmak 

için yoğun çaba göstermektedirler. Yaşanan bu küreselleşme süreci ile birlikte en üst 

düzeyde gerçekleşmeye başlayan rekabet ve giderek karmaşıklaşan rekabet ortamının 

bir sonucu olarak da rekabet avantajı sağlayabilme, rekabet avantajı yaratan kaynakların 

ve faktörlerin neler olduğu ve bununda ötesinde rekabet üstü olabilmenin yolları, 

işletmelerin ve ülkelerin temel gündemini oluşturmuştur. 

İşte böyle yoğun bir mücadelenin yaşandığı bu ortamda beşeri sermaye ve 

yatırımlarına önem verilmesi, verimliliğin ve yatırımların artmasına neden olacaktır. Bu 

da büyümeye yardımcı olacak ve artan gelirler aracılığı ile daha iyi sosyal koşulların 

oluşması sağlanacaktır. Bütün geliştirilen bu koşullar da kalkınmaya doğrudan etki 

edecektir. 

Bu çalışmada aslında beşeri sermayenin mikro boyutunun araştırılmasına 

yönelik bir çalışmadır. Adana imalat sanayinde faaliyet gösteren firmaların sahip 

oldukları beşeri sermaye ile rekabet edebilme güçleri arasındaki ilişki bulunmaya 

çalışılmıştır. 

Çalışmanın ilk bölümünde beşeri sermayenin teorik temellerinin yanı sıra, 

gelişimi ve eleştirildiği noktalar sunulmuştur. Kökenleri Klasiklerde Adam Smith ve 

Ricardo, Neo- klasik çağda Schutz, Grilliches, Mankiw-Romer-Weil ve İçsel Büyüme 

Teorilerinde Romer, Lucas ve Jones’a kadar inen bir analiz yapılmıştır. Beşeri 

sermayenin büyüme teorilerindeki yeri incelendikten sonra, kalkınma kavramından, 

içeriğinden, gelişme sürecinden ve bu sürece katkı yapmış kişilerden bahsedilmiştir. 

Bölümün sonunda ise rekabet gücü tanımı, göstergeleri ve beşeri sermaye ve 

kalkınmayla ilişkisi bağlamında ele alınmıştır. 

2

İkinci bölümde ise beşeri sermayenin kalkınma sürecindeki yeri ve bu iki 

kavramın da birlikte Türkiye’ deki önemi ve etkileri üzerinde durulmuştur. Ayrıca 

Türkiye’ nin yaşadığı kalkınma sorunlarına da çözüm önerileri sunulmaya çalışılmıştır. 

Üçüncü bölümde ilk olarak beşeri sermaye ile ilgili bir literatür taraması 

yapılmış, daha sonra ise uygulama çerçevesinde, Adana imalat sanayi için yapılan 

anketlerden elde edilen veriler üzerinde çapraz tablolar aracılığı ile çeşitli analizler 

yapılmıştır. Bundan sonra uygulama sürecinde elde edilen verilerle klasik regresyon 

yapmak uygun olmayacağı için probit uygulamasına gidilmiş ve bölümün en sonunda 

da bu uygulamadan elde edilen sonuçlar yorumlanmıştır. 

3

BİRİNCİ BÖLÜM 

BEŞERİ SERMAYE, KALKINMA VE REKABET GÜCÜ 

1.1. Beşeri Sermaye Kavramı 

1.1.1. Beşeri Sermayenin Tanımı 

Kalkınma ekonomisinde sermaye birikimi denildiğinde, genelde akla yalnızca 

makineler, fabrikalar, binalar gibi fiziki sermayede ortaya çıkan gelişmeler gelmektedir. 

Ancak ekonomiler, çalışanların sahip oldukları ve ekonomistlerin de insan sermayesi ya 

da beşeri sermaye olarak adlandırdıkları diğer bir tür sermayeye de sahiptirler (Yıldırım 

ve Kahraman, 2003, s.74). 

Bir ülke ekonomisinin veya ülke ekonomisi içindeki işletmelerin gelişip, 

büyüyebilmesi, uluslar arası piyasalarda söz sahibi olabilmesi, verimliliğini ve 

karlılığını arttırabilmesi için salt fiziksel yatırım yeterli değildir. Makro ve mikro 

ekonomik seviyelerde başarılı olabilmenin en önemli ve etkin nedenlerinden biri de 

yapılacak işin kapsamının gerektirdiği nitelikte yetenek ve eğitime-öğrenime sahip 

insan kaynaklarına sahip olmaktır. Başka bir deyişle, bir ülke ekonomisinin veya bir 

işletmenin uzun vadede başarısı, sahip olunan insan gücü kaynaklarının nitelikleri ile 

sınırlı ve orantılıdır. Fiziksel (makineler- tesisler), mali veya doğal kaynaklar ne denli 

büyük olursa olsun nitelikli insan gücü (beşeri sermaye) olmadan, ne ülke ekonomisinin 

ne de işletmelerin uzun vadede kalıcı bir başarıya ulaşması düşünülemez (Gürak, 2004). 

Özellikle sürdürülebilir bir ekonomik kalkınmanın elde edilebilmesi için etkin olarak 

kullanılması gereken kaynaklardan (ekonomik kaynaklar:beşeri sermaye, fiziki sermaye 

ve doğal kaynaklar vb.; sosyal kaynaklar: adil gelir dağılımının sağlanmasına yönelik 

politika uygulanması vb. ve çevresel kaynaklar)(Haris, 2000) en önemlilerinden biri 

olan beşeri sermaye, işgücünün verimliliğini arttırması ve bilgi teknolojilerinin üreticisi 

ve kullanıcısı olması nedeniyle ekonomik kalkınmada da önemli bir yere sahiptir. 

Günümüzde üretken bir sermaye olarak kabul edilen beşeri sermaye, klasik 

4

iktisatçılardan günümüze kadar birçok iktisatçı (Schultz, 1971 ve 1973; Becker,1974, 

1976, 1985, 1986 ve 1990; Psacharopoulos,1995 ve 2002; Barro, 1993, 1994, 1998 ve 

2001; Chiswick, 1962) tarafından incelenmiş ve kullanıldığı alana göre çeşitli şekillerde 

ele alınmıştır (Yu, 2001, ss.1-28).Bu bağlamda da beşeri sermayeye ilişkin pek çok 

tanımlama yapılmıştır. 

Bu tanımlamalardan Jim Saxton’ a ait olan tanımlamada beşeri sermaye, bireylerin 

işgücü piyasasındaki değerlerini arttırmak için kazandıkları beceri ve bilgi olarak 

tanımlanmıştır (Saxton, 2000, s.30).Bartola tarafından yapılan tanımlamaya göre ise 

beşeri sermaye, bireyin gelir üretebilme yeteneğinin bir değerlendirmesidir (Bartolo, 

1999, s.56). Yumuşak ve Bilen’in OECD’ den alıntı yaparak aktardığı tanımda ise, 

beşeri sermaye kavramı, iktisadi faaliyetlerle ilgili olarak bireylerde oluşan bilgi, beceri 

ve diğer nitelikleri kapsamaktadır. Bu tanım geniş anlamda ele alındığında ise insanın 

üretken olarak ortaya koyabileceği tüm nitelikleri içermektedir (Yumuşak ve Bilen, 

2000, s.85). Bu çerçevede beşeri sermaye bir yandan bireylerin sahip olduğu bilgiyi 

temsil ederken, diğer yandan bireylerin diğer bireylerden öğrenme ve değişen koşullara 

uyum yeteneğinin bir göstergesi olmaktadır (Saygılı ve Cihan, 2006, s.19). 

Burada belirtilen tanımlamalardan başka, literatürde beşeri sermayeye ilişkin pek 

çok tanımlama yapılmasına rağmen genel olarak kabul edilmiş bir tanımlama mevcut 

değildir. Ama genel bir ifadeyle beşeri sermayenin ekonomide ve ekonomik büyümede 

rol oynayan temel faktörlerden biri olduğunu söyleyebiliriz. 

Özellikle 1960 ‘lardan bu yana beşeri sermayenin iktisadi büyümedeki yeri, 

teknolojik gelişmelerle beraber ekonomi literatüründe önemli ölçüde yer almış ve beşeri 

sermaye yatırımlarının kişisel ve toplumsal gelişmeye etkisi inceleme konusu 

yapılmıştır (Colombo ve Grilli, 2005; Ortigueira, 2003; Asteriou ve Agiomirgianakis, 

2001; Wolff, 2000; Kalemli-Özcan, Ryder ve Weil, 2000; Wong ve Yip, 1999; Oketch, 

2002; Temple, 1999; Romer, 1989b). Son dönemlerde de beşeri sermayenin ekonomik 

büyümedeki öneminin artmasında, ekonomik büyümedeki (mal ve hizmet 

çıktılarındaki) artışı analiz etmek için yapılan çalışmaların sayısının artmasının büyük 

bir etkisi olmuştur. Genellikle araştırmacılar çıktının büyüme tahminlerinde, modeldeki 

geleneksel girdiler (fiziki sermaye, işgücü) tarafından açıklanamayan büyük bir artıkla 

(residual) karşılaşmaktadırlar. Şöyle ki çıktıdaki değişim (bağımlı değişken) yalnızca 

5

açıklayıcı değişkenlerdeki ya da bağımsız değişkenlerdeki değişmeler tarafından 

açıklanamamaktadır. Böyle bir büyüme muhasebesinde beşeri sermayeye başvurulması, 

araştırmacıların ekonomik büyümeyi daha iyi açıklamalarına izin vermiştir ve 

araştırmacılar sonunda beşeri sermayedeki artışın ekonomik büyüme üzerinde önemli 

bir etkisinin olduğunu bulmuşlardır (Saxton, 2000, s.37; Grilliches, 1997, s.331). 

Tabi ki beşeri sermayenin etkileri üzerine yapılan teorik ve uygulamalı 

çalışmalar sadece verimlilik ve büyüme ile sınırlı değildir. Beşeri sermayenin diğer 

etkilerinden bazıları şunlardır: Beşeri sermaye işgücünün değişen koşullara uyumunu 

kolaylaştırmakta ve özellikle kadınların işgücüne katılımını arttırarak işgücü 

potansiyelinin etkin kullanılmasını sağlamaktadır. Nitelikli insan gücü (beşeri sermaye) 

farklı talep yapısı nedeniyle dış ticaret ve üretim yapısının bileşimini etkilemektedir. 

Beşeri sermaye, istihdam ve gelirin (ücretin) artmasına neden olarak işsizliğin ve 

yoksulluğun azalmasına, gelir dağılımının iyileşmesine etki edecektir. Eğitim, 

demokratikleşme, katılımcılık, insan hakları ve sosyal uyum gibi toplumsal değerlerin 

yerleşmesinde ve çevrenin korunması ve geliştirilmesinde büyük önem taşımaktadır 

(Saygılı ve Cihan, 2006, s.25 ). 

Bu kadar önemli olan ve etkilerinin de bir bu kadar önemli olduğu beşeri 

sermayenin daha etkin bir yapıya sahip olabilmesi ve kendisini oluşturan bilgi, beceri ve 

diğer nitelikleri kazanmasına yönelik olarak yapılan faaliyetlere beşeri sermaye 

yatırımları denilmektedir. 

Her toplumsal formasyon kendi geleceğini garantiye almak için çeşitli yatırımlar 

yapmak zorundadır. İnsan yatırımı ise bu yatırımların en ciddi olanıdır ve diğerlerine 

göre daha uzun vadede ürün verecek olan yatırımlardır. Ayrıca Schultz’a göre bu 

yatırımlar, insanın niteliğinin iyileşmesine ve verimliliğinin artmasına sebep olmaktadır. 

Dolayısıyla da fert başına reel gelir artışının önemli bir kısmı insana yapılan yatırımdan 

kaynaklanmaktadır (Koçancı,2002; Tunç,1993,s.7). 

Schutz, beşeri sermaye yatırımlarını, kaynağı ne olursa olsun bir halkın sahip 

olduğu faydalı yeteneklerin toplamı olarak ifade etmiştir (Schutz, 1968, s.277) ve insana 

yapılan yatırımları eğitim, yüksek eğitim, işbaşında eğitim (on- the- job training ), göç, 

sağlık ve iktisadi bilgi olarak sıralamıştır. Ama Ona göre bu yatırımlar gelirin kişisel 

6

dağılımı, uluslar arası ticaret, becerikli kişilerin uluslar arası hareketliliği, eğitim 

hizmetlerinde kaynak dağılımı, ayrımcılığın okul performansındaki motivasyona olan 

etkileri, üretim fonksiyonu altında eğitilmiş işgücü ve aile planlamasına kadar 

genişletilebilir (Schultz, 1971, s.8). 

Bu durumda “Beşeri Sermaye”, işgücünün verimliliğini arttıracak eğitim düzeyi, 

yetenek, sağlık, beslenme gibi faktörlerin tesiri altında kalır. Daha iyi eğitilen, beslenen, 

sağlıklı ve yetenekli işgücünün daha verimli ve kapsamı geniş bir beşeri sermaye 

yaratacağı açıktır (Dülgeroğlu,1997,s.89). 

1.1.2. Beşeri Sermayenin Ölçümü 

Ülkelerin sahip oldukları beşeri sermaye stoklarının karşılaştırılması ve beşeri 

sermayenin başta ekonomik büyüme olmak üzere diğer makro değişkenler üzerindeki 

etkisinin araştırılabilmesi için beşeri sermayenin ölçülebilir göstergelerle ifade edilmesi 

gerekmektedir (Dura, Atik ve Türker, 2004, s.14). 

Bununla birlikte beşeri sermayenin ölçülebilirliği konusu yeni değildir. Geçen 

yüzyılda Karl Marx ve 20. yüzyılın ortalarında da Joan Robinson ve Luigi Passinetti’ yi 

içeren Cambridge iktisatçıları bu konuyla ilgilenmişlerdir. Mulligian ve Sala-i Martin’in 

çalışmaları da beşeri sermaye literatürüne, konuyu çok fazla özelleştirmeden bir dönüş 

yapılmasını sağlamıştır (Wachtel, 1997, ss. 193 -196). 

Bu bağlamda en çok kullanılan beşeri sermaye göstergelerinin başında eğitim, 

sağlık ve göçle ilgili göstergeler gelmektedir. Belirtilen bu beşeri sermaye göstergeleri 

içinde ise eğitim özel bir önem taşımaktadır. Bunun temel nedeni beşeri sermayeyi 

oluşturan diğer bileşenleri ölçmedeki zorluktur. Ayrıca eğitime yapılan yatırımlar ve 

harcamalar vasıtasıyla oluşan işgücü, bir ülkenin beşeri sermaye stokunun ölçümü için 

kullanılabilecek en gerçekçi göstergelerin başında gelmektedir. 

Yukarıda sayılan bu temel beşeri sermaye göstergelerinden eğitimi 

çalışmalarında kullanan bilim adamlarının başında Mankiw-Romer-Weil, Ağır-Kar, O’ 

7

Neill ve Wolff-Gittleman gelmektedir. Mankiw-Romer-Weil çalışmalarında beşeri 

sermaye ölçüsü olarak orta öğretime kayıt yaptırmış 15-19 yaş arası nüfusun aktif 

nüfusa oranını kullanırken (Mankiw, Romer and Weil, 1992), Ağır-Kar ise eğitim ve 

sağlık harcamalarının GSMH içindeki yerini kullanmışlardır (Ağır ve Kar, 2003). O’ 

Neill ise okullaşma kayıtlarını kullanarak yaptığı eğitim-büyüme ilişkisini inceleyen 

yatay-kesit çalışmasında az gelişmiş ülkelerin, sayısal manada okullaşma ve eğitim 

alanında, diğer gelişmiş devletlerle olan açığını son zamanlarda giderek kapattığını 

tespit etmiştir. Ancak söz konusu ülkelerin hala eğitimden elde ettikleri faydalar 

(bilinçli, düşük suç oranı ve siyasi istikrara sahip toplum vb.) açısından gelişmiş 

ülkelerin çok gerisinde olduğu gerçeğini de vurgulamıştır (O’Neill,1995). Wolff ve 

Gittleman ise hem okula kayıt yaptırma (enrollment) hem de okula gitme (attainment) 

temelinde, ilkokul, ortaokul ve üniversite olmak üzere üç eğitim seviyesinin yakınsama 

sürecindeki göreceli rollerini veya etkilerini açıklamaya çalışmışlardır (Wollf ve 

Gittlman, 1993). 

Bu yazarlardan farklı olarak Tuna ve Yumuşak ise beşeri sermayeyi kalkınma 

indeksiyle ölçmüşlerdir (Tuna ve Yumuşak, 2002). Beşeri Kalkınma İndeksi uzun ve 

sağlıklı bir yaşam, bilgi ve eğitim ile ekonomik olanaklar olmak üzere üç boyuttan 

oluşmaktadır. Beşeri Kalkınma İndeksinin birinci boyutu olan uzun ve sağlıklı yaşam, 

ortalama yaşam beklentisi ile ölçülmektedir. Bireylerin sağlık ve beslenmeyle ilgili 

hizmetler konusunda iyi durumda oldukları ülkelerde, ortalama yaşam süresi diğer 

ülkelere göre yüksek olmaktadır. Beşeri Kalkınma İndeksinin ikinci boyutunu oluşturan 

bilgi ve eğitim ise okur- yazarlık oranı ve okullaşma oranı ile ölçülmektedir. İyi bir 

yaşam sürdürebilmek için gerekli kaynaklara sahip olabilmek, beşeri kalkınmanın 

üçüncü boyutunu oluşturmaktadır. Bu boyut beşeri kalkınma indeksinde ortalama gelir 

ile ölçülmektedir (Dura, Atik ve Türker, 2004, ss.14-15). 

Beşeri sermaye ile ilgili çalışmaların asıl kaynağını eğitim oluşturmakla birlikte, 

toplumun sağlık düzeyi de beşeri sermayeyi besleyen ve gelişmesine önemli katkıda 

bulunan diğer bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Bir toplumun sağlık düzeyi ile 

ekonomik gelişmişliği arasında yakın ve karşılıklı bir nedensellik ilişkisi bulunmaktadır. 

Ekonomik gelişmesini belli bir düzeye getirebilmiş toplumlarda sağlık için ayrılan 

kaynaklar arttığı gibi, bireylerin sağlık bilinci de yükselmektedir. Bununla birlikte 

8

sağlık düzeyinin gelişimi de ekonomik gelişimi hızlandırmaktadır (Mazgit,2002, s. 

405). 

Bu göstergeyi çalışmalarında kullananlar arasında Taban (2004), Kalemli- 

Ryder-Weil (2000), Bloom-Canning-Sevilla (2004) ve Grossman (1999)’i gösterebiliriz. 

Taban ‘ın hazırladığı bildiride Türkiye’de sağlık ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki, 

1980-2000 dönemine ait yıllık veriler kullanılarak nedensellik testi ile incelenmiştir. 

Sağlık göstergeleri olarak toplam sağlık harcamaları ile doğuşta yaşam beklentisi 

verilerinin kullanıldığı çalışmada, doğuşta yaşam beklentisi ile ekonomik büyüme 

arasında çift yönlü bir nedensellik ilişkisi görülürken, sağlık harcamaları ile ekonomik 

büyüme arasında ise herhangi bir nedensellik ilişkisine rastlanmamıştır. Toplam sağlık 

harcamaları ile ekonomik büyüme arasında herhangi bir nedenselliğe rastlanılmaması, 

bu alana yapılan harcamaların yetersiz ve verimsiz olduğunu göstermektedir. 

Dolayısıyla bu harcamaların daha etkin ve verimli alanlarda kullanılması için bu konuda 

acil reformlara gereksinim bulunduğu gözden kaçırılmamalıdır (Taban, 2004). 

Kalemli-Ryder-Weil‘ e göre ise, toplumların sağlık durumlarının gelişmiş 

olmasının önemli bir sonucu, ortalama hayatın uzunluğudur. Buna göre azgelişmiş 

toplumlardaki ortalama ömür gelişmiş toplumlara kıyasla daha kısadır. Sözkonusu bu 

olgu beşeri sermaye stokunu önemli ölçüde etkilemektedir. Bu etkileşimin önemli bir 

göstergesi, ortalama ömrün uzamasıyla, insanların çalışma sürelerinde ortaya çıkan 

ilave süredir. Çünkü ömür uzadıkça insanların aktif olarak üretimde bulunma imkanları 

da artmaktadır. Böyle bir olayın beşeri sermaye stokuna etkisi şu manada ortaya 

çıkmaktadır: Aktif olarak çalışan her bir insanın beşeri sermaye bağlamında belli bir 

yatırıma tabi olduğu kabul edilirse, bu yatırımdan yararlanma süresinin uzaması 

yatırımın verimliliğini arttıracaktır. Bu da ömrün uzamasına bağlı olarak çalışma 

döneminin uzamasıyla gerçekleştirilecektir (Kalemli-Ryder-Weil, 2000). 

Grossman ise ilk defa sağlık sermayesinin tek iktisadi sermaye biçimi olduğunu 

iddia etmiştir. Çünkü ona göre sağlık sermayesi ve beşeri sermaye birbirinden farklı 

özellikler taşıyan iki ayrı değerdir. Bu farklılığın en önemli yanı ise, beşeri sermayenin 

sadece kişilerin piyasalardaki üretkenliğini etkilemesi iken, sağlık sermayesinin kişinin 

mal ve para edinme zamanının miktarını da belirlemesidir (Grossman, 1999). 

9

Sağlık konusunda oldukça önemli çalışmalar yapan Bloom, Canning ve Sevilla, 

bu çalışmalarında da toplumun sağlık düzeyindeki yetersizliklerin etkilerinin en az 

makro düzeyde görüldüğü gibi, mikro düzeyde de yoğun bir şekilde yaşandığını iddia 

etmişler ve sağlık harcamalarının toplum üzerindeki etkilerini eğitim harcamalarıyla 

birlikte değerlendirmişlerdir. Onlara göre ömrün kısalığı, kişilerin aktif olarak 

çalışabilme sürelerini düşürerek bir yandan emek arzını daraltırken öte yandan eğitimin 

toplam verimliliğini büyük ölçüde düşürmektedir. Böylelikle eğitime yapılan yatırımın 

sosyal ve kişisel getirisi azaldığı için cazibesi kalmamakta, bu da beşeri sermaye 

birikimini azaltmakta ve buna bağlı olarak genel manada kişilerin verimliliği 

zayıflamaktadır. Öte yandan ortalama ömrün uzaması, hem eğitimin maliyeti-getirisi 

ilişkisini pozitif yönde etkilemekte, hemde ülkelerin çalışabilir işgücü miktarını 

arttırmaktadır (Bloom, Caning ve Sevilla, 2004). 

Beşeri sermaye birikiminde, eğitimin ve toplumun sağlık düzeyinin yanında, 

genç ve dinamik bir nüfus yapısı ile beşeri sermaye göçü de önemli bir role sahiptir. 

Sağlıklı bir toplum yapısı, hem eğitimin verimliliğini arttırma açısından, hem de beşeri 

sermayeden daha uzun süre yararlanabilme yönünden önemli katkı sağlamaktadır. Genç 

ve dinamik bir nüfus yapısı ise, beşeri sermaye için diğer önemli bir kaynaktır. Çünkü 

ülke nüfusunun ağırlıklı olarak gençlerden oluşması, eğitim verilebilecek ve 

çalışabilecek kişi sayısının çokluğu anlamına gelmektedir. Bu da ilgili ülkenin beşeri 

sermaye stoğuna önemli katkı yapmaktadır. Başka ülkelerden kişilerin çalışmak ve 

eğitim almak amacıyla gelmesi veya bizim ülkemizden başka ülkelere gitmesi, beşeri 

sermayenin göçünde çok etkili olan sebeplerin başında gelmektedir. Bunun yanında, iş 

bulma imkanlarının çokluğu, ücretlerin yüksekliği, iş ortamının uygunluğu ve okuma 

fırsatlarının bolluğu beşeri sermayenin göçünde etkili olan diğer sebepler arasında 

gösterilebilir. Hatta azgelişmiş ülkelerdeki politik baskıların yoğunluğu, bu ülkelerden 

gelişmiş ülkelere olan beyin göçünde oldukça önemli bir paya sahiptir (Eakın, Lovely 

ve Tosun, 2000, s.20). 

Özellikle gelişmiş ülkelerin sıkça başvurdukları önemli bir kaynak olan ve 

mevcut beşeri sermayenin nispeten getirisinin az olduğu ülkelerden, daha yüksek 

getirisi olan ülkelere çekilmesi olarak tanımlanan beyin göçünü (Karagül, 2002, s.76) 

çalışmalarında kullanan önemli araştırmacılar arasında Becker-Ichino-Peri (2001), Ben- 

Gad (2003), Tansel ve Güngör (2004) ve Wong ve Yip (1999) gelmektedir. Becker- 

10

Ichino-Peri çalışmalarında, 1990’lı yılların İtalya’sında toplam göç edenlerin oranının 

sabit kalmasına rağmen, göç yoluyla artan oranda bir beşeri sermaye kaybı yaşandığını 

belirtmişlerdir. Bunu da ülkeden ayrılan eğitimli kişilerin sayısının göç eden toplam kişi 

saysına göre artış göstermesine bağlamaktadırlar. Bunun sonucu olarak da, 1990’ların 

ortalarından itibaren göç edenlerin ortalama beşeri sermayeleri İtalya’ da yaşamayı 

tercih eden insanların ortalama beşeri sermayelerinden daha büyük olmaktadır. 

Şimdilerde ise İtalya’da bir kolejde okuyup mezun olanların %3 ile %5’i arasında bir 

oranı yurdışına gitmeyi tercih etmektedir (Becker-Ichino-Peri, 2001). 

Ben-Gad ‘ın çalışmasında ise Amerika’daki göç sorunundan bahsedilmiştir. Bu 

çalışmaya göre Amerika’da sıkı göç politikaları uygulanmasına rağmen göçle ilgili 

olarak duyulan temel endişe, ülkelerine son zamanlarda gelen düşük eğitim ve beceri 

düzeyine sahip göçmenlerin sayısındaki artıştır. Bu endişelerin sonucu olarak da eğitim 

ve beceri seviyesi düşük olan bu göçmenlerin Amerikan ekonomisini ve yerli Amerikan 

halkının ekonomik refahını olumsuz yönde etkileyeceği düşünülmektedir (Ben-Gad, 

2003). 

Tansel ve Güngör’ ün çalışmalarında ise Türkiye’ den yurt dışına gerçekleşen 

beyin göçü üzerinde durulmuştur. Çalışma 2002 senesinin ilk yarısında gerçekleştirilen 

bir anket uygulamasının sonuçlarına dayanmaktadır. Anketin hedef kitlesi, yurtdışında 

öğrenimlerini sürdüren lisans, yüksek lisans ve doktora öğrencileri ile üniversite 

eğitimli işgücü olarak belirlenmiştir. Anketlerden elde edilen verilerle, çalışan 

profesyonellerin ve öğrecilerin Türkiye‘ ye geri dönme olasılıkları ve nedenleri 

hakkında kestirimler yapılmıştır. Genellikle yutdışında kazanılan yüksek maaşlar, beyin 

göçünün en önemli nedenlerinden biri olarak görülmesine rağmen, bu çalışmada 

beklenenin aksine yurt dışında çalışanların Türkiye’ ye geri dönmeme kararında yurt 

dışındaki yüksek gelirler istatiksel olarak anlamlı bulunmamıştır. Ayrıca yurt dışında 

çalışanların Türkiye’ye dönmeme kararındaki en önemli itici nedenlerden biri ise 

Türkiye’deki ekonomik ve siyasi istikrarsızlık olmuştur (Tansel ve Güngör, 2004). 

Göç konusuyla ilgili son olarak ele alacağımız çalışma ise Wong ve Yip (1999)’ 

e aittir. Bu çalışmada beyin göçünün, büyüme, eğitim ve gelir dağılımı üzerindeki 

etkilerine bakılmıştır. Çalışmada beyin göçünün ekonomik büyümeye zarar verdiği 

gösterilmeye çalışılmıştır. Ayrıca eğer başlangıç seviyesindeki beşeri sermaye birikimi 

11

göreceli olarak düşükse, bu durum göç etmeyenlerin gelirlerini ve faydalarını olumsuz 

yönde etkileyebilecektir. Ama hükümet bu beyin göçünün zarar verici büyüme etkilerini 

azaltabilmek için, eğitime daha fazla yatırım yapmayı tercih edebilir (Wong ve Yip, 

1999). 

Görüldüğü gibi aslında beşeri sermayeyi ölçmek için kullanılan göstergeler çok 

çeşitli olmasına rağmen, kullanılan bu göstergeler karşılaştırıldığında temel olarak 

beşeri sermayenin eğitim düzeyi, sağlık şartları ve hayat standardını temsil eden 

göstergelerle (verimlilik büyümesi: istihdam oranı, işsizlik oranı vb. ve ekonomik 

büyüme: yatırımlar (fiziki ve beşeri) ve tasarruf) (Rosen,2003) ölçüldüğü ortaya 

çıkmaktadır. Bu göstergelerin ölçüm için kullanılmasının temel nedeni ise, toplumların 

kalkınmasında önemli bir unsur olan insan unsurunun iyi bir eğitim düzeyine, sağlıklı 

bir yaşama ve yüksek bir hayat standardına sahip olması gerektiği düşüncesidir (Dura, 

Atik ve Türker, 2004,s.15). 

1.1.3. Literatür Taraması 

Bu bölümde ise 1960’lı yıllardan günümüze doğru uzanan bu önemli süreçte, 

beşeri sermayenin teoride güçlü bir yer kazanmasına neden olan araştırmacıların 

görüşlerine yer verilmiştir. 

Beşeri sermayenin büyüme ve gelişme literatüründe önemli bir yere gelmesinde, 

özellikle 1960 ve 1990 arası dönemin büyük bir katkısı olmuştur. Bu döneme kadar 

gerek büyüme gerekse gelişme teorilerinde hak ettiği yeri bulamayan beşeri sermaye, 

neo-klasik iktisada dayanan beşeri sermaye yaklaşımlarıyla birlikte önem kazanmaya 

başlamış ve içsel büyüme teorileriyle de neo-klasik temele dayanan modellerin 

eksiklikleri tamamlanarak beşeri sermayenin literatürdeki yerinin bir kere daha 

sağlamlaşmasına yardımcı olunmuştur. 

Bu dönemde literatüre katkı yapan önemli iktisatçıların başında Barro 

gelmektedir. Yazar Barro “Human Capital and Growth in Cross-Country Regressions” 

(Yatay Kesit Regresyonda Beşeri Sermaye ve Ekonomik Büyüme) adlı makalesinde 

12

insan kaynağının ekonomik büyümeye etkisi üzerine çok önemli bilgiler vermektedir. 

Bunu yaparken de 100 ülkeye ait 1960-1995 dönemi verilerini kullanmıştır. Bu 

çalışmadan elde ettiği sonuçta erkeklerin ortaokul ve lise seviyesinde okula gitme 

yıllarıyla büyüme arasında pozitif bir ilişki bulunurken, bayanlar için bu eğitim 

seviyelerinde okula gitme yılı ile büyüme arasında önemli bir etki bulunmamıştır. Yine 

aynı çalışmada eğitimin kalitesini ölçmek için uluslar arası karşılaştırılabilir sınavların 

sonuçları kullanılmıştır. Ulaşılan sonuçta bilim testlerine ait skorlar büyümeyle pozitif 

ilişkili, okuma üzerine testlerin skorları ise büyümeyle ilişkisiz bulunmuştur (Baro, 

1998). 

1993 yılında Barro ve Lee, 1960-1985 yıllarını kapsayan 129 ülkeye ve 25 yaş 

ve üzeri nüfusa ait tamamlanmış okul yılı verilerini kullanarak, eğitimin büyümeye 

katkısını tahmin etmişlerdir. Sonuçta, ilkokul seviyesinde, hem erkek hem de bayanların 

toplam okula gitme yılları ile büyüme arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki bulunurken, 

ortaokul ve yüksek eğitimde bayanların büyümeye katkısı pozitif ve anlamlı iken 

erkeklerin ise anlamsız çıkmıştır (Barro ve Lee, 1993). 

2001 yılında güncelleştirilen çalışmada, 1960-1985 dönemi için 129 ülkeye ait 

veriler 1960-2000 dönemini ve 142 ülkeyi kapsayacak şekilde genişletilmiştir. Burada 

hem 15 hem de 25 yaş üzeri nüfusun eğitime katılma oranları gösterge olarak 

kullanılmış ve eğitimin ekonomik büyümeye katkısı hem genel eğitim seviyeleri hem de 

özel eğitim seviyeleri için araştırılmıştır. Bulunan sonuçlar bundan önce 1993 yılında 

bulunan sonuçlara paralel olmuştur (Barro-Lee, 2001). 

Mulligian ve Salai-Martin toplam beşeri sermayeyi ölçmek için hazırladıkları 

makalelerinde 1940-1990 dönemi için ABD’ye ait verileri kullanarak, beşeri sermaye 

ölçümüne yönelik farklı indeksler oluşturmuşlar ve oluşturdukları bu indekslerin her 

birinin sonucunun birbirinden farklı olduğunu görmüşlerdir. Bu araştırmanın sonucunda 

da ortalama okul yılı göstergesinin, mevcut büyüme teorilerine ilişkin yapılan ampirik 

çalışmalarda yanıltıcı olacağını iddia etmişlerdir (Mulligian, ve Sala-i Martin, 2000). 

Nelson ve Phelps, bir ülkenin çok fazla beşeri sermayeye sahip olması 

durumunda, bu ülkenin başka bir yerde yapılan icatları, kolayca adapte etmeye meyilli 

olduğunu ifade etmişlerdir. Buradan şu sonuç çıkar; taklitçinin ülkesindeki beşeri 

13

sermayenin fazlalığı teknoloji lideri ülkelerin teknolojilerinin daha kolay adapte 

edilmesini sağlar. Bu da taklitçinin ülkesinin daha hızlı bir büyüme oranına sahip 

olmasına neden olur (Nelson ve Phelps, 1966). 

Becker, Murphy, Tamura büyük orandaki beşeri sermaye stokunun, ücretleri 

arttıracağını, fakat bununda çocuk yetiştirmenin maliyetini yükselteceği kanaatini 

taşımışlardır. Çocuk yetiştirmenin maliyetinin, mal ve yeni beşeri sermaye üretmek 

kadar getirisinin artmayacağı ifade edilmiştir. Büyük miktardaki beşeri sermaye, aileleri 

düşük oranda doğurgan olmaya teşvik ettiği gibi çocuk başına yapılan beşeri sermaye 

yatırımlarının da artmasına neden olur ve büyük orandaki beşeri sermaye stoku yüksek 

oranda ekonomik büyümeye neden olur (Becker, Murphy ve Tamura, 1990). 

Lucas’a göre ise büyümenin ana motoru beşeri sermaye birikimidir (bilgi) ve 

ülkeler arası yaşam standardı farklılıklarının temel sebebi de beşeri sermayedeki 

farklılıklardır (Lucas, 1993). 

Ayrıca Lucas geliştirdiği üç modelde; 

• Fiziki sermaye ve teknolojinin önemini vurgulayan model, 

• Eğitim aracılığıyla beşeri sermayenin önemini vurgulayan model, 

• Yaparak öğrenme kanalıyla beşeri sermayenin önemini vurgulayan model, 

içsel büyümenin başka kaynakları olmadığını vurgulamıştır (Lucas, 1988). 

Romer 1990 yılında Rivera-Batiz ile yaptığı “Economic Integration and 

Endogenous Growth”(Ekonomik Entegrasyon ve İçsel Büyüme) adlı çalışmada ve tek 

başına yaptığı “Endogenous Technological Change”(İçsel Teknolojik Değişim) adlı 

çalışmada, teknolojik gelişme ile oluşturulan yeni fikirlerin ve ürünlerin üretilmesinde 

son derece önemli olan araştırma sektörü için temel girdinin beşeri sermaye olduğunu 

belirtmişlerdir. Bunun anlamı şudur; yüksek beşeri sermaye stokuna sahip ülkeler daha 

çok büyümeye eğilimlidir. Ayrıca teknolojik değişimle ilgili yapılan çoklu ülke 

modellerinde yeni düşüncelerin ve bilgilerin ülkeler arası yayılma hızları da son derece 

önemlidir (Rivera-Batiz ve Romer, 1990; Romer, 1990, ss. 71-102). 

14

1989 yılına ait “Human Capital and Growth: Theory and Evidence” adlı 

çalışmasıyla, Romer içsel büyüme teorisinde beşeri sermayenin önemine ilişkin bir 

vurgu yapmıştır ve çalışma iki önemli soruya dikkat çekmiştir: 

• Eğitim ve tecrübe gibi ya da bilgi ve bilim gibi görünmez varlıklar arasındaki 

fark nedir? 

• Bilim ve bilgi gerçekten üretimi nasıl etkiler? 

Bu çalışmadan elde edilen sonuçlardan biri, okur-yazarlık gibi başlangıç 

seviyesine ait bir değişkenin büyümeyle ilişkisinin anlamlı ve önemli bulunmasıdır. 

Makalenin temel ampirik sonucu ise, büyümenin yatırım veya diğer değişkenler 

üzerindeki etkisini ölçmeye çalışan yatay kesit bir regresyonda okur-yazarlık oranının 

ek bir açıklama gücüne sahip olmadığıdır. Ama modelle uyumlu olarak başlangıç 

seviyesi okur-yazarlık oranı, yatırım oranlarını ve dolaylı olarak büyüme oranlarını 

tahmin etmeye yardımcı olmaktadır (Romer, 1989b). 

Özellikle uzmanlaşma, artan getiriler gibi farklı uzmanlaşma alanlarına yönelen 

Romer, “Growth Based on Increasing Returns Due to Specialization” (Uzmanlaşmadan 

Kaynaklanan Artan Getirilere Dayanan Büyüme) adlı çalışmasında uzmanlaşmadan 

kaynaklanan artan getirileri modellemeyi denemiştir (Romer, 1987). 

En önemli beşeri sermaye yatırımlarından biri olarak kabul ettiğimiz eğitimin 

getirileriyle ilgili 1950’li yıllardan beri çalışmalar yapılmaktadır. Bu konuda sık sık 

çalışma yapan ve çalışmaları sürekli güncelleyen isimlerden biri de Psacharopoulos’dur. 

Psacharopoulos 1995 yılındaki çalışmasında (The Profitability of Invesment in 

Education: Concepts and Methods), ilköğretimin, orta öğretim kendisinden sonra 

gelmek üzere, en fazla faydalı eğitim yatırımı olduğunu söylemiştir. Orta öğretimin 

faydasının düşmesinin nedeni, ilköğretimin başka öğretimle karşılaştırılınca maliyetinin 

düşük olması ve ilköğretim mezunu ile hiç okula gitmemiş kimse arasında üretkenlik 

bakımından muazzam bir farkın bulunmasıdır. İlköğretim mezunlarının üretkenliği 

yalnızca onların kazançlarıyla bulunmaz, bunun yanında erken fiziki üretim, eğitim 

üretimi olarak da hesaplanır (Psacharopoulos,1995). 

15

Tablo 1.1. Bölgelere Göre Eğitimin Ortalama Getirisi 

(Yüzde) 

Kamu Kamu Kamu Özel Özel Özel 

BÖLGE P S H P S H 

Asya 16,2 11,1 11,0 20,0 45,8 18,2 

Avrupa/Ortadoğu/Kuzey 

Afrika* 

15,6 9,7 9,9 13,8 13,6 18,8 

Latin 

17,4 12,9 12,3 26,6 17,0 19,5 

Amerika/Karabyan 

OECD 8,5 9,4 8,5 13,4 11,3 11,6 

Alt Sahra Afrikası 25,4 18,4 11,3 37,6 24,6 27,8 

Dünya 18,9 13,1 10,8 26,6 17,0 19,0 

Kaynak: Psacharopoulos tarafından “Return to Invesment in Education A Further Update” adlı 

makalesinde ülkelerin bulunabilen en son verilerine dayanarak 2001 yılında oluşturulmuştur (s13). 

* OECD’ye üye olmayan ülkeler 

P: primary (ilkokul) 

S: secondary (ortaokul) 

H: higher (yüksek eğitim) 

Ayrıca Psacharopoulos kadınlar için yapılan eğitim harcamalarının erkeklerden 

daha fazla bir getiriye sahip olduğunu belirtmiş ve bunu da daha fazla eğitim görmüş 

kadının, yüksek bir iş gücüne katılma oranı olmasına bağlamıştır. 

Tablo 1.2. Cinsiyet İtibariyle Eğitimin Getirisi (Yüzde) 

Eğitim düzeyi Erkek Kadın 

İlk 20,1 12,8 

Orta 13,9 18,4 

Yüksek 11,0 10,8 

Genel 8,7 9,8 

Kaynak: Psacharopoulos,G. Ve H.A. Patrinos (2002) ”Returns to Invesment in Education A Further 

Update”,s15. 

Bu geniş beşeri literatürde önem kazanan diğer konuların başında beşeri sermaye 

yakınsaması ve beşeri sermayeye bağlı gelir yakınsaması konusu gelmektedir. Örneğin 

Tamura 1991 yılında yazdığı makalesinde, beşeri sermayeye yapılan yatırımların 

dışsallığı sayesinde, düşük beşeri sermayeye sahip bireylerin, yüksek beşeri sermayeye 

sahip bireylere göre daha hızlı gelişebileceklerini söylemektedir (Tamura ,1991). 

Yakınsama konusunda çalışma yapan diğer önemli araştırmacıların başında, 

O’Neill ve Goetz & Hu gelmektedir. O’Neill 1995 yılında yazdığı “Eğitim ve Gelir 

16

Büyümesi” adlı makalesinde hangi seviyeye kadar hangi beşeri sermaye yakınsama 

modelinin, ülkeler arasındaki gelir eşitsizliklerini açıkladığını bulmaya çalışmıştır. 

Bunu yaparken de geliri üç parçaya ayırmıştır: 

• Bir parça eğitim düzeyine bağlıdır. 

• Bir parça eğitimin getirisini yansıtmaktadır. 

• Bir parça da artık terimdir. 

Daha sonra da bunların her birinin gelir dağılımındaki eşitsizliklere katkısı 

hesaplanmaya çalışılmıştır. Gelişmiş ülkeler arasında, eğitim düzeylerindeki 

yakınsamanın gelir dağılımı eşitsizliklerinde azalmaya yol açtığı bulunmuştur 

(O’Neill,1995). 

Goetz ve Hu’nun çalışmasında ise, günümüz çalışmalarında, beşeri sermayenin 

büyüme etkilerinin ihmal edilmesi durumunda, gelirin yakınsama hızının ve beşeri 

sermayenin ekonomik büyümeye katkısının eksik tahmin edileceğini iddia etmişlerdir 

(Goetz ve Hu, 1996). 

Beşeri sermaye literatüründe beşeri sermayeye farklı bakış açıları kazandıran 

araştırmacılardan biri olan Becker’in beşeri sermaye konusunda yapmış olduğu sayısız 

çalışmalardan en önemlilerinden olduğu düşünülen birkaç çalışması da burada 

özetlenecektir. 

İlki 1985 yılında yazılan “Human Capital, Effort and the Sexual Division of 

Labor” (Beşeri Sermaye, Çaba ve İşgücünün Cinsiyete Göre Ayırımı) adlı çalışmasıdır. 

Becker bu çalışmasında çocuk bakımı ve ev işlerinin, diğer ev faaliyetlerinden ve boş 

zamandan daha fazla çaba harcanmasını gerektiren aktiviteler olduğu için, piyasada aynı 

saati çalışan bayanların, aynı saati çalışan erkeklere göre, daha az çaba sarf ettiklerini 

söylemektedir. Böylece aynı saatleri çalışmalarına rağmen evli bayanlar, evli erkeklere 

göre daha az kazanmaktadırlar. Yani evli bayanların çocuk bakımı ve ev işleriyle ilgili 

sahip oldukları sorumluluklar, erkekler ve kadınlar arasında hem mesleki hem de 

kazançlar konusunda farklılıkların oluşmasına neden olmaktadır (Becker, 1985). 

17

Becker ve Tomes tarafından 1986 yılında hazırlanan çalışmada ise (Human 

Capital and the Rise and the Fall of Families) (Beşeri Sermaye, Ailelerin Yükselişi ve 

Düşüşü) kazançların, gayrimenkullerin ve tüketimin anne ve babadan çocuklarına ve 

torunlarına geçişini anlatan bir model geliştirilmiştir. Model, çocuklarının refahlarıyla 

ilgilenen ailelerin fayda maksimizasyonunu varsaymıştır. Bu nesiller arasındaki 

hareketliliğin derecesi de, farklı nesillerdeki tüketim ve yatırım fırsatlarından meydana 

gelen fayda maksimizasyonu ile farklı şans çeşitleri arasındaki etkileşim tarafından 

belirlenmektedir. Konuyla ilgili yapılan regresyonlar sonucunda, zengin ülkelerdeki 

gelir avantajlarının daha hızlı olduğu ve ataların hemen hemen bütün kazanç avantajları 

veya dezavantajlarının üç nesilde silineceği bulunmuştur (Becker, 1986). 

1976 yılında Becker ve Tomes tarafından yapılan “Child Endowments, and the 

Quantity and Quality of Children” adlı çalışma, sosyal ilişkiler ve çocukların niteliğini 

arttırmaya yönelik faaliyetlere olan talebe ilişkin farklı bir açıklama getirmiştir. Bu 

açıklamalarda anne ve babanın tüketim tercihleri çocukların tüketimlerine, okula 

yapılan kamu harcamalarına ve genetik kalıtıma dayandırılmaktadır. Becker ayrıca 

sosyal etkileşimin, çocuğun eğitim kalitesine olan talebin gelir esnekliğine ilişkin 

gözlemlenebilen yüksek esnekliği de açıkladığını göstermiştir (Becker ve Tomes,1976). 

Becker’ın ele alacağımız son çalışması ise burada anlatılan diğer çalışmalarıyla 

da bağlantılı olan “A Theory of Social Interactions” (Sosyal Etkileşimin Teorisi)’ dir. 

Bu çalışmada, ekonomik teorinin basit araçları kullanılarak, bazı insanların 

davranışlarıyla diğer insanların bazı davranışları arasındaki etkileşim bulunmaya 

çalışılmıştır. 

Analizin temel kavramı olarak tanımlanan ve kişinin kendi geliriyle parasal 

değerine yönelik değerlerinin toplanmasıyla elde edilen sosyal gelir, yazar tarafından 

sosyal çevre olarak adlandırılmıştır. Sosyal gelir kavramı, çeşitli harcamalardaki gelirin 

farklı kaynaklarını ve farklı fiyatlardaki değişimleri açıklamak için kullanmıştır. 

Aynı zamanda aynı ailedeki bireyler arasındaki sosyal etkileşimde büyük bir ilgi 

alanı olmuştur. Örneğin cinsiyete veya yaşa göre değil, bir birey olarak tanınan ailenin 

reisi, satın alma gücü paritesini ailenin tüm bireylerine aktarmaktadır. Çünkü burada 

hem kendi hem de ailesinin refahını dikkate almaktadır. Makalenin genel sonucu olarak 

18

da, kişilerin ailelerinin arasındaki ilişkilerin bilinmesiyle nesillerin ekonomik ve sosyal 

durumlarıyla ilgili bir genelleme veya sabit bir açıklamaya gidilemeyeceği yargısına 

ulaşılmaktadır (Becker, 1974). 

Bu görüşlerden çıkan genel sonuç, beşeri sermayenin gerek büyüme konusunda 

gerekse kalkınma konusunda temel bir rol oynadığı ve meydana getirdiği etkinin de, 

geleneksel üretim faktörleriyle açıklanamayan etkinin büyük bir kısmını açıklayarak, 

büyümeye ve kalkınmaya pozitif katkıda bulunduğu yönündedir. 

1.1.4.Beşeri Sermaye Kavramının Gelişimi Ve Büyüme Teorilerinde Beşeri 

Sermayeye Bakış 

1.1.4.1.Klasik Büyüme Teorisinde Beşeri Sermaye 

İktisat biliminin bundan 230 yıl önce Adam Smith ile başladığı varsayılmaktadır. 

Bu geçen süre içinde nitelikli emek ve teknolojik yeniliklerin iktisadi düşünce içindeki 

konumunun ne olduğu ve nitelikli emek ve teknoloji kavramına nasıl bakıldığı önemli 

bir uğraşı alanı olmuştur. 

Klasik iktisat okulunun başlangıcı olarak Adam Smith’ in 1776 tarihinde 

yayınlanan “Ulusların Zenginliği” adlı eserini göstermek doğru kabul edilebilir. Ayrıca 

Adam Smith’ e ek olarak, David Ricardo, Jean B. Say, John Stuard Mill, Jeremy 

Bentham, Thomas Malthus gibi filozoflar da modern iktisat biliminin temellerine ilk 

katkı yapan kişiler olmuşlardır (Foley, 1999, ss.4-147; Özel, 2002, s.147). 

Bu iktisatçılar arasında klasik iktisadın temelini oluşturan görüşlere sahip olan 

ve iktisat biliminin kurucuları arasında sayılan Adam Smith’ e göre, emek ülkelerin 

zenginliğini (servetini) yaratan başlıca sermayedir. Bir ülkede refahın en belirleyici 

işareti, o ülkedeki insanların sayısındaki artıştır (Smith, çevirenler Ayşe Yunus ve 

Mehmet Bakırcı, 1997, s.67). Adam Smith bir ülkenin vatandaşlarının kullanılabilir ve 

kazanılmış yeteneklerini o ülkenin sabit sermayesinin bir parçası olarak görür. Hatta 

Ona göre bir insanın yetenekleri, bir maliyeti olan ve kar getiren bir makine gibi 

düşünülebilir (Teixeira, 2002, s.3; Schultz, 1971, s.27). 

19

Smith’ in Ulusların Zenginliği isimli eserinde eğitim ile ekonominin temellerini 

attığı ifadeler yer almaktadır. Smith’ e göre bireylerin aldıkları eğitim harcamayı 

gerektirir. Yapılan bu harcamalar ve neticesinde elde edilen birikim de sermaye 

birikiminden başka bir şey değildir ve bu birikimden sadece o birey değil yaşadığı 

toplumda faydalanır (Çanakçı ve Tutar, 2006, s.3). Yine Smith’ e göre bir bireyin 

eğitimi, gelecekte getirisi olan bir çeşit yatırım gibi görülebilir (Gürak, 2003, s.5). 

Üretim olanaklarını belirlemede, Smith eğitimin önemi kadar işgücü 

bölüşümünün, yaparak öğrenmenin ve beceri şekillenmesinin de önemini vurgulamıştır 

(Sen, 1997, s.1959-1961) ve: “Gerçekte insanlar arasında doğal olarak bulunan yetenek 

farklılığı sandığımızdan çok daha azdır; ve değişik mesleklerden insanları ayırt eder 

görünen çok farklı yetenekler, çoğu zaman işbölümünün nedeni olmaktan çok 

sonucudur. Birbirine hiç benzemeyen insanlar arasındaki fark, örneğin bir filozofla basit 

bir sokak hamalı arasındaki fark, pek o kadar yaratılıştan değil, alışkanlık, gelenek ve 

eğitimden kaynaklanıyor gibi görünmektedir. Bu iki insan doğduklarında ve 

yaşamlarının ilk altı ya da sekiz yılında, belkide birbirlerine çok benziyorlardı, ne ana- 

babaları ne de oyun arkadaşları bu ikisinin arasında dikkat çekici bir fark 

görememişlerdir” diyerek de bu konu hakkındaki düşüncelerini bir kere daha belirgin 

şekilde eserinde yazılı olarak ifade etmiştir (Smith, çevirenler Ayşe Yunus ve Mehmet 

Bakırcı, 1997, s. 27). 

Smith’ in ülkelerin zenginliğinin temelinde yattığını ileri sürdüğü işbölümü de, 

zihinsel emeğin bir ürünü, sonucuydu. İşbölümü bireyin yeteneklerini, yaratıcılığını, 

ustalığını, muhakeme yeteneğini ortaya çıkararak ve geliştirerek, işgücü verimliliğinde 

artış sağlayarak, beşeri faktörün kalitesinde gelişmeye yol açmakta ve böylece meydana 

gelen beşeri sermaye ile fiziki sermaye arasında tamamlayıcılık ilişkisi oluşmaktadır 

(Türker, 2000, ss.46-48). Bu tamamlayıcılık ilişkisi 1962 yılında Grilliches tarafından 

hazırlanan “Üretim Fonksiyonunda ve Büyüme Muhasabesinde Eğitimin Rolü Üzerine 

Notlar” adlı çalışmasında da ortaya konulmuştur (Grilliches, 1962, ss. 71-115). 

Klasik çağda beşeri unsurun sermaye olarak ele alınmasında ilk önemli katkıyı 

yapan ve işbölümü sonucu ortaya çıkan verimlilik artışının aslında zihinsel emekten 

kaynaklandığını vurgulayan Smith maalesef, bundan öteye gidip ortaya zihinsel emek- 

20

üyüme ilişkisi üzerine kurulu bir büyüme teorisi üretememiştir. Ama gene de içinde 

bulunduğu ortama göre bu konuda önemli katkıları olmuştur. 

Klasik iktisatçılar arasında büyüme kuramına önemli katkı yapan iktisatçılardan 

bir diğeri de Ricardo’ dur. Ricardo, Smith gibi milli gelirin kaynaklarını değil, milli 

gelirin üretim faktörleri arasında nasıl dağıtıldığını araştırmıştır (Dinler,2001, ss. 262- 

272; Dinler,2002, ss. 434 -442). 

Ricardo zamanında İngiltere’ de yatırımlar sayesinde sanayi üretimi ve istihdamı 

hızla artmaktaydı. Teknolojik yenilikler kapitalistler için sürekli yeni kar olanakları 

yaratıyordu. Ancak Ricardo da, büyüme ile “yeni” teknolojiler arasında bir ilişki kurma 

denemesine girişmedi. Oysa Ricardo teknolojik yenilikler sayesinde sanayide artan 

verimler yasasının geçerli olduğuna inanıyordu. Buna rağmen bu ilişkiyi gösterme 

çabasına girmemesini kendisinin öncelikli olarak daha başka şeyleri ispatlama çabasına 

girmesine bağlayabiliriz. Örneğin, Ricardo bir yandan Smith’ in modelinde gördüğü 

eksiklikleri eleştirirken, bir yadan da daha tutarlı bir değer/fiyat kuramı oluşturmaya 

çalışıyor, ölçüm yapabilmek amacıyla kendi değeri “değişmeyen” bir değer arıyordu 

(Ricardo, 1821, ss. 8-38). İlgi duyduğu konulardan biri olan rant kuramıyla, toprak 

sahiplerinin uzun dönemde gelir dağılımında daha avantajlı olduklarını göstermeye 

çalışıyordu (Ricardo, 1821, ss.39-50). Sanayi sektöründe yeni teknolojilerden 

kaynaklanan artan verimlerin tarım için geçerli olmadığını ve uzun dönemde 

ekonominin tümünde “azalan verimler yasasının” geçerli olacağını ve eninde sonunda 

ekonomik büyümenin duracağını iddia edecek kadar olumsuz düşünerek teknolojik 

yeniliklerin etkisini küçümsemiş oluyordu (Gürak, 2003, s.5). 

Ricardo, klasik iktisada bu kadar önemli katkılar yapmasına rağmen, yeni 

teknolojiler gibi, nitelikli emek kavramı ve büyümeye katkısı da Ricardo’ nun 

modelinde gereken yeri ve ilgiyi bulamamıştır. 

Smith gibi düşünen H. Von Thünen de, insanlara uygulanan sermaye kavramının 

insanların değerini azaltmadığı ve onurlarını, özgürlüklerini zedelemediğini iddia 

ederek, tam aksine, sermaye kavramının insanlara uygulanmamasının, özelikle harp 

zamanında çok tehlikeli olacağını belirtmiştir. Von Thünen kitabında bu konudaki 

fikirlerini şöyle açıklamaktadır: “Muharebede bir topu kurtarmak için yüz insan, 

21

hayatlarına mal olacak olsa dahi feda edilir, çünkü bir top kamu kaynaklarından 

yapılacak harcamalarla satın alınır, buna karşılık insanlar sadece bir kararname ile 

askere alınabilirler” (Schultz, 1971, s. 27). 

Bu dönemin diğer önemli isimlerinden biri olan Irwing Fisher, oldukça soyut 

olan sermaye teorisinde, sermayenin beşeri unsurunu incelemiştir ve beşeri sermayeyi 

geniş bir anlamda tanımlamasına rağmen sermaye kavramının insanlara uygulanmasının 

uygun olmadığı fikir akımını benimsemiştir (Schultz, 1971, s. 27). 

1.1.4.2. Marxist Büyüme Teorisinde Beşeri Sermaye 

Schumpeter öncesi döneme baktığımızda önde gelen iktisatçılar arasında 

teknolojik değişime özel önem veren biri olarak Marx’ ı görürüz. Marx’ ı daha çok 

ilgilendiren konu, teknolojik değişimin büyümeye etkisi değil, artı değeri yaratan ve 

çoğaltan koşullardır (Marx, 1986, ss.165-524). 

Bu ise Marksist yazında üretken olan ve üretken olmayan emeğin nasıl ayırt 

edileceği konusunu gündeme getirmiştir. Marx’ da üretken emeğin statüsü biraz 

farklıdır. Marx’ ın tanımı, kapitalist üretimin yalnızca bir emek süreci olmayıp aynı 

zamanda bir artı-değer üretimi olmasıyla ilişkilidir. Kapitalist toplumda üretken emek 

artık-değer yaratan emektir. Fikir basit ancak içerimleri geniştir (Başkaya, 2005, s.690). 

Ayrıca Marx’ a göre sabit sermaye olarak adlandırılan makinalar, aletler, araçlar, 

gereçler, binalar üretken emeğin verimliliğinin artmasını sağlamaktadır, ancak sabit 

sermayenin varlığı tek başına bir şey ifade etmemektedir. 

Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz: Smith, Ricardo, Marx gibi klasik iktisatçılar 

“içsel” teknolojik yeniliklerin ve nitelikli emeğin büyüme süreci ile çok yakından ilişkili 

olduğunu bildikleri halde, farklı konular üzerine yoğunlaştıklarından genellikle 

analizlerinde bu konuları ihmal etmişlerdir. 

22

1.1.4.3. Neo- Klasik Büyüme Modeli Ve Beşeri Sermaye 

Neo-klasik iktisat okulu liberal perspektiften klasik iktisat okulunu eleştiren ve 

aynı zamanda bu okula katkıda bulunan iktisatçıları ve bu iktisatçıların oluşturduğu 

ekolleri kapsar. Başlıca neo- klasik iktisat okulları arasında Lozan okulu, Cambridge 

okulu, İsveç okulu sayılabilir (Acar, 2005, ss. 1-12). 

Alfred Marshall Cambridge okulunun temsilcilerinden olup neo- klasik iktisadın 

da en önemli temsilcilerinden biridir. Marshall matematiksel ve soyut olarak 

düşünüldüğünde, insanların sermaye olmasının inkar edilemeyeceğini belirtirken, pratik 

analizlerde insanların sermaye olarak kabul edilmesini tamamen yanlış bulmaktadır. 

Marshall’a göre üretim faktörü olan insanlar, diğer üretim faktörlerindekine benzer bir 

alışverişe konu olmamalıdırlar. Bu düşünceye göre, işçi işgücünü satabilir, ancak gene 

de işgücünün sahibi kendisidir. Sermaye piyasasında alım-satım konusu olmayan 

insanın sermaye olarak kabul edilmesi ekonomik analize hiçbir yarar sağlamaz. 

Marshall’ ın böyle düşünmesi, ekolün üzerindeki etkisi ve kendisinden sonra gelen 

iktisatçılar üzerinde uyandırdığı saygınlıktan ötürü, beşeri sermaye kavramının 

gelişmesini uzunca bir süre geciktirmiştir (Schultz, 1971, s. 27). 

Böyle görüşler ileri süren Marshall da bilgi ile büyüme arasındaki ilişkiyi 

sergileyen bir teori arayışı içinde olmamıştır. 

Marshal’dan sonra ise Neo-klasik büyüme modelleri özellikle 1950’li yıllarda 

başlayan bir trendle değişime uğramaya başlamıştır. Özellikle bu trend değişmesinde 

Solow tarafından yayınlanan çalışmalar, fiziki sermaye akışı ve teknolojik ilerlemenin 

sürdürülebilir bir ekonomi için oynadığı hayati rolün incelenmesine yardımcı olmuş ve 

1915 -1955 arası dönemde ABD ekonomik büyümesinin klasik üretim fonksiyonlarıyla 

açıklanamayan çok büyük bir üretim faktörüne bağlı olduğunu bulmuştur (Çanakçı ve 

Tutar, 2006, s.3). 

Solow’un 1956 yılında yayınladığı “Ekonomik Büyüme Teorisine Katkı” isimli 

makalede bugünün ekonomik büyüme kavramının temellerini atması bakımından 

oldukça önemlidir. Solow Büyüme modelinin değişik ülkelere uygulanması ile çıkan 

23

sonuçlar ekonomik büyüme motorunun daha çok yatırım ve işgücü artış hızı olduğu, 

ancak uzun dönemli sürdürülebilir bir büyüme için teknolojik gelişmenin çok önemli bir 

etken olduğunu göstermiştir (Mankiw-Romer-Weil, 1992, ss. 407-437). 

Solow bu makalesinde tek sektörlü, standart neo- klasik iktisadi büyüme 

modelinin temel varsayımlarını; ölçeğe göre getirilerin sabit olması, sermayenin 

marjinal verimliliğinin azalması, teknolojinin dışsal olarak belirlenmesi, faktörler arası 

ikamenin mümkün olması ve bağımsız bir yatırım fonksiyonunun bulunması (tasarruf 

yatırım eşitliğinin sağlanması) şeklinde sıralamıştır (Demir, 2002, s.2). 

Standart neo- klasik büyüme modelinin yukarıda özetlenen varsayımları 

çerçevesinde Cobb Douglas tipi bir makroekonomik üretim fonksiyonu yardımıyla, 

uzun dönemli veya durağan durum büyüme oranının “sıfır” olduğu sonucuna 

ulaşılmakta; başka bir deyişle hükümet politikalarının uzun dönemli iktisadi büyüme 

üzerindeki etkisi oldukça zayıf kalmaktadır. Model; kamu yatırımlarının, kişi başına 

gelir ve kişi başına sermaye düzeylerini etkileyebildiğini ama reel hasılanın uzun 

dönemli büyüme oranını etkileyemediğini gösterir. Oluşacak dışsal bir teknolojik 

gelişme ise, sermayenin marjinal verimliliğindeki azalmaların iktisadi büyüme 

üzerindeki olumsuz etkisini kısmen telafi edebilir ve bu kaçınılmaz azalmaları 

geciktirebilir. Bu anlamda, neo- klasik modelde teknolojik gelişme olduğu sürece 

pozitif hasıla büyüme oranları elde edilebilir. Bu sıradan modelde, nüfus dışsal olarak 

belirlenen sabit bir hızla büyümekte ve kişi başına reel hasılanın asıl belirleyicisi 

olmaktadır (Kibritçioğlu, 1998, s.215). 

Neo- klasik büyüme modeli, sonuç itibariyle teknoloji düzeyinin bütün ülkelerde 

tamamen aynı olduğu ve değişmediği varsayımı altında, gelişmekte olan ve gelişmiş 

ekonomilerin uzun dönem reel büyüme oranlarının aynı uzun dönem değerine 

yaklaşacağı ve bu oranın da “sıfır” olduğu sonucunu vermektedir. Bu hipotez literatürde 

“yakınlaşma hipotezi” ve gelişmekte olan ülkelerin gelişmiş ekonomileri 

yakalamalarına da “yakalama süreci” (catching up process) adı verilmektedir 

(Kibritçioğlu,1998, s.215). 

Ancak neo- klasiklerin bu varsayımlarıyla birlikte yakınsama hipotezinin temel 

öngörülerinin dünya ekonomileriyle ilgili gözlemlere uymadığı ve teknolojinin dışsal ve 

24

sabit olduğu varsayımının gerçekçi olmadığı ortaya çıkmıştır (Ağır ve Kar, 2003, 

s.183). Ayrıca neo- klasik öğreti teknolojik değişimin neden olduğundan ziyade hangi 

sonuçları olduğu konusuyla ilgilenmiş ve teknolojik yenilikler dışsal bir etken olmaktan 

öteye gitmemiştir. Solow‘ un modelinde nereden geldiği belli olmayan dışsal teknolojik 

yenilikler, böylece sistem dışına itilmiş oluyor ve teknolojik değişimin nasıl 

gerçekleştiği konusu hiç ele alınmıyordu. Böylece neo- klasik doktrinin “akademik” 

iktisadi modellerindeki “dengeler” bozulmamış oluyordu. Ama aynı zamanda da neo- 

klasik doktrinin gerçek ekonomik olguları algılama ve açıklayabilme konusundaki 

kısırlığı da devam etmiş oluyordu (Gürak, 2003, s. 7). 

Neo- klasik iktisat teorisinin büyümeyi sadece geleneksel üretim faktörleriyle 

açıklamaya çalışması, 1960’ lı yıllara kadar beşeri sermaye kavramının hiç dikkate 

alınmamasına neden olmuştur. 

İnsanı sermaye olarak almanın ahlaki sorunlar doğuracağı, beşeri sermayenin 

piyasası olmadığı için ekonomik etkilerini tespit etmenin zor olduğu, beşeri sermayenin 

doğrudan ölçülebilen bir değişken olmadığı, fiziki sermaye olmadan insanın ekonomik 

açıdan anlamının olmadığı, hatta bundan dolayı nüfusun dışsal olarak alındığı, maddi 

(pozitif) olmayan koşulların dikkate alınmaması gerektiği gibi gerekçelerle beşeri 

sermaye büyüme modellerine dahil edilmemiştir (Mathur, 1999, ss. 203- 216). 

Ancak, toplumsal gelişmeler ve uygulamalı çalışmalarla büyümenin standart 

üretim faktörlerindeki büyümeyle açıklanamadığının tespit edilmesi ve II. Dünya Savaşı 

sonrasında Almanya ve Japonya’nın ekonomik kalkınmasında beşeri sermayenin 

rolünün anlaşılması, iktisatçıların beşeri sermaye kavramına eğilmesini zorunlu hale 

getirmiş ve beşeri sermaye yatırımları iktisadi analiz araçları kullanılarak incelenmeye 

başlanmıştır (Gümüş, 2005, s.71). 

Böylece beşeri sermaye teorisi, temelleri bulunduğu klasik çağdan sonra neo- 

klasik çağda iki farklı ama birbirini tamamlayıcı yönde gelişme eğilimi göstermiştir: 

Schultz, Denison, Grillches ve takipçilerinin kullandığı büyüme ve verimliliğin 

kaynağını analiz etme yönü olarak beşeri sermaye ve Becker, Mincer ve takipçilerinin 

bireysel gelir dağılımında ve genel denge analizlerinde kullandığı beşeri sermaye. 

Büyümenin kaynağı olarak kullanılan beşeri sermaye teorisi, ülkelerin makro niteliksel 

25

ve niceliksel değişkenlerinin kullanıldığı Solowyen Artığın analizi ile başlayan ve içsel 

büyüme teorileri ile devam eden son derece karmaşık ve uzun bir süreç oluşturmaktadır. 

Diğer yandan bireysel getirilerin üzerinde durulduğu, beşeri sermayenin maliyet ve 

getirilerinin karşılaştırıldığı, maliyetlerin finansmanı için politika önerilerinin 

sunulduğu, ekonominin çalışma, maliye, tarım ekonomileri gibi çok çeşitli alanlarında 

hizmet veren bir alan haline gelmiştir (Tepecik, 2000,ss.16-17). 

1.1.4.3.1. Schultz ve Beşeri Sermaye Teorisi (Schultz Modeli) 

Eğitimin ekonomideki rolünü açıklayan en eski yaklaşım olarak kabul edilen 

insan sermayesi kuramına ilk teorik katkı Schultz tarafından yapılmıştır. Kurama göre; 

insan sermayesi yatırımları üretimi, dolayısıyla da verimliliği arttıran etkili 

yatırımlardır. İnsan sermayesi Batı Toplumlarında klasik anlamdaki (insana özgü 

olmayan) sermayeden daha hızlı ve büyük oranda bir büyümeye sebep olmaktadır. 

Başka bir deyişle, gelişmiş ülkelerin büyümesinin önemli bir bölümü insan 

sermayesindeki artışlar ile açıklanmakta ve bu durum insan sermayesinin önemini 

açıkça göstermektedir (Tunç, 1993, ss.6-7; Grilliches, 1997, s.331). 

Ekonomik büyümede meydana gelen değişmenin bu kısmını “artık faktöre” 

dayandıran Schultz, üretim fonksiyonu yardımıyla “artık faktör”ün en önemli 

açıklayıcısının beşeri sermaye olduğunu ileri sürerek, modern beşeri sermaye teorisinin 

temelini atmıştır (Schultz, 1971, ss.10 -48). 

Neo-klasik iktisadın, varsayımlarını ve analiz araçlarını kullanan beşeri sermaye 

teorisi, eğitimin ekonomik büyüme üzerindeki etkisinin hesaplanmasına yöneliktir. 

Schultz’un burada beşeri sermaye yatırımları içinden eğitimi kullanmayı tercih 

etmesinin nedeni, eğitim harcamalarının öğrencinin gelecekteki verimliliği ve kazancını 

arttırması oranında diğer beşeri sermaye yatırımlarına göre önemli bir yatırım olduğunu 

düşünmesinden kaynaklanmaktadır (Kurtkan,1977, ss.63-66). 

Eğitimin ekonomik büyüme üzerindeki etkisinin hesaplanması amacıyla ortaya 

atılan beşeri sermaye modelinin elde edilmesinde, üretimin emek ve sermaye 

26

faktörlerince belirlendiğinden hareketle türetilen üretim fonksiyonu kullanılmaktadır. 

Y’nin üretimi, K’nın sermaye indeksini, L’nin toplam emek indeksini temsil ettiği söz 

konusu fonksiyon şu şekilde yazılabilmektedir; 

( K L) 

Y = f , 

(1.1.) 

(1.1. nolu eşitliğin zamana göre diferansiyeli aşağıdaki gibidir: 

dY 

dt 

dK dL 

= . f K + . f L 

(1.2.) 

dt dt 

(1.2.) nolu eşitlikte ( f K ) ve ( f L ) sırasıyla sermayenin ve emeğin marjinal verimliliğini 

göstermektedir. Bu eşitliğin tüm terimleri büyüme oranını elde etmek üzere, Y’ye 

bölündüğünde; 

1 dY dK f K dL f L 

. = . + . 

(1.3.) 

Y dt dt Y dt Y 

eşitliği elde edilmektedir. Bu eşitliğin sol tarafı g y ile gösterilmekte ve üretimdeki artış 

oranını yani büyüme oranını vermektedir. Eşitliğin sağ tarafı ise L ile çarpılıp L’ye 

bölündüğünde dK 

dt 

= Ι yatırımı, f K sermayenin marjinal çıktısı, L g dt dL L = ) / )( / 1 ( 

emek girdisinin büyüme oranını, ( f L / Y). 

L = sL 

toplam üretimde emeğin payını 

(çıktının emeğe göre esnekliği), I / Y = k yatırım çıktı oranını göstermaktedir. Buna 

göre büyüme oranı ( g y ) şu şekilde yazılmaktadır: 

Ι 

g y = . f K + g L. 

sL 

veya g y = k . f K + g L. 

sL 

(1.4.) 

Y 

Bu teorik açıklamaların ışığında, Becker’ in getiri oranı yaklaşımını da kullanan 

Schultz (1.4.) nolu eşitlikte yer alan sermayeyi (K), fiziki sermaye ( K m) 

ve beşeri 

sermaye ( K h ) şeklinde ikiye ayırmıştır. Buna göre beşeri sermaye üretim fonksiyonuna 

eğitim yatırımı olarak girmektedir. Schultz’un elde ettiği model şu şekildedir: 

27

Ι 

m 

h 

g y = . rm 

+ . rh 

+ g L. 

sL 

Y 

Ι 

Y 

(1.5.) 

I h / Y = eğitim yatırımı/ulusal gelir; eğitimin getiri oranı (r)=(eğitim sonucu elde 

edilen ek gelir/eğitimin ek maliyeti)*100 şeklinde tanımlanmaktadır. Bu eşitliğe göre 

eğitimin büyümeye katkısı ( I h / Y). 

rh 

şeklinde ifade edilmektedir. Farklı eğitim 

düzeylerine göre eğitimin büyümeye katkısını, ilk (p), orta (s) ve yüksek (hi) öğretim 

I h 

olarak alan Schultz . rh 

ifadesini şu şekilde formüle etmiştir: 

Y 

yazılmaktadır: 

Ι Ι 

h 

p Ι Ι 

s 

. rh 

= . rp 

+ . rs 

+ 

Y Y Y Y 

h i 

. r 

hi 

(1.6.) 

Bu eşitlik (1.5.) nolu eşitlikte yerine konulduğunda Schultz modeli şu şekilde 

Ι 

Y 

Ι 

Ι 

Y 

Ι 

Y 

m 

p s hi 

g y = . rm 

+ . rp 

+ . rs 

+ . rhi 

+ g L. 

sL 

Y 

(1.7.) 

Beşeri sermaye unsurlarından eğitimin büyümeye katkısının bu şekilde 

ölçülmesi beşeri sermaye literatüründe “Schultz Tipi Üretim Fonksiyonu” olarak ifade 

edilmektedir (Schultz’dan aktaran Gümüş, 2005, ss.73-74). 

Bu modelle ekonomik büyüme sürecinde insan sermayesi yatırımlarının etkisini 

araştıran Schultz, eğitimin çeşitli öğrenim düzeylerine ilişkin getiri oranlarını 

hesaplamıştır ve 18 ile 64 yaşları arasında ABD’de erkek çalışanların gelirlerinin eğitim 

düzeylerine göre değiştiğini öne sürmüştür. Dört yada daha uzun yıl yüksek öğrenim 

görmüş 18-64 yaşındaki erkeklerin hayatı boyunca elde ettiği gelirin (1930 yılı 

verilerine göre), orta öğrenim görmüş olanların hayatı boyunca kazandığı gelirden 

39.000 $ fazla olduğunu bulmuştur (Tunç, 1993, s.11). 

Neo-klasik iktisada dayalı olarak ortaya atılan beşeri sermaye teorisinin (Schultz 

Modeli) kalkınma literatürüne en büyük katkısı, büyümenin “artık” kısmına ikna edici 

bir açıklama getirmesidir. Bu şekilde fiziki sermayedeki artışların yanı sıra beşeri 

28

sermaye artışlarının da ekonomik büyümeyi etkilediği görüşü kalkınma literatürüne 

girmiş ve beşeri kaynakların sermaye olduğu fikri iktisatçılar arasında genel kabul 

görmeye başlamıştır (Gümüş, 2005, ss. 74-75). 

Schultz’un özenle hazırladığı Beşeri Sermaye Teorisinin büyüme konusuna 

önemli ve faydalı açıklamalar getirdiği kesin olmakla birlikte, zamanla modele yönelik 

çeşitli eleştirilerin ortaya çıkması da gecikmemiştir. 

Modele getirilen en önemli eleştiri modelin modellenmesine yönelik olup, bu 

modellerde esas araştırılanın “bilgi düzeyi” mi yoksa daha dar olarak eğitim üzerine mi 

olduğunun karıştırıldığı yönündedir. Bilginin sürekliliği o bilgiyi üreten toplumun 

sürekliliğine ve aynı zamanda toplum tarafından özümsenip özümsenmediğine bağlıdır. 

Bilginin toplumsallaştırılması olarak adlandırılabilecek bu olgunun gerçekleşme 

düzeyinin okullaşma oranları ile ne kadar ölçülebileceği, teorinin geleceği açısından 

tartışılan önemli noktalardan birisi olarak görülmektedir (Tepecik, 2000, s. 46). 

Bu konuyla ilgili olarak yapılan bir diğer eleştiri ise Solow’dan gelmiştir. Solow 

beşeri sermaye literatüründeki pek çok makalenin bilgiyi, yeniliğin ve ekonominin 

temeline koyduğunu belirtmiştir. Hatta maliyet indirimleri bile çoğu zaman bilginin 

üretilmesi aracılığıyla gerçekleşmektedir. Solow’a göre tabiki bilgi teknolojik değişimin 

ve ilerlemenin en temel özelliklerinden birisidir ama bu gelişim ve ilerleme için tek ya 

da en iyi yol sadece bilgi midir? sorusunu sormuştur (Solow, 1994, s. 53). 

Modelin varsayımına yönelik olarak yapılan eleştirilerden en önemlilerinden biri 

ise, teorinin genelde uluslar arası karşılaştırmalarda ve özelde bireysel gelirlerin 

karşılaştırılmasında kullandığı varsayımdır. Uluslar arası karşılaştırmalar için ekonomik 

büyümenin istikrarlı kabul edilmiş olması, bireysel karşılaştırmalarda ise tüm bireylerin 

aynı yetenek ve zekaya, aynı refah olanaklarına, aynı zaman tercihine ve aynı şansa 

sahip olduğunun varsayılmasıdır. 

29

1.1.4.3.2. Zvi Grilliches 

Grilliches “Üretim Fonksiyonunda ve Büyüme Muhasebesinde Eğitimin Rolü 

Üzerine Notlar” adlı makalesinde, üretim fonksiyonunda eğitim değişkenlerinin rolünü 

açıklamaya çalışmıştır ve ilgiyi, yeni eğitim değişkenlerinin ve alternatif üretim 

fonksiyonlarının tanımlanmasına çekmiştir. Makalesinin geri kalan kısmında ise eğitim- 

yetenek-gelir ilişkisini, eğitim-gelir farklılıklarını, işgücüne olan talep artışı ve fiziksel 

sermaye-beşeri sermaye arasındaki tamamlayıcılık ilişkisini açıklamada kullanmıştır 

(Grilliches,1962, ss.71-115). 

başlamıştır: 

Grilliches analizine Cobb- Douglas tipi basit bir üretim fonksiyonu ile 

Y . 

α β 

= A. 

K L 

(1.8.) 

Y çıktıyı, K sermayeyi ve L işgücü girdisini temsil etmektedir. İşgücü girdisi ise, 

L= E.N (1.9.) 

fonksiyonu ile ölçülebilmektedir. Burada N ağırlıklandırılmamış işçi sayısını, E 

işgücünün kalite indeksini temsil etmektedir. E.N yi L için üretim fonksiyonunda ikame 

edersek; 

Y . 

α β β 

= A. 

K . E N 

(1.10.) 

fonksiyonunu elde ederiz. Bu fonksiyon bize E işi için belirli bir adayın uygunluğunu 

test etme imkanı vermektedir. Eğer bu tahmin seviyesinde, bizim indeksimizin kalitesi 

doğru ve uygun çıkarsa, toplam üretim fonksiyonu N ve E’ yi ayrı değişkenlermiş gibi 

kullanıp tahmin ettiğinde, kalitenin katsayısı (E) hem istatistiki anlamda hem de işgücü 

sayısının katsayısı olarak (N) büyüklük bağlamında anlamlı olmalıdır (Grilliches,1962, 

s.81; Grilliches, 1997, s.333). Grilliches’ in çalışmasında tespit ettiği bu noktalar 

gerçekleştiği taktirde eğitim ayrı bir değişken olarak üretim fonksiyonuna dahil 

30

edildiğinde, bu üretim fonksiyonu ile çıktıdaki değişimin büyük bir kısmı 

açıklanabilmektedir. 

1.1.4.3.3. Mankiw- Romer- Weil (MRW) 

Mankiw- Romer- Weil, beşeri sermaye ile ilgili uygulamalı çalışmaların beşeri 

sermayenin ekonomik kalkınmaya katkısı konusundaki teorik çatışmayı çözemediğini, 

bunun nedeninin ise neo- klasik büyüme modeline yönelik gereksiz şüphelerin 

olmasından, çalışmaların taraflı olmasından ve bunun yanı sıra fiziki sermayeye verilen 

önemin abartılı olmasından kaynaklandığını ileri sürerek bu konuda kendi modellerini 

ortaya atmışlardır (Mankiw-Romer-Weil, 1992, s. 420). 

Araştırmacılar neo- klasik büyüme modeline beşeri sermaye faktörünü 

ekleyerek, neo- klasik büyüme modelinin geçerliliğini ortaya koymayı ve ülkelerarası 

gelir farklılıklarının nedenlerini açıklamayı amaçlamışlardır. 

Mankiw, Romer ve Weil’e göre farklı tasarruf oranlarına ve nüfus artış hızına 

sahip ekonomiler, kendilerine özgü durağan denge durumuna ve kişi başına gelir 

düzeyine sahip olacaklardır. Bu nedenle gelir farklılıkları kararlı bir yapıdadır. 

Yakınsama süreci ise, ülkelerin başlangıçta sahip oldukları üretim faktörlerinin 

miktarına bağlıdır. Ölçeğe göre sabit getiri varsayımında bulunan araştırmacılar, 

ülkelerarası gelir farklılıklarını ve yakınsamayı açıklayan faktörlerden birinin beşeri 

sermaye olduğunu vurgulamışlardır. Neo-klasik büyüme modelinin ekonomik 

büyümeyi açıklamada yetersiz olduğu şeklindeki eleştirilere tepki olarak, ulusal gelir 

farklılıklarını en iyi açıklayan modelin genişletilmiş Solow modeli olduğunu 

savunmuşlardır (Bernanke ve Gürkaynak, 2001, ss.1-29). 

Bu araştırmacılara göre neo-klasik büyüme modeli tamamen başarılı değildir. 

Ancak beşeri sermaye dikkate alındığında ve ülkeler arası tasarruf oranı farklılıklarının 

olduğu kabul edildiğinde büyüme farklılıklarını açıklamada, bu modelin yeterli 

olduğunu ileri sürmüşlerdir. Kendi modellerinde hasıla, fiziki ve beşeri sermaye ile 

emek tarafından üretilmektedir ve hasıla fiziki ve beşeri sermaye yatırımı ile tüketim 

31

için kullanılmaktadır. Ayrıca kendi modelleri büyüme modellerinin tanımlayıcısı 

değildir. Ancak ekonomik büyümenin neo-klasik çerçevede açıklanıp 

açıklanmayacağına yönelik sorulara yanıt verebileceğini belirtmişlerdir (Mankiw- 

Romer-Weil, 1992, s. 432). 

Araştırmacılara göre, beşeri sermaye modele dahil edildiğinde ülkeler arası 

büyüme farklılıklarının %80’i açıklanabilmektedir. Ayrıca yine bu araştırmacılara göre 

beşeri sermaye, ekonomik büyüme ve kalkınmada önemli bir üretim faktörüdür ve 

beşeri sermaye olmaksızın ne uluslar arası gelir farklılıkları ne de uygulamalı 

yakınsama oranları belirlenebilir (Jones,1996, ss.1 -25). 

Günümüzde içsel büyüme modelleri olarak isimlendirilen son teorik ilerlemelere 

rağmen, MRW Modeli beşeri sermayenin ekonomik kalkınmaya miktarsal etkisini 

belirleyen parametreleri ölçebildiği ve üretim faktörlerinin esnekliklerini doğrudan 

tahmin edebildiği için çoğu uygulamanın başlangıç noktasını oluşturmaktadır (Gümüş, 

2005, s. 81). 

Neo-klasik iktisada dayanan beşeri sermaye yaklaşımlarıyla birlikte, beşeri 

sermayenin ekonomide ve ekonomik büyümede fiziki sermaye kadar önemli bir üretim 

faktörü olduğu kabul edilmiş ve beşeri sermaye teorisine sistematik bir bütünlük 

kazandırabilmek için beşeri sermaye kavramı daha detaylı olarak incelenmeye 

başlanmıştır. Ama beşeri sermayenin yalnızca bir üretim faktörü olarak görülüp, 

kalkınmaya yönelik açıklamalara katılmaması bu teorilerin bir eksikliği olarak görülmüş 

ve 1980’li yıllardan itibaren bu eksikliği giderdiğine inanılan içsel büyüme teorilerine 

dayanan beşeri sermaye modelleri geliştirilmeye başlanmıştır. 

1.1.4.4. İçsel Büyüme Teorileri Kapsamında Beşeri Sermaye 

1980’lerin ortalarına dek iktisat literatüründeki egemenliğini sürdüren neo-klasik 

büyüme teorilerinin niceliksel büyümeye önem veren yaklaşımlarının ardından 

kökenleri, Smith, J.Schumpeter, N.Kaldor ve K.Arrow gibi iktisatçılara dek 

dayandırılan yeni bir takım yaklaşımlar doğmuştur. Yeni büyüme modelleri olarak ifade 

32

edilen ve büyümeyi endojen unsurlarla açıklayan bu yaklaşımlarda, beşeri sermaye 

etkin bir rol oynamaktadır (Yumuşak ve Tuna, 2000, s. 4). Böylece beşeri sermayenin 

bilgi ve yeteneklerce içerilmiş (embodied) olmasından dolayı, ekonomik büyüme, 

teknoloji ve bilimsel bilgideki (beşeri sermaye birikimi) ilerlemelere bağlı olacaktır 

(Becker, Murphy ve Tamura, 1990, s. 13). 

Neo-klasik ve içsel büyüme modelleri arasındaki en önemli fark sermayenin 

getirisine ilişkin kabul ettikleri varsayımdan kaynaklanmaktadır. Neo-klasik büyüme 

modelleri sermayenin azalan getirisini kabul ederken, içsel büyüme modelleri beşeri 

sermayeyi de kapsayan sermayenin, artan getirisinin olabileceğini ve bu artan getirinin 

de uzun dönemde büyümeyi azaltmayacağını kabul etmektedir (Shaw, 1992, s.620; 

Solow, 1994, ss. 652 -653). 

Ayrıca içsel büyüme modellerinde, ekonomik büyümenin içsel iktisadi temelleri 

olacağı söylenmekte ve ülkelerin gelir seviyelerinin kendiliğinden birbirine yaklaşacağı 

tezi yıkılmaktadır. Neo-klasik modelin aksine, az gelişmiş ülkeler eğer gerekli önlemleri 

almazlarsa gelişmiş ülkeler ile arasındaki fark daha da artacaktır (Romer, 1994, ss. 628- 

636). 

İçsel büyüme teorilerinin diğer önemli bir varsayımı ise teknolojiyi içsel büyüme 

teorisinin bir parçası yapma yani teknolojinin içselleştirilmesi varsayımıdır (Barro, 

1998, s.2; Solow, 1994, s.655). 

İçsel büyüme teorisinin temelini oluşturan modeller arasında Lucas (1988)’ın 

beşeri sermayenin önemini vurgulamak için hazırladığı model, Jones’un (1996) ve 

Romer’in (1987, 1989a, 1989b ve 1994) hazırladıkları modeller yer almaktadır. 

1.1.4.4.1. Romer 

Romer’in çalışmaları içsel büyüme teorilerine farklı bir boyut getirmiştir. 

Romer’in modelinde içsel büyüme teorisi teknolojik gelişmeyi, ekonomik modelde içsel 

olarak açıklamış (Romer,1990, s.72 ve s.99), yapılan yatırımların bir yan ürün olarak 

teknolojik bilgiyi arttırdığı ve diğer üretim süreçlerinde bir nevi bedava girdi olarak 

33

kullanıldığı, bununda taşmalar (spill-over) sonucu sektör geneline yayıldığı anlaşılmıştır 

(Romer, 1990,ss.73-78). Dolayısıyla neo-klasik modellere nazaran yatırımlar daha 

düşük maliyetlerle yapılmakta ve getirileri de daha yüksek olmaktadır (Ağır ve Kar, 

2003, s.185). 

Teknolojinin içselleştirildiği Romer çalışmalarında, teknolojik bilgi üretimi 

hakkında birbirleriyle yakından ilişkili olan şu noktaların üzerinde daha fazla 

durulduğuna dikkat çekilmektedir (Kibritçioğlu, 1998, s. 217) : 

• Bilgi (knowledge), kısmen veya tamamen gizli bir kamusal mal niteliğindedir. 

Başka bir deyişle bilginin kullanımında tüketiciler açısından birbirine rakip 

olmama ve kimsenin dışlanamaması söz konusudur. 

• Teknolojik gelişme sonucu ortaya çıkan bilgiden diğer ekonomik birimlerin ne 

ölçüde yararlanabildikleri hayati bir öneme sahiptir (teknolojik dışsallıklar veya 

taşma derecesi). 

• Ortada bir dışsallık varsa, bilginin üretimine özel kesimin yanaşmak 

istemeyeceği ve böylece piyasanın aksayacağı bir gerçektir. 

• Teknolojik gelişme (veya bilgi üretimi) ile, fiziki ve beşeri sermaye yatırımları 

arasında bir bağlantı, etkileşim bulunmaktadır. 

1.1.4.4.2. Lucas 

Romer’in içsel büyüme teorisine önemli katkıları olmasına rağmen, içsel 

büyüme teorilerinin belkide en çok tanınanı Robert E.Lucas tarafından 1988 yılında 

geliştirilen modeldir. 

Lucas 1988’de uzun dönemli büyüme sürecinin belirlenmesinde beşeri 

sermayenin fiziki sermayeden daha önemli olduğu tezini ileri sürerek, beşeri sermayeye 

dayalı ilk içsel büyüme teorisini ortaya atmıştır (Lucas, 1988, s.3 ). 

Lucas, büyüme modelinin temel öngörüsü, beşeri sermayesi güçlü olan ülkelerin 

zayıf olan ülkelerden daha fazla ekonomik büyüme göstereceğidir. Bu modelde sermaye 

34

ve işgücü ayrı ayrı azalan marjinal verime sahipken, beşeri sermayenin azalan verime 

konu olmadığı varsayılmaktadır. Beşeri sermayenin en önemli unsuru olan eğitimin 

aşağıda belirtilen işlevleri dolayısıyla ölçeğe göre artan getirinin temel kaynaklarından 

olan dışsallık olgusunu ortaya koyduğu düşünülmektedir (Çanakçı ve Tutar, 2006, s. 4): 

• Eğitimli insanlar çeşitli eğitim kademelerinde aldıkları bilimsel teknik bilgiyi 

çalışmakta oldukları üretim birimine aktarmaktadır. 

• Eğitimli insanlar değişen çalışma koşullarına, özellikle yeni teknolojileri 

benimseyip bunları uygulama ve geliştirmeye daha yatkındırlar. 

• Eğitimli insanlar arası etkileşim daha güçlüdür. 

Lucas (1988) modelinde bütün ekonomilerin büyümesini tek bir modelle 

açıklamanın mümkün olmayacağını belirtmiş, dünyada gerçekleşen büyüme ve gelir 

farklılıklarıyla uyumlu, durgun duruma girmeyen, mekanik yapılı bir model kurmak 

istemiştir. Modelde standart neo-klasik piyasa şartlarının geçerli olduğu, parasal 

faktörlerin analize katılmadığı bir ekonomide çıktı düzeyinin (Y), fiziki sermaye (K) ve 

e 

e 

etkin emek ( N ) girdisi tarafından belirlendiği kabul edilmiştir: Y= F(K, N ). Bir 

ekonomide ortalama (h) yetenek düzeyinde, (N) adet işçi varsa ve her bir işçi (u) kadar 

zamanını cari üretim için harcarsa etkin emek arzı: 

e 

N =u.h.N 

ve çıktı fonksiyonu aşağıdaki gibi olmaktadır : 

Y=F(K,u.h.N) (1.11.) 

(1.11) nolu fonksiyona göre çalışılan süre (u) ve işçilerin ortalama yetenek düzeyi (h) 

arttıkça çıktı düzeyi artmaktadır. Diğer yandan, sosyal bir olay olduğu kabul edilen 

okullaşma oranına bağlanan beşeri sermaye birikimi, çalışmadan arta kalan zamanla (1- 

u) ilişkilendirilmektedir: 

h(t)=h(t).δ[1-u(t)] (1.12.) 

35

(1.12.) nolu fonksiyona göre, u(t)=1 olması halinde zamanın tamamı mevcut üretimi 

gerçekleştirmeye gitmekte, işçilerin yeteneklerini geliştirmelerine hiç zaman 

kalmamakta ve beşeri sermaye birikimi sıfır olmaktadır. u(t)=0 olması halinde ise 

zamanın tamamı yetenekleri geliştirmeye gitmekte ve beşeri sermaye birikimi 

maksimum olmaktadır (Lucas, 1988, ss.17-19). 

Modelde sosyal bir aktivite olduğu kabul edilen beşeri sermaye birikimi fiziki 

sermayenin doğal bir parçası olarak görülmemiş, daha çok okullaşma oranı ile bazı özel 

çaba ve harcamalara bağlanarak çalışma dışı zamanla ilişkilendirilmiştir. 

İçsel büyüme teorisinin en önemli yazarlarından olan Lucas bazı eleştirilere 

maruz kalmıştır. Bunlardan biri Benhahip-Spiegel tarafından yapılmıştır. 

Araştırmacılar, beşeri sermayenin sıradan bir girdi olarak ele alınmasını ve teknoloji 

yada ürün seti sabit kalsa bile beşeri sermayenin marjinal verimliliğinin, her zaman 

pozitif olmasını Lucas modelinin hatalı bir özelliği olarak nitelendirmişlerdir. Onlara 

göre bu varsayım, teknolojik ilerleme olmadan beşeri sermayenin büyümeyi etkileme 

imkanının olmaması nedeniyle yanlıştır (Benhabib ve Spiegel, 1994, s.145 ve s.163). 

Lucas Modeli’ ne yönelik diğer bir eleştiri ise büyüme teorisinin diğer en önemli 

yazarlarından olan Romer’den gelmiştir. Romer Lucas modelini, AR-GE sektörünü 

üretim anlamında içsel görmemesi ve AR-GE’nin fiziki ve beşeri sermaye 

yatırımlarından kaynaklandığını ileri sürmesi açısından eleştirmiştir. Romer’e göre 

ekonomide üretime yol açan AR-GE’dir. Beşeri sermaye ise AR-GE’nin üretilmesinde 

kullanılmaktadır. Üretim doğrudan beşeri sermayeye bağlandığında, teknolojik bilgi 

kısıt altına girmekte ve sınırsız büyüme durumu ortadan kalkabilmektedir (Romer, 

1990, s73). 

1.1.4.4.3. Jones 

Jones 1996 yılında, Nelson-Phelps (N-P), Romer, Mankiw-Romer-Weil (MRW), 

Benhabib-Spiegel (B-S) modellerini bir araya getirerek beşeri sermaye, bilgi oluşumu, 

AR-GE ve ekonomik büyüme ilişkilerine dayalı modelini ortaya koymuştur. Jones’a 

36

göre, Romer büyümenin motoru olarak bilgiyi ve eksik rekabet piyasalarını, N-P beşeri 

sermaye ve geri kalmışlığı bütünleştiren teknoloji transferini alarak, MRW ülkeler arası 

büyüme oranı farklılıklarının beşeri sermaye farklılıklarından kaynaklandığını ileri 

sürerek, B-S ise tekli veya çoklu regresyonlarla beşeri sermaye ile büyüme arasındaki 

ilişkiye yoğunlaşarak ekonomik büyümeyi açıklamaya yardımcı olmuştur. Ancak, 

araştırmacıya göre farklı dallar gibi görünen bu modeller tek bir model altında 

bileştirildiğinde birincil olarak büyümenin açıklanabilen kısmı genişleyecek ve beşeri 

sermayenin ekonomik büyüme ve kalkınmadaki rolü daha iyi anlaşılabilecektir (Jones, 

1996, s.14-16). 

Jones’in modeline göre, ekonomide tüketim malı (çıktı), beşeri sermaye malı 

(deneyim ya da beceri), yeni ara sermaye malları (bilgi) şeklinde üç tür mal 

üretilmektedir. Tüketim malları (Y) ise işgücü ( L y) 

ve ara mallar ( x), i kullanan 

rekabetçi firma tarafından üretilmektedir. Firmadaki kişi başına beşeri sermaye miktarı, 

firmanın kullanacağı ara sermaye malları düzeyini belirlemektedir. Yani beşeri sermaye, 

ileri düzeydeki ara sermaye mallarını kullanan beceri düzeyi yüksek işgücünü 

belirlemektedir. Ortalama beceri düzeyindeki işgücünü (h) çalıştıran firmanın üretim 

fonksiyonu, ölçeğe göre sabit getirilidir. Buna göre; 

h 

α 

Y= L 1−α 

y ∫ xi 

. d i 

(1.13.) 

0 

Burada 0

Bu eşitlikte (u) bireyin toplam zamanından beşeri sermaye birikimine ayırdığı 

göreceli zamanı, (μ ) herhangi bir pozitif sabiti, (A) teknoloji düzeyini temsil 

etmektedir. Jones’a göre, beşeri sermaye ile ilgili olan bu kısım uygulamalı çalışmalarda 

duruma göre değiştirilebilme özelliğine sahiptir ve bu şekilde beşeri sermaye 

standartlaştırılmış hale gelmektedir (Jones, 2003, s.66). Buna göre bireyin eğitimi 

arttıkça ücreti de bununla orantılı olarak artmaktadır. Ayrıca AR-GE sektöründe 

istihdam edilmiş çeşitli beceri düzeylerindeki işgücü ( L A), 

yeni teknolojik tasarımlar 

(ara maddeler) üretmektedir. Bu durum bilgi üretilmesine neden olarak bilgi yayılmaları 

yaratmakta ve bireylerin yeni bilgiler üretmesini sağlamaktadır. Bu şekilde gelecekteki 

β 

Φ 

bilgi üretimi üzerinde geçmiş bilginin ( h ) etkileri içselleştirilmiş olmaktadır. ( A )’nın 

dışsal bilgi yayılmalarını, ( − 

δ)’nin beşeri sermayenin verimliliğini temsil ettiği, 

teknolojik birikimin artan bir fonksiyonu (Ф>0) olduğu ara malların birikim fonksiyonu 

aşağıdaki gibidir: 

β 

β Φ 

A= δ . . L ≡ δ. 

h . L . A 

(1.15.) 

h A 

A 

Fiziki sermaye birikimi tüketimden vazgeçilerek yapılmakta ve hasıla cinsinden 

belirlenmektedir. S K ’nin tüketimden vazgeçilen kısmı, d’nin sermayenin yıpranma 

payını gösterdiği fiziki sermaye birikimi şu şekildedir: 

fonksiyonu 

h 

K= S K . Y − d K = di ∫ x 

(1.16.) 

i 

0 

Tüm sektörlere ilişkin teknoloji veri iken, ekonominin Cobb-Douglas üretim 

α 1−α 

Y = K h. 

L ) şeklini almakta ve ekonomide var olan ve dışsal olarak n 

.( y 

oranında büyüyen toplam işgücünün kullanımı ise = L + L + L , L ≡ u. 

L 

olmaktadır. 

L Y A h h 

Buna göre AR-GE sektöründeki bilgiye yönelik değişim, hasıla ve sermaye 

birikimi için yapıldığında tüm ekonomi, dengeli büyüme sürecinde, 

gY K h A 

= g = g = g ≡ g özelliğine sahip olmaktadır (Jones, 1996, ss. 4-9). 

38

Özetle neo-klasik temellere dayanan beşeri sermaye teorilerinin ve içsel büyüme 

temellerine dayanan beşeri sermaye teorilerinin ayrıntılı olarak incelenmesinden sonra 

görülmüştür ki literatürde neo-klasik modelin yetersizliklerini düzeltmek için getirildiği 

düşünülen, içsel temellere dayanan beşeri sermaye teorileri aslında neo-klasik modele 

bir alternatif olarak ortaya çıkmamış, tam tersine, kendisinden önce gelen beşeri 

sermaye teorisinin, kalkınma literatüründeki yerini sağlamlaştırmasına katkıda 

bulunmuştur. 

1.2. Kalkınma 

1.2.1. Kalkınma Kavramının Tanımı, İçeriği Ve Gelişimi 

Geri kalmışlık probleminin çözümüne atılacak ilk adım, kalkınma kavramına 

nasıl yaklaşılması gerektiği sorusunu da beraberinde getirir. Kalkınma literatüründe, 

kavram üzerine geniş tartışmalar yapılmıştır. Kavramın büyüme, yapısal değişme, 

sanayileşme ve modernleşme ile ilişkileri kurulmuş, farklılıkları incelenmiştir. Yani 

kalkınma kavramı ekonomik ve ekonomik olmayan kaynakları bir bütün olarak içinde 

barındıracak şekilde tanımlanmalıdır (Yavilioğlu, 2002b, s.110). 

Kalkınma, ilk aşaması üretim faktörlerinin yaratıldığı, ikinci aşaması ise üretim 

faktörlerinin en uygun bileşimini içerdiği iki aşamalı bir süreçtir. İlk aşamada, üretim 

faktörlerinin oluşturulabilmesi için ekonomiyi de içine alan kurumsal, yapısal bir 

değişimin olması gerektiği vurgulanmaktadır. İkinci aşamada ise, iktisadi nitelikte olan 

yapılar yanında sosyal, siyasal nitelikteki yapılarında gelişme yönünde önemli bir 

değişime, hatta yeni yapıların oluşturulmasını içeren süreçlere işaret ettiği 

vurgulanmıştır (Yavilioğlu, 2002a, s.66). 

Yani iktisadi kalkınma gelir artışını, eğitim ve sağlık düzeylerinin yükselmesini, 

verimlilik artışını, teknolojik gelişmeyi ve benzer birçok faktörü kapsamaktadır. Bu 

faktörlerin her biri iktisadi kalkınmayı farklı yönlerden ifade etmektedir (Yumuşak ve 

Tuna, 2000, s.2). 

39

Tabi ki kalkınmanın içeriği bu kadar dar kapsamlı değildir. Yukarıda belirtilen 

içeriğinin yanında kalkınma, bir toplumun üyelerinin sahip oldukları araçlarla 

varlıklarını devam ettirecek bir güce dönüştüren sosyal ve zihinsel ilerlemelerini, 

geleceğe açık olmayı, temel ihtiyaçların karşılanmasını, önemli derecede bağımsızlığı, 

kendine güveni, yaratıcılığı ve kültürel bir kimliği bünyesinde barındırmalıdır. Bu 

anlamdaki kalkınma kavramının kökleri sermaye ve teknolojinin kalkınma için 

gerekliliği açısından, bir yönüyle ekonomik alanın içindedir. Fakat diğer bir yönüyle bu 

alanın dışında; eğitimde, örgütlenmede, disiplinde ve bunların ötesinde siyasal 

bağımsızlıkta ve ulusal bir kendine güvenme bilincinde yatmaktadır (Yavilioğlu, 2002b, 

s.111). 

İktisadi literatürde her zaman için iktisadi kalkınma, iktisadi gelişme ve büyüme 

kavramları için kavram karmaşaları meydana gelmiş ve çoğu zaman bu kavramlar 

birbirlerinin yerlerine ikame edecek şekilde kullanılmışlardır. İktisadi kalkınma ve 

iktisadi büyüme arasında ilişki olduğu bu tanımlamalardan da çıkarılacağı gibi 

doğrudur. Ama bu iki kavram, birbirlerinin yerlerine kullanılmalarını sağlayacak kadar 

da güçlü bir benzerlik göstermemektedir. 

İktisadi büyüme daha çok kalitatif değişmelerin dikkate alındığı, kalkınma ise 

daha çok kantitatif yaklaşımla birlikte kalitatif yaklaşımın dikkate alındığı kavramlardır. 

Bu belirtilen özellikten de görüldüğü gibi kalkınma her ne kadar iktisadi büyümeyi 

içerse de var olanın yalnızca sayısal olarak büyümesi anlamına gelmemekte, olumlu 

anlamda yeni bir yapının kurulmasını da öngörmektedir. 

Bu kadar geniş bir tanımlaması olan kalkınmayı tetikleyen, hızlandıran bir takım 

faktörlerin olması da kaçınılmazdır. Bunların başında teknoloji, doğal kaynakların 

zenginliği ve beşeri kaynaklar gelmektedir. Tabi ki bu faktörlerin sayısal olarak çokluğu 

tek başına yeterli olmamakla birlikte, niteliksel olarak da farklılıklar taşımaları, 

kalkınmanın itici gücü haline gelmelerine neden olmuştur. 

Bilgi toplumuna geçiş sürecinde ise iktisadi kalkınmanın temelini bu saydığımız 

üç faktörden biri olan beşeri kaynaklar ve beşeri kalkınma oluşturmaktadır. Beşeri 

kalkınma insanların seçeneklerini arttırma süreci olarak tanımlanmakta ve sonsuz 

tercihler yerine bunlardan sadece üçü üzerinde durmaktadır: Uzun sağlıklı bir ömür, 

40

ilgi edinmek ve asgari geçim için gerekli kaynaklara erişmek (Tuna ve Yumuşak, 

2002, s.456). 

Son yıllarda yapılan pek çok teorik ve pratik çalışmanın da gösterdiği gibi 

ekonomik kalkınma ve insani kalkınma arasındaki ilişkiler iki taraflı olabilmektedir. 

Yüksek insani kalkınma düzeyi yaratacağı dışsallıklarla yatırımların verimliliğini 

etkilerken, diğer yandan ekonomik büyüme ile sağlanacak gelir artışı insani kalkınma 

seviyesinin değişmesine yol açabilmektedir. Diğer bir deyişle, yüksek insani kalkınma 

düzeyine ulaşmış ülkelerin ekonomik büyüme hızları yüksek olacak ve bu büyümeden 

elde edilecek gelir artışı sağlık, eğitim vb. harcamalar için kullanılarak insani kalkınma 

düzeyinin daha üst noktalara taşınmasını sağlayacaktır. Buna karşılık insani kalkınma 

düzeyi düşük ülkelerde yatırımların verimliliği ve ekonomik büyüme hızı daha az 

olacak ve elde edilecek gelir düzeyinin de düşük olması nedeniyle insani kalkınma için 

yeteri kadar kaynak aktarılamayacaktır. Böyle bir ortamda, ekonomik büyüme sürecinde 

insani kalkınmaya ilişkin olarak kopukluklar ortaya çıkacak ve çoklu denge söz konusu 

olacaktır (Yılmazer ve Güloğlu, 2003). 

Beşeri sermaye ile iktisadi kalkınma arasındaki ilişkilerin teorik düzeyde 

tartışılmaya başlandığı yıllarda Birleşmiş Milletler Kalkınma Teşkilatı (UNDP), 

ülkelerin gelişmişlik düzeylerini ölçmek için beşeri kalkınma endeksi (Human 

Development Indeks-HDI) adı altında çalışmalar yapmaya başlamıştır. Bu çalışmalarda 

iktisadi gelişmişlik sadece büyüme hızı ile değil refah seviyesini ve kalkınmışlığı 

gösteren diğer göstergelerle birlikte ele alınmaktadır (Tuna veYumuşak, 2002,s.457). 

sunmaktadır: 

Bu endeksin gösterimiyle ilgili olarak aşağıdaki tablo ayrıntılı bir bilgi 

41

İnsani Kalkınma Endeksi 

Uzun ve sağlıklı bir yaşam Bilgi Kaliteli yaşam standardı 

Doğumdaki yaşam Yetişkin Okullaşma Kişi başı GSYİH 

beklentisi okur-yazar oranı oranı (SGP,$) 

Yaşam beklentisi endeksi Eğitim endeksi Kişi başı GSYİH endeksi 

Şekil 1.1. İnsani Kalkınma Endeksi 

Kaynak: 2005 İnsani Gelişme Raporundan aktaran Demir,2006, s.8. 

Yaşam Beklentisi Endeksi’nin Hesaplanması: En yüksek ve en düşük yaş 

sınırları sırasıyla 25 ve 85 olarak belirlenmiştir. Bu aralık dikkate alınarak yaşam 

beklentisi endeksi 0 ile 1 arasında bir değer alacak şekilde hesaplanmaktadır. Ülkenin 

doğumdaki yaşam beklentisi: n yıl ise, Yaşam Beklentisi Endeksi = (n-25) / (85-25) 

Eğitim Endeksi’nin Hesaplanması: Eğitim endeksine ulaşmak için yetişkin 

okur-yazar endeksi (15 yaş ve üstü) ve okullaşma endeksi için 0-100 aralığı 

kullanılarak, 0 ile 1 arasında bir değer bulunmaktadır. 

Ülkenin yetişkin okur yazar oranı: m % , 

Ülkenin okullaşma oranı: r % ise, 

Yetişkin Okur-Yazar Endeksi= (m-0) / (100-0) 

Okullaşma Endeksi= (r-0)/(100-0) 

Eğitim Endeksi= 2 / 3 * (Yetişkin Okur-Yazar Endeksi) + 1 / 3 * (Okullaşma 

Endeksi) 

GSYİH Endeksi’nin Hesaplanması: GSYİH Endeksi SGP’ye göre 

düzenlenmiş kişi başı GSYİH değeriyle ölçülür. Endeksin kullanılmasında 100 dolar alt 

42

düzey kişi başına gelir olarak alınırken, üst düzey olarak 40.000 dolar kullanılmıştır. Bu 

aralıktan hareketle GSYİH Endeksi 0 ile 1 arasında bir değer olarak hesaplanmaktadır. 

Ülkenin kişi başı GSYİH’sı y ise, 

GSYİH Endeksi= [log(y)-log(100)] / [log(40.000)-log(100)], olur. 

İnsani Gelişme Endeksi’nin Hesaplanması: İnsani Gelişme Endeksi 

hesaplanırken Yaşam Beklentisi Endeksi, Eğitim Endeksi ve GSYİH Endeksi’nin 

aritmetik ortalaması alınmaktadır: 

İGE= 1 /3 * (Yaşam Beklentisi Endeksi) + 1 / 3 * (Eğitim Endeksi) + 1 / 3 * 

(GSYİH Endeksi)(Demir, 2006, s.9). 

Beşeri sermayenin iktisadi kalkınma sürecinde oynadığı role ilişkin ayrıntılı 

açıklama ΙI. Ünitede verileceği için, şimdilik bu konuyu burada noktalayarak kalkınma 

kavramının gelişimine ve kalkınma teorilerinin ortaya çıkışına bir göz atalım. 

1.2.2. Kalkınma Kavramının Gelişimi Ve Kalkınma Teorilerinin Ortaya Çıkış 

Süreci 

Kalkınma iktisadının bir bütün olarak ortaya çıkışı, 1930’lardaki büyük 

bunalımla başlamıştır. 1939-1945 yılları arasındaki uluslar arası ekonomik sistemin 

çöküşünün meydana getirdiği sarsıntı da kalkınma ekonomisine asıl ivmeyi 

kazandırmıştır. 

İkinci Dünya Savaşının sona ermesiyle başlayan süreci biçimlendirmeye yönelik 

müdahaleleri tanımlayan en önemli faktör, dünya ekonomisinin iki dünya savaşı 

arasındaki dönemde karşılaştığı sorunlarla karşılaşmadan işlemesini sağlamaya yönelik 

kaygıdır. Bu kaygıdan hareketle gerçekleştirilen müdahaleler, savaş sonrası ortaya çıkan 

sürece hükmeden dinamik ve eğilimler çerçevesinde anlam kazanmakta, bu dinamik ve 

eğilimler ile sınırlanmaktadır. Daha önce de değinildiği gibi bu süreci belirleyen temel 

dinamik, üretici sermayenin uluslararasılaşması için gereken koşulların (teknolojik 

43

ilerleme, ulaşım vb.), ortaya çıkmış olmasıdır. Dolayısıyla söz konusu dinamiğin 

objektif gereksinimi, uluslar arası düzeyde para, mal ve sermayenin sorunsuz hareket 

edebileceği mümkün olan en geniş ve bütünleşmiş bir uluslar arası sistemin 

oluşturulmasıdır. Bu çerçevede, az gelişmiş olarak adlandırılan ülkelerin hem sistemce 

içerilmeleri, hem de sistemi belirli oranlarda beslemeleri önem kazanmıştır. Sistemce 

içerilmeleri ve belirli oranlarda sisteme katkıda bulunmaları yönündeki bu beklenti, az 

gelişmiş ülkelerin gelişmesini temel bir sorun haline getirmiştir. Sorunun bu şekilde 

formüle edilmesi, çözüme yönelik arayışları da beraberinde getirmiştir (İşgüden, Ercan 

ve Türkay, 1995, ss. 112-115). 

Bu bağlamda teknolojik gelişime ayak uyduramayan ve bu konuda dışa bağımlı 

olan GOÜ (Gelişmekte Olan Ülke) ekonomileri, kalkınma literatürünün başlıca konusu 

olmuştur. Bu ülkelerin gelişmiş bir ekonomik yapıya ulaşmaları için sadece ekonomik 

büyümeyi sağlamaları değil, aynı zamanda ekonomilerinin köklü bir yapısal değişimi 

gerçekleştirmesi zorunluluğunun ortaya çıkması ile kalkınma kavramı daha kapsamlı bir 

içerik kazanmıştır. Nitekim 1950’li yıllardan itibaren, ekonomik kalkınma literatürü, 

GOÜ’ lerin ekonomik sorunlarına odaklanmış ve GÜ’ ler (Gelişmiş Ülkeler) ve GOÜ’ 

ler arasındaki gelişmişlik farklarını vurgulamak için kullanılmıştır. Bu nedenle 

kalkınma konusu öncelikle “bir azgelişmişlik sorunu” olarak algılanmakta ve GOÜ’ ler 

için kullanılmaktadır. GÜ’ lerde ise ulaşılan kalkınma düzeyinin yeniliklerle korunması 

ve geliştirilmesi esastır (Gümüş, 2005, s.18). 

Bu durum ise gelişmiş ülkelerde olup da GOÜ ‘lerde olmayan faktörlerin 

saptanmasına yol açmıştır. Bunlar bir kez saptanınca, gelişmeyi engelleyen faktörler 

ortaya çıkacaktı. Örneğin, GOÜ’ lerde geçerli olduğu ileri sürülen tembellik, başarı 

güdüsünün yetersizliği, hızlı nüfus artışı, doğal kaynakların yetersizliği, sermaye 

yetersizliği, girişimci yeteneklerinin gelişmemiş olması gibi faktörler, GOÜ’ lere özgü, 

gelişmeyi engelleyici faktörler olarak yorumlanabilmektedir. Doğaldır ki, bu faktörlerin 

tam tersi, yani gelişmeyi hızlandırıcı faktörlerinde batı ülkelerinde olduğu 

varsayılmaktadır. Bu süreçte P.R.Rodan tarafından ortaya atılan ve gelişme için gerekli 

atmosferin ancak asgari bir hız ve miktarda gerçekleştirilebilecek yatırımlar aracılığıyla 

ortaya çıkabileceğini vurguladığı ve “büyük itiş” olarak adlandırdığı bu sürecin gelişme 

önündeki ekonomik engelleri kaldıracağını ileri sürdüğü “Büyük İtiş Kuramı Modeli”, 

R.Nurkse’ nin, azgelişmişliğin, kendini devamlı olarak yinelediği, fakat her defasında 

44

yine başlangıç noktasına dönen hareketlerin sonucu olarak verildiği ve bu sürecin 

gelişmenin önünü devamlı tıkadığını savunduğu “Kapalı Çember Kuramı”, J.H.Boeke- 

W.A.Lewis’ in bugünün GOÜ’ lerinin birbirinden ve ekonomiden yalıtılmış iki ayrı 

kesim olduğu gözleminden hareket ettiği “İkili Yapı Kuramları”, W.W.Rostow’ un her 

toplumun tarihsel olarak beş aşamadan; 

• Geleneksel toplum, 

• Hazırlık aşamasındaki geçiş toplumu, 

• Harekete geçme aşamasındaki toplum, 

• Olgunlaşma yolundaki toplum, 

• Kitle tüketim çağındaki toplum, 

geçerek kalkınmasını tamamlayacağını ileri sürdüğü “Tarihsel Büyüme Aşamaları 

Kuramı”, azgelişmişliğin, bu ülkelerdeki insanların girişim yeteneği ve tercih biçimleri 

gibi “temel kişilik niteliklerine” ya da “davranış kalıplarına” bağlandığı “Girişim 

Yeteneği ve Davranış Tercihlerine Dayalı Kuramlar” ve O.Hirschman’ ın ekonominin 

kendini besleyen bir büyüme sürecine girebilmesi için izlenmesi gereken yolun, 

yatırımların ekonominin sektörleri arasında bir denge gözetilmeden gerçekleştirildiğini 

savunduğu “Dengesiz Büyüme Modeli” gibi ortaya atılan birçok teori kalkınma 

literatürünün oluşmasına katkıda bulunmuştur (İşgüden, Ercan ve Türkay, 1995, ss.140- 

157). 

Bu temel teorilerin amacı GÜ’ lerle GOÜ’ ler arasındaki gelişmişlik farklarının 

azaltılmasını sağlamaktır. Ama bu amaçla birlikte, bu teorilerin hiç birisi tek başına 

kalkınma olgusunu tam anlamıyla açıklayamamış, birbirine bağlı olarak, bir sinerji 

oluşturabilmişlerdir. 

1970’li ve 1980’li yıllarla birlikte dünya petrol krizlerinin yaşanması ve dünya 

ekonomisinde yaşanan çevresel bozulma ve toplumsal çözülme gibi diğer pek çok 

gelişme, GOÜ’lerin kalkınma sorunlarına verilen önemi azaltmış, ilgiyi farklı alanlara 

çekmiştir. 1990’lı yıllarla birlikte teknolojik gelişmenin ve bilginin önem kazanması ve 

sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçişle birlikte kalkınma konusu tekrar gündeme 

gelmiştir. Böylece tartışmalar ve araştırmalar, sanayi ekonomisinin fiziki 

45

kaynaklarından ve imkanlarından, bilgi ekonomisinin beşeri kaynaklarına yönelmiştir 

ve bu da kalkınma iktisadının hem teorik hem de pratik açıdan farklı bir yapıyla tekrar 

önem kazanmasını sağlamıştır. 

1.3. Rekabet Gücü 

1.3.1. Rekabet Gücü: Tanımı, Göstergeleri, Beşeri Sermaye Ve Kalkınmayla 

İlişkisi 

Küreselleşme sonucunda rekabetin dünya ölçeğinde giderek şiddetlendiği 

günümüzde ülkeler, firmalar veya sanayiler küresel piyasada daha fazla pay sahibi 

olmak için rekabet güçlerini arttırma konusunda yoğun çaba göstermektedirler (Turan, 

2006, s.1).Yaşanan bu küreselleşme süreci ile birlikte en üst düzeyde gerçekleşmeye 

başlayan rekabet ve giderek karmaşıklaşan rekabet ortamının bir sonucu olarak; rekabet 

avantajı sağlayabilme, rekabet avantajı yaratan kaynakların ve faktörlerin neler olduğu 

ve bunun da ötesinde rekabet üstü olabilmenin yolları, işletmelerin ve ülkelerin temel 

gündemi olarak karşımıza çıkmaktadır (Kanıbir, 2004, s.77). Ancak bu kadar önemli 

olan rekabet gücü kavramı, literatürde oldukça sık kullanılmasına rağmen, tanımı 

üzerinde tam bir anlaşmanın olmadığı ve değişik ortamlarda farklı anlamların 

yüklendiği bir kavramdır. Rekabetin tanımlanmasında veya ölçülmesinde ortaya çıkan 

temel zorluk ise, rekabetin ülke, bölge veya iktisadi oluşumlar açısından farklılık 

göstermesidir (Çoban ve Çoban, 2004, s.165). Bu karışıklığı birazda olsun azaltabilmek 

için burada, farklı rekabet gücü tanımlamalarına yer verilecektir. 

Kibritçioğlu’ na göre rekabet gücü, yerli bir firmanın ulusal veya uluslar arası bir 

piyasada rekabet gücüne sahip olması, ilgili firmanın yerli veya yabancı rakiplerine 

karşı fiyat-kalite, zamanında teslim ve satış sonrası hizmet gibi unsurlar açısından hali 

hazırda ve gelecekte onlara eşit veya onlardan daha üstün olmasıdır (Kibritçioğlu,1996, 

s.4). Yani göreli bir ölçüt olan rekabet gücü, firmaların, sektörlerin veya ülkelerin 

birbirlerine göre mevcut durumlarını ortaya koymayı sağlamaktadır. Ayrıca Porter’a 

göre, yine firmaların sahip olduğu rekabet gücü, uluslararası rekabet gücünün de en 

temel belirleyicisidir. Buna göre, bireysel olarak firmaların rekabet gücüne sahip 

46

olması, söz konusu ülkeyi de uluslararası arenada rekabet gücüne sahip bir konuma 

getirmektedir (Demir, 2002, s.229). 

Rekabetçi Politika Konseyi’ne (Competitiveness Policy Council) göre ise 

rekabet gücü, bir taraftan yurt içi piyasalarda istikrarlı bir şekilde gelirleri arttırabilme, 

diğer taraftan da uluslararası piyasalarda mal satabilme yeteneğidir (Aiginger, 1998,s. 

178). Rekabet gücü genel olarak bu şekilde tanımlanabilir. Ancak bu tanımı firma, 

endüstri, küme ve uluslararası rekabet gücü şeklinde bir ayrıma tabi tutmak da 

mümkündür. Rekabet gücü, sadece dışarıya mal satma ve dış ticaret dengesini sağlama 

yeteneği olarak algılanmamalıdır. Bunun yanı sıra, bir ülkenin gelir ve istihdam 

düzeyini arttırabilmesi, yaşam kalitesinde kabul edilebilir ve sürekli artışlar 

sağlayabilmesi ve uluslararası pazarlardaki payını arttırabilme yeteneği de ülkenin 

rekabet gücünü gösterir (Kesbiç, Baldemir ve Doğan, 2005, s.1). 

Ulusal veya uluslararası rekabet gücünden ayrı olarak ve globalleşmeye bağlı 

olarak, ülke içinde faaliyet gösteren firmaların ve endüstrilerin yanı sıra endüstriler arası 

rekabet gücünün de dikkate alınması gerekmektedir. Dolayısıyla politika yapıcılar 

açısından mikro düzeyde firmaların, makro düzeyde ise ülke ekonomilerinin rekabet 

güçlerinin ölçülmesi ve eğilimlerin belirlenmesi önem kazanmaktadır. Rekabet 

teorisinde, firmalar tarafından seçilecek stratejilerin öncelikli olarak onların piyasa 

içerisindeki performanslarını ve dolaylı olarak üyesi oldukları endüstrinin performansını 

önemli ölçüde etkileyeceği belirtilmektedir. Dolayısıyla rekabet gücünün artırılması 

anlamında firmaların tercih edecekleri stratejileri iyi belirlemeleri gerekmektedir. Bu 

bağlamda firmaların ve endüstrilerin rekabet güçlerini artırma anlamında tercih 

edecekleri stratejiler ve politikalar, mikro ölçekte firmaların piyasa içerisindeki 

performanslarını, makro ölçekte ise endüstrilerin uluslar arası piyasalardaki başarılarını 

etkilemektedir. Firmaların, endüstrilerin ve hatta ülkelerin rekabet güçleri farklı 

göstergeler kullanılarak ölçülmekte ve söz konusu göstergelerde genellikle sayısal 

verilerden yararlanılmaktadır ( Çoban ve Çoban, 2004, s.163). 

Rekabet gücü hesaplamalarında kullanılan temel göstergeler fiyat rekabeti, 

yapısal unsurlar ve diğer göstergeler olmak üzere üç başlık altında incelenebilir. Şekil 

1.2.’ de söz konusu göstergeler topluca görülmektedir: 

47

Rekabet 

Gücü 

Hesaplamalarında 

Kullanılan 

Temel 

Göstergeler 

Fiyat 

Rekabeti 

Yapısal 

Unsurlar 

Diğer 

Göstergeler 

Kar Marjı AR&GE 

Şekil 1.2. Rekabet Gücü Göstergeleri 

Kaynak: (Kesbiç, Baldemir ve Doğan, 2005, s.2; Kotan, 2002, ss. 1-20) 

Nispi Pozisyon Değişmeleri 

Reel Döviz Kuru Endeksi 

İhracat Kar Marjı 

İşgücü Maliyetleri 

Verimlilik 

Makro Ekonomik Peformans 

Niteliksel Faktörler 

Ticari Performans ve Piyasa Payı 

Göstergeleri 

Açıklanmış Karşılaştırmalı 

Üstünlükler Endeksi 

Sektör İçi Ticaret 

Fiyat–Maliyet Marjı 

Şekilde görüldüğü üzere, rekabet gücünün belirleyicileri olarak işgücü 

maliyetlerinden verimliliğe, kar marjından AR&GE’ye kadar uzanan birçok faktör söz 

konusudur (Yussof ve Ismail, 2002, s.96). Fakat günümüzde sanayi toplumundan bilgi 

toplumuna geçişle birlikte, sanayi toplumuna ait temel kurumların, işleyişlerin, algılama 

ve anlayışların yani kısaca pazarların ve işletmeler dünyasının genel görünümünün 

çarpıcı bir biçimde değişmeye başlamasıyla, günümüzde oluşan bu yeni rekabet 

koşullarında etkin mücadeleyi sağlayacak ve daha önceleri çok kullanılmayan bir 

belirleyici; nitelikler (beşeri sermaye) üzerinde daha fazla durulmaya başlanmıştır 

(Yussof ve Ismail, 2002; Huovari, 2001; Silva, 1997). Yeni bilgi toplumuyla birlikte 

48

artık, firmalar veya sanayiler rekabet avantajı veya gücü elde edebilmek için daha fazla 

bilgiye ve nitelikli insan gücüne başvuracaklardır. 

Böylece, rekabet gücü ve yüksek bir büyüme oranı elde edebilmek için beşeri 

sermayeye yatırım yapılması gerekliliğini kabul etmeyen pek çok ülke, küreselleşme, 

artan yatırım–ticaret hacmi ve hızla gelişen ve yayılan teknoloji sayesinde düşüncelerini 

değiştirmek zorunda kalmışlardır. Tabi ki diğer politikalar (ekonomi, ticaret ve yatırım 

politikaları) yerinde uygulanmazsa, beşeri sermayeye yatırım tek başına kalkınmaya 

yardımcı olamaz ama eğer uygun beşeri sermaye kullanılmazsa da bu politikalar 

büyümeye yardımcı olmayacak veya büyüme geçici bir süre için duracaktır. Yeni 

toplumda gelecek yüzyılın anahtar endüstrilerini ele geçirmek isteyen görece zengin 

ülkeler bile, daha yüksek bir rekabet gücüne sahip olabilmek için gerekli olan çevre ve 

koşulları yaratmaya ihtiyaç duyacaklardır. Böyle bir ortamda insanların eğitimlerinin, 

bilgilerinin ve becerilerinin geliştirilmesi verimliliğin ve yatırımların artmasına ve bu 

yolla da büyümeye yardımcı olacaktır. Bu da artan gelirler aracılığıyla yükselen yaşam 

standardı için gerek duyulan kaynakların sağlanmasını, daha adil bir gelir dağılımının 

ve daha iyi sosyal koşulların (eğitim, sağlık hizmetleri, barınma ve sosyal güvenlik) 

oluşmasını sağlayacaktır. Böylece geliştirilen bu koşullar kalkınmaya doğrudan etki 

edecektir (Silva,1997, ss.1-20). 

49

2.BÖLÜM 

TÜRKİYE‘NİN KALKINMA SÜRECİNDE BEŞERİ SERMAYENİN YERİ 

2.1.Türkiyenin Kalkınma Sürecinde Eğitimin Önemi 

Günümüzde ülkelerin kalkınmışlık düzeyleri, milli gelir miktarı yanında; eğitim, 

sosyal, kültürel ve politik durumları ile de ölçülmektedir. İktisadi gelişme kişi başına 

düşen mal ve hizmet birimleriyle ifade edilebildiği gibi, kişi başına düşen eğitim ve 

sağlık harcamaları da gelişmişliğin önemli ölçütleri arasındadır. Bunlara paralel olarak 

okur - yazarlık ve okullaşma oranı, ortalama yaşam süresi, aktif nüfusun eğitim düzeyi 

ve öğrenci eğitim düzeyi dağılımları gibi değerler de bir ülkenin gelişmişlik düzeyinin 

bir göstergesidir (Dura, 1999, s.14). Bütün bunlar kalkınmanın merkezine insanı 

yerleştirmektedir. İnsanın düşüncesi, yetenekleri, eğitim düzeyi ile oluşan ekonomik ve 

kültürel ortam, yenilik ve yaratıcılığı gerçekleştirerek üretim sürecinin girdisi olarak 

ekonomiye katkı sağlamaktadır (Mayer, 2001, ss.33-34; OECD, 2001, s.17). 

Bu yüzden de çağlar boyunca eğitim süreci, toplumsal yapı açısından 

şekillendirilerek, bireyin topluma kazandırılmasını hedef alan, genel anlamda onda 

meydana gelmesi istenen değişikliklerin hal, hareket ve tavırlarına da yansımasını 

isteyen bir yönelimle biçimlenmiştir. Eğitim çok yönlü işlevsel bir süreç olarak 

toplumun beklentilerini de karşılama sorumluluğunu üstlenmiştir (Başkaya, 2005, ss. 

151-156). 

Değişik anlamlara gelen eğitim sözcüğünün bir o kadar da değişik tanımlarına 

rastlanmaktadır. Eğitim, yeni kuşakların toplum yaşayışında yerlerini almak için 

hazırlanırken, gereken bilgi, beceri ve anlayışlar elde etmelerine ve kişiliklerini 

geliştirmelerine yardım etme etkinliğidir. Başka bir tanıma göre ise, eğitim bir bireyin 

davranışında kendi yaşantısı yoluyla ve kasıtlı olarak istendik değişim meydana getirme 

sürecidir. Eğitim bunların bir zaman akımı içinde yer aldığı süreçte oluşur. Bu 

50

ağlamda belirtebiliriz ki, davranış, yaşantı, amaç ve süreç terimleri, eğitimin niteliğini 

belirleyen kavramlardır (Çanakçı ve Tutar, 2006, s.2). 

Eğitimin beşeri sermayeye olan etkisi irdelenirken, üzerinde durulması gereken 

önemli bir ayrıntı ise nasıl bir eğitimden bahsedildiğidir (Miller III, 1992, ss. 227-229). 

Crawford bu konuda hazırladığı çalışmasında üç tür eğitimden bahsetmiştir (Krause, 

1999, s.3): 

• Resmi Eğitim: Bireyin kendi imkanlarıyla katıldığı bu eğitim sürecinde, 

bilginin resmi bir dağılımla elde edilmesi mevcuttur. 

• İş başında Eğitim: Üretimle alakalı bilginin, çalışma yoluyla elde edilmesi. 

• Bireysel Öğrenme: Bilgi, öğrenme ve yetenek süreci için gereken çevresel 

faktörlerle ilgili bilginin toplanması. 

Eğitim, kişiye bireysel olarak fayda sağlamakla birlikte topluma da çok önemli 

faydalar sağlamaktadır: 

• İyi eğitim alanlar öncelikle kendilerine fayda sağlarlar, çünkü verimlilikleri ve 

etkinlikleri artar. Genellikle iyi eğitim alanların çalıştıkları iş kollarında çalışma 

ortamı da caziptir. Dolayısıyla çalıştıkları ortamın kalitesi yaşam kalitesini 

etkiler (Karagül, 2002, s.35). Eğitimin verimlilik ve büyümeye olan etkileri, 

Bassanini ve Scarpetta tarafından ampirik bir çalışma ile de ayrıca test 

edilmiştir. Sözkonusu bu çalışmada 21 OECD ülkesine (Avusturalya, Avusturya, 

Belçika, Kanada, Hollanda, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, İrlanda, 

İtalya, Japonya, Danimarka, Yeni Zellenda, Norveç, Portekiz, İspanya, İsveç, 

İsviçre, İngiltere, Amerika) ait veriler kullanılmış ve ilave bir yıllık eğitimin 

uzun vadede üretimdeki verimliliği %6 oranında arttırdığını ve fiziki sermaye 

birikimine önemli katkılar sağladığını saptamışlardır (Bassanini ve Scarpeta, 

2001, s.24). 

Günümüzde çalışma yaşamı, kuşkusuz eğitimli olmak ve başarılı olmak üzerine 

kurulmuştur. Bunun için insanlar başarıyı yakalamak ve bir bakıma bir üst sınıfa 

(kariyer ve ücret bakımından) yükselmek için eğitime büyük gereksinim 

51

duymaktadırlar. Bu yüzden de kaynakların büyük bir kısmını eğitim üzerine 

harcamaya başlamışlardır. 

• İyi eğitimin yaşam kalitesini olumlu etkilediği diğer alanda, aile içi ilişkilerde 

kendini göstermektedir. Örneğin iyi eğitimli anneler sayesinde toplumdaki 

çocuk ölümleri ve doğurganlık azalmakta, buna ilave olarak yeni yetişen 

çocuklar eğitimli anneler sebebiyle hayata daha bilgili başlayabilmektedir (Sab 

and Smith, 2001, s.6; Weir, 2000, s.11-12). Sadece ekonomik büyüme için değil 

aynı zamanda bu büyümeyi destekleyen daha geniş bir süreç için de hayati 

derecede önemlidir. Daha yüksek kazançlar, daha iyi şahıs ve toplum sağlığı, 

bebek ölüm oranında ve bebek doğum oranında düşme, demokratikleşme, siyasi 

istikrar (Landman, 1999, s.607), yoksulluğun ve eşitsizliğin azaltılması, daha 

düşük suç oranları (McMahon, 2000, s.22) ve çevre bilincinin oluşması gibi 

birçok net çıktısı vardır (Türkmen, 2002, ss.4-5; OECD, 2001, ss.33-35). Bu 

konulardan beşeri sermayenin gelir dağılımında eşitsizlikleri azalttığı yönünde 

çalışma yapan araştırmacıların başında İbrahim Güran Yumuşak ve Mahmut 

Bilen gelmektedir. Bu yazarlar çalışmalarında eğitim, sağlık ve mesleki göç gibi 

beşeri sermaye harcamalarının gelir dağılımını dolaylı ya da doğrudan 

etkileyebileceğini iddia etmişlerdir. Fakat bu etkinin yönü ve şiddeti, içinde 

bulunulan duruma göre değişmektedir. Ayrıca ülkenin gelişmişlik düzeyi, piyasa 

ekonomisinin egemenliği, genel eğitim seviyesi ve eğitim düzeylerinin dağılımı 

gibi birçok faktör beşeri sermaye yatırımlarının gelir dağılımını olumlu veya 

olumsuz etkilemesine neden olmaktadır. Fakat Türkiye’ de eğitimle ilgili 

kaynaklarda sıkıntı yaşanması ve kamu kesiminin eğitimi ödüllendirmemesi gibi 

nedenlerden dolayı, beşeri sermayemizin gelir dağılımında eşitsizlikleri 

azaltması yönünde şüpheler mevcuttur (Yumuşak ve Bilen, 2000, ss.89-91). Bu 

konuda karamsar olan bir diğer araştırmacı da Tuncer Bulutay’ dır. Bulutay’ a 

göre yüksek öğrenimin amacı görünürdekinden ya da söylenenden farklıdır. Bu 

amaç toplumda eşitliği sağlamak değil, toplumsal düzeyde ve gelir yönünden 

yükselme, ayrıcalıklı duruma geçebilme fırsatlarını eşitlemek, yani mevcut olan 

eşitsizliklerden yüksek öğrenimlilerin yararlanmasına olanak tanımaktır 

(Bulutay, 2006, s. 41). 

52

• İyi eğitim görenlerin kendi sağlıklarına daha özen göstermelerinden ötürü 

stresten daha az etkilendikleri ve sorunlara daha kolay çözümler ürettikleri 

gözlenmektedir (Moretti, 2005, s.3; Saxton, 2000, s.36). 

• Eğitim seviyesi artıkça toplumda yeniliklerin ve teknolojinin benimsenme hızı 

da artar. Dolayısıyla, eğitim seviyesi, gelişme ve katma değer için gerekli olan 

AR-GE yatırımlarının da artmasına yardımcı olur (David, 2001, s.64). 

Yukarıda yapılan değerlendirmeler ışığında şunu açıkca söylemek mümkündür: 

Türk ekonomisinin sürekli ve istikrarlı bir şekilde kalkınabilmesi için fiziki sermayeye 

olduğu kadar beşeri sermayeye de ihtiyacı bulunmaktadır. Ekonomimizin ihtiyaç 

duyduğu beşeri sermayenin niceliği ve niteliği konusunda net bilgilere ulaşabilmek için 

öncelikle ülke ekonomisinin bu husustaki mevcut durumunun ortaya konulması 

gerekmektedir. Bu yüzden şimdi ülkenin beşeri sermaye profili ayrıntılı bir şekilde 

incelenecektir. 

Ekonominin gereklerine uygun bir eğitim sistemi, ülkelerin gelişme 

perspektiflerinde belirleyici bir güç konumunda olmuştur. Kişi başına düşen gelir 

seviyesinin yanı sıra, özellikle bir ülkede eğitim seviyesini gösteren okullaşma oranı, 

okur-yazarlık oranı, eğitimin bütçe ve milli gelir içindeki payı, mesleki-teknik eğitim 

düzeyi, nüfusun ilk, orta ve yüksek öğretimdeki dağılımı gibi göstergeler de sosyo- 

ekonomik gelişme düzeylerini belirleyen çok önemli ölçütler olmuştur. Böylece, uzun 

dönemde eğitim yatırımları, ülkelerin gelişmişlik farklılıklarını da yansıtan önemli bir 

gösterge olarak genel kabul görmüştür (Doğan ve Bozkurt, 2003, s.10). 

Burada ise Türk toplumunun eğitim düzeyini belirlemek için yukarıda sayılan 

göstergelerden okur-yazarlık oranı, 6 ve daha yukarı yaştaki nüfusun eğitim durumu, 

MEB bütçesinin GSMH ve konsolide bütçeye oranı ve bütçe içerisinde eğitim 

hizmetleri kullanılmıştır. Bu bağlamda Türkiye’nin eğitim alanındaki gelişim sürecini 

Tablo 2.1., 2.2., 2.3. ve 2.4’ den izlemek mümkündür. 

Türkiye’ deki okur-yazar oranının yıllara göre gelişimi incelendiğinde Tablo 

2.1.’ de görüldüğü gibi en fazla artış oranı 1940’1ı yıllarda yaşanmış olup 1960’1ı 

yıllarda düşüşe geçmiştir. 1935 yılında kadınların yalnız %9,8’i okur-yazarken, 2000 

53

yılında %80,6’sı okur-yazardır. Erkeklerde ise 1935 yılında %29,3’ü okur-yazarken, 

2000 yılında %93,9’u okuryazardır. Cinsiyete göre okur-yazar oranındaki uçurum 

günümüzde giderek azalmakla beraber halen eşit değildir. 

Sayım Yılı 

Tablo 2.1. Türkiye'deki Okur-Yazar Oranının Yıllara Ve 

Cinsiyete Göre Artış Oranları 

Toplam 

(%) 

Artış oranı 

(%) 

Okur-Yazar Oranı (%) 

Kadın Erkek 

(A) (B) 

A/B 

Artış oranı 

1935 19,2 0 9,8 29,3 33 0 

1940 24,5 27.6 12,9 36,2 36 9.0 

1945 30,2 23.2 16,8 43,7 39 8.3 

1950 32,5 7.6 19,4 45,5 43 10.2 

1955 41,0 26.1 25,6 55,9 44 2.3 

1960 39,5 -3.7 24,8 53,6 45 2.2 

1965 48,8 23.5 32,8 64,1 49 8.8 

1970 56,2 15.1 41,8 70,3 58 18.3 

1975 63,7 13.3 50,5 76,2 63 8.6 

1980 67,5 5.9 54,7 80,0 67 6.3 

1985 77,4 14.6 68,2 86,5 77 14.9 

1990 80,5 4.0 72,0 88,8 79 2.5 

2000 87,3 8.4 80,6 93,9 84 6.3 

Kaynak: DIE (2003) 

Tablo 2.2.’de Türkiye genelinde nüfusun köy ve kentlere göre eğitim durumu 

görülmektedir. Tablo 2.2. incelendiğinde Türkiye’de 2000 yılı nüfus sayımı sonuçlarına 

göre, 6 veya daha yukarı yaşta 59.859.243 kişi bulunmakta, bunların %35’ i 

(20.782.889) köylerde ve %65’ i (39.076.354) kentlerde yaşamaktadır. Köylerde 

yaşayanların büyük çoğunluğunun (%41,9) eğitim durumu ilkokul iken kentlerde 

yaşayanların büyük çoğunluğunun (%34,5) da eğitim durumu köylerle benzerlik 

göstermekte ve ilkokul olmaktadır. Sahip olunan eğitim bakımından da hem köylerde 

hem de şehirlerde benzerlik gösteren eğitim düzeyi aynı olmakla birlikte, 

“yükseköğretim mezunu” olma durumudur. 

(%) 

54

Tablo 2.2. Türkiye'de 6 ve Daha Yukarı Yaştaki Nüfusun 

Eğitim Durumu (2000 yılı) 

Nüfusun Eğitim Durumu Toplam % Köy % Kent % 

Okuma-Yazma Bilmeyen 7.589.657 12,7 3.829.117 18,4 3.760.540 9,6 

Bir Okul Bitirmeyen 12.886.331 21,5 4.767.028 22,9 8.119.303 20,8 

İlkokul Mezunu 22.166.827 37,0 8.703.052 41,9 13.463.775 34,5 

Ortaokul ve Dengi Meslek Okulu 

Mezunu 

55 

6.027.509 10,1 1.498.615 7,2 4.528.894 11,6 

Lise ve Dengi Meslek Okulu Mezunu 8.013.507 13,4 1.506.118 7,2 6.507.389 16,7 

Yükseköğretim Mezunu 3.151.964 5,3 476.808 2,3 2.675.156 6,8 

Bilinmeyen (1) 23.448 0,0 2.151 0,0 21.297 0,1 

Toplam 59.859.243 100,0 20.782.889 100,0 39.076.354 100,0 

Kaynak: MEB, DİE 

(1) Mezuniyeti ya da okuma yazma durumu bilinmeyen 

Türkiye’ de eğitiminin öneminin ne denli anlaşıldığının ya da eğitime hangi ölçüde 

değer verildiğinin açık göstergesi hiç şüphesiz bütçeden eğitime ayrılan payla daha net 

görülmektedir. Tablo 2.3.’ de yer alan verilere göre, 1996-2005 gibi bir on yıllık süreçte 

yıllık olarak GSMH’ nın ortalama olarak %2 civarındaki bir kısmı MEB’e 

ayrılmaktadır. Bu oran çok azdır. Çünkü MBE, kamunun personel ve hizmet verdiği fert 

itibariyle oldukça geniş ve bir o kadarda da hayati önemi olan, ülkenin geleceği için 

yatırım yapılan bir hizmet alanıdır. Dolayısıyla eğitim harcamalarının bu denli göz ardı 

edilmesi, bir anlamda ülke geleceğinin yok sayılmasıyla eşanlamlıdır. Çünkü özellikle 

içinde bulunduğumuz bu zamanda ve gelecek dönemde eğitime yatırım yapmayan 

toplumların gelişmeleri mümkün olmayacaktır.

Tablo 2.3.MEB Bütçesinin GSMH Ve Konsolide Bütçeye 

Oranı(%) 

YILLAR 

MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI 

BÜTÇESİNİN 

GSMH' YA 

ORANI (%) 

KONSOLİDE 

BÜTÇEYE 

ORANI (%) 

1996 1,72 7,22 

1997 1,74 8,05 

1998 2,34 8,41 

1999 2,72 7,85 

2000 2,66 7,17 

2001 2,19 8,37 

2002 2,66 7,61 

2003 2,85 6,91 

2004 2,95 8,22 

2005 3,09 9,57 

Kaynak: MEB 2004-2005 verileri 

Aynı şekilde Tablo 2.4.’ de de eğitime yapılan toplam yatırım harcamalarının 

konsolide bütçe içindeki payı 1983-2002 gibi yirmi yıllık bir süreçte ortalama %2 

civarındadır. Bu da eğitime yapılan yatırım harcamalarının ne kadar yetersiz olduğunu 

göstermektedir. Bununla birlikte toplam eğitim harcamalarının konsolide bütçe içindeki 

oranı ise tüm bütçenin ortalama %14’ ü civarındadır. 

56

Tablo 2.4. Bütçe İçerisinde Eğitim Hizmetleri (cari fiyatlarla, milyar TL) 

EĞİTİM 

BÜTÇESİ 

EĞİTİM 

BÜTÇESİ 

KONSOLİDE 

BÜTÇE 

İÇİNDEKİ 

PAY (%) 

Toplam 

YILLAR Toplam Yatırım 

Harcama Harcamaları Harcama 

1983 342 42 13,1 1,6 

1984 478 52 12,6 1,4 

1985 706 74 13,3 1,4 

1986 961 108 11,8 1,3 

1987 1,573 186 12,4 1,5 

1988 2,650 398 12,6 1,9 

1989 6,020 693 15,8 1,8 

1990 12,843 1,414 19,1 2,1 

1990 22,873 2,459 17,6 1,9 

1992 44,379 5,019 20,0 2,3 

1993 81,163 9,267 16,7 1,9 

1994 120,698 12,365 13,5 1,4 

1995 210,801 21,539 12,3 1,3 

1996 370,189 55,192 9,4 1,4 

1997 960,905 151,492 15,4 2,4 

1998 1,933,475 314,826 13,1 2,1 

1999 3,312,108 513,141 12,2 1,9 

2000 4,717,099 720,161 10,1 1,5 

2001 7,020,442 975,188 14,5 2,0 

2002 11,151,091 1,604,699 11,4 1,6 

Kaynak: Maliye Bakanlığı, DPT 

KONSOLİDE 

BÜTÇE 

İÇİNDEKİ 

PAY (%) 

Yatırım 

Harcamaları 

En genel tanımıyla eğitim, insan davranışlarında, önceden belirlenmiş amaçlara 

göre belirli gelişmeler sağlamaya yarayan planlı etkiler dizisi olarak tanımlanır. Eğitim, 

bir bütün olarak düşünüldüğünde ise insanı yetiştirme sürecidir. Bireyin fiziksel veya 

içsel etkinlikler sonucu güç oluşturabilmesi ya da davranış değişikliği gösterebilmesi 

için planlı, örgün ve yaygın eğitim alması gerekir. Tüm bunların gerçekleşmesinde en 

önemli faktör, her ülkenin kendi ekonomik – toplumsa l- kültürel yapısı çerçevesinde 

oluşturduğu eğitim sistemidir. 

Herhangi bir ülkede, eğitim sistemi oluşturulurken, en yaygın şekilde, temelde 

bireyin eğitim hakkını güvenceye alan, eğitim sisteminin kendi içindeki sorunlarını 

çözümleyici nitelikler taşıyan, buna bağlı olarak, toplumun gelişme dinamiklerini de 

göz önünde bulunduran yapıların oluşturulması beklenir. Bu durum elbette temel bir 

57

insan hakkı olarak kabul edilen eğitimin parasız, bilimsel, laik ve demokratik bir içeriğe 

sahip olması gerektiğinden bağımsız olarak ortaya çıkmaz. Dolayısıyla eğitim sistemine 

ilişkin politikalar oluşturulurken göz önünde bulundurulması gereken evrensel kurallar 

ve ülkelerin kendilerine özgü toplumsal gerçeklikleri önem kazanır (Doğan ve Bozkurt, 

2003). 

Avrupa Birliğine üyelik yolunda Türkiye ekonomisinin büyümesinde ve 

gelişmesinde de şüphesiz eğitimin büyük etkileri olmakta ve olacaktır. Hükümet 

programlarında da eğitimin, verimliliğin artmasında ve ekonominin gelişmesinde 

mevcut bir potansiyel olduğu belirtilmektedir. Türkiye, eğitimin ekonomik büyümedeki 

ve gelişmedeki katkısının bilincinde olmakla birlikte, yetersiz ödeneklerden dolayı 

Avrupa topluluğu ülkelerinin bulunduğu seviyelerden çok daha gerilerdedir. Ayrıca 

Türkiye'de büyük çoğunluk eğitim sisteminin değiştirilmesi gerektiği yönünde görüş 

bildirmesine karşın, işe nereden başlanacağı ve sistemin hangi parçalarının 

değiştirilmesi gerektiği konusunda genellikle tartışmalar yaşanmaktadır ve bu 

tartışmalar her yıl eğitim-öğretim yılının başlaması ile birlikte eğitim sistemi 

sorunlarının tekrar gündeme gelmesine neden olmaktadır (Durdu, 2003). 

Bu tartışmaların başında “Türk eğitim sistemi bireysel ve toplumsal beklentilere 

ne derece yanıt vermektedir?”, “AB’ ne girme sürecinde eğitim sistemi 21. yüzyılın 

temel değerlerini öğrencilere aktarabiliyor mu?”, “Toplumsal kalkınmada ve toplumsal 

hareketliliğin sağlanmasında eğitim yeterli rolü oynayabiliyor mu?”, ve “Toplumda 

demokrasi, eşitlik, adalet anlayışının yerleşmesinde eğitimimiz ne derece etkin bir yapı 

sergilemektedir?” gibi sorular gelmektedir (Bahar, 2005). 

Bu tartışmalar doğrultusunda toplumsal katmanlar arasında farklı eğitim 

koşullarının olması, varolan bu eşitsizliğin öğrencilere yansıması, eğitim kurumlarının 

fiziksel altyapı yetersizlikleri, eğitim felsefesinde ki sorunlar ve cinsiyetler arasındaki 

eşitsizlik Türk eğitim sisteminin temel sorunları olarak gösterilebilir (Önder, 1999). 

Ama Türkiye sahip olduğu genç ve dinamik nüfusu etkin bir şekilde 

değerlendirebilirse kendisi için olumsuz olan bu durumları olumluya çevirebilir. Tabi ki 

genç nüfus oranı çok yüksek olan ülkemizin bu durumu avantaj haline getirmesi, onlara 

verilecek etkin ve revize edilmiş bir eğitime bağlıdır. 

58

2.2.Türkiye’nin Kalkınma Sürecinde Sağlık Sektörünün İncelenmesi 

Burada şunu önemle belirtmek gerekir ki, beşeri sermayenin kalitesindeki artış 

yalnız eğitimle değil insana sunulan sağlık hizmetleriyle de ilgilidir. Beşeri sermaye 

yalnızca eğitim boyutuyla alınırsa eksik açıklanmış olur. Bu yüzden sağlıktaki 

iyileşmenin ve insan mutluluğuna yönelik diğer etmenlerin de göz önünde 

bulundurulması gerekir. 

Literatürde de sağlıkla ilgili verilere ve ölçümlere eğitime göre daha az önem 

verilmekte ve bu konuda daha az çalışma yapılmaktadır. Bunun temel nedeni bu 

yatırımların parasal olmayan getirilerinin eğitimde daha önemli olmasıdır (Appleton ve 

Teal, 1998, s.19). 

Beşeri sermayenin önemli göstergelerinin başında gelen sağlıkta da tıpkı eğitimde 

olduğu gibi ölçme zorluklarıyla karşılaşılmaktadır. Bu zorlukları bir derece olsun 

azaltabilmek için de bir takım ölçümler geliştirilmiştir. Bu ölçümlerin başında (Currie 

ve Madrian, 1999, s. 3314) : 

• kişilerin kendileri tarafından bildirilen sağlık raporları, 

• çalışmaya engel bir sağlık problemlerinin olup-olmadığı, 

• günlük yaşamını idame etmesini engelleyecek sağlık problemlerinin olup 

olmaması, 

• psikolojik bozukluk yada alkolizm gibi hastalıkların varlığı, 

• sağlık hizmetlerinden en iyi şekilde yararlanılması, 

• psikolojik rahatsızlıkların yada alkolizmin klinik tedavisinin yapılması, 

• beslenme durumları (boy, kilo vb. unsurların dikkate alınması), 

• beklenen ya da gelecek ölüm oranları, 

gibi maddeler sıralanabilir. 

Sağlıklı bir toplumda beşeri sermaye birikimini arttırmak diğerlerine kıyasla daha 

kolay bir işlemdir. Çünkü, çalışan insanın sağlıklı olması ile üretken bir yapıya sahip 

olması arasında sıkı bir ilişki bulunmaktadır. Bu çerçevede, ruhen ve bedenen sağlıklı 

insanların fiziki ve zihinsel eğitimlerinin daha kolay olduğu yadsınamayacak bir 

59

gerçektir. Dolayısıyla, beşeri sermaye kapsamında eğitilecek bir insanın ön şart olarak 

sağlıklı olması adeta bir zorunluluktur. Bu nedenle, beşeri sermayeyi; eğitim verilebilir 

sağlıklı bir toplumu eğitim vererek daha üretken bir hale getirmek şeklinde de 

tanımlamak mümkündür (Karagül, 2002, s.71). Ayrıca bu üretken insanların 

verimlilikleri sayesinde, hem büyümeye hem de gelişmeye olumlu ve pozitif yönde 

katkı yapacağı beklenmektedir (Bloom, Canning ve Sevilla, 2003, s.20). 

Ama sağlığın büyümeye yapmış olduğu katkılarının dışında bir takım sosyal getiri 

ya da götürüleri de mevcuttur. Örneğin düşük bir sağlık durumuna sahip bireyin işine 

konsantre olamaması, işteki verimliliği ve aldığı ücreti düşürmesi, çalışılan saati 

etkilemesi, faklı iş seçimleri yapması gibi. 

Toplumların sağlık düzeyi beşeri sermayenin kullanılabilirliğini yakından 

etkileyen önemli bir faktördür. Çünkü bilgili, tecrübeli ve yetenekli fertler ancak sağlıklı 

oldukları müddetçe bu değerlerini kullanarak üretime katkı sağlayabilirler. Öte yandan 

aşırı doğurganlık, bebek ölüm oranlarının yüksek olması ve sayıca fazla çocuk, toplum 

açısından birçok olumsuzluğu da beraberinde getirmektedir. Araştırmalar, ailede çocuk 

sayısı arttıkça ve doğum aralığı azaldıkça çocuk ölümlerinin arttığı ve çocukların 

sağlıklı ve yeterli beslenme imkanlarının azaldığını ortaya koymaktadır (DPT, 2001a, 

s.9). Dolayısıyla Türk toplumuna ait sağlık verilerine Tablo 2.5.’ den baktığımız zaman 

genel durumun beklentileri karşılamaktan çok uzak olduğu anlaşılmaktadır. Ama ümit 

verici bir durum sağlık verilerinde ilerleyen yıllar itibariyle gözle görülür bir gelişme 

yaşanıyor olmasıdır. Özellikle 1980-1985 yıllarında binde 9 olan kaba ölüm hızı 2000- 

2005 yıllarında binde 6,6’ ya gerilemiştir. Aynı iyileşmeyi bebek ölüm oranlarında 

sırasıyla binde 82’ den binde 28’ e düşüş ve ortalama ömrün uzamasında; 63 yaştan 

70,30 yaşa yükselmesi şeklinde görmek mümkündür. Bu durumlar Türkiye 

ekonomisinde etkin sağlık yatırımlarının yavaş da olsa giderek artan bir önem 

kazandığını göstermektedir. Ancak bu göstergelerin daha iyi bir konuma getirilebilmesi 

için daha fazla kaynak aktarılması ve kaynakların daha etkin kullanılması 

gerekmektedir. 

60

Yıllar Nüfus Artış 

Hızı (%) 

Tablo 2.5. Sağlıkla İlgili Demografik Göstergeler 

Kaba 

Doğum 

Hızı 

(Binde) 

Kaba Ölüm 

Hızı 

(Binde) 

Bebek 

Ölüm Hızı 

(Binde) 

Toplam 

Doğurganlık 

Oranı (Çocuk) 

Doğuşta 

Ortalama 

Yaşam 

1980-1985 2,49 30,8 9,0 82 4,05 63,00 

1985-1990 2,17 29,9 7,8 65 3,76 65,58 

1990-1995 1,85 25,3 6,7 50 2,80 67,28 

1995-2000 1,62 22,2 6,5 39 2,45 68,55 

2000-2005* 1,33 20,9 6,6 28 2,32 70,30 

Kaynak: Sağlık Bakalığı, DİE ve DPT İstatistiki Verileri 

* Tahmini rakamlardır. 

2.3. Göç Olgusunun Türkiye’ nin Kalkınma Süreci Açısından İncelenmesi 

Süresi (Yıl) 

Beyin göçü iyi eğitim görmüş kalifiye ve yetenekli işgücünün yetiştiği az 

gelişmiş/gelişmekte olan bir ülkeden gelişmiş bir ülkeye akışı/göçü olarak 

tanımlanabilir. Kıt ve sınırlı kaynaklarla yetiştirdiği değerli beyinleri kaybeden az 

gelişmiş/gelişmekte olan ülkelerin beyin göçü nedeniyle gelişmeleri daha da 

yavaşlarken, gelişmiş ülkelerin yetişmiş beyinlere daha yüksek ücret ve daha iyi 

olanaklar sağlaması ile gelişmeleri daha da hızlanmaktadır. Yani beyin göçü ülkeler 

arasındaki gelişmişlik farkının daha da artmasına neden olmaktadır (Gürak, 2005a, 

2005b, 2005c; Mahroum, 2000). 

Peki beyin göçünün oluşmasını sağlayan temel nedenler nelerdir?(Kaya, 2003) 

Beyin göçünün nedenleri altı grupta toplanabilir: 

1.Ekonomik nedenler: 

• Düşük ücret politikası varlığı 

• Vergi oranlarının yüksek olması 

• Ekonomik istikrarsızlığın varlığı 

• Gelecek endişesi olması 

61

2.Politik / Siyasal nedenler: 

• Bilim ve teknoloji politikalarındaki yanlışlıklar 

• Siyasal istikrarsızlık oluşumu 

• Siyasetin / kayırmacılığın iş hayatına girip, onu kontrol etmesi 

3.Bilim ve teknoloji politikalarındaki yanlışlıklar 

• Ar-ge’ ye önem vermeme 

• Bilim ve teknolojiye değer vermeme 

• Fikir üretiminin ve buluşun para etmemesi ve desteklenmemesi 

• Ar- ge, altyapı ve teşvik eksikliği 

• Ar- ge yatırım yardımı ve vergi indirimi azlığı 

4.Eğitim sistemindeki çarpıklıklar 

• Kalıcı milli eğitim politikası yokluğu 

• Eğitimde fırsat eşitsizliği oluşu. 

5.İşsizlik 

• Üniversite mezunlarının büyük çoğunluğunun meslekleriyle ilgisiz işlerde 

çalışması 

• En fazla işsizliğin üniversite mezunları arasında olması 

• İş bulamama 

6.Yabancı dilde eğitim ve teknolojideki gelişmeler 

• Yabancı dilde eğitimin beyin göçünde katalizör görevi görmesi 

• Yabancı dilde eğitimin batıya bedavaya (hibe) insan kaynağı üretmeye 

yardımcı olması 

• İletişim olanaklarının (bilgisayar, internet, faks, cep telefonu vb.)sağladığı 

kolaylıklar. 

Türkiye yurt dışına beşeri sermaye ihraç eden dünyadaki önemli ülkelerden bir 

durumundadır. Yurt dışında yaşayan Türkiye vatandaşlarının sayısı bugün 3.8 milyonun 

62

üzerindedir. Bu rakamın, 3.3 milyonu AB ülkelerinde ve bunlardan sadece Almanya’da 

yaşayanların sayısı ise, 2.3 milyondur. Bu verilere göre ülke dışında yaşayan Türk 

vatandaşlarının %60’ ı Avrupa’da, Avrupa’daki Türklerin ise %70’ i Almanya’ da 

yaşamaktadır (DPT,2001b, s.1). 

Türkiye’nin günümüzdeki ekonomik koşulları ve istihdam şartları göz önünde 

bulundurulduğunda, iş hayatına yeni adım atmış veya atmakta olan genç kitlenin 

motivasyonunun kaynağını görmek hiç de zor değildir. Teknolojik gelişmeler ve 

globalleşme sonucu yurt dışına gitme kararını vermek gençler için artık eskisi gibi kadar 

da zor değildir. Bu durumlara Türkiye ‘nin zor ekonomik ve istihdam koşulları da 

eklenince, yurt dışına beyin göçünün gerçekleşmesi hatta oraya giden insanların büyük 

bir bölümünün yurt dışına yerleşerek geri dönmemeleri kaçınılmaz olmaktadır. 

İyi eğitilmiş beyinlerimizden yararlanmak ve beyin göçü sorununu aşabilmek 

için, bu yönde gerekli ortamları ve mekanizmaları oluşturmak için Devlete, Özel 

sektöre ve sivil toplum örgütlerine büyük görevler düşmektedir. Bu beyinlerimize sahip 

çıkmadığımız taktirde bu ülkemizin önemli bir kaybına dönüşebilir. Ayrıca ülkemiz 

insanlarının refah ve yaşam koşulları iyileştirilmeli, bilime, buluşlara ve ar-ge’ ye 

yatırım yapılmalıdır. Refah seviyemizi de ancak teknoloji üreterek geliştirebiliriz. 

Bütün bu değerlendirmelerin ışığında iktisadi manada bir kalkınma modeli için, 

ülkede topluca yeni bir yapılanmaya gerek vardır. Bu çerçevede fiziki, beşeri ve sosyal 

sermaye birikimleri birbirleri ile tamamlayıcılık özellikleri dikkate alınarak hep bir 

arada ele alınmalı ve iktisat politikaları da bu doğrultuda oluşturulmalıdır. Bütün 

bunlara bağlı olarak ülkeyi kalıcı manada istikrara kavuşturabilmek için, Türkiye için 

üretmeyi merkez kabul eden ve dünya ile kendi çıkarları doğrultusunda bütünleşerek, 

daha adil bölüşüme imkan tanıyan, daha sağlıklı ve daha eğitimli bir toplumu 

amaçlayan, insanların devletine, devletin de vatandaşlarına güvenebildiği, bir takım 

ekonomik, siyasi, hukuki, kültürel ve ahlaki alanlarda kapsamlı yeni açılımlara ihtiyaç 

vardır (Karagül, 2002, s.146). 

63

3. BÖLÜM 

ADANA İMALAT SANAYİ ÜZERİNE BİR UYGULAMA 

3.1. Adana İmalat Sanayi Üzerine Bir Uygulama 

Daha önceki bölümlerde üzerinde teorik olarak durulan beşeri sermaye ve 

rekabet gücü ilişkisi, bu bölümde Adana il sınırları içindeki imalat sanayi birimlerinde 

yapılan bir anket çalışmasının bulguları aracılığıyla tartışılmaktadır. Beşeri sermaye 

kavramı işgücü ile birebir ilişkilidir. Bu nedenle, Adana ili anket uygulaması için imalat 

sanayi ücretli çalışanları seçilmiştir. Rekabet gücünü temsilen de, firmaların kar veya 

zarar durumlarına göre ödedikleri vergi matrahları kullanılmıştır (Vokić ve Frajlić; 

Blundell, Dearden, Meghir ve Sianesi, 1999, ss. 13-14; Urrutia, 2003; Heady, 2001; 

Salvatore, 2002; McCreecy, 2005 ve Scarabello, 2005). 

Firmalar veya sanayiler işgücü ile rekabet göstergesi arasındaki ilişkiyi 

incelerken olaya farklı noktalardan bakabilirler; bu noktalardan bir tanesi 

makroekonomik göstergeler temelinde rekabetin analiz edilmesini sağlayan makro 

boyuttur. Bu makro göstergelere istihdam ve işsizlik oranları, eğitim yatırımları 

(okullaşma oranları, okur-yazarlık oranı vb.) ve işgücü maliyetleri örnek olarak 

gösterilebilir. Diğer bakış noktası ise, bizim de çalışmamızda kullandığımız mikro 

boyuttur. Burada ise beşeri sermayenin değerini ölçmek için işgücünün eğitimi, yaş, 

cinsiyet gibi demografik karakterler, hizmet içi eğitim sayısı ve sağlık gibi nedenlerle 

işe gitmeme kriterleri kullanılabilir (Vokić ve Frajlić, s.61). Bizim çalışmamızda ise, 

bireyin beşeri sermayesini temsil ettiğini düşündüğümüz cinsiyet, bir okul mezunu olup- 

olmaması, yabancı dil bilgisi, aile alt yapısını temsil eden anne ve babaya ilişkin eğitim 

durumları ve meslekleri, toplam çalışma süresi, iş değiştirme sayısı, alınan hizmet içi 

eğitim sayısı ve süresi ve sağlık nedeniyle alınan rapor/izin gibi göstergeleri temsil eden 

soruların bulunduğu bir anket çalışması yapılmıştır (LEHD,2003). 

64

Uygulama kısmında öncelikli olarak Adana ili imalat sanayinde yapılan anket 

çalışmasının verileri üzerinde durulacaktır. İlk kısımda araştırmanın yöntemi ayrıntılı 

bir biçimde sunulurken, ikinci kısımda anketin verileri çapraz tablolar aracılığıyla 

incelenecek ve üçüncü kısımda da anketin verileri probit analiziyle yorumlanacaktır. 

3.1.1.Araştırmanın Yöntemi 

Bu kısımda araştırmada kullanılan yöntem ayrıntılı bir şekilde açıklanmaktadır. 

Araştırmanın hipotezi, kullanılan değişkenlerin tanımları, verilerin toplanması ve 

yorumlanmasında izlenilen yöntem aktarılmaktadır. 

3.1.1.1.Hipotez 

Beşeri sermaye teorisinin Adana imalat sanayi için sınanmasını içeren anket 

çalışmasında aşağıdaki hipotezler temel alınmıştır: 

• Beşeri sermaye teorisinin tezlerinden biri, kişilerin eğitim seviyeleri ve deneyimi 

temsil eden toplam çalışma süresinin yani beşeri sermaye ile firmaların rekabet 

unsurunun arasında birebir bir ilişki olduğudur. Bu nedenle Adana ilini anakitle 

alarak yapılan anket çalışmasında öncelikle bu tezin sınanması hedeflenmiştir. 

Anket çalışmasının temel hipotezi, bu nedenle “Adana’da imalat sanayi 

çalışanlarının sahip oldukları beşeri sermaye, firmaların rekabet etme güçleriyle 

yakından ilişkilidir” şeklindedir. Burada eğitim seviyesiyle ifade edilen, 

bireylerin okulda aldıkları eğitimin seviyesidir. Toplam çalışma süresi ise 

bireyin hem şu anda çalıştığı kurumdaki hem de daha önceki çalışma süresini 

içeren çalışma süresidir. 

• Rekabeti etkilediğini düşündüğümüz eğitim ve toplam çalışma süresine ek 

olarak, çalışanların cinsiyetleri ve tekstil sektörü için oluşturulan kukla 

değişkenin de rekabetle ilişkili olduğu düşünülmektedir. Burada sadece tekstil 

sektörüne ilişkin kukla oluşturulmasının nedeni, örneklemde yer alan bütün 

65

sektörler arasında anlamlı bir farklık olup olmadığının test edilmesi ve sadece 

tekstil sektörü için anlamlı bir farklılık bulunmasıdır. 

3.1.1.2.Tanımlar 

Bu çalışma çerçevesinde kullanılan bazı kavramlar genel hatları ile burada 

tanımlanmaya çalışılacaktır. Bu çalışma çerçevesinde kullanılan eğitim kavramı, sadece 

okulda alınan eğitim olarak dikkate alınmıştır. İlköğretim, lise, üniversite, yüksek lisans 

ve doktora gibi resmi eğitimin basamakları okulda alınan eğitim olarak 

değerlendirilmiştir. 

Çalışmamızda deneyimi ifade eden değişken olarak toplam çalışma süresini 

düşündük. Çünkü uzun çalışma yıllarıyla olgunluğun ve işbaşında öğrenmenin 

artabileceği ve bu yüzden deneyim gibi ölçülmesi zor bir kavram yerine toplam çalışma 

süresinin ekonometrik çalışmalarda kullanılabileceğini varsaydık. 

3.1.1.3.Veriler Ve Toplanması 

Araştırmanın firmaların kar/zarar durumuna göre ödedikleri vergi matrahları 

verisi dışındaki tüm verileri, hazırlanan bir anket aracılığıyla sağlanmıştır. Anket 14 

sorudan oluşmaktadır ve 306 kişinin katılımı ile 45 özel sektör firmasında, erkek ve 

bayan çalışanlar üzerinde gerçekleştirilmiştir. Anket çalışması uygulanan bu 45 firma 8 

sektöre ait firmalardır. Bu sektörler tekstil, 21 firma; gıda, 6 firma; kimya, 4 firma; 

plastik, 6 firma; döküm-makine,4 firma; inşaat malzeme üretim sanayi, 2 firma; 

mobilya, 1 firma ve otomobil parça sanayi, 1 firma içermek üzere sıralanabilir. 

Uygulanan ankette ise yaş, cinsiyet, eğitim durumu, mezun olunan üniversite-fakülte- 

bölüm, mezun olunan lisenin türü, bilinen yabancı diller ve seviyesi, göreve başlama 

ünvanı-tarihi ve şu andaki ünvanı-tarihi, anne ve babanın eğitim durumları ve 

meslekleri, aylık toplam gelirleri, toplam çalışma süresi, kurumdaki çalışma süreleri, 

çalışma yaşamlarında kaç işyeri değiştirdikleri, alınan hizmet içi eğitimi programı sayısı 

66

ve süresi, sağlık nedeniyle alınan rapor veya izinli olunan gün sayısı ile ilgili sorular 

sorulmuştur. 

Firmaların kar/zarar durumlarına göre ödedikleri vergilere ilişkin veriler ise 

Adana Sanayi Odası’ ndan temin edilmiştir. Çalışmada firmaların doğrudan kar ya da 

zarar verilerine ulaşılamadığı için kar/zarar durumlarına göre ödedikleri vergiler rekabet 

güçlerinin bir göstergesi olarak kullanılmıştır. 

Anket uygulamasında Sanayi Odası Web Sitesi’ nden alınan firma listesinden 

seçilen iş yerleri ile telefon bağlantıları kurularak izin alınmıştır. Verilen randevu 

tarihlerinde gidilerek, izin verilen iş yerlerinde bireylerle yüz yüze görüşülerek, izin 

verilmeyen yerlerde ise bir yetkiliye teslim edilerek anketler uygulanmıştır. Anket 

örnekleminin seçiminde, toplam işçi sayısı ve bireylerin çalışma statüleri gibi özellikler 

göz önüne alınmıştır. 

3.1.1.4.Verilerin Çözümü Ve Yorumlanması 

Elde edilen veriler birinci adımda beşeri sermaye birikimini görmek hedefine 

uygun olarak çapraz tablolar aracılığıyla çözümlenmiştir. 

İkinci adımda beşeri sermaye-rekabet ilişkisini açıklama isteği bağlamında E- 

views 5.0 paket programıyla probit uygulaması yapılmıştır. 

3.1.2.Örneklemin Genel Nitelikleri 

Bu bölüm, anketde sorulan sorulardan elde edilen verilerin tablolar halinde 

sunulması ve tabloda yer alan bilgilerin yorumlanmasına ayrılmıştır. 

Anket çalışmasında bireylere yaşları sorulmuştur. Ankette istenen yaş 

bilgilerinden elde edilen veriler, sanayide yoğunluğun %42,5 oran ile 20-30 yaş 

aralığında ve %70,9 oran ile erkeklerde oluştuğunu göstermektedir. 

67

Tablo 3.1. Verilerin Yaş Ve Cinsiyete Göre Dağılımı 

Çalışan kişilerin 

Yaşları 

20-30 

31-40 

41-50 

51+ 

Erkek 

Kadın 

76 (58,46) 54 (41,53) 

(35,02) 

(60,67) 

90 (74,38) 31 (25,61) 

(41,47) 

(34,83) 

35 (89,74) 4 (10,25) 

(16,12) 

15 (100) 

(6,91) 

(4,49) 

Gözlem 

sayısı 

Toplam 

içindeki 

% 

130 42,5 

121 39,5 

39 12,7 

- 15 4,9 

Kayıp değer 1 - 1 0,3 

Toplam 217 89 

306 100,0 

% 70,9 29,1 100,0 

* Parantez içindeki değerler, oranları (%) temsil etmektedir. 

Kadınlarda işgücüne en fazla katılım %41,53 ile yine ilk yaş grubu olan 20-30 

yaş aralığında olmuştur. Genelde, anket sırasında 35 yaştan sonraki bireylerin ya 

yönetici konumunda olmaları ya da çok alt kademe işlere sahip olmaları dikkat 

çekmiştir. Sanayi sektöründe 51 ve üzeri yaş grubunda kadın ücretli ile 

karşılaşılmamıştır. Anket uygulamasında, benzer şekilde, kadınların üst yaş dilimlerinde 

temsilinin erkeklere göre daha düşük olduğu gözlenmektedir. Erkekler ise Adana ili 

imalat sanayi sektöründe 31-40 yaş aralığına düşen çalışan sayısı içinde %41,47 ile 

diğer yaş gruplarındaki tüm erkek çalışanlar arasında en fazla çalışma oranına sahiptir. 

Toplam çalışanlar bağlamında baktığımızda ise erkekler için yoğunluk %89,74 ile 41-50 

yaş aralığında görülmektedir. Ayrıca kadınlara oranla, daha yüksek yaş gruplarında 

çalışan erkelerin sayısı daha fazladır. 

68

Toplam çalısma süresi 

Toplam 

Tablo 3.2. Verilerin Toplam Çalışma Süresi Ve Yaşa Göre 

Dağılımı 

0-5 Yıl 

6-10 Yıl 

20-30 

31-40 

87 (90,62) 9 (9,37) 

(67,96) 

(7,56) 

33 (41,77) 46 (58,22) 

(25,78) 

11-15 Yıl 

(6,25) 

16 ve 

Daha Üstü 

Kayıp 

değer 

(38,65) 

Çalışan kişilerin yaşları 

41-50 

8 (16,32) 36 (73,46) 5 (10,20) 

- 

- 

128 

(%41,83) 

(30,25) 

- 

- 

(13,15) 

51+ 

28 (37,33) 33 (44) 13 (17,33) 

(23,52) 

- 

119 

(%38,88) 

(86,84) 

- 

38 

(%12,41) 

* Parantez içindeki değerler oranları (%) temsil etmektedir. 

(100) 

- 

- 

- 

- 

13 

(%4,24) 

Kayıp 

Değer 

- 

- 

- 

1 

7 

1 

(%0,32) 

Toplam 

Burada toplam çalışma sürelerinden elde edilen deneyim verileri, bireylerin 

mezun olduklarını söyledikleri okulları bitirmeleri ile işe başlamış oldukları, yani zaman 

kaybetmedikleri varsayımına dayanmaktadır. 

Anket içerisinde en yüksek deneyim oranına (16 ve daha üstü yıl) sahip yaş 

aralığı %44 ile 41-50 yaş aralığına aittir. En az deneyim ise (0-5 yıl) %90,62 ile 20-30 

yaş aralığına aittir. Ayrıca tablo 3.4.’ün sonunda yer alan son sütunda verilen yüzdeler, 

toplam çalışma süresi aralıklarına düşen kişilerin, anket yapılan tüm kişiler içindeki 

yüzdesini verir. Buna göre en fazla kişi % 31,4 ile 0-5 yıl aralığında deneyime sahipken, 

6-10 yıl deneyime sahip kişilerin yüzdesi % 25,8, 11-15 yıl deneyime sahip kişilerin 

yüzdesi % 16 ve 16 ve daha üstü deneyime sahip kişilerin yüzdesi ise % 24,5’ dur. 

96 

79 

49 

75 

7 

306 

69 

% 

31,4 

25,8 

16,0 

24,5 

2,3 

100,0

Cinsiyet konusunda ise Tablo 3.3.’den de görülebileceği gibi tüm deneyim 

yıllarında erkekler kadınlardan daha yüksek deneyime sahip olmaktadır. 0-5 yıl 

aralığında erkeklerin oranı %59,38, kadınların %40,63; 6-10 yıl aralığında erkeklerin 

oranı %65,82, kadınların %34,18; 11-15 yıl aralığında erkeklerin oranı %75,51, 

kadınların %24,49; 16 ve üstü yıllarda erkeklerin oranı %88, kadınların ise %12’dir. 

Toplam çalışanlar içinde ise, erkekler %70,90 ile %29,10 yüzdeye sahip kadınlara göre 

daha yüksek deneyime sahiptirler. 

Tablo 3.3. Verilerin Toplam Çalışma Süresi Ve Cinsiyete 

Göre Dağılımı 

Toplam çalısma süresi 

Toplam 

Çalışan kişilerin cinsiyetleri 

Erkek Kadın 

0-5 Yıl 

6-10Yıl 

11-15 Yıl 

16 ve Daha 

Ustü 

57 (59,38) 39 (40,63) 

(26,89) 

(44,83) 

52 (65,82) 27 (34,18) 

(24,53) 

(31,03) 

37 (75,51) 12 (24,49) 

(17,45) 

(13,79) 

66 (88) 9 (12) 

(31,13) 

212 

(%70,90) 

(10,34) 

87 

(%29,10) 

96 

(%32,10) 

79 

(%26,42) 

49 

(%16,38) 

75 

(%25,08) 

299 

(%100) 


Beşeri sermaye literatüründe önemli beşeri sermaye göstergelerinden biri olarak 

sayılan eğitime ilişkin veriler aşağıda Tablo 3.4. ve 3.5. halinde özetle sunulmuştur: 

70

Tablo 3.4. Eğitim Durumuna Göre Cinsiyetlerin Dağılımı 

Eğitim 

durumu 

İköğretim 

Lise 

Üniversite 

Yüksek 

Lisans 

Doktora 

Gözlem 

sayısı 

7 

58 

215 

24 

1 

% 

2,3 

19,0 

70,3 

7,8 

,3 

Erkek 

Kadın 

4 (1,84) 3 (3,37) 

(57,14) 

(42,86) 

38 (15,21) 20 (22,47) 

(65,52) 

(34,48) 

153 (70,51) 62 (69,66) 

(71,16) 

(28,84) 

20 (9,22) 4 (4,49) 

(83,33) 

1 (%0,46) 

(100) 

(16,67) 

Toplam 305 99,7 216 89 

Kayıp değer 1 ,3 1 - 

Toplam 306 100,0 217 

(%70,92) 


89 

- 

(%29,08) 

Tabloya göre çalışanlar arasında en fazla sahip olunan eğitim düzeyi %70,3 ile 

üniversite eğitimidir. Bunun temel nedeni anket yapılan çalışanların hepsinin beyaz 

yakalı ve genellikle yönetici kademesinden insanlarla yapılmış olması olabilir. Cinsiyet 

olarak da bakarsak üniversite mezunlarının büyük bölümü %70,51 ile üniversite 

mezuudur. Üniversite eğitiminden sonra ikinci sırayı %19’luk bir oranla lise eğitimi 

almaktadır. Bunun da büyük çoğunluğunu %65,52 ile yine erkekler oluşturmaktadır. 

Üniversite eğitiminin de üstü olan yüksek lisans eğitimi yapanların tüm anket yapılan 

bireyler arasındaki oranı %7,8 ve bunun %83,33’ünü erkekler, %16,67’sini ise kadınlar 

oluşturmaktadır. Temel eğitim düzeyi sayılabilecek ilköğretim eğitimine sahip kişilerin 

sayısı oldukça azdır. İlköğretim mezunlarının tüm anket yapılan kişiler arasındaki oranı 

%2,3’tür. Buradan çıkan genel sonuç, eğitim düzeyinin üniversite seviyesinde 

yoğunlaşması ve genel itibariyle de erkeklerin eğitim seviyelerinin bayanlarınkinden 

yüksek olmasıdır. 

71

Eğitim durumu 

Toplam 

Tablo 3.5. Eğitim Durumuna Göre Yaş Dağılımı 

20-30 

3 (42,86) 

İköğretim 

(2,31) 

Lise 

Çalışan kişilerin yaşları Toplam 

31-40 

41-50 

51+ 

- 2 (28,57) 2 (28,57) 

(5,13) 

(14,29) 

18 (31,03) 25 (43,10) 13 (22,41) 2 (3,45) 

(13,85) 

Üniversite 

(76,15) 

Yüksek 

Lisans 

Doktora 

(20,66) 

(33,33) 

(14,29) 

99 (45,83) 83 (38,43) 24 (11,11) 8 (3,70) 

(68,60) 

(61,54) 

(57,14) 

10 (41,67) 13 (54,17) - 1 (4,17) 

(7,69) 

(10,74) 

(7,14) 

- - - 1 (100) 

130 

(%42,48) 

121 

(%39,54) 

39 

(%12,75) 


(7,14) 

14 

(%4,58) 

Kayıp 

Değer 

- 7 

(%2,29) 

- 58 

2 

(%18,95) 

216 

(%70,59) 

- 24 

(%7,84) 

- 1 

2 

(%0,65) 

(%0,33) 

306 

(%100) 

Tablo 3.5.’den eğitim seviyeleri ile yaşı ilişkilendirecek olursak yoğunluğun 

yaşandığı gurup olarak %76,15 ile üniversite mezunu 20-30 yaş aralığını görürüz. Bunu 

izleyen ikinci en büyük yoğunluk ise %68,60 ile 31-40 yaş aralığında yine üniversite 

mezunlarında görülmektedir. Üniversite eğitim seviyesinden sonra gelen diğer önemli 

eğitim seviyesi ise lisedir. Lise mezunlarının büyük çoğunluğu da %43,10 ile 31-40 yaş 

aralığında birikmişlerdir.Diğer net olarak gözlemlenebilen bir yoğunluğun yaşandığı yaş 

grupları ise, üniversite eğitiminin üstü olan yüksek lisansta %54,17 ile 31-40 yaş aralığı 

ve doktora eğitimine sahip kişilerde %100 oranla 51 ve üstü yaş aralığıdır. Bu oranların 

yüksek olmasını gençlerin artan rekabet koşullarıyla birlikte lisansüstü eğitime 

yönelmeleri ve böylece farklılıklar edinerek daha rahat iş bulabilmeyi umut etmeleri 

olarak gösterebiliriz. 

72

3.1.3.Örneklemin Çapraz Tablolar Aracılığıyla Analizi 

Bu bölümde anket çalışmasının ortaya koyduğu Adana imalat sanayinin beşeri 

sermayesine ilişkin yapı, çapraz tablolar aracılığıyla incelenmiştir. Tablolar anketin 

verilerinden, herhangi bir ağırlıklandırmaya tabi tutulmadan ve SPSS istatistik programı 

kullanılarak elde edilmiştir. 

Çapraz tablo analizi, ankete katılan bireylerin iki ya da üç niteliğinin bir arada 

incelenmesine olanak verecek biçimde tablolaştırılmasıdır. Böylece anket içindeki tüm 

nitelikler değişken olarak kabul edilerek ikili üçlü tablolar meydana getirilebilmektedir. 

Ama bu bölümde sadece temel alınan beşeri sermaye bakış açısına uygun olan tablolar 

yorumlanacaktır. 

3.1.3.1. Bireylerin ve Ebeveynlerin Öğrenim Durumları Arasındaki İlişki 

Toplumda bireylerin konumlarını belirleyen en önemli etken olarak düşünülen 

eğitimin aile geçmişi ile birlikte düşünülmesi (Schultz, 1973, ss.8-9), anket uygulanan 

bireylerin ve ebeveynlerinin eğitim düzeylerinin birlikte ele alınmasını gerekli 

kılmaktadır. Her iki kuşağın eğitimsel farkları veya benzerlikleri, burada farklı analiz 

yöntemleri ile ortaya konulmaya çalışılmaktadır. 

İlk kullanılan yöntem bireyle ebeveynlerinin eğitimsel farklılıklarını ortaya 

koymayı hedeflemektedir. Anketin örneklemi göz önüne alındığında, sanayi sektöründe 

ücretli çalışan bireylerin ebeveynlerinden ne kadar farklı eğitim aldıklarını, bir kuşaktan 

diğerine geçerken eğitim düzeyinde ne gibi değişiklikler olduğunu, diğer bir ifade ile 

kuşaklar arası eğitim hareketliliğinin gelişimini incelemek hedeflenmektedir. 

73

3.1.3.1.1. Babaları ile Bireylerin Öğrenim Durumları Arasındaki İlişki 

Babaların öğrenim durumlarıyla bireylerin öğrenim durumu arasındaki ilişkiyi 

gösteren tablo 3.6., çapraz tablo yöntemi ile elde edilmiştir. Tablo 3.6. bütün olarak 

ankete katılan bireylerin öğrenim düzeyleri ile babalarının öğrenim durumu arasındaki 

ilişkiyi göstermektedir. 

Babanın eğitim durumu 

Toplam 

Tablo 3.6. Babanın Eğitim Durumu * Kişinin Eğitim Durumu 

Çapraz Tablosu 

değil 

İlköğretim 

(14,29) 

Lise 


Üniversite 

Okur-yazar 1 (11,11) 2 (22,22) 6 (66,67) 

Okur-yazar 

İlkoğretim 

Mezunu 

Lise 

Mezunu 

Yüksekokul 

Mezunu 

Üniversite 

Mezunu 

Y.Lisans/ 

Doktora 

Mezunu 

(3,51) 

(2,86) 

Yüksek 

Lisans 

- 9 (30) 20 (66,67) 1 (3,33) 

5 (3,97) 

(71,43) 

1 (1,49) 

(14,29) 

7 

- 

(%2,34) 

(15,79) 

(9,52) 

- 

(4,17) 

Doktora 

Toplam 

- 9 

32 (25,40) 81 (64,29) 7 (5,56) 1 (0,79) 

(56,14) 

(38,57) 

(29,17) 

14 (20,90) 48 (71,64) 4 (5,97) 

(24,56) 

(22,86) 

(16,67) 

- 11 (84,62) 2 (15,38) 

(5,24) 

(8,33) 

- - 40 (81,63) 9 (18,37) 

(19,05) 

(37,50) 

- - 4 (80) 1 (20) 

57 

(%1,67) 

(1,90) 

210 

(%70,23) 

(4,17) 

24 

(%8,03) 

(100) 

1 

(%3,01) 

- 30 

(%10,03) 

126 

(%42,14) 

- 67 

- 

(%0,33) 

(%22,41) 

13 

(%4,35) 

- 49 

(%16,39) 

- 5 

(%1,67) 

299 

(%100) 

* Burada 7 gözlem kayıp değer olduğu için analize dahil edilememiştir. Dolayısıyla gözlem sayısı da 

299 olarak belirlenmiştir. 

74

Tablo 3.6.’ dan da görüleceği gibi çalışan kişinin eğitim durumunun ilköğretim 

olması durumunda, babalarının eğitim oranları da %71,43 gibi yüksek bir oranla 

ilköğretim eğitim seviyesi ile birinci sıradadır. Aynı şekilde lise, üniversite ve doktora 

eğitimine sahip kişilerin babalarının eğitim seviyeleri de sırasıyla %56,14, %38,57 ve 

%100 oranlarla ilköğretim eğitim seviyesiyle birinci sıradadır. Bu eğitim seviyelerinin 

aksine, yüksek lisans eğitimine sahip kişilerin babalarının eğitim seviyesi ise %37,50 

oranla üniversite eğitiminde ilk sırayı almaktadır. Ayrıca genel olarak eğitim durumları 

içinde en yüksek paya sahip eğitim durumu %42,14 ile ilköğretimdir. Bunu %22,41 ile 

lise eğitimi takip etmektedir. %1,67’ lik oranla en düşük pay ise yüksek lisans/doktora 

eğitimine aittir. 

3.1.3.1.2.Anneleri ile Bireylerin Öğrenim Durumları Arasındaki İlişki 

Aşağıdaki tablo ile, diğer şartlar sabitken, ankete katılan bireylerin eğitim 

düzeyleri ile annelerinin eğitim düzeyleri arasındaki ilişki incelenmiştir. 

75

Annenin eğitim durumu 

Toplam 

Tablo 3.7.Annenin Eğitim Durumu *Kişinin Eğitim Durumu 


İlköğretim 

2 (7,69) 

(28,57) 

Okur-yazar değil 

Okur-yazar 

İlkoğretim 

Mezunu 

Lise Mezunu 

Yüksekokul 

Mezunu 

Üniversite 

Mezunu 

Y.Lisans/ 

Doktora Mezunu 

1 (2,44) 

(14,29) 

3 (2,07) 

(42,86) 

1 (1,59) 

(14,29) 

Lise 


Üniversite 

Yüksek 

Lisans 

3 (11,54) 20 (76,92) 1 (3,85) 

(5,26) 

(9,26) 

12 (29,27) 28 (68,29) 

(21,05) 

(12,96) 

(4) 

Doktora 

76 

Toplam 

- 26 

(%8,50) 

- - 41 

35 (24,14) 98 (67,59) 8 (5,52) 1 (0,69) 

(61,40) 

(45,37) 

(32) 

6 (9,52) 48 (76,19) 8 (12,70) 

(10,53) 

(22,22) 

- 1 (14,29) 6 (85,71) 

(1,75) 

(2,78) 

(32) 

- - 15 (68,18) 7 (31,82) 

(6,94) 

(28) 

- - 1 (50) 1 (50) 

7 

(%2,29) 

57 

(%18,63) 

Parantez içindeki değerler, oranları (%) temsil etmektedir. 

(0,46) 

216 

(%70,59) 

(4) 

- 

25 

(%7,84) 

(100) 

(%13,40) 

145 

(%47,39) 

- 63 

(%20,59) 

- 7 

(%2,29) 

- 22 

(%7,19) 

- 2 

1 

(%0,33) 

(%0,65) 

306 

(%100) 

Burada karşılaşılan sonuç aslında babanın eğitim durumunda karşılan sonuçla 

çok benzerdir. Burada da yine çalışanın ilköğretim mezunu olması durumunda, annenin 

eğitim durumunda %42,86’ lık gibi yüksek bir oranla ilköğretim eğitim seviyesi ile ilk 

sıradadır. Aynı durum lise, üniversite, yüksek lisans ve doktora eğitim seviyeleri için de 

geçerlidir. Kişinin eğitim seviyesinin lise olması durumunda annenin eğitim seviyesi 

%61,40 oranla, kişinin eğitim seviyesinin üniversite olması durumunda annesinin eğitim 

seviyesi %45,37 oranla, kişinin eğitim seviyesinin yüksek lisans olması durumunda 

annesinin eğitim seviyesi %32 oranla ve kişinin eğitim seviyesinin doktora olması

durumunda annesinin eğitim seviyesi %100 oranla ilköğretimdir. Tüm eğitim 

durumlarında ise yine %47,39 ile ilköğretim birinci sırada gelmektedir. Bunu %20,59 

ile lise takip etmektedir. En az sahip olunan eğitim düzeyi ise %0,65 ile yüksek 

lisans/doktora eğitim düzeyidir. 

3.1.3.2. Ebeveynlerin Meslekleri ile Bireylerin Öğrenim Durumları Arasındaki 

İlişki 

Ebeveynlerin özellikle anne ve babaların işteki konumları, bireyin yetiştikleri 

ortamı göstermesi açısından önemli bir gösterge olarak düşünülebilir. Bireylerin 

doğuştan getirdikleri yetenekleri, aldıkları eğitimle işlenirken bazı mali sınırlılıkların 

engelleyici ya da destekleyici olarak rol oynamaları mümkündür. Bu mali sınırları 

belirleyen, en büyük ölçü de babanın gelir düzeyi ve babanın yetiştiği ortamın 

kültürüdür. Bu mantığın temelini, aile bireylerinin aynı sınıfsal konumu paylaştıkları, bu 

konumun en iyi biçimde erkek aile reisine bakılarak ölçülebileceği, çünkü erkeğin 

genellikle ” emek piyasasına katılım açısından en fazla sorumluluğu ve devamlılığı olan 

aile üyesi” olduğu iddiası bulunmaktadır (Edgell,1995, s.56). 

Bununla birlikte, ankette hem anneye, hem babaya ilişkin meslek ve öğrenim 

durumu soruları aracılığıyla ebeveynlerin çocuklarına sağladığı ortamın nitelikleri 

belirlenmeye çalışılmaktadır. 

3.1.3.2.1. Babaların Mesleklerine Göre Bireylerin Öğrenim Durumları 

Sonuçlarda en dikkat çekici özellik, memur olarak çalışan babaların çocuklarının 

%80’nin üniversite mezunu olmasıdır. Tüm üniversite mezunları içinde ise %57,62’ 

sinin babası emeklidir. İkinci sırayı %10 ile çiftçilik almaktadır. En düşük pay ise 

%0,48 ile işsizliktedir. Yüksek lisans mezunları içindeki baba meslek sıralamasında da 

emeklilik %43,48 ile en yüksek paya sahiptir. Bunu %21,74 ile esnaf ve sanatkarlık 

izlemektedir. Meslek sıralamasında ise ilk sıralamayı %53,59 ile emeklilik, ikinci sırayı 

ise %11,07 ile esnaf ve sanatkarlık almaktadır. 

77

Babanın mesleği 

Tablo 3.8.Babanin Mesleği * Eğitim Durumu Çapraz Tablosu 

Yönetici 

Memur 

Ciftci 

Esnaf ve 

Sanatkar 

İşçi 

Emekli 

İşsiz 

Diğer 

İlköğretim 

Lise 


Üniversite 

Yüksek 

Lisans 

1 (5,88) 3 (17,65) 10 (58,82) 3 (17,65) 

(14,29) 

(5,26) 

(4,76) 

(13,04) 

- 2 (10) 16 (80) 2 (10) 

(3,51) 

(7,62) 

2 (6,45) 8 (25,81) 21 (67,74) 

(28,57) 

(14,04) 

(10) 

(8,70) 

1 (3,03) 8 (24,24) 19 (57,58) 5 (15,15) 

(14,29) 

(14,04) 

(9,05) 

- 3 (30) 7 (70) 

(5,26) 

(3,33) 

(21,74) 

Doktora 

Toplam 

- 17 

(%5,70) 

- 20 

(%6,71) 

- - 31 

(%10,40) 

- 33 

(%11,07) 

- - 10 

2 (1,25) 26 (16,25) 121 (75,63) 10 (6,25) 1 (0,63) 

(28,57) 

(45,61) 

(57,62) 

- 2 (66,67) 1 (33,33) 

(3,51) 

(0,48) 

(43,48) 

1 (4,17) 5 (20,83) 15 (62,5) 3 (12,5) 

(14,29) 

Toplam 7 

(%2,35) 

* Burada 8 gözlem kayıp değerdir. 

(8,77) 

57 

(%19,13) 

(7,14) 

210 

(%70,47) 


(13,04) 

(100) 

(%3,36) 

160 

(%53,69) 

- - 3 

23 

(%7,72) 

(%1,00) 

- 24 

1 

(%0,34) 

3.1.3.2.2. Annelerin Mesleklerine Göre Bireylerin Öğrenim Durumları 

(%8,05) 

298 

(%100) 

Tablo 3.9’a göre, evhanımı olan annelerin, çocuklarının %70,45’ nin üniversite 

mezunudur. Tüm üniversite mezunları içinde ise %69,67’ sinin annesi evhanımıdır. 

İkinci sırayı %12,32 ile emeklilik almaktadır. En düşük pay ise %0,47 ile yönetici, 

çiftçi ve işçiye aittir. Yüksek lisans mezunları içindeki anne meslek sıralamasında da 

78

evhanımlığı %75 ile en yüksek paya sahiptir. Bunu %12,5 ile emeklilik izlemektedir. 

Genel meslek sıralaması içinde ise ilk sırayı %82,06 ile evhanımlığı, ikinci sırayı, 

%12,29 ile emeklilik almaktadır. 

Annenin mesleği 

Tablo 3.9. Annenin Mesleği * Eğitim Durumu Çapraz 

Tablosu 

Yönetici 

Memur 

Çiftçi 

İşçi 

Emekli 

Ev 

Hanımı 

Diğer 

İlköğretim 

Lise 


Üniversite 

- - 1 (100) 

(0,47) 

Yüksek 

Lisans 

- - 7 (77,78) 2 (22,22) 

(3,32) 

- 2 (66,67) 1 (33,33) 

(3,45) 

(0,47) 

- - 1 (100) 

(0,47) 

(8,33) 

1 (2,70) 7 (18,92) 26 (70,27) 3 (8,11) 

(14,29) 

(12,07) 

(12,32) 

(12,5) 

Doktora 

Toplam 

- - 1 

(3,23) 

- 9 

(3,00) 

- - 3 

(0,99) 

- - 1 

(3,23) 

- 37 

5 (2,02) 49 (19,84) 174 (70,45) 18 (7,29) 1 (0,40) 

(71,43) 

1 (33,33) 

(14,29) 

Toplam 7 

(2,33) 

(84,48) 

(69,67) 

(75) 

- 1 (33,33) 1 (33,33) 

5 

(19,27) 

(0,47) 

211 

(70,10) 


(4,17) 

24 

(7,97) 

(100) 

(12,29) 

247 

(82,06) 

- 3 

1 

(3,23) 

(0,99) 

301 

(100) 

79

3.1.3.3. Bireylerin Niteliklerine Göre Gelirlerinin Dağılımı 

3.1.3.3.1. Deneyime Göre Gelir Dağılımı 

Adana imalat sanayii sektörü ücretli çalışanları üzerinde uygulanan anket 

sonuçlarından elde edilen gelir verilerinin bireylerin toplam çalışma süresine göre 

dağılımı tabloda gösterilmektedir. 

Aylık toplam gelir 

Tablo 3.10. Aylik Toplam Gelir * Toplam Calişma Süresi 


300-450 YTL 

451-600 YTL 

601-750 YTL 

751-900 YTL 

901-1050 YTL 

1051-1500 YTL 

1501-2000 YTL 

2000 YTL üstü 

0-5 Yıl 

Toplam çalışma süresi 

6-10Yıl 

11-15 Yıl 

16 ve Daha 

Üstü 

22 (68,75) 5 (15,63) 2 (6,25) 3 (9,38) 

(23,16) 

(6,49) 

(4,35) 

(4,05) 

11 (42,31) 10 (38,46) 4 (15,38) 1 (3,85) 

(11,58) 

(12,99) 

(8,70) 

(1.35) 

10 (32,26) 9 (29,03) 7 (22,58) 5 (16,13) 

(10,53) 

(11,69) 

(15,22) 

(6,76) 

13 (40,63) 8 (25) 4 (12,5) 7 (21,88) 

(13,68) 

(10,39) 

(8,70) 

(9,46) 

5 (35,71) 2 (14,29) 1 (7,14) 6 (42,86) 

(5,2 

(2,60) 

(2,17) 

(8,11) 

18 (38,30) 13 (27,66) 3 (6.38) 13 (27,66) 

(18,95) 

(16,88) 

(6,52) 

(1,35) 

7 (19,44) 14 (38,39) 5 (13,89) 10 (27,78) 

(7,37) 

(18,18) 

(10.87) 

(13,51) 

9 (12,16) 16 (21,62) 20 (27,03) 29 (39,19) 

(9,47) 

Toplam 95 

(32,53) 

(20,78) 

*Burada 6 gözlem kayıp değerdir. 

*Parantez içindeki değerler, oranları (%) vermektedir. 

77 

(26,37) 

(43,48) 

46 

(15,75) 

(39,19) 

74 

(25,34) 

80 

Toplam 

32 

(10,96) 

26 

(8,90) 

31 

(10,62) 

32 

(10,96) 

14 

(4,79) 

47 

(16,10) 

36 

(12,33) 

74 

(25,34) 

292 

(100)

Bu tablodan çıkaracağımız önemli bir sonuç tecrübeyle birlikte alınan toplam 

aylık gelirin artmasıdır. Örneğin; toplam çalışma süresi arttıkça 2000 YTL üzerinde 

maaş alanların oranı %12,16’dan %21,62’ye, %21,62’den %27,03’e ve %27,03’den de 

%39,19’ a yükselmiştir. Bu da deneyimin-tecrübenin gelirin üzerinde olumlu bir etki 

yaptığını göstermektedir. Ayrıca tüm 16 ve daha üstünde çalışma yılına ama farklı 

aylık gelire sahip çalışanlar arasında 2000 YTL ve üzerinde gelir alanların oranı %39,19 

ile en yüksek paya sahiptir. Bunu ikinci sırada ise %13,51 ile 1501-2000 YTL gelir 

aralığı izlemektedir. 300-450 YTL gelir aralığında bir gelire sahip olanların da %68,75 

gibi büyük bir oranı 0-5 yıl gibi çok az bir deneyime sahiptir. Çalışanların deneyimleri 

arttıkça 2000 YTL ve üstü gelirin tersine, 300-450 YTL gelir aralığında çalışanların 

oranlarında bir düşüş görülmektedir; 0-5 yıl: %68,75, 6-10 yıl: %15,63, 11-15 yıl: 

%6,25. 

3.1.3.3.2.Öğrenim Düzeylerine Göre Gelir Dağılımı 

Burada karşımıza çıkan ilginç bir sonuç 300- 450 YTL arası maaş alan kişilerin 

eğitim durumlarının çoğunluğunun üniversite olmasıdır (%66,63). Gelir durumu olarak 

da en göze çarpan sonuç tüm üniversite mezunları arasında 2000 YTL üzeri gelir alan 

kişilerin oranının %27,8 olmasıdır. 2000 YTL’nin üstünde gelir alan kişiler arasında ise 

üniversite eğitime sahip olanların oranı %77,3 ile en yüksek payı oluşturmaktadır. Bunu 

da %13,33 ile yüksek lisans eğitimi izlemektedir. Bunun temel nedeni anket yapılan 

çalışanların hepsinin beyaz yakalı olması ve anketin genellikle yönetici kademesinden 

insanlarla yapılması olabilir. 

81

Aylık toplam gelir 

Tablo 3.11. Aylik Toplam Gelir * Eğitim Durumu Çapraz 

Tablosu 

300-450 

YTL 

451-600 

YTL 

601-750 

YTL 

751-900 

YTL 

901-1050 

YTL 

1051-1500 

YTL 

1501-2000 

YTL 

2000 YTL 

üstü 

İlköğretim 


Lise 

4 (12,5) 7 (21,88) 

(57,14) 

(12,5) 

- 9 (34,62) 

(16,07) 

- 11 (35,48) 

(19.64) 

- 7 (21,21) 

(12,5) 

- 4 (28,57) 

(7,14) 

1 (2,08) 9 (18,75) 

(14,29) 

(16,07) 

- 5 (13,16) 

(8,92) 

2 (2,67) 4 (5,33) 

(28,57) 

Toplam 7 

(2,36) 

(7,14) 

56 

(18,85) 


3.2. Örneklemin Probit Aracılığı İle Analizi 

Üniversite 

21 (66,63) 

(10,04) 

17 (65,39) 

(8,13) 

20 (64,52) 

(9,60) 

26 (78,78) 

(12,44) 

10 (71,43) 

(4,789 

Yüksek 

Lisans 

29 (60,42) 9 (18,75) 

(13,88) 

(37,5) 

28 (73,69) 5 (13,16) 

(13,40) 

58 

(27.8) 

(20,83) 

Doktora 

82 

Toplam 

- - 32 

(10,74) 

- - 26 

(8,75) 

- - 31 

(10,44) 

- - 33 

(11,11) 

- - 14 

(77.3) 10 (13,33) 1 (1,33) 

209 

(70,37) 

(41,67) 

24 

(8,10) 

(100) 

(4,71) 

- 48 

(16,16) 

- 38 

1 

(0,34) 

(12,79) 

75 

(25,25) 

297 

(100) 

Bu bölümde beşeri sermayeyi temsil ettiğini düşündüğümüz cinsiyet, çalışma 

süresi ve eğitim düzeyleriyle firmaların kar/zarar durumlarına göre ödedikleri vergi 

matrahları arasındaki anlamlılık probit analizi aracılığıyla test edilecektir. Anket

çalışması sonucunda kullanılabilecek birçok değişken elde edilmiş gibi görünse de, 

yapılan modelleme çalışmaları sonucunda, sahip olunan verilerin çok fazla bir 

değişkenlik göstermemesi ve genellikle aynı seçim aralıklarında yeralması nedeniyle 

elde edilen tüm değişkenler çalışmamızda kullanılamamış, sadece en uygun ve anlamlı 

çıkan değişkenler modele dahil edilmiştir. Çalışmada kullanılan, firmaların kar/zarar 

durumuna göre sahip oldukları vergi matrahı ise firmalar arası hatta sektörler arası bir 

rekabet değişkeni olarak kabul edilmiştir. Sektör etkisini ise modele tekstil sektörü için 

konulan kukla değişkeni temsil etmektedir. Modelde sadece tekstil firmaları için kukla 

değişken kullanılmıştır. Bunun nedeni, örneklemde yer alan bütün sektörler arasında 

anlamlı bir farklılık olup olmadığının test edilmesi sonucu, sadece tekstil sektörü için 

anlamlı bir farklılık bulunmuş olmasıdır. 

3.2.1. Veri Tabanları 

Veri elde edebilmek için beşeri sermayeye ilişkin 14 soruluk bir anket 

hazırlanmıştır. Anket çalışması 306 kişinin katılımı ile 45 özel sektör firmasında, kadın 

ve erkek bireyler üzerinde uygulanmıştır. Firmalara ait kar/zarar durumlarına göre 

ödenen vergi matrahları ise Adana Sanayi Odası’ ndan temin edilmiştir. 

Anket çalışması uygulanan bu 45 firma 8 sektöre ait firmalardır. Bu sektörler 

tekstil, 21 firma; gıda, 6 firma; kimya, 4 firma; plastik, 6 firma; döküm-makine,4 firma; 

inşaat malzeme üretim sanayi, 2 firma; mobilya, 1 firma ve otomobil parça sanayi, 1 

firma içermek üzere sıralanabilir. 

3.2.2.Değişkenler ve Tanımları 

Açıklamaya çalıştığımız ilişki çerçevesinde beşeri sermayeyi temsil ettiğini 

düşündüğümüz değişkenler üç grupta toplanmıştır: 

83

• Cinsiyet 

• Çalışma süresi 

• Eğitim 

Cinsiyet: Kadın ve erkek cinsiyetlerinin, firmaların rekabet edebilme güçlerine 

bir katkısı olup olmadığını araştırmayı hedefleyen bu değişken, bireyler arasında 

cinsiyetten kaynaklanan farklılığın bağımlı değişken olan rekabeti nasıl etkilediğini 

öğrenmeyi amaçlamaktadır. 

Eğer birey k erkek ise Cine=1 

kadın ise Cink=2, olmak üzere değişken tanımlanmıştır. 

Çalışma süresi: Burada çalışma süresiyle kastedilen kişilerin toplam çalışma 

yıllarıdır. Buradan veri elde edebilmek için dönüştürme işlemi yapılmalıdır. Ankette 

toplam çalışma süresi için son seçenek hariç beşer yıllık bir sınıflama kullanılmıştır. 

Toplam çalışma süresi verileri, beşer yıllık alt sınıflara ayrılarak aşağıdaki 

değişken elde edilmiştir: 

Eğer birey k, toplam çalışma süresi verilerine göre; 

0 -5 yıllık deneyime sahipse kCALSURE=1 



16 ve daha üstü deneyime sahipse kCALSURE=4, 

olmak üzere toplam çalışma süresi 4 alt gruba ayrılmıştır. 

Eğitim: Bu değişkenle kastedilen “okulda alınan eğitim” dir. Okulda eğitim 

değişkeni için ankette bireylere mezun oldukları eğitim basamağı sorulmuştur. Yani 

beşeri sermaye göstergesi olarak alınan okulda eğitim değişkeni bitirilen eğitimin 

aşaması temel alınarak tanımlanmıştır. Bu amaçla ankete katılan bireyler, anket 

84

sorularına uygun şekilde kategorilere ayrılmıştır: ilköğretim, lise, üniversite, yüksek 

lisans ve doktora mezunu olanlar. Değerlendirme aşamasında, ilköğretim mezunu 

olanların genel anket içerisinde çok küçük oranda temsil edildiği gözlenmiş ve bu 

yüzden ilköğretim kategorik sıralamaya dahil edilmesine rağmen probit uygulamasına 

dahil edilmemiştir. Bu durumda: 

k bireyi, ilköğretim mezunu ise 1 

lise mezunu ise 2 

üniversite mezunu ise 3 

yüksek lisans mezunu ise 4 

doktora mezunu ise 5, 

değerleri verilerek bir eğitim değişkeni elde edilmiştir. 

Tekstil sektörüne ilişkin kukla değişken: Anket uygulaması sırasında sektörel 

bir ayırıma gidilmemesine rağmen, uygulama sonucunda 45 firmanın 21’ inin tekstil 

sektörüne ait firmalar olması, çalışmada probit uygulaması sırasında bir kukla değişken 

koyma durumunu gündeme getirmiştir. Böylece bu kukla değişkenle, bu sektöre ait 

firmaların rekabet edebilme gücüyle ilişkiside bulunmuş olacaktır. Tekstil sektörü için 

kukla oluşturulurken; 

Tekstil sektörüne ait firmalara = 1 

Tekstil sektörüne ait olmayan firmalara = 0 , değerleri verilmiştir. 

3.2.3. Metodoloji ve Ampirik Sonuçlar 

Çalışmanın bu kısmında beşeri sermaye değişkenlerinin ve tekstil kukla 

değişkeninin, firmaların gelecek dönem kar ya da zarar etme olasılıklarını tahmin etme 

gücünü sınamak amacıyla istatistiksel regresyon teniklerinden biri olan probit modeli 

kullanılmıştır. 

85

McFadden (1973) tarafından geliştirilen ve fayda kuramına dayanan Probit 

modelinde bağımlı iki uçlu değişken modellerinden Normal Birikimli Dağılım 

fonksiyonu kullanılmaktadır. Probit regresyon modelini aşağıdaki gibi gösterebiliriz: 

* ' 

2 

Y = . x+ 

e e ~ ( 0, 

σ ) 

i 

Bu denklemde, x i bağımsız değişkenleri ifade etmekte, 

86 

' 

β bağımsız 

değişkenlerin katsayısı ve i e ise regresyon hata terimi olup i e ve e j ( i# j) 

birbirinden 

bağımsızdır. Yukarıdaki model gözlenen gerçek Y değerleri dikkate alındığında 

matematiksel olarak aşağıdaki gibi tanımlanabilir: 

Y 

i 

⎧1 

= ⎨ 

⎩0 

eger β '. x + e > 0 

eger 

i 

β '. x 

i 

i 

+ e 

i 

≤ 0 

Normal Birikimli Dağılım Fonksiyonu ise şu fonksiyonla gösterilmektedir: 

P = Pr( Y = 1) 

= 

i 

β i i 

' 

β . xi 

∫ 

−∞ 

φ( 

t) 

dt = Φ( 

β '. x 

i 

) 

Burada Pi olasılığı göstermektedir. Bağımsız gözlemler (independent 

observations) varsayımını kullanarak, regresyon denklemindeki katsayıların uygun bir 

şekilde tahmin edilmesinde aşağıda verilen Logaritmik Olasılık Fonksiyonu 

kullanılacaktır: 

L = 

N 

∑ 

t= 

1 

i 

i= 

1,...., N 

' 

' 

{ Y I [ F( 

β 

. x ) ] + ( 1− 

Y ) I [ 1− 

F( 

β . x ) ] } 

i 

n 

i 

Probit modeli Maksimum Olasılık Tahmin Modeliyle tahmin edilecektir (Akbay, 

Boz ve Gül, 2001, ss.169-170; Grene, 1990, ss.663 ve 675). 

i 

n 

Bu söz konusu probit modelinde bağımlı değişken ya da tahmin edilmeye 

çalışılan değişken ancak iki farklı değer alabilir. Diğer bir ifade ile bağımlı değişkenin 

i

ikilik sistemde ifade edilmesinde ya kar olacağı ya da zarar olacağı öngörüsü 

bulunmaktadır. Bu çalışmada bağımlı değişkenin alacağı iki faklı değer şu şekilde 

oluşturulmuştur: 

Y = 1 , firmalar kar durumunda ise 

i 

Y = 0 , firmalar zarar durumunda ise. 

i 

Bu tür bağımlı değişkenler için klasik doğrusal regresyonların kullanılması 

uygun olmadığı düşünüldüğünde, doğrusal modellere benzer bir yapı gösteren ikilik 

modellerden (binary choice model) biri olan probit modelinin kullanılması daha anlamlı 

olmaktadır. 

P( Y i+ 

k =1) =F( β 0 β1. 

x1 + β 2. 

x2 

+ β 3. 

x3 

+ β 4. 

x4 

+ ) 

Yukarıdaki denklemde F normal kümülatif dağılım fonksiyonu olup, β ise 

istatiksel hesaplanmış katsayıları göstermektedir. x i (i=1,2,3,4) ise açıklayıcı 

değişkenler olup, bir ya da birden fazla değişkenin i dönemi sonuna kadarki ağırlıklı 

ortalamasının k dönem sonra Y i+ 

k ’nın 1 veya 0 değerlerinden hangisini alacağını tahmin 

etmek amacıyla kullanılmaktadır. (Akyıldız, 2003, ss.13-14). Yukarıdaki denklemde 

ağırlıklı ortalamaların normal dağılım fonksiyonuna uygulanması, i+k dönem 

sonrasında kar ya da zarar olasılığını vermektedir. Bu çerçevede söz konusu olasılık 

değeri 1’e yaklaştıkça firmaların kar etme ihtimali artmakta, 0’a yaklaştıkça ise zarar 

etme ihtimali artmaktadır. 

87

Tablo 3.12. Probit Modelinin Tahmin Edilen Katsayılarına İlişkin Hesaplanan 

Test İstatistikleri 

Değişkenler 

Katsayılar 

( β) 

Standart 

Hatalar 

(S.E.) 

Olasılık 

Değerleri 

(Prob. 

Value) 

C 0.532480 0.279352 0.0566 

Marjinal 

Etkiler 

(M.E.) 

CIN 0.367799 0.208574 0.0778 0,062238 

CALSURE 0.239216 0.080512 0.0030 0,042989 

TEK -0.579464 0.179696 0.0013 -0,067729 

EGIT1 0.085374 0.201106 0.6712 0,009979 

Tablo probit modelinin tahmin edilen katsayıları için hesaplanan test 

istatistiklerini göstermektedir. Burada CIN değişkeni cinsiyeti, CALSURE değişkeni 

toplam çalışma süresini, TEK değişkeni tekstil sektörüne ait kukla değişkenini ve 

EGIT1 değişkeni de lise ve üzerinde eğitime sahip bireylerin eğitim durumlarını temsil 

etmektedir. Sabit sayı % 10, cinsiyet değişkeni %10, çalışma süresi değişkeni %1 ve 

tekstil kukla değişkeni de %1 önem düzeylerinde istatistiki açıdan anlamlı ve önemli 

bulunmuş iken EGIT1 değişkeni hiçbir önem düzeyinde anlamlı ve önemli 

bulunmamıştır. Modelin bağımlı değişkeni firmaların kar veya zarar durumlarına göre 

ödedikleri vergi matrahlarıdır. Vergi matrahları firmaların diğer firmalarla rekabet 

edebilmelerinin bir göstergesi olarak kullanılmıştır. 

Bu tablodaki sonuca göre firmalarda çalışan kadınlar firmaların rekabet etme 

güçlerine olumlu yönde bir katkı yapmaktadır. Diğer bir deyişle firmalarda çalışan 

kadınların sayısının artması firmaların kar olasılıklarını arttırmaktadır. Bu da onların 

sanayi sektöründeki diğer firmalara göre daha rekabetçi olmalarını sağlamaktadır. 

Modelde kullanılan değişkenlerin ortalamasından hesaplanan marjinal etkiye göre ise, 

çalışanların kadın olması firmaların kar olasılığını %6,2238 oranında arttırmaktadır. 

Çalışmada, toplam çalışma süresinin ya da deneyimin istatistiki olarak hem çok 

anlamlı hem de pozitif işarete sahip bir katsayıya sahip olduğu bulunmuştur. Yani 

firmalarda çalışanların toplam çalışma süresi arttıkça diğer bir deyişle çalışanların 

88

deneyimleri arttıkça, bu firmanın karlılığını olumlu yönde etkileyecek ve firmalar 

böylece olumlu yönde bir rekabet gücüne kavuşacaklardır. Toplam çalışma süresinin 

firmaların kar olasılığını arttırma oranı ise hesaplanan marjinal etkiye göre 

%4,2989’dur. 

Modelde kullanılan diğer bir açıklayıcı değişken olan tekstil sektörüne ilişkin 

kukla değişken de istatistiki olarak çok anlamlıdır ama bu değişkene ait katsayının 

negatif olması bu sektörün diğer sektörlere göre anlamlı bir şekilde farklılık gösterdiğini 

ifade etmektedir. Ama bu farklılık olumsuz yönde bir farklılıktır. Yani eğer bir firma 

tekstil sektöründe faaliyet göstermekte ise bu firmanın çok önemli düzeyde karı 

azalabilir. Böylece diğer sektörlerdeki firmalara göre ödediği vergi de farklı olacaktır. 

Bunun sonucunda da diğer sektörlerdeki firmalara göre daha az rekabet gücüne sahip 

olabilir. Bir firmanın tekstil sektöründe faaliyet göstermesi halinde ise, bu firmanın kar 

etme olasılığı %6,7729 oranında azalacaktır. 

Modeldeki son açıklayıcı değişkenimiz olan eğitim değişkenimiz ise hiçbir önem 

düzeyinde anlamlı değildir. Bu değişkenimizi oluşturuken kategorik veri analizinden 

yararlanılmış ve sadece lise düzeyinde veya daha üst düzeyde eğitim almış kişiler 

ekonometrik uygulamaya katılmıştır. Beşeri sermaye literatürüne göre anlamlı ve pozitif 

yönde katkı yapması beklenen bu değişkenin anlamsız çıkması şu sebebe 

dayandırılabilir: Anket yapılan kişilerin çoğunun üniversite mezunu olması ve bundan 

dolayı verilerin bir değişkenlik göstermemesi. 

89

SONUÇ 

Yüksek teknolojik gelişme hızı ile birlikte insanların bu teknolojilere uyum 

esnekliğinin yükselmesi, sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçişi hızlandırmıştır. 

Bilgi toplumu ile birlikte bilgi teknolojisi dolayısıyla bilgi üretimi söz konusu 

olmaktadır. Bilgi toplumunda bilginin sürekli üretilmesi, artış göstermesi, iletilebilir ve 

paylaşılabilir olması dolayısıyla nitelikli insan gücünün ön plana çıktığı bu dönüşüm 

sürecine uyum sağlayabilme gereksinimi, Türkiye’ nin de dahil olduğu gelişmekte olan 

ülkelerin kalkınma politikalarında insana verilen önemin arttırılması gerekliliğini açık 

bir şekilde ifade etmiştir. 

Bu süreçte beşeri sermayenin önem kazanmasında, sanayi toplumuna ait temel 

kurumların, işleyişlerin, algılama ve anlayışların yani kısaca pazarların ve işletmeler 

dünyasının genel görünümünün çarpıcı bir biçimde değişmeye başlaması ve oluşan bu 

yeni rekabet koşullarıyla etkin mücadeleyi sağlamaya çalışmak da oldukça etkili 

olmuştur. 

Çalışmamızda beşeri sermaye-büyüme-kalkınma-rekabet gücü ilişkisiyle ilgili 

olarak sunulan ilk bölümden sonra, Türkiye’ nin kalkınma sürecindeki durumunun 

anlatıldığı ikinci bölüm sunulmuştur. Üçüncü ve son bölümde ise kısa bir literatür 

taramasının ardından Adana imalat sanayi için uygulamaya geçilmiştir. 

Uygulama kısmında beşeri sermayeyi temsil ettiğini düşündüğümüz cinsiyet, 

çalışma süresi ve eğitim düzeyleriyle firmaların kar/zarar durumlarına göre ödedikleri 

vergi matrahları arasındaki anlamlılık probit analizi aracılığıyla test edilmiştir. Veri elde 

edebilmek için beşeri sermayeye ilişkin 14 soruluk bir anket hazırlanmıştır. Anket 

çalışması 306 kişinin katılımı ile Adana imalat sanayinde faaliyet gösteren 45 özel 

sektör firmasında, kadın ve erkek bireyler üzerinde uygulanmıştır. Firmalara ait 

kar/zarar durumlarına göre ödenen vergi matrahları ise Adana Sanayi Odasından (ASO) 

temin edilmiştir. 

Yapılan anket çalışması sonucunda, kullanılabilecek birçok değişken elde 

edilmesine rağmen, yapılan modelleme çalışmaları sonucunda, sahip olunan verilerin 

çok fazla bir değişkenlik göstermemesi ve genellikle aynı seçeneklerin tercih edilmesi 

90

nedeniyle, elde edilen tüm değişkenler çalışmamızda kullanılamamış, sadece en uygun 

ve anlamlı çıkan değişkenler modele dahil edilmiştir. Çalışmada kullanılan, firmaların 

kar/zarar durumuna göre sahip oldukları vergi matrahı ise firmalar arası hatta sektörler 

arası bir rekabet değişkeni olarak kabul edilmiştir. Sektör etkisini ise modele tekstil 

sektörü için konulan kukla değişkeni temsil etmektedir. Modelde sadece tekstil firmaları 

için kukla değişken kullanılmıştır. Bunun nedeni, örneklemde yer alan bütün sektörler 

arasında anlamlı bir farklık olup olmadığının test edilmesi sonucu, sadece tekstil sektörü 

için anlamlı bir farklılığın bulunmuş olmasıdır. 

Uygulama sonucunda firmalarda çalışanların kadın olmaları durumunda, bunun 

firmaların kar etme olasılığını %6,2238, toplam çalışma süresinin artmasının da 

firmaların kar olasılığını %4,2989 oranında arttırdığı hesaplanmıştır. Bu iki değişkenin 

firmanın karlılığını olumlu yönde etkilemesi demek, firmaların olumlu yönde bir 

rekabet gücüne kavuşacakları anlamına gelmektedir. 

Bu iki değişkenden farklı olarak, modelde kullanılan tekstil sektörüne ilişkin 

kukla değişkene ait katsayının negatif olması bu sektörün diğer sektörlere göre anlamlı 

bir şekilde farklılık gösterdiğini ifade etmektedir. Ama bu farklılık olumsuz yönde bir 

farklılıktır. Yani eğer bir firma tekstil sektöründe faaliyet göstermekte ise bu firmanın 

kar etme olasılığı %%6,7729 oranında düşecektir. Bunun sonucunda da tekstil 

sektöründe faaliyet göstermekte olan firmalar, diğer sektörlerdeki firmalara göre daha 

az rekabet gücüne sahip olabilir. 

Modelde kullanılan bütün değişkenlerin ortalamalarına göre hesaplanan genel 

kar olasılıklarına göre ise bütün firmalar temelinde hesaplanan kar olasılığı %90,7216, 

tekstil firmaları için hesaplanan kar olasılığı %83,8577 ve tekstil dışındaki bütün 

sektörler için hesaplanan kar olasılığı ise %94,157 olarak bulunmuştur. Bunun anlamı 

tüm sektörler bazında, modelde kullandığımız bu değişkenlerin ortalama değerlerinin 

gerçekleşmesi durumunda firmaların kar etme olasılığı %90,7216’dır. Eğer firmalar 

tekstil sektöründe faaliyet gösteriyorlarsa bu firmaların kar etme olasılığı %83,8577’dir 

ama eğer firmalar tekstil dışındaki sektörlerde faaliyet gösteriyorlarsa bu firmaların 

sözkonusu değişkenlerin ortalama değerlerindeki kar etme olasılıkları %94,157 olarak 

bulunmuştur. 

91

KAYNAKÇA 

Acar, G.T. (----), “Tarihsel Koşullar Açısından Neoklasik İktisadın Ortaya Çıkış 

Süreci”,ErişimAdresi:http://www.geocities.com/ceteris_paribus_tr2/g_acar4.doc 

(10.07.2006). 

Aiginger, K. (1998), “A Framework for Evaluating the Dynamic Competitiveness of 

Countries”, Structural Change and Economic Dynamics, 9, 159-188. 

Akbay, C., İ.Boz ve A. Gül (2001), “Tarım Ekonomisi ve Tüketici Davranışları 

Alanlarında Sınırlı Bağımlı Değişken Model Tahminleri: Limdep Programlama 

Yazılımının Uygulanması”, Tarımda Bilişim Teknolojileri 4. Sempozyumu. 

Akyıldız, K. (2003), “Getiri Farkı Ekonomik Aktivitenin Tahmininde Öncü Gösterge 

İşlevi Görebilir mi? Türkiye Örneği”, Hazine Dergisi, 2003 sayı:16. 

Ağır, H. ve M. Kar (2003), “Türkiye’ de Beşeri Sermaye ve Ekonomik Büyüme: 

Nedensellik Testi (Neo- Klasik Büyüme Teorisi)”, II. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve 

Yönetim Kongresi Bildiriler Kitabı, (Derbent-İzmir), 181-190. 

Appleton, S. and F. Teal (1998), “Human Capital and Economic Development”, 

Prepared for the African Development Report. 

Ankara Üniversitesi ‘nin Türk Eğitim Sistemi ve Uygulamaları ile Yükseköğretime 

İlişkin İlke Niteliğindeki Görüşleri (2003), Erişim Adresi: 

http://www.ankara.edu.tr./yazi.php?yad=1052 (12.02.2006). 

Asteriou, D. and G. M. Agiomirgianakis (2001), “Human Capital and Economic 

Growth: Time Series Evidence from Greece”,Journal of Policy Modelling 23, 

481-489. 

Bahar, H.İ. (2005), “Türk Eğitim Sistemi”, Erişim Adresi: 

http://www.turkishweekly.net/tukce/makale.php?id=91 (12.02.2006). 

92

Barro, R.J. and J.-W. Lee (1993), “International Comparisons of Educational 

Attainment”, NBER Working Paper Series, working paper no: 4349,1-31. 

Barro, R. (1994), “Recent Research on Economic Growth”, NBER Reporter, Summer: 

6-11. 

Barro, R.J. (1998), “Human Capital and Growth in Cross - Country 

Regressions”,Harvard University Press, 1-46. 

Barro, R.J. and J.- W. Lee (2001), “International Data on Educational Attainment 

Updates and Implications”, Oxford Economic Papers, July, 53(3), 541-563. 

Bassanini, A. and S.Scarpetta (2001), “Does Human Capital Matter For Growth in 

OECD Countries? Evidence From Pooled Mean-Group Estimates”, Economic 

Development Working Paper, No:01/282. 

Bartolo, A.D. (1999), “Human Capital Estimation through Structural Equation Models 

with some Categorical Observed Variables”, Prepared for the Intenational 

Workshop on Correlated Data: Estimating Function Approach, Trieste- Italy 

(22-23 October 99). 

Başkaya, F. (2005), Özgür Üniversite Kavram Sözlüğü: Söylem ve Gerçek, Türkiye Ve 

Ortadoğu Forumu Vakfı, Maki Basın Yayın. 

Becker, G.S., K. M. Murphy and R. Tamura (1990), “Human Capital, Fertility 

Economic Growth”, The Journal Of Political Economy, Vol.98, No.5,Part 2:The 

Problem of Development:A Conference of the Institute for the Study of Free 

Enterprise Systems,12-37. 

Becker, G.S. (1985), “Human Capital, Effort, and the Sexual Division of Labor”, 

Journal of Labor Economics, Vol.3, No.1, Part 2: Trends in Women’ s Work, 

Education, and Family Building, 33-58. 

93

Becker, G.S. (1974), “A Theory of Social Interactions”, The Journal of Political 

Economy, Vol.82, No. 6, 1063-1093. 

Becker, G.S. and N. Tomes (1976), “Child Endowments, and the Quantity and Quality 

of Children”, NBER Working Papers, Paper No. 123. 

Becker, G. S. (1986), “Human Capital and the Rise and the Fall of Families”, The 

Journal of Political Economy, Vol.4, No.3, Part 2: The Family and the 

Distribution of Economics Rewards, 1-39. 

Becker, S.O., A.Ichino and G.Peri (2001), “The Brain Drain From Italy: anectdes or 

Reality?”, Erişim adresi: www.lrz-muenchen.de/~sobecker/braindrain4.pdf 

(12.06.2006). 

Ben-Gad, M. (2003), “Impoting Human Capital: Immigration in the Endogenous 

Growth Model”, Erişim Adresi: 

www.ceu.hu/econ/economic/bengadwp_ceuwp.pdf (12.06.2006). 

Benhabib, J. and M. M. Spiegel (1994), “The Role of Human Capital in Economic 

Development: Evidence From Aggreate Cross-Country Data”, Journal of 

Monetary Economics, 34, 143-173. 

Bernanke, B.S. and R.S.Gürkaynak (2001), “Is Growth Exogenous? Taking 

Mankiw,Romer and Weil Seriously”, Princeton Universirty, NBER Working 

Papers Series, Paper No: 8365, 1-50. 

Bloom, D.E.; D. Canning and J. Sevilla (2004), “The Effect of Health on Economic 

Growth: A Production Function Approach”, World Development, Vol. 32, No.1, 

1-13. 

Blundell, R.; L. Dearden; C. Meghir and B. Sianesi (1999), “Human Capital Invesment: 

The Returns from Education and Training to the Individual, the Firm and the 

Economy”, Fiscal Studies, Vol. 20, No. 1, 1-23. 

94

Bulutay, T. (2006), “İktisat Kuramı, Eğitim ve Gelir Bölüşümü”, İşletme ve Finans: 

İktisat Kuramı, Eğitim ve Gelir Bölüşümü, yıl 21/241, 5 -69. 

Chiswick, B.R. (1962), “An Interregional Analysis of Schooling and The Skewnessof 

Income”, from “Education, Income and Human Capital” by W.Lee. Hansen, 

157-190. 

Colombo, M.G. and L.Grilli (2005), “Founders’ Human Capital and the Growth of 

New Techonolgy-Based Firms: A Competence-Based View”, Research Policy 

34, 795-816. 

Currie, J. and B.C. Madrian (1999), “Health, Health Insurance and the Labor 

Market”, Handbook of Labor Economics, Vol.3, Edited by O.Ashenfelter and D. 

Card. 

Çanakçı, D. Ve F. Tutar (2006), “Eğitimin Ekonomik Büyümeye Katkısı”, Erişim 

Adresi:http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=629 

(12.04.2006). 

Çoban, O. Ve S. Çoban (2004), “Globalleşme İndeksiyle Türkiye’nin Rekabet Gücünün 

Ölçülmesi:AB Ülkeleriyle Bir Karşılaştırma,1970-2001”, Türkiye-Kırgızistan 

Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 10, 163-175. 

David, P. A. (2001), “Knowledge, Capabilities and Human Capital Formation in 

Economic Growth”, New Zeaand Traesury Working Paper, No: 01/13. 

Demir, İ.(2002), “Alt Sektörlerde rekabet Gücü Ölçüm Yöntemleri”, DPT Planlama 

Dergisi ,DPT’ nin Kuruluşunun 42. Yılı Özel Sayısı, Ankara, 229-234. 

Demir, O. (2002), “Durgun Durum Büyümeden İçsel Büyümeye”, C.Ü. İktisadi ve 

İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 3, Sayı 1. 

Demir, S. (2006), “Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı İnsani Gelişme Endeksi ve 

Türkiye Açısından Değerlendirme”, DPT Sosyal Sektörler ve Koordinasyon 

95

Genel Müdürlüğü, Erişim Adresi: 

http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/gosterge/demirs/insanige.pdf (05.08.2006). 

Dinler, Z. (2001), İktisada Giriş, Yedinci Basım, Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa. 

Dinler, Z. (2002), Mikro Ekonomi, Ondördüncü Basım,Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa. 

Doğan, S. ve H.Y. Bozkurt (2003), “Eğitim-İktisadi Büyüme İlişkisi ve Türkiye İçin 

Koentegrasyon Analizi”, Erişim Adresi: 

http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=255 (04.08.2006). 

DPT (2001a), “8. Beş Yıllık Kayıtdışı Ekonomi Ö.İ.K. Raporu”. 

DPT (2001b), “8. Beş Yıllık İşgücü Piyasası Ö.İ.K. Yurt Dışında Yaşayan Türkler Alt 

Komisyon Raporu”. 

Dura, C.(1999), “Bilgi Toplumuna Doğru Eğitimde Temel Eğilimler”, Erciyes 

Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, Kayseri, 1-15. 

Dura, C ;H. Atik ve O. Türker (2004), “Beşeri Sermaye Açısından Türkiye’ nin Avrupa 

Birliği Karşısındaki Kalkınma Seviyesi”, III. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim 

Kongresi, 25- 26 Kasım Eskişehir, 

Erişim Adresi http://iibf.ogu.edu.tr/kongre/bildiriler/01-02.pdf (13.04.2006). 

Durdu, Ö. (2003), “Avrupa Birliği Yolunda Bilgi Teknolojisinin Türkiye Ekonomisi 

İçin Önemi”, Erişim Adresi:http://ab.org.tr/ab03/tammetin/171.doc 

(02.02.2006). 

Dülgeroğlu, E. (1997), Kalkınma Ekonomisi, Uludağ Üniversitesi Güçlendirme Vakfı 

ve İ.İ.B.F. İşletme İktisadı ve Muhasebe Araştırma ve Uygulama Merkezi 

Yayın No:14 , III. Basım, Uludağ Üniversitesi Basımevi. 

Eakin-Holtz, D., M.E.Lovely and M.S.Tosun (2000), “Generational Conflict, Human 

Capital Accumulation and Economic Growth”, NBER Working Paper, Paper No: 

96

7762, 1-31. 

Edgell, S. (1995), Sınıf, Dost yayınevi, Ankara. 

Foley, D.K. (1999), “Notes on the Theoretical Fondations of Political Economy”, 

Erişim Adresi: cepa.newschool.edu/~foleyd/poleconprint.pdf (12.06.2006). 

Goetz, S. J. and D.Hu (1996), “Economic Growth and human Capital Accumulation: 

Simultaneity and Expanded Convergence Tests”, Elsevier Economic Letters 51, 

355-362. 

Greene, W.H. (1990), Econometric Analysis, Macmillan Publishing Company, First 

Edition, Newyork, 662-686. 

Grilliches, Z. (1962), “ Notes on the Role of Education in Production Functions and 

Growth Accounting”, “Education, Income, and Human Capital” edited by W. 

L.Hansen, 71-115. 

Grilliches, Z. (1997), “Education, Human Capital and Growth: A Personel Perspective”, 

Journal of Labor Economics, Vol. 15, No.1, Part 2: Essays in Honor of Yoram 

Ben-Porath, 330-344. 

Grossman, M. (1999), “The Human Capital Model of the Demand for Health”, NBER 

Working Paper, Paper No: 7078, 1-98. 

Gümüş, S. (2005), “Beşeri Sermaye ve Ekonomik Kalkınma: Türkiye Üzerine 

Ekonometrik Bir Analiz (1960 -2002)”, Yayınlanmış Doktora Tezi, Atatürk 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 

Gürak, H. (2004), “Kalkınmada Zihinsel Emek Faktörü”, 

Erişim Adresi http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=473 

(10.11.2005). 

Gürak,H.(2005a), “Beyin Göçü-1”, 

97

Erişim Adresi: http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=597 

(10.11.2005). 

Gürak,H.(2005b), “Beyin Göçü-2”, 


(10.11.2005). 

Gürak,H.(2005c), “Beyin Göçü-3”, 

ErişimAdresi: http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=616 

(10.11.2005). 

Gürak, H.(2003), “Önce Bilgili İnsan Ekonomik Büyüme ve Refahın Gerçek Kaynakları 

Olan: Üretken Bilgi (Teknoloji) ve Bilgili İnsan Üzerine”, Erişim Adresi: 

http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=280 (10.11.2005). 

Haris, M.J. (2000), “Basic Principles of Sustainable Development”, Global 

Development and Environment Institute Work Paper 00-04. 

Heady, C. (2001), “Tax System of Quality:Theory and Practice”, Prepared for 

International Seminar on “Tax System and Competitiveness” ,Sao Paulo , 28 

May. 

Hoşgörür, V. ve G. Keskin (----), “Ekonomik ve Sosyal Kalkınmada Eğitim”, Erişim 

Adresi:http://www.efdergi.yyu.edu.tr/makaleler/cilt_II/vural_hosgor.doc 

(11.06.2006). 

Huovari, J., A. Kangasharju and A. Alanen (2001), “Constructing An Index For 

Regional Competitiveness”, Pellervo Economic Research Institute Working 

Papers, No: 44, 1-23. 

Jones, C. I. (1996), “Human Capital, Ideas, And Economic Growth”, Prepared for 

The VIII Villa Mondragone International Economic Seminaron Finance, 

Research, Education, and Growth in Rome, June 25-27, 1-28. 

98

Jones, C. I. (2003), “Growth and Ideas”, Department of Economics, U.C.Berkeley and 

NBER, Version 1.0, 1-74. 

İşgüden, T., F.Ercan ve M. Türkay (1995), Gelişme İktisadi Kuram-Eleştiri-Yorum, 

Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş., İstanbul. 

Kalemli-Özcan Ş., H. E. Ryder and D.N.Weil (2000), “Mortality Decline, Human 

Capital Invesment, and Economic Growth”, Journal of Development Economics 

Vol.62, 1-23. 

Kanıbir, H.(2004), “Yeni Bir rekabet Gücü Kaynağı Olarak Entellekteül Sermaye ve 

Organizasyonal Performansa Yansımaları”, Havacılık ve Uzay Teknolojileri 

Dergisi, Cilt 1, Sayı 3, 77-85. 

Karagül, M. (2002), Beşeri Sermayenin İktisadi Gelişmedeki Rolü ve Türkiye Boyutu, 

Afyon Kocatepe Üniversitesi, Yayın No:37, Anıt Matbaa, Ankara. 

Kaya, M. (2003), “Beyin Göçü / Erozyonu”, 

Erişim Adresi: http://www.populermedikal.com/beyingoc.htm, (11.06.2006). 

Kesbiç, C.Y., E.Baldemir ve S.Doğan(----), “Rekabet Gücü Ölçümü ve Önemi:Türk 

Tarım Sektörü İçin Bir Analiz”, VII. Ulusal Ekonometri ve İstatistik 

Sempozyumu, 26-27 Mayıs 2005, İstanbul üniversitesi, 1-19. 

Kibritçioğlu, A. (1996), “Uluslararası Rekabet Gücüne Kavramsal Bir Yaklaşım”, 

Verimlilik Dergisi, 96(3), 109-122. 

Kibritçioğlu, A. (1998), “İktisadi Büyümenin Belirleyicileri ve Yeni Büyüme 

Modellerinde Beşeri Sermayenin Yeri”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler 

Fakültesi Degisi, Cilt 53, No.1-4, 207-230. 

Koçancı, M. (2002), “Türkiye’de İşsizlik ve Üniversite Sorunu”, Bilim, Eğitim ve 

Düşünce Dergisi,Haziran,cilt.2, sayı.2. 

99

Kotan, Z. (2002), “Uluslararası Rekabet Gücü Göstergeleri ve Türkiye Örneği”, TCMB 

Araştırma Genel Müdürlüğü Yayını, 1-20. 

Krause, A.W. (1999), “Human Capital Skilling, FDI, and Economic Development: 

100 

Toward Equity”, Paper presented at the Association for Social Economics (ASE) 

at the ASSA meetings in NewYork, NY; 3-5 January 1999. Title of Session: 

“Economic Justice: Concerning Income and Its Sources”,1-30. 

Kurtkan, A. (1977), Sosyolojik Açıdan Eğitim Yolu ile Kalkınmanın Esasları, İ.Ü. Yayın 

No:2262, İktisat Fakültesi Yayın No: 388, İstanbul. 

Landman, T. (1999), “Economic Development and Democracy: The View From Latin 

America”, Political Studies, No. XLVII. 

LEHD (2003), “A Layman’s Guide to the LEHD Human Capital Measures”, 

Longitudinal Employer-Household Dynamics Informational Document No. ID- 

2003 -04. 

Lucas, R.E. (1988), “On the Mechanics of the Economic Development”, Journal of 

Monetary Economics 22, 3-42. 

Lucas, R.E. (1993), “Making a Miracle”, Econometrica, Vol.61, No.2, 251-272. 

Mahroum, S. (2000), “Highly Skilled Globetrotters: Mapping the International 

Migration of Human Capital”, R&D Management 30, Blackwell Publishers Ltd., 

23-31. 

Mankiw, N.G.; D. Romer and D.N.Weil (1992), “A Contribution to the Empirics of 

Economic Growth”, The Quarterly Journal of Economics, Vol. 107, No.2, 407 – 

437. 

Marks, K. (1986), Kapital, I. Cilt, Sol Yayınları, İstanbul. 

Mathur, V. J.(1999), “Human Capital- Based Strategy for Regional Economic

Development”, Economic Development Quarterly, 13(3), 203-216. 

Mayer, J. (2001), “Technology Diffusion, Human Capital and Economic Growth in 

Developing Countries”,UNCTAD Discussion Papers,No:154,1-43. 

Mazgit, İ. (2002), “Bilgi toplumu ve Sağlığın Artan Önemi”, I. Ulusal Bilgi, Ekonomi 

ve Yönetim Kongresi, (Hereke-Kocaeli), 405-415. 

McCreecy, C. (2005), “Tax and Competitiveness In An EU Context”, KPMG Tax 

Conference, Naas (Iraland). 

McMahon, W.(2000), “Impact of Human Capital on Non-Market Outcomes and 

101 

Feedbacks on Economic Development”, Kanada ve OECD tarafından insan 

kaynaklarının geliştirilmesi için düzenlenen Contribution of Human and Social 

Capital to Sustained economic Growth and Well- Being, adlı Uluslar arası 

Sempozyum Bildirisi,19-21 Mart,Quebeck. 

Miller III, J.C. (1992), ed. J.Hale, “Commentary: Human Capital and Economic 

Growth”, Policies for Long-Run Economic Growth, A Symposium Sponsered by 

the Fed. Res. Bank, Kansas City, 225-229. 

Moretti, E. (2005), “Social Returns to Human Capital”, NBER Reporter: Research 

Summary, 1 -4. 

Mulligan, C.B. and X. Sala-I-Martin (2000), “Measuring Aggregate Human Capital”, 

Journal of Economic Growth, 5: 215 -252. 

Nelson, R. and E. Phelps (1966), “Invesment in Humans, Techonological Diffusion and 

Economic Growth”, American Economic Review, Papers and Proceeding, 51(2). 

OECD (2001), “The Well-Beings of Nations, The Role of Human and Social 

Capital”,OECD Publications, 1-118. 

Oketch, M.O. (2005), Determinants of Human Capital Formation and Economic

Growth of African Countries”, Economics of Education Review, 1-11. 

O’Neill, D. (1995), “Education and Income Growth: Implications for Cross- Country 

Inequality”, The Journal of Political Economy, 103(6), 1289-1301. 

Ortigueira, S. (2003), “Equipment Prices, Human Capital and Economic Growth”, 

Journal of Economic Dynamics&Control 28, 307-329. 

Önder, İ.(1999), “Eğitim Üzerine”, 

Erişim Adresi: http://www.metu.edu.tr/home/wwwoes/yaz2.html (10.02.2006). 

Özel, H. (2002), “Bir “Zenginlik” Teorisi Olarak Klasik İktisadi Analizin Yöntemi”, 

Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi (4), 146-171. 

Psacharopoulos, G.(1995), “The Profitability of Invesment In Education: Concepts and 

102 

Methods”, Human Capital Development and Operations Policy, HCO Working 

Papers. 

Psacharopoulos, G. and H. A. Patrinos (2002), “Returns to Invesment in Education: A 

Further Update”, World Bank Policy Research Working Paper 2881, 1 -28. 

Ricardo, D.(1821), On the Principls of Political Economy and Taxation, Batoche 

Books, Kitchener (Published on 2001). 

Rivera-Batiz, L. and P. Romer (1994), “Economic Integration and endogenous Growth: 

An Addendum”, The Quarterly Journal of Economics, Vol.109, No.1, 307-308. 

Romer, P. (1994), “The Origins of Endogenous Growth”, Journal of Economic 

Perspectives 8, 3 -22. 

Romer, P.M. (1990), “Endogenous Technical Change”, Journal of Political Economy, 

Vol 98, No:5, Part2: The Problem of Development: A Conference of The 

Institute for the Study of Free Entrprise Systems, 71-102.

Romer, P.(1987), “Growth Based on Increasing Returns Due to Specialization”, The 

103 

American Economic Review, Vol.77,No.2, Papers and Proceedings of the 

Ninety-Ninth Annual Meeting of the American Economic Association, 56 -62. 

Romer, P. (1989a), “Increasing Retuns and New Developments in the Theory of 

Growth”, NBER Working Paper Series, Paper No. 3098. 

Romer, P.M. (1989b), “Human Capital and Growth: Theory and Evidence”, NBER 

Working Paper Series, Paper no. 3173. 

Rosen, H. (2003), “Competitiveness: What, Why and How?”, A Presentation by 

H.Rosen, January 20. 

Sab, R. And S.C.Smith (2001), “Human Capital: International evidence”, IMF Working 

Paper, No.32. 

Salvatore, D. (2002), “Relative Taxation and Competitiveness in European Union: What 

The European Union Can Learn From The United States?”,Journal of Policy 

Modelling 24. 

Saygılı, Ş. Ve C. Cihan (2006), “Türkiye Ekonomisinde Beşeri Sermaye- Verimlilik 

İlişkisi”, İşletme ve Finans: Türkiye’ de Büyüme Sorunsalı ve Gelecek, sayı:240, 

Yıl 21,18 -35. 

Saxton, J.(2000), “Invesment In Education: Private and Public Retuns”, Joint Economic 

Committee United States Congress, 1-13. 

Scarabello, J.(2005), “The U.S. International Tax System And The Competitiveness of 

American Companies”, National Foreign Trade Concil (NRTC) An Association, 

20 April. 

Sen, A., (1997), “Editorial: Human Capital and Human Capability”, World 

Development, Vol.25, No.12, pp. 1959-1961.

Schutz, T. W.(1968), “Education and Economic Growth: Return to Education”, 

Readings in the Economics of Education, UNESCO, France, 277- 292. 

Schultz, T. W. (1971), Invesment in Human Capital, The Free Pres A Division of the 

Macmillan Company, U.S.A. 

Schutz, T. W.(1973), “The Value of Children”, The Journal of Political Economy, 

Vol.81, No.2,Part 2:New Economic Approaches to Fertility, 12-13. 

Shaw, G.K. (1992), “Policy implications of Endogenous Growth Theory”, Economic 

Journal 102, 611 -621. 

Silva, de S. (1997), “Human Resources Development For Competitiveness: A Priority 

104 

For Employers”, Paper presented at the ILO Workshop on Employers' 

Organizations in Asia-Pacific in the Twenty-First Century Turin, Italy, 5-13 

May, 1-20. 

Smith, A. (1997), Ulusların Zenginliği, Çevirenler: Ayşe Yunus-Mehmet Bakırcı, Alan 

Yayıncılık, İstanbul. 

Solow, R.E. (1994), “Perspectives on Growth Theory”, The Journal of Economic 

Perspectives, Vol. 8, No. 1, 45- 54. 

Taban, S. (2004), “Türkiye’de Sağlık ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Nedensellik Testi”, 

3. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi, 25-26 Kasım, Eskişehir, 1-10. 

Tansel, A. ve N.D.Güngör (2004), “Türkiye’den Yurt Dışına Beyin Göçü: Ampirik Bir 

Uygulama”, ERC Working Paper in Economic 04/02, 1-10. 

Tamura, R. (1991), “Income Convergence in an Endogenous Growth Model”, Journal 

of Political Economics, Vol. 99, No.3, 522-540. 

Temple, J. (1999), “A Positive Effect of Human Capital on Growth”, Economic Letters 

65, 131-134.

Teixeria, A. (2002), “On the Link Between Human Capital and Firm Performance; A 

Theoretical and Empirical Survey”, FEB Working Paper, No 121, 1-3. 

Tepecik, F. (2000), “Beşeri Sermaye Teorisi ve Eskişehir’de Bireysel Ücret Gelirleri 

105 

Arasında Farklılıklar”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Eskişehir Anadolu 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 

Tuna, Y. ve İ.G.Yumuşak (2002), “Beşeri Kalkınma İndeksi ve Türkiye Analizi”, 

I.Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi, Hereke:10-11 Mayıs 2002. 

Tunç, M. (1993), “Türkiye’de Eğitimin Ekonomik Kalkınmaya Etkisi”, 9 Eylül 

Üniversitesi İİBF Dergisi, Cilt:8, Sayı:2, İzmir,1-32. 

Turan, S. (2006), “Rekabet Gücü Endeksi ve Türkiye”, Konya Ticaret Odası, Etüd 

Araştırma Merkezi Araştırma Raporu, Sayı:2006-42/62, 1-6. 

Türker, T. (2000), “İktisadi Büyümede Beşeri Sermaye ve Türkiye’ nin Kalkınma 

Sürecinde Beşeri Sermayenin Gelişimi”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 

Eskişehir Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 

Türkmen, F. (2002), “Eğitimin Ekonomik ve Sosyal Faydaları ve Türkiye’ de Eğitim 

Ekonomik Büyüme İlişkisinin Araştırılması”, DPT- Uzmanlık Tezleri, 1 -114. 

Urritia, F.(2003), “Taxation As a Competitiveness Factor”, Colombian American 

Chamber of Commerce Paper. 

Watchel, P. (1997), “A Labor-Income Based Measure of the Value Of Human Capital: 

An Application to the States of the US: Comments”, Japan and the World 

Economy 9, 193-196. 

Weir, S. (2000), “Intergenerational Transfers of Human Capital: Evidence on Two 

Types of Education Externalities”, University of Wisconsin, Madison,1-28.

Wolff, E.N. and M.Gittleman (1993), “The Role of Education in Productivity 

106 

Convergence: Does Gigher Education Matter?”, Elsevier Science Publishers 

B.V., 147-167. 

Wolff, E.N. (2000), “Human Capital Invesment and Economic Growth: Exploring The 

Cross-Country evidence”, Structural Change and Economic Dynamics 11, 433- 

472. 

Wong, K.Y. and C.K.Yip (1999), “Education, Economic Growth and Brain Drain”, 

Journal of Economic Dynamics and Control 23, 699-726. 

Vokić, N.P. and D.Frajlić (----), “Croatian Labor Force Competitiveness Indicators: 

Results Of Empirical Research”, 

http://www.ijf.hr/eng/competitiveness/poloskifrajlic.pdf#search (01.02.2006). 

Yavilioğlu, C. (2002), “Kalkınmanın Anlambilimsel Tarihi ve Kavramsal Kökenleri”, 

Ç.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Sayı 1,59 -77. 

Yavilioğlu, C.(2002), “Ekonomik Kalkınma ve Motivasyon Arasındaki İlişki”, C.Ü. 

İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Sayı 2, 109-130. 

Yıldırım, K. ve D. Kahraman (2003), Makroekonomi, Eğitim, Sağlık ve Bilimsel 

Araştırma Çalışmaları Vakfı, Yayın No:145. 

Yılmazer, M. ve B.Güloğlu (2003), “Ekonomik Büyüme ve İnsani Kalkınma: Panel 

Veriler Ekonometrisi Neler Getiriyor?”, 


(15.10.2005). 

Yu, W. (2001), “A Survey of Existing Indicators for Human Capital”, Prepared for the 

National Round Table on the Environment and the Economy’s Environment and 

Sustainable Development Indicators Initiative.

Yumuşak, İ.G. ve M. Bilen (2000), “Gelir Dağılımı- Beşeri Sermaye İlişkisi ve Türkiye 

107 

Üzerine Bir Değerlendirme”, K. Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl:1, Sayı:1, 77 - 

96. 

Yussof, İ. and R. Ismail (2002), “Human Resource Competitiveness and Inflow of 

Foreign Direct Invesment to thr Asean Region”, Asia-Pacific Development 

Journal, Vol.9, No:1, 89-107. 

Faydalanılan İstatistiki Veri Siteleri: 

1) DPT http://www.dpt.gov.tr 

2) DİE http://www.die.gov.tr 

3) MEB http://www.meb.gov.tr 

4) OECD http://www.oecd.org 

5) WORLD BANK http://web.worldbank.org

EK 

SAYIN KATILIMCI 

108 

Bu anket çalışmasının amacı, firma düzeyinde beşeri sermaye düzeylerini tespit etmek 

ve bu firmaların beşeri sermaye düzeyleriyle rekabet etme düzeyleri arasında anlamlı bir 

ilişkinin olup olmadığını belirlemektir. Çalışmanın sonuçları, Çukurova Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsüne Yüksek Lisans Tezi olarak sunulacaktır. Bu nedenle, 

verdiğiniz cevaplar hiç bir yerde ve hiç bir şekilde açıklanmayacak ve tamamen gizli 

tutulacaktır. 

İsim, soyisim yazmanıza gerek yoktur. Değerli katkılarınızdan dolayı teşekkür ederim. 

Kuruluşun Adı: 

1) Yaşınız: 

2) Cinsiyetiniz: 

20-30 31-40 41-50 51 ve daha üstü 

Erkek Kadın 

3) Eğitim durumunuz (En son bitirdiğiniz okul) 

a) İlköğretim 

b) Lise 

c) Üniversite 

d) Yüksek Lisans 

e) Doktora 

4) Üniversite mezunu iseniz mezun olduğunuz üniversitenin: 

Adı: Fakülte/YüksekOkul: Bölüm: 

5) Lise mezunu iseniz mezun olduğunuz lisenin türü: 

a) Anadolu Lisesi 

b) Düz Lise 

c) Süper Lise 

d) Meslek Lisesi 

e) Özel Lise 

f) Fen Lisesi 

g) Diğer ( )

6) Bildiğiniz yabancı dil / diller var mı? Var ise aşağıdakilerden hangisidir ve düzeyi 

nedir? 

İngilizce Almanca Fransızca Diğer( ) Yok 

Çok İyi Çok İyi Çok İyi Çok İyi 

İyi İyi İyi İyi 

Orta Orta Orta Orta 

7) Göreve hangi unvanla başladınız: tarih: 

Şu andaki unvanınız: yükseltilme tarihiniz: 

8) Anne ve babanızın eğitim durumu: 

Anne Baba 

a) Okur-yazar değil a) Okur-yazar değil 

b) Okur- yazar b) Okur-yazar 

c) İlköğretim mezunu c) İlköğretim mezunu 

d) Lise Mezunu d) Lise mezunu 

e) Yüksekokul mezunu e) Yüksekokul mezunu 

f) Üniversite mezunu f) Üniversite mezunu 

g)Y.Lisans/Doktora g) Y.Lisans /Doktora 

9)Anne ve babanızın mesleği: 

Anne Baba 

a)Yönetici a) Yönetici 

b)Memur b) Memur 

c)Çiftçi c) Çiftçi 

d)Esnaf ve Sanatkar d) Esnaf ve Sanatkar 

e)İşçi e) İşçi 

f)Emekli f) Emekli 

g)İşsiz g) İşsiz 

h)Ev hanımı h) Diğer ( ) 

ı)Diğer ( ) 

10) Aylık toplam geliriniz: 

300– 450 YTL arası 901 – 1050 YTL arası 

451 – 600 YTL arası 1051 – 1500 YTL arası 

601 – 750 YTL arası 1501 – 2000 YTL arası 

751 – 900 YTL arası 2000 YTL’ den fazla 

109

11) Toplam çalışma yılınız ne kadar ve çalıştığınız bu kurumda kaç yıldır 

çalışıyorsunuz? 

Toplam Çalışma Süreniz Bu Kurumda Kaç Yıldır Çalışıyorsunuz 

a) 0-5 yıl a) 0-5 

b) 6-10 yıl b) 6-10 

c) 11-15 yıl c) 11-15 

d) 16 ve daha üstü d) 16 ve daha üstü 

12) Çalışma yaşamınızda kaç işyeri değiştirdiniz? 

a) Hiç değiştirmedim 

b) 1-2 

c) 3-5 

d) 6 ve daha üstü 

13) Şu ana kadar kaç hizmet içi eğitim programına katıldınız ve ortalama kurs süresi ne 

kadardı? 

Eğitim Programı Kurs Süresi 

a) Hiç katılmadım a) 1 gün 

b) 1-2 b) 2 gün 

c) 3-5 c) 3 gün 

d) 5 -7 d) 1 hafta 

e) 7 ve daha üstü e) 1 haftadan fazla 

14) Son bir yıl içerisinde aldığınız rapor veya izinli olduğunuz gün sayısı ne kadardır? 

110 

Hiç rapor kullanmadım ve izin almadım 10 gün - 20 gün 20 günden fazla

Adı Soyadı : Bilgehan GÖKÇEN 

Doğum Yeri-Yılı : Elazığ- 01.04.1981 

ÖZGEÇMİŞ 

Adres : Güzelyalı Mah.20. Sok. Altınoluk Ap. No:4/7 Seyhan/ADANA 

E-mail : bgokcen@cu.edu.tr 

Tel(iş) : 322-338 72 54 (Dahili 166) 

Tel (Cep) : 535- 301 77 32 

Eğitim Durumu 

Yüksek Lisans :Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat 

Anabilim Dalı (2006) 

Lisans :Çukurova Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, 

İktisat Bölümü (2003) 

Lise :Elazığ Balakgazi Lisesi (Y.D.A.)(1999) 

İş Deneyimi :Araştırma Görevlisi, Çukurova Üniversitesi, İ.İ.B.F. Ekonometri 

Bölümü (Kasım 2005- ) 

Yayınlar :“Bölge Planlaması: AB ve OECD Ülkelerindeki Bölge 

111 

Planlaması Ve Adana İçin Bir Bölgesel Gelişme Önerisi” ,İzmir 

İktisat Kongresi Tebliği, Mart – 2004. 

“Rekabet ve Beşeri Sermaye: İmalat Sanayi Üzerine Mikro Bir 

Uygulama (2005), 11-13 Eylül TEK Uluslararası Ekonomi 

Konferansı, Ankara. 

Yabancı Dil : İngilizce

YÜKSEK LİSANS TEZİ - Çukurova Üniversitesi

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?