16.941KB - Turuz.info

XX 6"( 

AHMET YASAR OCAK 

Alevi ve Bektagi Inanqlannrn lslam Oncesi Temelleri 

V 

m

AHMET YA$AR OCAK lisens e[itlmtnt lstanbul Unlvcrcitcsl Tarih Bolrrmu'nde tamamladrktan 

sonra Hacettcpe flnivcrsitesi Tarih B6ltmu'nde mttter ve Strasboury 

Univcrsitesi T0rkoloji lhl0mti'nde dc doktora yaptt, llalcn llacettepe Unlvcrsltesi 

Tarih B6l0ms'nde Olretim 0yesl olan Ocak, 6zcllikle heterodoks lslam'a dair 9ah9malan 

ile tanrnryor. Ocak'rn 1980'den bu yana yayrmlanan escrlerinin arasrnda Babailcr 

lsyanr, Behta+l Mmahibnameleindc lsl&n Onccsi lnang Mot$en, lslam Tnrh 

Inanclannda Hqtr yahut l lrrr r llyas Knltu, Orndnh Imparalorluf,u'nda MarJinal Sufrlih: 

Kalenderiler Killtilr Karygt olarah Evliye Mcrvhiptrlnclcri, Tarh F olliloruwla Kesi,.bqs, 

Iflrh Sultlipnc Bahqlar (lletigm Yayrnlan, 1996), Osrnonh Toplummda Ztndthlar 

ve Millhldlcr (Tarih Vakh, 1998), Tarftlcr Tilrhiye ve lslatt (lletisim Yayrnlan, 

1999) veAlcvl vcBehtastlnanglannnlsl&nOnccsiTancllqi (lleti5im Yayrnlan,2000) 

de bulunuyor. 

Enderun Kitabevi, 1983 (l baskt) 

lletigim Yayrnlart 607 . Ara$tlrma lnceleme Dizisi 96 

lsBN 975-470-783-9 

O 2000 lletirim Yapncrhk A. $. 

l. BASKI 2000, lstanbul (1000adeO 

2. BASKI 2000, lstanbul (10@ adet) 

3. BASKI 2002, lstanbul (500 adet) 

DIZI KAPAK TASARIMI Umit Krvang 

IG{PAK Fatog Gencosman 

KAPAK FofoGRAFf $ehnAme'de yer alan "Zl\n Simury 

tarafindan kagtnhgt"nt tasvir cden grav0rden detay 

KAI'AK ttlllvll 4 Nokta Cralik 

DLZGIMaraton Dizgievi 

WCUIAMA SuatAysu 

DOZELfl Serap Yefen 

DlzlN M. Cemalettin Yilmaz 

MONIAJ $ahin Eyilmez 

BASKI vc CILT Sena Ofset 

lletigim Yayrnlan 

Klodlarer Cad. lletiSim Han No. 7 Ca$aloglu 3'1400 lstanbul 

Tel: 212.516 2260-61-62. Fax: 212.516 12 58 

e-mail: iletisim@iletisim.com.tr . web: wwwiletisim.com.tr 

AHMET YA$AR OCAI( 

Alevi ve Bektagi 

inanEhnnrn 

islam Oncesi 

Temelleri 

Bektagi Mendkrbndmelerinde 

tslam Oncesi Inang Motifleri 

Nua 

GENISLETILMIS VE 

GOZDEN GECIRILMIS BASKr 

.rI-F Q 

m

lqtNoExlrrn

IKINCIBOLOM 

$amanizm Kaynakh lnanq Motifleri ... . I,ll 

Umilmi Dugilnceler. .,...141 

Sihir ve BuyitYapmah....... ....... .......... ....)43 

Hatalan lyileStirmeh ... . . ... ......147 

Gayp'tan ve Gelecehten Haber Vermeh..,*,... .. .. 150 

TAnr fntn lnsan $ ehlinde G ortinmesi (AntropoJani) ....... . . .... .. 1 59 

TabiatKuvvetlerine Hdhim O1mah...,'.... ......... .........162 

AteseHuhmetmeh....'.....'.. , ........166 

Kemihlerden Diriltmeh (Intermezzo) .. . . ... 170 

Kadm-Erheh MaSrcreh Ay inler (Ay in- i C em) 

TahtaKiltgla Savagmah 

uguNcu BoL0M 

Uzak Dofu ve lran Dinlcri 

Kaynakh lnang Motifleri.... 

I83 

Umitmi DiStinceler. 

.I83 

Tend.sah(Reenharnasyon,Metampsihoi Inancr . . . .lg3 

Hulnl (Enharnasyon) 1nancr......,........ .. ..............1g2 

$ehil (Don Defiigtirme (MetamorJoi ..... .. .......... . . . ..............2fr6 

Ejderha ile Mtcadele ................ ..............226 

Havada Ugma (Levitasyon) ........... ... ..236 

Ddrt Unsur (Andsr-t Erbaa) 1nanct.....'....... .............237 

AtesKultti... 241 

DORDUNcU BOLUM 

Kitab-r Mukaddes Kaynakh lnang Motifleri 

UmLmi Dtigilnceler. 

Olmeden Once G6!e Q,ehilmeh...... 

Suy u Kana Q ev irmeh ..... 

Halha Feldhet Musallat Etmeh 

B erehet G etirmeh .... .. 

AzYiyecehle Q,oh Kisiyi Doyurmah 

Korleri Gotdtirmele 

Olti Insan veya Hayvant Diriltmeh 

N etes Evlddt Edinmeh .. . 

Kuru Odunu Afiaq Haline Getirmeh............ 

Yerden veya TaStan 5u Fr;;hrrtnr ah . . 

Irmalt veya Deniti Yarry GeEmeh. . .. . 

Irmah veya DenizAstttnde Yurumeh.. ....... 

175 

. 179 

2s3 

253 

.254 

.259 

.260 

......... ... 262 

263 

.... .265 

. . .. .265 

. .. .....268 

. .. .. ... . ,271 

.. 273 

... .. ...275 

.. .......277

Sonug 

Ekler 

Dizin 

279 

... ..........................283 

BlnINct Bnsxrrun OxsOzU 

Bu aragtrrma, Ttirkiye'de S0nnilik drgr lsldm anlayrgmrn tegek 

kul dOnemine ait daha ewel yayrmladrfrmlz, Babailer Isyan 

(Dergdh Yayrnlan, lstanbul, f980) adh kitabrn devamr olara} 

tasarlanmqtrr. Zikredilen bu kitapta, XIII. yuzyrl Anadolu'sun 

da heterodoks Turkmen gewelerinin grkardrfr Babai isyanr de 

nilen ayaklanmanln ve bunun peqinden ortaya grkan dini ha 

reketin mahiyeti aragtrnlmrgtr. Bununla beraber, bu hareket 

meydana getiren ztimrelerin temsil etti$i heterodoks lslam an 

layrgrnrn nasrl bir yapry^ sahip bulundu$u, hangi unsurlardar 

tegekkul ettigi, bu unsurlann hangi menge'leriden geldigi me 

selesine dokunulmamqu. 

Bu onemli mesele, merhum H K6prulu'nun buyUk bir vu. 

kufla baglattlgl ve sonraki yerli yabancr bazr dlimlerin devan 

ettirdigi deSerli aragtumalara ra$men yine de tizerinde gok qa" 

hgmap gerektiren bir konu olarak duruyordu. Bunda griphesi; 

her sahada oldu$u gibi, dini bakrmdan da bir kaynagnra vr 

olugma donemi tepkil eden XIIL-XV ytizyrllan yansrtan kay 

rraklann ozclliklc bu agrdan yctcrsiz kalmasrnrn rohi briyuk 

trir. qtnku bu d6nem kaynaklan siyasi olaylar hakkrnda ihri, 

va ettikleri bol malzemeye kargrhk, dini hareketler konusundir 

gok yetersiz kalmaktadrrlar.

lgte bu yetersizligin bir Olg0de, rlzerine pek elilinmemig evliyi 

menAkrbnAmeleriyle giderilebileceSi drigrincesi bu kitabrn 

Irazrrlanmasrnir scbcbiycr vcnnigtir. B6ylece, 6zclliklc BcktaSi 

menAkrbnAmelerinin taranmasl sonunda, XVl. yuzyrla kadar 

Anadolu'daki lreterodoks lslam arrlayqrnrn unsurlarr vc nlcnge'leri 

meselesinin qozumune doSru bir adrm atrlabilecegi sanrlmaktadrr, 

Yani bu kitap, lslamt devir Turk metinlerinde lsldm 

oncesi inanglara ait kahntrlan tespit ve yorumlama yolunda 

bir gahgma mahiyetindedir. 

Ashnda, bu qegit gahgmalann onciisfi, birCok meselede olduSu 

gibi, Intluence du Chamanisme Turco-Mongul sur les Ord.res 

Mystiques Musulmans (lstanbul, 1929) adh, kugtik fakat 

deflerli aragtlrmaslyla yine E Kdpr{rlU olmu5tur. Uzun bir arahktan 

sonra onu, "Dede Korkut Kitabr'nda eski inanglar ve gelenekler" 

(TKA, III-IV-V-VI [1966-19691 s.145-157) adh makalesiyle 

A. lnan takip etmigtir. Bizde son olarak bu tarzda bir 

aragtlrma, Musta[a Canpulat tarafindan "Divan-r L0gati't- 

Tiirk'te $amanizm lzleri" (TFAy, L974, s.19-3,1) ismiyle yaytmlanmrgtrr. 

Drgarda ise, 6zellikle, La Geste de Melih Danigmend 

(Paris, 1960, 2 cilt) ve Abu Muslim, Le Porte-Hache du 

Khorassan (Paris, 1962) adryla yayrmladr$r eserlerde bu konulara 

Onemle dokunan tanrnmr$ Fransrz aragtrncrlanndan lrEne 

Mdlikoff'u ve Jean-Paul Roux'yu zikretmek gerekir. Bu sonuncunun 

"Recherches des survivances pr6-islamiques dans les 

textes turcs musulmans" 0fA, CCLXIV l1976l) baghkh makalcsiylc, 

"I)icn clans lc Kitab-r Dedc Qorqur" (Rl:-I, XLIIII 

t1975l) adrndaki yazrsrnr burada mutlaka anmahdrr. 

Bu son iki yazr hariq, yukanda zikredilenlerin hepsi hemen 

tamamryla $amanist kahntrlann aragtrnlmasrna hasredilmigtir. 

lste bu kitapta ilk defa olarak Bektagi menikrbndmelerinde sade 

$amanizm deSil, diler kaynaklardan gelme deSigik inang 

motifleri de incelenmeye gahgrlmrgtrr. 

Qahgmamrza ilk once, isimleri kaynaklar krsmrnda anrlan, 

bugrin go$u yazma halinde yedi Bektagi mendkrbnAmesi esas 

ahnmrg, fakat Bektagi ve Krzrlbag geleneklerinin kayna$r olan 

Babai hareketini anlata n Mendh tbu'l-Kudsiy e' nin de bu nlara 

10 

eklenmesi uygun gdrtilmtigtrir. 

Bu sekiz menAkrbnimede tespit edebildigimiz inang moriflcrinin 

her biri, ait olduklarr dinlcrc gdre srnr[l.nclrnlarak 

gruplar halinde toplanmrg ve 6yle ele ahnmrgtrr. Her motifin 

ait olduSu dindcki ycri inrkiln (tlgrlsrindc tcspit crliklikrcrr sonra, 

Turkler arastna ne zaman ve soretle girdi$i, nasrl yagadr$r, 

gegitli tezahurleri, lslimiyet'in kabulunden sonra hangi bigimleri 

aldrg konusuna elden geldigince dikkat edilmigtir. Bunu 

yaparken, muhtelif Ttirk topluluklannrn igtimit ve iktisadi 

durumlan daima 96z 6nunde bulundurulmu$tur. 

Her motif incelenirken, lslam oncesi ve gonrimuze kadar lslAmi 

devir Orta Asya Ttirk sahalan, Turkler'in Anadolu'yayerlegmelerine 

kadar oturduklan Miverdiinnehir, Hdrezm, Horasan 

gibi qegitli co$rafi ve krilturel mrnrrkalar ve nihayet gunumrize 

kadar Anadolu ve Balkanlar sahasr nazan clikkatc alrnmlltrr. 

Gerek lslam oncesi ve lslAmi devir Orta Asya, gerekse 

Anadolu Turklugune ait qegitli rarihi haberler, dint-ladinl 

menkabe, destan, efsdne ve masal nev'inden gegitli metinler ve 

gifahi halk rivayetleri, mtimkun oldufu kadar, motiflerin yorumlanmasr 

igin bagvurulan kaynaklar olmuglardrr. 

Her motifin, baglangrcrndan gtinumuze kadar takip ettili seyir, 

gegirdigi degigiklikler, zamanla ilive edilen veya kaybolan 

unsurlara ozellikle dikkat olunmug; lslami devir igin lslAmi 

motiflerle alika konusu hesaba katrlmrg ve Kur'an-r Kerirn, 

hadis kulliyatlan vesair lslami kaynaklar gozden uzak tutulmamaya 

qalrgrlmrgtrr. 

Motifler yorumlanrrken, agrk ve segik durumlarda kendimize 

g6re belli olqude bir'sonuca vanlmaya gayret edilmig, aksi 

hallerde ihtimaller ortaya konularak kesin hrikumden kagrnrlmlgtlr. 

Motiflerin tahlil ve yorumuyla ilgili fikir ve kanaatlerde 

yanhg veya eksiklikler bulunabilir. Bunlann sorumlulu$u tamamryla 

bu satrrlann yazanna aittir. 

Bektagi menAkrbnimelerinin ilk defa bu tip bir gahgmaya 

kaynakhk ettikleri ve fazla tanrnmadrklan duguncesiyle tenkitli 

bir tanltmalannrn girig krsmrndan once "Kaynaklar" bagh$ryla 

ele ahnmasr usOl agsrndan uygun bulunmugtur. Girip 

11

krsmrnda, nrotiflerin menge'leri olmalan itibariyle, lslamiyetten 

once Trirkler'in mensup oldu$u muhtelif dinlerin gegitli 

Trirk zomrelerindeki durumlan ele ahnmrg, bu yolla, daha 

sonraki boltimlerde incelenecek olan inang motiflerinin oturacaklan 

zemin ve cerqeve hazrrlanmaya gahgrlmrgtrr. 

Birinci bohimde, Turkler'in $amanizm oncesi kendi oz 

inanglanyla ilgili morifler tizerinde durulmu$tur. lkinci b6lumde, 

$amanizm menge'li motifler, trgtinctr bOlumde ise, bazr 

Uzak Do$u ve lran dinleriyle alikah olanlar ele ahnmrgtrr. Nihayet 

dordunco ve son bolum, Kitab-r Mukaddesten kaynaklandr$rnr 

tahmin etti$imiz motiflere aynlmrgtrr. 

Menikrbnimeler ozerinde gahgrrken, birden fazla nrishasr 

olanlann muhtelif nushalan imkin olqristinde g6rtlmiig, fakat 

menkabeler hepsinde de aynr oldu$u iEin mtimktin merrebe 

en eski ntisha kullamlmrgtrr. Yayrmlanmrg olanlann ise, 6nemli 

olan menkabelerin kendisi oldu$u igin, matb0 nushalarr 

kullanrlmrg, gerekti$in de yazma nushalara bagvurulmugtur. 

Eser baskrya verildikten krsa bir muddet sonra Ahmet Karamustala 

tarafindan A study in preislamic survivals on a turhish 

musulman text: Vildyetndme (Montr€al, lgBI) adryla bir masrer 

tezi yaprldr$r ogrenilmigti. 56z konusu tezin fotokopisinin getirilmesi 

igin derhal tegebbuse gegilmigse de baskrnrn tamamlandr$r 

grine kadar maalesef elimize ulagmamrgrrr. . 

Bu gahgmayla Anadolu Ttirk heterodoksisi tarihinc ktigUk 

bir katkrda bulunabildiysek, gergekten kendimizi mutlu sayaca{u. 

Burada, gegitli bakrmlardan yardrmlanm gOrdti$tim de$erli 

meslektaglanm Dog. Dr. lsmail Erunsdl, Dog. Dr. Rifat Onsoy, 

Dog. Dr. Ozkan lzgi ve Yrd. Dog. Dr. Gtimeq Karamuk'a tegekkuru 

borg bilirim. 

Ahmet Yagar Ocak 

12 

lruNct BASKTNTN ONsOzU 

Bu kitabrn ilk baskrsr, bundan ram on yedi yrl 6nce Enderun 

Kitabevi tarafindan Behtagi Mendhtbndmelerinde Isldm Oncesi 

Inang Motifleri (lsunbul, 1983) adryla yayrmlanmrgtr. Kitap o 

tarihten bu yana, aranan ve dzellikle Alevilik ve BektagiliSin 

I990'h yrllann bagrndan itibaren Turkiye'nin gundemini a$rrhkh 

olarak iggal etmeye baglamasryla birlikte, bu alanda yaprlan 

bilimsel ve poptiler yapnlarda, Babailer Isyau (Dergah yayrnlan, 

lstanbul 2000, 3. bs.) isimli kitapla birlikte temel re[eranslar 

olarak itibar g6rd[.. Alevllik ve Bektagili$in inang ve 

sosyal tarihinin anlagrlmasrnda bu iki kitabrn ihmal edilmeyecek 

bir rolti oldugunu gormek, griphesiz ki yazarr iEin qok sevindirici 

bir durumdu. 

Kitabrn amacl, bugtine kadar sistematik ve geligmig bir teoloji 

literatriru olugturma imkAnrnr bulamamrg olan Bektagilik 

ve Alevilitin temel inanglannrn lslAm 6ncesi kdkenlerini 

bulup grkarmak ve bu kdklerin gunomuzd e bazt ideolojik 

yapnlarrn ileri srirdtigu gibi, gerek co$rafi alan, gerekse kUlttirel 

gevre anlamrnda tek kaynakh olmayrp genig bir zaman 

ve mekana yayllan gok kulturlu bir ba$dagtrrmacrhsrn (senkretizm) 

rirtinO oldu$unu g6stermekti. Kitap bu konuda belli 

bir bagarr salladr denebilir. Nitekim yerli yabanct ara$trrma- 

13

crlar, bu senkretizmi teyit eder mahiyerte pe$pege yayrnlar 

yaptrlar.r 

Bu mrihim ve zor ip iqin, elimizde iki temel kaynak grubu 

vardr. Bunlardan birincisi, hig griphesiz ki, asrrlar boyu giderck 

geligmek surctiyle gok zengin ve renkli bir birikim rneydana 

getirmi$ olan Bektagi (aynr zamanda Alevi) mendkrbnAmeleri, 

diSeri de, belki ondan da 6nemli ve ustelik gok daha geniq 

kapsamh olan Alevi- Bektagi nefesleri idi. Qrinku gahsi kanaatimiz, 

Alevi ve Bektagi teolojisinin ancak ve ancak bu iki 

kaynak grubuna dayanrlarak orraya konulabilece$i, dolapsryla 

lslam heterodoksisinin Anadolu aya$rnrn yarartlgl teolojinin 

bu yolla tespit ve analiz edilebilecegi merkezindedir. 

lgte eldeki kitap, ikincisine nisperle daha kolay ve daha az 

zarnan alacak olan birinci kaynak grubu, yani Bektagi mendkrbndmeleri 

Ozerinde yaprlan bir gahgmayr ihtiva etmektedir. 

Mamafih Alevi-Bektagi nefeslerinden de yeri geldikg e yararlanrlmrgtrr. 

lkinci kaynak grubunu ise paralel y6nde, ama ayrl 

bir kitabrn konusu yapma)n dtigtinmtigttik. Fakat bugtrne kadar 

bu ikinci sa{hayr gergeklegrirmek, di$er qahgmalanmrz sebebiyle 

mtimkun olmadr. Bununla beraber aradan gegen yrllaa 

bize teselli kaynaSr olan bir imkAn ortaya Erkardr. Bundan onbeg 

yrl 6nce ancak figleme metoduyla gergeklegtirilebilecek 

bOyle bir qahgma, artrk bilgisayarda veritabanr olugturmak suretiyle 

daha kolay, daha krsa zamanda ve daha emin bir yolla 

Y:P:labtlir hale geldi 

I Msl. bkz. lrtne MClikoff, Sur les Traccs du SouJismc Turx: Recherches sur l,Islon 

Populaire en Anatolie, lstanbul 1992, Isis Yayrnlarr (TUrkCesi: tJyur ldih Uyarilrlar: 

Alcvlhh-Behtastlih AraSurmalarr, rerc0me 1irran Alptekin, lstanbul 1993, 

Cem Yayrnlarr, (burada bu T0rkCe tercUme kullanddr) iginde s.29-52, I l7-138, 

I 5l-162; aym yazar tladji Behtash: Un Mythc ct sc Avatars, Gentse et Evolution 

ilu Soulinne Populaire en Twquic, Leiden 1998, EJ. Brill (Trirkce'si: Haa Behrag: 

Efsaneilen Gerqele, rerc{me Turan Alprekin, lstanbul 1998, Cumhuriyer Kitabevi, 

l. bs. (burada Ttrkqe'si kullanllmrSrrr), s.235-253. yazar her iki kitabrnda 

da belirtilen sayfalar arasrnda Alevt-Bektagt inanglannr meydana getiren senkretizmin 

6geleleri ve bunlarrn k6kenlerini tartrirr; Nejat Birdogan, Anailolu Alevtliginde 

Yol Ayrrmr (Igerih ve Kahen),lstanbul 1995, Mozaik yayrnlarr Birclo8an 

bu rnuhtevah qah5masrnda Al€vllikleki gamanist, Zerdi5tl, Maniheist, Budik 

etkilere, Hrristiyanhk tesirlerini hnlgmaya uzun sayfalar ayrrmlstlr. 

14 

Bu amacrmudan vazgegmig de$iliz. Mutlaka gegekleptirilmesi 

gereken bu ikinci asamayl -ingaallah- ileriki bir tarihte 

tatbik mevkiine koymayr du5rindugtimuzu belirrelim. Bu rur 

qahgmalann ne kadar luzumlu oldufu, 199O'larclan itibaren 

qok garprcr bir bicirnclc ortaya grl

duysa da,5 digerlerinde oldu$u gibi bunda da bir agrnhk payr 

vardr. Nitekim I980'lerde eldeki bu kitabr hazrrlarken inceledigimiz 

temel kaynaklar, gdzlemledigimiz Alevi ve Bektagi 

qevreleri, Alevilik ve Bektagilik inanqlartntn temelinde eski 

Orta Asya $amanizmi kadar, belki ondan da fazla, ozellikle 

Budizm gibi eski Uzak Dogu, Zerdustilik, Mazdekizm ve fakat 

munhasrran Maniheizm gibi antik lran dinlerinin gok 

Onemli katkrsr bulundu$unu, hatta bir Olgude Hrristiyanhk 

ve Musevilik etkilerinin ve tabii olarak antik Anadolu ve Mezopotamya 

mitolojisinin de payrnr unul.mamak gerektitini 

bize gostermigti. 

Bugon, muhafazakir Bekugi ve Alevi qeweleri, soz kongsu 

bu senkretizmi reddetmekte, inanElannrn bu gibi lslam drgr 

kaynaklardan de!,il, yalnuca lslam'dan kaynaklandr$rnr 6zellikle 

vurgulamaktadrrlar. Onlann bu kanaatleri guphesiz ki 

saygrya layrktrr. Bizim boyle bir kanaati detigtirme veya kargr 

koyma gibi bir niyetimizin olmadrttnr, ama di$er yandan, bir 

aragtlrmacl srfatryla bilimsel gergekleri bulup qrkarmak, buldulumuza 

inandr[rmrzda da agrklamak durumunda oldutumuzu 

unutmamak gerekir. 

lgte bu kitap, Alevi ve Bektagi inanglannrn yalnrzca belli bir 

etnik veya dini koken ve kultirrun de$il, Orta Asya'dan Balkanlar'a 

kadar uzanan genig bir co$rafyanrn oronu olduSunu 

g0stermek iqin yazrldr. 

Bundan krsa bir zaman dnce lletigim Yapnlan kitabrn Alevl 

ve Behta5i lnanglarmtn Islam Oncesi Temelleri (lstanbul 2000) 

adr altrnda srnrrh sayrda yeni bir baskrstm yaptl. Bu baskr, daha 

(ince Enderun Kitabevi tarafrndan yukanda belirtilen ilk isimle 

yayrmlanan baskrnrn aynr idi ve sadece ismi de!,igmigti. Fakat 

ne yazrk ki bu baskrda, tagrdr$r -muhtevaya uygun, asrl tagrmasr 

gereken- daha uygun yeni baghsrnrn altrnda, eski adrnrn yer 

alrnadr[r uzrintoylc gdr0ldir. Aynca bu baskrnrn sonunda gencl 

5 M. tir6z, 7'ilrhi.yc'de Alcvilih Behtasilih, lstanbul 1977 [Daha sonra Ktiltur bakanlrgr'nca 

da bastrrrlan bu kitabrn iigtnc0 bolumu, aynca Eshi Turk Dini (Goh 

Tann lnanci ve Alevilih Behtalilih adryla bir kere daha yayrmlanmrSur: lstanbul 

19C2, TDAV Yayrnlanl. 

16 

dizin de yoktu. Buna rafmen bu baskr krsa zamanda ttikendi 

ve yeni bir baskrnrn yaprlmasr gerekli hale geldi. 

Bu bize, ilk basrm tarihinden bu yana geqen srire iqinde ortaya 

qrkan yeni kaynak ve modern literature dayanarak kitabr 

grincellegtirmek ihtiyacrnr hissettirdi. lgte gimdi elde bulunan 

bu yeni baskr, soz konusu kitabrn gerek uslup ve muhteva agrsrndan, 

gerekse drizeni itibariyle tekrar gozden gegirilmig, yeni 

kaynak ve aragurmalardan sa$lanan verilerle zenginlegtirilmig, 

genigletilmig, dolayrsryla metni, dipnotlan ve bibliyo$rafyasr 

guncellegtirilmig yeni geklidir. Bu baskrda, daha oncekinde kullanma 

firsatrnr ve imkAnrnr bulamadrsrmrz rig menikrbnime 

(Koyun Baba, Demir Baba ve Veli Baba Vildyetndmeleri) daha yer 

almaktadrr. Modern aragtrrmalara gelince, bunlardan Batr'da 

yayrmlanmrg olmakla beraber Trirkge'ye gevrilenlerin -Ttirk 

okuyucusunun kolayca ulagmasrnr saSlamak amacryla- Turkqe 

qevirileri kullanrlmrg, ama orijinal isimleri de kaydedilmigtrr. 

Okuyuculann ilkine nispetle bu yeni baskryr daha doyurucu 

bulacaklannr, ileriki baskrlar igin, alanrn uzmanl meslektaglann 

de$erli katkrlannr esirgemeyeceklerini umit ediyor, lletigim 

Yayrnlan'na bu baskrya imkAn sa$adrf,r igin tegekkrirlerimizi 

sunuyoruz. 

Ahmet Yagar Ocak 

17

Barthold, Turhistan 

Dersler 

"Htristiyanhh" 

Cahen, LaTurquie 

cezbi, vildyetndme - sAS 

Chavannes, Documents 

"Le cycle" 

Trait(, manichten 

DTCFD 

EFM 

IQserrruerflR LlsrEsl 

Mo$ol lstilds ma Kadar Tilrhistan, 

haz.: H.D. Yrldrz, lstanbul, 1981. 

Orta AsyaTirh Tarihi Hahhmda Dersler, 

haz.: K. Yagar Kopraman - A. Ismail 

Aka, Ankara, 1975. 

"Mo$ol istilisrna kadar Orta Asya'da 

Hrristiyanhk', TM, I( 1925). 

La Turquie Pr|-oatomane, Paris, 1988. 

Vildy etndme-i Seyy id Ali Sultan,.Ankara 

Cebeci ll Halk Kotophanesi, nr. 

1189. 

Documents sur les Tou-hiue occidentaux, 

Paris, 1900. 

"Le cycle turc des douze animaux", 

T'oung-Pao, Vtlll ( I 906). 

Un trairc manichten retrouve en Chine 

(Paul Pelliot ile), Paris, 1912. 

Dil ve Tarih-Cogralya Fahitltesi Dergisi, 

Ankara. 

Edebiyat F ahakesi Mecmucsr, lstanbul. 

19

El l-2 

Eliade, Chamanisme 

Trait( 

Elvan Qelebi, Mendhfu-Kud. 

Esin, "Tirlr hnltar tarihi" 

Esiri, Vi ldyet ndme-S$. 

Golprnarh, NeJesler 

Grenard, Turhestan 

Grousset, Traces 

IA 

IAEI) 

IFD 

lnan, Samanizm 

"Ttirh boylarf 

ITED 

JA 

KoprO lu, Ilh M utasavv flar 

lnJluencc 

Kurulup 

Encyclop6die de I'Islam, Leiden, l. ve 

2. bs. 

Le Chamanisme et les techniques archolques 

de I'extase, Paris, 1974, 2. lrs. 

Traitd d'histoire des religions, Paris, 

L975. 

Menflsbi'l-Il nsiye, 

Konya Mevlana Mtzesi Kuttiphanesi, 

nr, 4937. 

Mendhtbu'l-Kudsty e ft 

"lslamiyet'ten dnceki Turk kultrir tarihi 

ve lslAm'a girig", TKEK, ayn basrm,lstanbul, 

1978. 

Vildyetndme-i Sultan gucduddin, Orhan 

K0pr0lti nushasr. 

Alevi -Behtagi N efesleri, lstanbul, 

1963. 

Le Turhestan etle Tibet, Paris, 1898. 

Sur les traces du Bouddha, Paris, 1950. 

Islam Ansihlopedisi, lstanbul, I 950. 

Isldm Ara5tvmcilar r Enslitrlsri Dergisi, 

Ankara. 

Ilahiy at F ahnltesi D ergisi, Ankara. 

Tarihte ve Bugin gamanizm, Ankara, 

1972, 2. bs. 

"Ttirk boylarrnda da$, aSag, prnar 

kUltU", R€$it Rahmeti Arat lqin, Ankara, 

1966. 

Islam Tethihleri Enstitflsri Dergisi, lstanbul. 

J o ur nal As iatique, P ar is. 

TArh Edebiyatmda llh Mutasavv$ar, 

Ankara, 1976,3. bs. 

InJluencp du chamanisme turco-mttngol 

sur lcr orrlrrs mysliqucs nlrsuhrrans, lstanbul, 

1929. 

Osmanh Imparatorlu{u'nun Kur ulu1u, 

Ankara, 1972, b. bs. 

"Huhah semboller" : 

KOCtik Abdal, Vildy efiAme-OB. : 

Mendhb-HBV 

Mendhb-KB. 

Mendhb-VB. 

MTM 

OA 

Ogel, Trirh Knknri 

HunTarihi 

REI 

RHR 

Roux, Ftrune 

Traditions 

EshiDin 

"Religion" 

"Fonctions" 

"Recherches" 

sAr) 

ST 

"Orta zaman Ttirk devletlerinde hukoki 

semboller", THITM, tI (1939). 

Vildyetndme-i Otman Bcbc, Ankara 

Cebeci ll Halk Kurriphanesi, nr. 495. 

Mendhbt Hact Behtag-r Veli, ngr. A. 

Gdlprnarh, lstanbul, 1958. 

Mendhtb-t Kay gusuz Baba, Abdurrahman 

Guzel n[shasr. 

Veli Baba Mendhtbndmesi, haz. Bedri 

Noyan,lstanbul 1993. 

Milli Tetebbalar Mecmuasr, lstanbul. 

A smanh Ar astrmalan, ls unbul. 

Tarh Kultaranul Gelisme ea{lan, lstanbul, 

l97l,l. cilt. 

Bnynh Hun Imparatorlufiu Tarihi, Ankara, 

198I, I. cilt. 

Revue des Etudes Islamiques, paris. 

Revue d'Histoire des Religions, paris. 

Faune et flore sacr&s dans les socittts 

akalques, Paris, I966. 

Les traditions des nomades de la Turquie 

mtridioncle, Paris, 1970. 

Turhlerin ve Mo$ollarrn eshi dini, tercOme 

Aykut. Kazancrgil, lstanbul 

199.1. 

"La religion des Turcs de I'Orkhon de 

VIIe et VIIIe si0cles",RHR, l-2(1962). 

"Fonctions chamaniques et valeur du 

leu chez les pcuples altaiques", RHR, 

I (1976). 

"Recherches des survivances pr€. islamicprcs 

clans lcs tcxtcs turcs rnusulmans", 

JA, CCLXIV ( 1976). 

5r:llrrlrlrr AraSttrnwlun l)r:rgi.si, Anl

TA 

Tanyu, AdahYerleri 

Inanqlar 

TD 

TDA 

TDAY 

TDED 

TDEK 

TED 

TFAD 

TFAY 

THEA 

THITM 

TK 

TKA 

TKEK 

TM 

Togan, Girig 

w 

VD 

Yildyetndme-AM 

Vildyetname-DB 

Vildyetndme-HS 

22 

T ilrh Ansihlopedisi, lstanbul, 1942. 

Anharave Qevresinde Adahve Adah 

Yerlerl, Ankara, 1967, 

Tilrhlerde Tasla llgili lnanq,lar, Ankara, 

1968. 

Tar ih D e rgisi, ls tanbul. 

Twh Dany ast Ara5tvmalan, lstanbul. 

Tttrh Dili Arastvmalart Yilgr, Ankara. 

Tarh Dili ve Edebiyail Dergisi, lstanbul. 

Ttrh Ditnyast El Kitah, Ankara, 1976. 

Tarih Ensiltas il D ergisi, lstanbul. 

Tilrh Folhlor AraSurmalan Dergisi, lstanbul. 

Tnrh Folhlor Arastffmalan Yrlh$r, Ankara. 

Tnrh Halh Edebiyau Ansihlopedisi, lstanbul, 

1935. 

Trtrh Huhuh ve lhtisat Tarihi Mecmuasr, 

lstanbul. 

TilrhKaimrn, Ankara. 

Turh Kdlt!,ro Aragrmalan, Ankara. 

Tttrh Knltdra El Kitabr, lstanbul, 

1978. 

T i)rhiy at M ecm uasr, lstanhul. 

l|mlml Ttnh Tarihine Giris, lstanbul, 

1970,2. bs. 

Tilrh Yurdu,lstanbul. 

Vah$ar Dergisi, Ankara. 

Yildyetndme-i Abdal Musa, Bedri Noyan 

nUshasr. 

Demir Baba Vilayetndmesi, haz. Bedri 

Noyan,lstanbul 1996. 

Vildyetndme-i Hacrm Sultan (Das Yild- 

VildyefiAme-KBS. 

WZKM 

jebname dts Hctclschirn Sul(an), nsr. 

Rudolf Tschudi, Berlin, 1914. 

Vlldyetndme-i Koyun Baba Sultan, 

Ankara Milli KurUphanc, Mikrofilm 

Ar5ivi, no: 303t]. 

Wiener ZeitschriJt Jnr clie Kuntle des 

Morgenlandes. 

23

Um0mi Dilgtnceler 

KnvNexr-e.R 

lslam dtnyasrnda IX. nizyrldan itibaren tasawuf cereyanrnrn 

gorulmeye bagladr$r, Xl. yuzyrldan beri de tarikatlann tegekknl 

etti$i malomdur. Bu geligmeye paralel olarak, bir velinin 

kerAmetlerini anlatan krsa hikAyeler demek olan menhabeler 

yavag yavas ortaya qrkmrgtrr. Bunlar ilk once tasawuli tabahat 

(biyografi) kitaplannda ve evliyd tezhirelerinde yer almrgtrr. 

Muhtemelen XIII. yrizyrldan baglayarak, tek bir veli hakkrndaki 

menkabeleri toplayan ve kendilerine Mendhtb, Mendhbndme 

veya bazan da Vildyetndme (yahut Veldyetndrore) denilen 

mristakil eserler do$mug, Arapca, Farsga veya Turkge gibi gesitli 

dillerde yazrhp lslam aleminin her tarafinda okunur olmuglardrr.l 

Bugrinkri bilgilerimize gdre, muhtemelen XIII. yuzyrldan iti- 

'baren Anadolu'da da evliyd menAkrbnAmeleri kaleme ahnmaya 

baglamrg olmahdrr. O devirde burada faaliyet gosteren Mevlevilik, 

Kadirilik, Rifailik, Vefailik ve bcnzcri tarikat gcvrclcrinde 

I Bu konularda daha gcnig bilgi iqin gunr bakilmahdlr: Ahmet Yagar Ocak, Kul. 

tor Tarlhl Kaynag Olarah McnAhtbnlmclr: MctodoloJlh 8lr Ycftla;rn, TTK 

Yayrnlarr, Ankara 1997, 2. bs. 

25

in salmrg btiyUk pirlerin ve geyhlerin adrna birtakun menikrbnArneler 

tertip edildigini biliyoruz. Bunlarrn arrcak bir krsmt 

gilnumuze ulagabilmigtir. 

lgte XllI. yrizyrhn ikinci yansrna dogru, Seyyid Ebu'l-Veh 

Bagdadi (dl. ll05) tarafrndan kurulmug olup Anadolu Ttirkmen 

gevrelerinde Baba llyas-r Horasani'nin (Ol. f 240) remsil 

ettigi Vefailik tarikatr iginde yeni bir bagdagtrrmacr (senkretik) 

heterodoks akrm meydana geldi.2 Babai hareketi adryla niteliyebilece$imiz 

bu akrm, XlV. yuzyrhn baglanna kadar yanm 

yuzyrl boyunca geligerek Rum Abdallarr (AbdAlAn-r Rurn) denilen 

ztimreyi meydana getirdi.3 llk Osmanh hukumdarlannrn 

da desteklerini sa$layan bu ztimre mensuplan, devletin kurulu9 

yrllan boyunca letihlerde ve iskin hareketlerinde de onemli 

igler gOrdriler.a 

26 

Gerek Anadolu tasawuI tarihi, gerek Osmanh lmparatorlulu'nun-kurulugu ve 

dolayrsryla ile Rum Abdallarr, gerekse Anadolu Alevtliginin tegekktlii konusunda 

mtihim bir tarihsel rol oynadrfr, 1980'lerden sonra ve dzellikle 1990'larda 

fark edilmeye baslayan 'tactl'l-Ariftn Seyyid Ebu'l-Vefa Bafdadt ve rarikarr 

Vefeiligin 6nemi, son zamanlarda Halil lnalcrk ve l. Beldiceanu gibi onde gelen 

tarihciler tarafindan da bahis konusu edihneye ba5lamrgtrr. Ebu'l-VefA ve Vefdiyye 

hakkrnda ileride genig bir monografi yayrmlamak artrk gart gibi g6run- 

mektedir. 

Btttin bu olaylar ve bahsi geqen gahrslar igin E Kdprtltr'nUn $u eser ve makalclerine 

bakrlmalrdrr: Trirft Edebiyaunda llh Mutasaw{lar, DIB Yayrnlan, Ankara, 

1976, 3. baskr; "Anadolu'da lslamiyet" ,EFM,4-6 (1338-1340), s.281-486; "Bektaslligin 

Mense'leri", IY, Ill (1341), s.l2l-140; "Abdal", IHEA, lstanbul, 1935. 

Ayrrcrr A. Gr)lptnirrh'nrn hrnus l-rnre vc Tasavvul (lstnnbtrl, l96l) adlr escrindc 

de hayli aydrnlatrcr bilgiler bulunmaktadrr. lJunlardan bagka gunlara tla bakrllbilir. 

A Yagar Ocak, Babatler lsyanr: Alevllifin Tarihsel Ahyaprst Yahut Anadolu'da 

lsldrn-frirlr Heterodohsisinin lep,.hulu, DergAh Yayrnlan, lstanbul, 2000, 3. bs.; 

yaza\ Osmanlr Inparatorluf,u'nda Marjinal Sulilih.: Kalendertler; TTK Yayrn- 

^ym 

larr, Ankara 1999,2. bs. ; Ahrnet T. Karamustafa,God\IJnruly Friends: Dewis-. 

Ires Groups in the lslarnic Later Perioil 1200-1250, Salt Lake City, 1994. 

Rum Abdallnrr'nrrr ilk fetihlerdeki ve iskitn harekerlerindeki rolleri, bilindigi 

irzere O. L. Barkan'rn "Kolonizat6r Ttirk Dervigleri" (yD, ll (1942), s.279-365) 

adh rnakalesinde incelendigi gibi, bunlarrn tasawufi karakterleri ve Osnranlr 

lmparatorluSu'nun kurulugundaki rolleri meseleleri guralarda tartrgrlmrgtrr: A. 

Yagar Ocak, "Les rnilieux soufis dans les terriroires du beylicat ortoman er le 

probleme des 'Abdalan-r Rum' (1300-1389)", The Ottoman Emirate (1i00- 

1389), ed. Elizabeth A. Zachariadou, Rethyrnnon 1993, s.145-158 (Turkqesi: 

XIV-XV yizyi boyunca, esas itibariyle Yesevi, Hayderi ve 

VefAi tarikatlan btinyesinde yer alan Kalenderi zumrelerinden 

bu sonuncusuna mensup bulunan Baba llyas'rn halifelerinden 

olup briytik bir ihtimalle aynr zamanda Hayderi de olan Hacr 

Bektag-r Veli (o1.1271) an'aneleri erralrncla roplanarak nihayer 

yeni bir tarikat gekline donUgen Babai akrmr, kendine.isim babasr 

olarak Hacr Bektag'r seqti ve boylece XVI. yuzyrlda Bektagilik 

adrnr aldr.s 

XV yuzyrhn sonlanna dotru, bu yeni tarikat Cevrelerinde 

bagta Hacr Bektag olmak uzere, Hacrm Sultan, Abdal Musa... 

Kaygusuz Abdal gibi onun yakrn halifelerinden bazrlan ve 

Rum Abdallan'nrn ileri gelenleri igin yeni menikrbnAmeler 

yazrldr ki, bunlara genellikle Vildyetndme (Velilih hitabt) denildigi 

gdrtilmektedir. Bunlar henuz Bektagiligin resmen kurulmadrtr, 

AleviliSin ortaya grkmadr$r bir donemde, Rum Abdallan 

iqindeki Cegitli Kalenderi ztimreleri iqinde, o zumrelerin 

pirlerinin adrna tesekkul eden menkabeleri roplayan eserlerdir. 

Dolayrsryla, aslrna bakrlrrsa bunlara Bektagi mendkrbnimeleri 

demek vAkraya pek uygun dugmez. Ancak bu menikrbndmeler 

bugune Bektagi qevreleri vasrrasryla intikal errigi, 

bunlarda bahis konusu edilen pirler, Bektagilik tarafindan benimsendigi 

iqin bugtin bunlara Bektagi mendkrbnAmeleri diyoruz. 

Bu eserler vasrtasryla hem bu gahsiyetlerin hdtrralan 

hem de telkin ettikleri inanglar, tarikat gevrelerinde ve aynr 

men$e'e mensup bulunmalan dolayrsryla, sonradan Kvilbas 

vc.ya Alcvi aclrnr alacak ztimreler arasrnda yagatrlclr. lpte bu 

ozellikleri sebebiyle bahis konusu menAkrbnAmeler, ait olduklan 

bu qevrelerin inanglannr do$rudan ve yerkiyle aksettiren 

birinci dereceden onemli kaynaklar durumuna gelmektedir. 

Aynca gu hususu da hesaba katmak gerekir: Daha Anadolu 

Selguklu Devleti'nin kurulugundan itibaren Srinni Muslurnanhk 

anlayl9lnl resmen benimsemig ve devletin dayanafr 

Osnranlr Beyligi (1300-1389), terctrme G. Q. Guven-l Yerguz- T. Alrrnova, lstanbul 

1997, TV Yun Yayrnlan, s.159-172. Burada Torkgesi kullanrlmr5rrr). 

5 Bektagiligin dolu5u meselesi, yukanda zikredilen Kalendetller adh monografirnizde 

genig olarak tartrgrlm15trr. Oraya bakrlabilir. 

27

yapmr$ bir ulkcde, lslinr oncesi bir donemin canh izlcrini 

yansrtan Srinnilik drgr bir Mrislumanhk anlayrgrnr sergileyen 

eserlerin rahatga yazrhp okunaca$rnr, elden ele dolagaca$rnr 

beklemek zordur. Herhangi Stinni bir akaid veya fikrh kitabr 

gibi, heterodoks qevrelerden qrkma bir kitaba hdla rastlanmamaslnrn, 

tek sebebi olmasa bile, belki en dnemli sebebi bir 

anlamda budur. E$er bu tip eserler bugrine kadar ortaya grkmamlgsa, 

bugunden sonra da grkmayaca$rnr tahmin etmek 

zor detildir. gayet bunun aksi olsaydr, vakriyle lran'da olduSu 

gibi, Anadolu'daki lslam heterodoksisinin de kendi gaprnda 

hayli sistemli vc gcligmig bir doktrin haline ytiksehnig bulunmasr 

gerekirdi. lgte ancak bOyle bir doktrin iginden zikredilen 

mahiyette eserler beklenebilirdi. 

Oysa, brittin Selguklu ve Osmanh donemi boyunca lsldm 

dugrince tarihinde onemli bir iz brrakabilecek hemen hiCbir 

eser ortaya grkmadr$rnr goniyoruz. Hacr Bektag'a ait oldu$u 

s6ylenen Mahalat ve Kaygusuz Abdal'a nispet edilen Vticidndme, 

Budaldndme ve benzeri populer eserlerin ise, gergekten adr 

gegenler tarafindan mr, yoksa onlara izafe edilerek daha sonraki 

yozyrllarda mr yazrldr$r, bu eserlerin ciddi birer muhreva 

kritiSine tabi tutulmak suretiyle incelenmesi ve yayrmlanmasl 

sdz konusu olmadr$rndan, henriz tam agrkh$ryla ortaya konamaml$tlr. 

lnceleme konumuza temel tegkil eden Bektagi menAkrbndmeleri, 

igte bu sebeple bizim igin cidden deSerli ve e9i bulunmaz 

birer kaynak olmaktadrrlar. Onlar, hitap ettikleri gevrelerin 

ahaid ve ilmihal kitabr (kategizm) vazilesini gormtigler ve 

hala da gormektedirler. Her biri lslnm dncesi devirlerden gok 

tabii bir gekilde suregelen inanglan gayet tabii bir uship ve sade 

bir dille gorrinUgte lslimi bir kerimet hikiyesine ddntigtrirerek 

okuyucusuna yansrtmaktadrr. Bu menkabeler, eSlenmek 

igin okunan, rastgele uydurulmug masallar defiitdir; onlann 

gerqek oldu$una inanrlarak okunur. Bu ytizden yarr mukaddes 

metinlerdir. Boyle olduklan iqin de, yazrldrklan tarihlerden 

gtiniimuze kadar -belki ufak tefek kelime deligikliklerinin drgrnda- 

hiq bozulmadan yaala ve okunagelmiglerdir. 

28 

Buradl, inanq moti{lcrinin incclcnntcsinc gcgrncdcn oncc, 

konumuzun ana kaynaklannr tegkil eden bu eserlerin srra 

ile, tenkitli bir gekilde tanrtrlmalannrn gerekli oldu$unu sanryoruz. 

Men6klbu'l-Kudsiye Fi Menisrbi' l-0nsiye 

(Elvan Selebi) 

Daha eskisi bulunmadr$r surece Anadolu sahasrnda yazrlan ilk 

menAkrbnAmelerden biri olduSu gimdilik sdylcnebilir. Yazarr 

XIV yuzyrl furk tasavvuf edebiyatrnrn onenlli sirnalanndan 

Agrk Paga'nrn ollu Elvan Qelebi'dir. Kendisinin do{um ve 

6lum tarihi bilinmemekle beraber, XIV ytizyrhn ilk uq qeyreli 

iginde yagadr$r kesindir. Bu zat aynr zamanda Baba llyas-r Horasani'nin 

de dip torunudur. Babasrndan sonra geyhlik makamrna 

geCmig olup, Qorum-Meciddzu arasrnda kendi adryla 

anrlan Elvangelebi koyunde kurduSu ziviyesinde hayatrnr gegirmig 

ve burada 6lmugtrir.6 

Eser but{inriyle gdz 6nune ahndr$r zaman, tam anlamryla bir 

menAkrbnime demek zordur. Mendhtbu'l-Kudsiye gergekte XIII. 

ve XIV yozyrllar Anadolu'sunda onemli siyasi ve dini roller oynayan 

Baba llyas, o$lu Muhlis Paga ve onun o$lu Agrk Paga ile 

halifelerinin, menkabe unsurlanyla kangrk tercumeihalleridir 

denilebilir.T 

Elvan Qclebi'nin hayarr iCin bkz. Ldirneli Mecdt, Iercone-l gahayr&, lstanbul, 

1269, s.22; Bursah Mehmed Tahir, Osmanh Mrtellii/.ert,lsranbul 1333, I, ll0; 

aynca bkz. Semavi Eyice, "Corum'un Meciddzir'nde A$rk Par Ollu Elvan Qelebi 

Ziviyesi". IM, XV (1969), s.2lI-246. 

Eser hakkrnda ilk unrtma yaz$lnl Mehmet Onder yayrmlamr5trr: 'Eine Neuendeckte 

Quelle zur Geschichte der Seltschuken in Anatolien", WZKM, LV 

(1959), s.84-88. Daha geniS ve tahlilt bir inceleme tarafimrzdan kaleme ahnrnrpur: 

"XllI. ve XIV y0zyrllar Anadolu TOrk rarihi bakrmrndan dnemli bir kaynak", 

TD (Uzunqarlh Hatrra Sayrsr),32 (1979), s,91.102. Eserin genel mahiyette 

bir tanltmasr da Sadettin Bulug tarafrndan yaprlmr5trr: "Elvan (elebi'nin 

MenikrbnAmesi", IM, XIX (1977-1979), s.l-6. Gerek eser, gereke yazan hak 

krnda daha genig bilgi qura&drr: Elvan gclebl, Menthfuul.Kudstyyt ft Mentn. 

bi'l-0nsiyye: Baba llyast llorasdnl vc Srilalcsinin Mmhabcvl larihi, n5r. lsrnail E. 

Er0nsal-A. Ya$ar Ocak, TTK Yayrnlan, Ankara 1995,2. bs,, inceleme krmr. 

29

Bagta Mendh$t Haa Behtay Velt olmak tlzere, hemen but0n 

Bektatl menlkrbnAmelerinde rastlanan dnemli inang motiflerinin 

qogd bunda mevcuttur. Bugon, Elvan Qelebi'nin 

kendi kaleminden gtkan ve 760/L358-9'da yaztlan asrl nusha 

elde bulunmamakla beraber, belki de bundan grkarrlan daha 

geg tarihli, ksmen eksik bir nosha vardrr.8 Bu nrisha hAlihazrrdaki 

durumuyla 1I8 varaktan ibarettir ve manzum olarak kaleme 

ahnmt$ttr. 

M endhibu' I -Kudsiye'nin muh tevasr ksaca g6yle dzetlenebilir: 

llk krsmr, Baba llyas'rn geyhi Dede Garkrn'dan bahsetmektedir. 

Anadolu'ya yerlegmesi, mtiridleri, zamanln hukumdan ile olan 

iligkileri krsaca aqrklantr. Daha sonra, Baba llyas'tn adr geqen 

geyhin halilesi srfatryla Amasya yakrnlanna yerlegmesi, buradaki 

hayatr ve nihayet isyan olayr anlattltr. Bu arada Baba llyas'rn 

halilesi olup isyanda buyUk payr bulunan Baba lshaktan 

da bahsolunur. Ugtincti ktstmda, Baba llyas'rn d6rt o$lundan 

ve asrl beginci ve ktiquk ollu Muhlis Paga'ntn hayatrndan soz 

edilir. Onu, Agrk Paga'ntn hayatrnrn hikayesi takip eder. Son 

krsrmda ise, btitun bu sayrlan gahsiyetlerin halifelerinin hikAyeleri 

naklolunur. 

Eser, temel olarak Baba llyas, Muhlis Paga ve Agtk Paga'ntn 

ctralrndakilerin ve bizzat bu sonuncusullun sdzlti rivayetlerine 

dayanmaktadrr. Yazrh kaynaklarr olup olmadr!,t konusunda 

herhangi bir kesin kayrt yoktur. Yalnrz metinde, Muhlis Paga'nrn 

Baba llyas ve halifelerinin kernmetlerini anlatan bir menikrbndme 

yazdtgr dite getiriliyor.e Dolayrsryla Elvan Qelebi'nin, 

eserini yazarken dedesinin bu kitabrndan faydalandrf,r 

tahmin edilebilir. 

Elvan Qelebi'nin bu eseri XIII. ve XIV yuzyrllar Anadolu'sunun 

siyasi ve dini tarihi aqrsrndan fevkalade bir 6nemi hiizdir. 

Bunun yanrnda konumuz agtstndan da gok de$erli malze- 

I Konya Mcvlnnl Muzcsl Kiltiiphancsi'nde '{937 rlumarada bulunan ntislratrtn 

tavsifi iqin bkz. Onder, s.85; A. Gdlprnarh, MevlanaMilzesiYazmalanKatalo[u, 

Ankara, 1972, lll, 417-420. 

9 ll\

oyledir. A. Golprnarh ilk once mensur nusha yazannrn Sufli 

Dervig lakabh Musa b. Ali oldulunu s6ylemigtir.la Daha sonra, 

manzum nusha yazannrn kesin olarak Uzun Firdevsi diye bilinen 

Hrzrr b. llyas adrnda XV pizyrl sonlannda ya9am$ biri oldu$unu, 

muhtemelen 6teki nushalann da aynr kigi tarafrndan 

daha geq tarihlerde tertiplendigini ileri surmugtrir.rs Eser tizerinde 

daha derinlemesine galqan Esat Cogan ise, s6z konusu 

britrin nrishalann Uzun Firdevsi'nin eseri bulundu$u kanaatini 

kcsinlikle belirtmektedir,r6 ki gahsi gdrugtimtiz de budur. 

f)aha sonra manzlrm vilayetnameyi yaynnlayan Bedri Noyan 

da aynr gorugtedir.rT 

$uard tezkirelerine bakrldr$rnda, bu zatrn gergekten eserin 

yazrldrgr ddnemde yagadrgr anlagrhyor. Onun, bilhassa tarihe 

ait bazr eserleri olduSu, hattA II. Bayezid'in emriyle Suleymanndme 

adnd^ gayet hacimli bir tarih kitabr yazdr{r rivayet edilir.18 

Ancak tezkireler Hacr Bektag'la ilgili bir eserinden soz etmiyorlar.le 

Fakat bu, guphesiz onun boyle bir eseri olmadrfr 

anlamrna gelmez. 

Menakfut Hact Bektas-r Veli'nin kesin yazrhg tarihi de belli 

deSildir. A. G6lprnarh I48I-I50I arasr yazrlmrg olabileceSini 

tahmin ediyor.2o Claude Cahen ise, merni incelemedi$ini ihsas 

eden bir ifadeyle, bu tarihi 1400'lere do$ru geriye gorurmekre- 

14 Mevland'ilan Sonra Mcvlcvtlih, lstanbul, 1953, s.2O7,291. . 

I J Menah$-I lBV, 6ns6z, s.XX-XXIll. 

l6 Co$an, s.V 

17 Bkz. Manzum Haa BehtaS Veli Vildyetndmcsi, ngr. Bedri Noyan, Aydrn 1986. 

Bedri Noyan'rn yayrmladrgr nrisha, Hacrbektag K0tuphanesi'nde 200 numarada 

kayrtlr niishadan ayrr olup, l0+1 I 1634-35 tarihinde istinsah edilen Turgut 

Koca n0shasrdrr. 

l8 Bu cscrin bazr pargalnnna muhrelif kirt0phanelerde, bu arada mesela Topkapr 

Sarayr Ktt0plrancsi'ndc rastlanmaktadrr. 

l9 Msl. bkz. Agrk Qelebi, Meg0iru's-$uarlt, [aks. ngr. Meredith-Owens, Lonclra, 

1971, v. l88a; I"ltift, Te

5. Mendhtbt Seyyid Battal Gazi 

6. Saltthndme 

7. Menilh$t AhlEvren 

8. Mendhfut Seyyid Mahmud, Hayranl 

9. Mendhfut Mevldnd Celdluddtn-i Rumi (muhtemelen 

Mendhtbt Sipehsalar v ey a Mendhbu'l-Ar ifin) 

I 0. Mend,hfu t gadruddin-i Konevi 

Bazrlan artrk mevcut olmayan veya ntishalan kayrp bulunan 

bu eserlerin qoSu isim olarak metinde zikredilmektedir. 

Menkabelerin gegmekte oldugu cografi saha dikkate ahnrrsa, 

9u tig ana krsma aynhgr mrigahede edilir: 

a) Anadolu drgr saha: MAverdunnehir, lran, Azerbaycan, Irak 

ve Hicaz. Hacr Bektag'rn Eocukluk, genglik ve hac menkabeleri 

buralarda gecer. Aynca, muridlerinin bazr menakebeleri de Krnm 

ve Balkanlar'da gegmektedir. 

b) Orta Anadolu sahasr: Ankara, Krrgehir ve Kayseri, Bozok 

havalisinden ibarettir. Hacr Bektag'rn asrl Anadolu'ya geldikten 

sonraki hayatr bu saha iqindeki gehir ve koylerde gegmigtir. 

c) Batr Anadolu sahasr: Onemli halifelerden bir krsmrnrn 

menkabeleri de bu bolgede cereyan etmektedir. Kanaatimizce 

tarihi bir esasa dayanan ve Hacr Bektag ile halifelerinin gerqek 

gehrelerini yansrtan menkabeler de bu son iki sahada geqenler 

olmahdrr. 

Hacr Bektag-r Veli'nin bu menAkrbnAmesinin en dikkat gekici 

dzelliklerinden biri, ileride ilgili krsrmda gor0lece$i uzere, 

$amanist inanq motifierinin goklufudur. Fakat bunun yanrnda 

gok ilgi gekici bir yanr da, Hacr Bektag'rn bazr menkabelerinin 

Kitabt Muhaddes'teki llya ve Eliga Peygamberler'in krssalanyla 

gok yakrn bir benzerlik gdstermesidir. Hatti bizce buna benzerlikten 

ote, doSrudan dof,ruya uyarlama (adaptasyon) demek 

daha do$ru olur.22 

22 Bu konuya vaktiyle dikkat gekmig ve her iki grup hil'dyenin metinlerini kargrlagtrrmah 

olarak yayrmlamrstrk (bkz. yukarrda I nolu dipnotta zikredilen 

kitap). 

34 

Vil6yetnime-i Hactm Sultan (Dervip Burhan?) 

MenAkrb-r Hacr Bektag-r Veli'ye gore Hacrm Sultan Hacr Bektag'rn 

halilelerinden biridir. Bunlar iqinde rnenakrbnimesi bize 

kadar gelebilen tek kigi llacrm sulran'drr. Hakkrncra birgi veren 

hemen tek kaynak da budur. Eserde kaycledildi$ine g6re Hacrm 

Sultan on iki imamdan Ali Naki'nin o$lu Huseyin soyun_ 

dan gelmedir.23 Tabii bunun do$rulufurru respitc imkin yoktur. 

Asrl adr Recep Sultan olup,ro Hacr Bektag ile birlikte Ana_ 

dolu'ya gelmigtir.2s Onun Hacr Bektag'rn yanrndaki hayatr, halifesi 

srfatryla ugak ve Kritahya havalisine gonderirigi ve buradaki 

faaliyetleri ile ohimune dair bilgiler bu eserden ozerlenerek 

Mendhbt Hact BehtaSt veli'ye de ahnmrgtrr. Eserde anlatrldr$rna 

gdre, halife olarak Ugak yakrnlanndaki Susuz mevkiine 

gelen Hacrm Sultan, buradaki Trirkmenler araslna yerlegerek 

laaliyetlerini btittin Germiyan iline yaymrgtrr.26 Burada bir tekke 

yaparak birqok murid edinmig ve hayannrn sonuna kadar 

burada yagamr$tlr.27 

Muhtevasr agatr yukan bu gekilde dzetlenebilecek olan menikrbnAmenin 

yazan merinde zikredilmemigtir. Ancak butUn 

gezilerinde kendisine refakat etri$i iqin, Hacrm Sultan'rn Dervig 

Burhan adrndaki bir halifesine izafe edilmekte oldulu 96rtiluyor. 

A. Golprnarh'ya gore eser 15l2'den 6nce yazrlmrgtrr.2s 

$uphesiz bu tahmin dofrudur. Ancak Hacr Bektap ve Hacrm 

sultan'rn kendisine ait menkabelerin burada daha tafsildth 

olugu; Hacr Bektag mendkrbndmesindekilerin buradan 6zetlendifi 

ve nihayer. 1478'lerde 6ldugri kesin olarak bitinen unlti 

Kalenderi geyhi Otman Baba'dan geng bir gahrs olarak bahse- 

23 Bkz. DasVililja-ndme dcsHailschimsullan, ngr. R. Tschudi, Berlin, l9l,l, s.4. 

24 A.g.c., s.5. 

25 A'g.e .,s.14. Bazr yazma Hacr Bektag menakrbnimelerinde de bulunan bu bilgiler 

Gdlprnarh negrinde yoktur. 

26 A,g.e., s.50-57 vd;Mcndhb-HBV, s.83-88. 

27 A.g.e ., aynr yerde. 

2tl C6lprnarh, "Hacrm Sultan", 1i{.

dildigi goz onrine ahnrrsa, bu eserin Hacr Bektag'rnkinden daha 

6nce yazrldr$r ortaya grkar. Krsacaq VllAyetnfume-i Hacrm 

Sultan\n, Hacr Bektag menAkrbrndan en az bir yirmi yrl daha 

dnce, yani yaklagrk 1460'lar civannda kaleme ahndrfr soylcnebilir.re 

Escrdeki menkabelerin buyrik bir krsmr Batr Anadolu'da, 

ozellikle Karahisar, Oyrik Koyu, Sandrkh, Susuz, Ugak, $eyhhi 

ve Seyitgazi gibi o devirde Germiyan ili denilen bolgcde geqmektcdir. 

Hacrm Sultan'rn, rnenkabelerine bakrlacak olursa trpkr geyhi 

llacr llcktag gibi gayri Miislimlcri keriluret kudrctiylc ihtidA cttiren 

ve muridleriyle durmadan k6ge bucak dolagan gezici bir 

dervig oldugu anlagrhyor. Hatti metinde gegen bazr ifadeler, 

kendisinin bir Kalenderi geyhi olduf,unu ihsas etmektedir. Nitekim 

menAkrbnime dikkatle incelendif,inde, Hacrm Sultan'rn 

Hacr Bcktag'rn qa$dagr ve halilesi olmasr ihtirnali ortadan kalkmakta, 

XV ytizyrlda ya$am$ bir Kalenderi dervigi olmasr ihtimali 

guq kazanmaktadrr. Bu itibarla onun sonradan Bektagi 

gelene$ince Hacr Bektag'a halife yaprldrgr bize daha kuvvetli 

bir ihtimal olarak gorrinriyor.3o 

Vil6yetnSme-i Abdal Musa (?) 

Yazan bilinmeyen bu eser, Bektagi menAkrbndmelerinin hacim 

itibariyle en kuqUk olanrdrr. Abdal Musa, mendkrbnAme sahipleri 

iqinde adr Osmanh Devleti'nin kurulug devrine ve yeniqeriligin 

tepkilAtlanmasrna kangan, dolaysryla ilk Osmanh kroniklerine 

geqen tek gahsiyettir. AgrkpagazAde'nin belirttiSine 

gore Sulucakaradyuk'teki Hacr Bektag tekkesinde ilk defa ortaya 

grkan bu zat, fetihlere katrlmrg, bu srrada Bursa fethinde 

29 liscrirr yaznra nushalan nadir olup R. Tschudi bunlardan rniihim birkagrnr 

kullanarak yukarrdaki notta zikrcdilcn tcnkitli negri hazrrlalnr5trr. lluna Alrrrlrx.r 

lrir tlc trrrtirrre cl

Menikrb-r Kaygusue Baba (?) 

Kaygusuz Baba veya Kaygusuz Abdal, Bektagtligin en muhterem 

tanrdr$r simalardan biri ve bu tarikat edebiyatrnrn ilk ve 

en btryuk temsilcisi olarak bilinir. Asrl adr Seyyid AlAuddin 

Gaybi olan Kaygusuz Abdal, Abdal Musa'nrn en ileri gelen halifelerindendir. 

MenAkrbnimesinden ve diger kaynaklardan 

anlagrldr$na gdre, devrinde tanrnmr$ bir gahsiyettir.35 

XIV yuzyrhn son yansr ile XV ytrzyrhn ilk yansr arasrnda yasayan 

Kaygusuz Abdal muhtemelen Aliiye bef,i Hirsnmuddin 

Mahmud'un ogludur.36 Genq yaglannda Abdal Musa'ya intisab 

etmigtir.3T Uzun yrllar Abdal Musa'nrn tekkesinde yetigtikten 

sonra, halife makamlna getirilmig ve Mrsrr'a gitmigtir. Mrsrr'da 

uzun mtiddet kaldrg ve tarikatr burada yaydrgr genellikle kabul 

olunmaktadrr.3s $eyhi Abdal Musa gibi Kaygusuz Abdal'rn 

da bir Kalenderl oldu[,u, bu sebeple daha gok Kalenderiler'in 

bulunduSu yerlerde dolagtrgr3e ve Babal hareketinden genig 

qapta fikri etkiler tagrdrfr anlagrlmaktadtr.ao Nitekim menAkrbndmesinin 

cografi sahasr incelendif,i zaman, menkabelerinin 

buyuk krsmrnrn Kalenderiler'in qok oldu$u Mrstr, $am, Halep, 

35 Kaygusuz Abdal hakkrnda kitap veya makale halinde birkag aragtrrma yaylmlanmrg 

olup, 6nemlilerinden bazrlan gunlardrr: M. Yahya Dath, Kaygusuz Abdcl, 

lstanbul, l94l; A. Golprnarh, KaygusuzAbdal - Kul Himnrct - Holllyf, lstanbul, 

1953; E K0prul0, "Mrsrr'da Bektagrhk", fM, 1939. Ona ait oldulu sdylenen 

butun eserlerine dayanarak yeni ve genig bir monografi Abdurrahman 

C(zcl tnrafrndan yaytmhnrnrgtrr. Kaygusug Abdal, Ankara, l98l; Noyan, lllili)n 

Y lnlc r lylc llahtaltl l I v c Alcvtl lh, l, 283-290. 

36 Gtizel, s.73-71. 

37 Bkz. Mendhft-KB,A. Gi.rzel'in Ozel K0t0phanesi'ndeki Elmah ntshasr, s.2-5. 

A. Grizel bu nushayr esas alarak, bagrnda Abdal Musa'nrn hayatrna ve es€r€ 

dair bir incelemeyle birlikte eserin ilmt bir neSrini yayrmlamtltrr: Kaygusuz 

Ahdal (Alacddin Gaybt) Mcnlhrbnlmcsl, TTK Yayrnlarr, Ankara 1999. 

38 Kdprulti, a.g.rn., s.20; A.Gdlprnarh, Alcvt-Bc&ta$t Nclcsleri, lstanbul, 1963, 

s.14. 

39 (iolprnarh, "Kaygusuz Abdal", 1A. 

40 Fahir lz, "Kaygusuz Abdal", EI2. Ayrrca daha genig bilgi iqin bkz. Ocak, "Kalenderller 

ve uektaprlik", l.U. fdebiyat Fak0ltesi, Dof,umunun 100. Yil:z.ila Atattirh'e 

Armagan, lstanbul, 1981, s.297-308. 

38 

Hama, Necel ve KerbelA gibi yerlerde geqtigi gorulur' 

Kaygusuz Abdal'rn gok baganh dini ve lndini bazr manzum 

escrl;ikaleme alchfr, boylece ilerde Bektasilik tarikatr iqinde 

geligecek ve onemli temsilciler yetigtirecek bir gelenesin kurucusu 

olclu!,u bilinrncktcclir.4l 

lgte Mendhrbt Kaygusuz Baba'nrn konusu bu zattn hayatrnt 

yansrtan menkabelerden olugmaktadrr. Eserin yazan belli de- 

!itai.. 

lgindeki bir pasajda Yavuz Selim'den henuz yagayan bir 

f,adigah edasryla bahsedildigine ve Mrsrr'r fethine atrfta bulunulduguna 

bakrlrrsa,a2 1517-1520 arast kaleme ahndr$na gophe 

yolirur. Bir Bektagi dervigi olan meghul yazar, eserine koydu{u 

menkabeleri gezdigi tekkelerden ve ozellikle Elmah'daki 

ve -Mrsrr'daki tekkelerden roplam$ gorunuyor. Bag tarafta Abdal 

Musa'ya ait menkabelerin ise, muhtemelen vildyetndme-i 

Abdal Musa'dan ahndrf,r sdylenebilir'a3 

Eser, Abdal Musa hakkrndaki krsmrndan sonra' Kaygusuz 

Abdal'rn ona miirid olugunu anlatrr. Daha sonra muridliti zamanrndaki 

olaylar zikredilir. Bunu takiben, halife olu$u, Mrsrr, 

Hicaz, Irak ve suriye seyahatleri ve nihayet tekrar Abdal Musa 

tekkesine donugu ve 6lumu, eserin son krtmlannl te$kil eder. 

zaren bu durumuyla menikrbndme, Kaygusuz Abdal'a dair 

bilgi veren temel kaynak htiviyetindedir' 

VilEyetnime-i Seyyid Ali Sultan (Cezbi) 

Btr cser, Bckta5i edebiyatrnda ve gelenesinde Krzrl Deli lakabryla 

anrlan seyyid Ali sultan'rn menkabelerini ihtiva eder. Adr 

BeQen hakkrnda hemen hemen yegAne kaynak durumundadrr' 

i.rrudut anlagrldr$rna g6re XIV' yuzyrl sonlanyla XV' yuzyrl 

baglannda yalamlg olmast gereken bu derviS-gazi' Yrldrnm Ba- 

4lKoprulti,TrtrltEdebiyaundallleMutasavvrfar,Ankara'1976'3'baskr'339- 

340; aynr yazrrt, a.1m.,s.19, not 5; G6lprnarh, Yunus Emrc ve Tasavvu!' s'235' 

42 Bkz. Menah$'KB, s.27 -28. 

43I]umenikrbnimeninpekaznirslrastnarastlanmtgolupbunlarclaqoc,unlukla 

ozel kutuphanelerde bulunmaktadrr' 

39

yezid z^tnanrnda Horasan'dan Anadolu'ya gelmiS g6runiiyor. 

Kendisiyle birlikte bulunan Seyyid Rostem Gazi adrndaki bir 

alperenle Rumeli'deki fetih hareketlerine katrlmrg oldu$,u rivayet 

edilmektedir. lkisi birlikte Edirne, Dimetoka ve dolaylannr 

zaptctmigler, ahaliyi haraca baglayrp ya da ihtida ettirmiglerdir.4 

Daha sonra Dimetoka'da kendi fethettikleri bir arazide 

zdviye inpa ederck buraya yerlegmiglerdir.as 

Seyyid Ali Sultan'rn birqok karanhk noktalar ihtiva eden tarihi 

gahsiyctini aydrnlatmaya qahgan lrdne Beldiceanu, argiv 

llclgclcri tizcrindc yaptlgl aragtlrmalar sonunda onun gergektcn 

Rumeli'dc ilk Osmanlt letihlerine katrldrfrnr ortaya qrkar- 

mrptrr.a6 Btiylece bu gahstn, zaman zaman bazt aragttrnractlarca 

di$cr menakrbnAmelerdeki gahrslar iqin de iddia edildi$i gibi, 

hayali olrnadr{,rnr gdstermig bulunmaktadrr. Nitekirn O. L. 

lhrkan da Scyyicl Ali Sultar-r'rn lakabr olan Kzrl Deli tramrna 

yazilt zlviyesinin vakrf kaydrnr vaktiyle yayrmlamrgtr.oT Beldiceanu'ya 

gdre bu zat, Rumeli'deki fetih harekatrna katrlan birgok 

heterodoks dervigten biriydi.48 

Bektagili$in briyuk evliyAsr arasrna giren ve Dimetoka'daki 

tekkesi bu tarikatrn d6rt onemli tekkesinden biri kabul edilen 

Seyyid Ali Sultan veya Krzrl Deli iqin tarikat edebiyatrnda takdis 

ifade eden pek eok nefes bulunmaktadtr.ae Bu, Bektagiler 

44 ItW. Vildyetndme-SAS, Cebeci l1 llalk Kutuphanesi, rrr.ll89, s,2-20. Eserirr itinasrz 

ve pek gok yanhg okumalarla dolu bir neqri, Bedri Noyan taraftndan yaprlrrrr5trr: 

,scyyid Ali Sultal (Kr

Bu bakrmdan eserde yer alan bu fetih hikAyelerinin hayal 

mahsult olmayrp gergek olaylann devrin ve gevrenin icabr 

olarak menkabevt bir tarzda aksettirilmip gekilleri oldufiurru 

dugunmek daha do[rudur, 

Viltyetntme-i Sultan guctuddtn (Esiri) 

Sultan guciuddin hakkrnda bilgi veren tek kaynak adr gegen 

bu eserdir. Eser uzerinde qahgmrg olan Orhan Kopnilir'ye gore, 

Sultan $ucduddin, XV ytizyrhn ilk yansrnda yagamlg ve eelebi 

Mehmet ve lI. Murat devirlerini gdrmirgtiir. Rum Abdallan 

zrimresine mensup onemli bir gahsiyettir.s3 Gergekten vilAyetnamede 

gegen bu iki padigahrn isimleri ve onlann gevresindeki 

bazr Osmanh devler adamlan ile munasebetleri, geyhin 

yagadr$r devri aqrkqa bildirmektedir. Ancak doSum ve 6lum 

tarihleri, ailesi ve yetigmesiyle ilgili birqok hususlar karanhktrr. 

Viliyetndmesinden anlagrldr$rna g6re bu zat butun yaz 

durmadan dolagan, krgrn ise Seyitgazi'deki tekkesinde veya civardaki 

bir ma$arada yagayan tipik bir Kalenderi geyhidir. Nitekim 

devrinde bu ztimrece qok takdis edilmigtir. Eserde sadece 

Sultan $ucd veya Sultan VarhSr olarak da adrna rastlanan bu 

peyhin, Timurtagoglu Ali BeS gibi devlet adamlan,il Seyyid 

Nesimi ve Kaygusuz Abdal ve benzeri tinlti geyhlerle de iligkisi 

vardrr.ss Mriridleri uryan gucdiler diye tanrnan Sultan $ucAuddin'in, 

gazilerle yakrnhf,r bulundu$u ve zaman zaman fetihlere 

katrldrfr anlagrhyor.ss Adrnrn birqok Bektagl-Alevi nelesincle 

htirmetle yadedildi$ine bakrhrsa,sT onun bu iki zumre tarafindan 

onemli evliyidan sayrldr$r g6rulur. 

53 O. K6prulti , Tarih Kaynafir Olarah XIV-XV. Astrlara Ait Ba4 Tnrhqe Mendhrbnl,rneler, 

basrlmarnrg doktora tezi, lstanbul, 1953, s.19; aynr yazar, .Vildyetndmei 

Sultan guctuddrn", IM, Xvu (1972), s.177-184. Ayrrca bkz. Ocak, Kolendc_ 

rtler, s.92-93 

54 Bkz. Vldyetndme-Sg, O. K6pr0hi'nin 6zel kritr:phanesiirdeki n0sha, v. 9a-b. 

55 A.g.c., v. 13b. 

56 A.g.e., v.9a-b; O. K6prUlt, s.20. 

57 ornek olarak 5uraya bakrlabilir: Kemal samancrgil, Alevt giirleri Anr

Vil8yetn6me-i Otman Baba (KUgUk Abdal) 

Otman Baba, 5imcliye kadar ele ahnan menAkrbndme sahipleri 

arasrnda belki en renkli simaya sahip olan bir kisidir. Hayatr 

hakkrndaki bilgiler, adr geqen bu menikrbnAmeye dayanrnaktaclrr. 

Rurada belirtildifline g6re, Otman Baba I402'de Timur'la 

llirlilttc Arraclolu'ya gclrrrigtir.6l Gcrmiyan, Saruhan vc gcvrcsinde 

uzun mtiddet dola$mrg, Il. Mehmed'in gehzideligindeki 

Manisa valiligi srrasrnda burada bulunmugtur. 

Otman Baba'nrn 780/1378-9'da dogdutu metinde aqrkga 

l

Trrnova, Yanbolu, Zapra, SelAnik, Vardar, Semendire, Vidin ve 

Filibe bunlar arasrnda dikkati geker. Konumuz itibariyle bu 

eser hayli zengin malzeme ihtiva etmektedir. 

VilSyetn6me-i Koyun Baba 

XVL yrizyrlda Bektagilige maloldulu kesin bulunan Kalenderi 

geyhi Koyun Baba'nrn hayatr ve tariht gahsiyeti hakkrndaki yegAne 

bilgi kaynatr, Veldyetndme-i Koyun Baba Sultan isimli, 

muhtemelen XVI. yuzyrlda y^ztya geqirilmig bulunan s6zkonusu 

menikrbnAmesidir.T3 Ailesi hakkrnda herhangi bir bilgi 

mevcut bulunmamakla beraber, butrin buyuk Kalenderi geyhleri 

gibi, o da seyyid addedilmektedir. Mendkrbnime onu 

lmam Rrzd soyuna mensup lmam Hagim evlidrndan sayar.Ta 

Yine btitun buyuk Kalenderi geyhleri gibi, Kurbu'l-ahtab unvanryla 

anrlrr.7s $eyhin adrna dair hiCbir gey sOylemeyen eser, 

onu daima "Koyun Baba" lakabryla anmakta, sebebini agrkga 

ifade etmemekle beraber, dnceleri koyun gtittti$iinu kaydetti- 

Sine gore, sebebi bu olsa gerektir. Evliya Qelebi'ye gore ise ona 

bu lakap, her yirmidort saarre bir aynr anda koyun gibi melediSi 

igin verilmigrir,T5 Bununla beraber Pir Sultan Abdal'a atfedilen 

bir nefesten, adrnrn Hasan oldu$u anlagrhyor. 

MenAkrbnimeye gore Fatih Sultan Mehmed'in ga$dagr olan 

Koyun Baba Horasan'dan gelmig olup,tt 6nce Bursa havalisine 

giderek orada koyunlan gritmeye baglamrg, bir ara bir ma$arada 

krrk g0n inzivaya gekilip riyazatla meggul olmug, burada 

kendisine ilAhl bir iqaretle Agrk Qoban ve Arif Coban lakaplan 

verilmiqtir.Ts F Babinger'in yerinde ifadesiyle, bunun tarihi hig- 

73 Burada Ankara Millt Kfitriphane, nr. A 3038'daki, geg dewe ait, son krsmr eksik 

nrisha kullanrlmrgtrr. 

74 Bkz. Velayemame-i KBS,, v lb. 

75 A.g.c., aynr yerde. 

76 Evliya (elebi Seyahatnlmesi, lstanbul 1314, Il, l8l. 

77 BUr..Veldyctndme-i K85., v. lb. 

78 A.g.e., w. 2b-4a. Herhalde Otman Baba mcnikrbnlmesinde Koyun Baba iqin 

46 

bir krymeti yoktur.Te Qtinku Anadolu'da XVl. ytizyrlclan 6nce 

yasaml$ bUtUn Kalenderl geyhleri, BektaSi gelenefi tarafrndan 

Hacr Bektag'rn qatdagr kabul edilmigtir. Ama menAkrbndmedeki 

kcsin ifadc ve anekdotlar, Koyun Bal:a'nln Fatilr Sultan Mclrmed 

zamanrnda yagadrfrnr ispat etmektedir.so Nitekim E Babinger 

de,Veldyetndme-i Otman Baba'da Ank Soban adryla anrlan 

zatrn Koyun Baba olduSuna dikkat etmigtir.sr Bu da Koyun 

Baba'nrn Otman Baba ile ga$dag, yani onun gibi XV yrizyrlda 

ya$amlg bir Kalenderi geyhi oldu$unu gostermektedir. 

Yine menikrbnimeye g6re, Bursa yoresindeki ikametinden 

sonra, bir ara lnegol ydresinde de qobanhk yapmrytrr.82 Koyun 

Baba artrk iyice gohret sahibi bir veli olduktan sonra, kendi abdallanyla 

Osmancrk'a gelmig ve daha once bagka bir Kalenderi 

grubuna ait olan buradaki mritevazr zlviyeye yerlegerek irgada 

baglamrgtrr.s3 Anlagrldrgr kadanyla Koyun Baba burada tam anlamryla 

Kalenderilik erkAnr uzere, mticerredlik prensibine uygun 

bir hayat surmugttir. Ancak gevredeki ulemA raralrndan hig 

de hop ltargilanmadrgr anlagrhyor.s 5ohreti Fatih Sultan Mehmed'in 

kula$rna kadar gitmig, Osmanh sultanr, Uzun Hasan 

tizerine giderken Koyun Baba'yr ziyaret etmigtir. Gdrugme srrasrnda 

kendisine, etraftaki koyleri vakfetme ve briytik bir tekke 

yaptrrma teklifinde bulunmak sureriyle takdir duygulannr g6stermek 

istemigse de, Koyun Baba padigahrn bu l0tfunu kabul 

etmemigtir. Ancak, Osmancrk'rn iginden gegen Krzrlrrmak usttine 

bir koprti yaptlrmasrnr rica etmig, sultan da geyhin bu ri- 

kullanrlan Anh Qoban lakabrndaki Arrh kclimesi, csasrnda do6rusu Ari! olan 

bu kelimenin, eski harllerle yazrhg benzerlt$inden dolayr mtrsrcnsih tarafrndan 

Arrk yazrlmasr sonucu ortaya qrkmq olmahdrr. Zaten menkabe Koyun Baba'ya 

bu Ari/ lakabrnrn nasrl ve rildigini agrkhyor. 

79 Babinger, "Koyun naba", ftt. 

8Q Veldyetnlma-i K85., vv llb-13b. 

8l Babinger, aynr yerde. 

82 Veldyetndmc-i KBS., v. 5b. 

83 A.g.e., aynr yerde. 

84 A.g.e., w. 8a-9a. Burada bir vaizin ve medrese mollalannrn kendisini sihirbazhkla 

itham edip yakmak istemeleri anlatrlrr. 

47

caslnr severek yerine getirmigtir.ss Menakrbnimcden anlagrldr!,r 

kadanyla Koyun Baba hayatrnrn geri kalan krsmrnr, bir qok kerametler 

gosterdigi Osmancrk'ta tamamlamrgtrr. 

Vel(tyetname-i Koyun Baba Sultanclan elde etti$imiz bu bilgiler, 

Koyun Baba'nrn, Fatih Sultan Mehmed zamanrnda Osmancrk'ta 

yasamrl unlu bir Kalenderi geyhi olduSunu aqrkga 

ortaya koyuyor. Aynca, meseld gerek Abdal Musa, Kaygusuz 

Abdal, gerekse Hacrm Sultan velayetnamelerinde Hacr Bektag-r 

Veli ile baf,lantr kurulduSu halde, burada onun adrnrn bir kere 

bile geqmemesi de, Koyun Baba'nrn, trpkr Otman Baba gibi, 

Hacr Bektag gelenef,i drgrndaki, yani Haydari olmayan Kalenderiler'den 

bulunduSunu dugundtirmektedir. Buna raflmen 

Bektagilik, onun Anadolu ve Rumeli'deki gdhretini 96z onrine 

alarak kendisini Bektagi geleneSine sokmug olmahdrr. Koyun 

Baba'nrn turbesi bugtin Osmancrk'ta bulunmaktadrr. Evliya 

Qelebi XVII. yrizyrlda burasrnr ziyaret etmig ve Bektagiler'in 

"beyne'l-lulh meztnfirn" olmalanna ratmen, buradaki zdviyede 

yagayanlann sessiz ve sakin, kendi hallerinde, trpkr Koyun Baba 

gibi "koyun ve huzu gibi meleyen halim ve selim, micerred, 

Arif-i billdh Ehl-i Snnnet ve cemdatden musalli, mutedeyyin 

ddemler" olduSunu yazanw 

Evliya Qelebi'ye gore buradaki Koyun Baba'nrn trirbesini 

bizzat IL Bayezid yaptrrrnlgtlr;87 nitekim Koyun Baba'nrn menAkrbnAmesi 

de, tekke ve turbenin Il. Bayezid zamanrnda yaprldrgnr 

do$rulamaktadrr. 

VildyetnAme konumuzu ilgilendiren inanq morifleri itibariyle 

oldukga zengin sayrlabilir. Elimizdeki ntisha XlX. yrizyrlda 

istinsah edilmig olup, belki ozel ellerde daha eski bir nushasrna 

rastlanabilir.s 

85 Rkz. A.g c., w. l lb-14b, l5b-16a. 

It(r lll

drr. Burada kullanrlan Bedri Noyan negri de, 1029/1620 tarihinde 

istinsah edilen bir nfishadan yazrlan IZ39/L823-24 tarihli 

bir y^zm^ya dayanmaktadrr. 

Demir Baba Vildyetndmesi, Otman Baba gelene$inin bir devamr 

olmasr itibariylc ilgi gekici bir nitelite sahiptir. Nitekirn 

o, Bektagi geleneSinin de$il, daha ziyade Kalenderilik gelene- 

$inin tipik ozelliklerini yansrtan buraya kadar srraladr$rmrz 

mendkrbnimeler zincirinin son halkasrdrr. Bu eserlerde Hacr 

Bektag, Bektagiligin piri huviyetiyle de$il, Kalenderililin yrice 

bir velisi srfatryla zaman zaman zikredilir. Buna ra$men, Bektagiler 

bu eserlerde pek makbul saytlmazlar ye Kalenderiler'le 

devamh bir rekabet ortamr igindedirler. 

Menikrb-r Veli Baba 

Veli Baba'nrn Isparta'nrn Senirkent kazasr yakrnrnda Ulutbey'de 

bulunan ttirbe ve tekkesi, kendisinin XVII. yuzplda bu 

bolgede yasamri bir Bektagi geyhi olduf,unu gosteriyor. Bugtin 

soyundan gelen ailenin elinde bulunan ve bilinditi kadanyla 

tek nusha hatindeki menlkrbnimesine bakrlrrsa,es Veli Baba 

Hz. Htiseyin soyundan gelme bir seyyiddir; Seyyid Veliyyuddin 

Gazi adryla bilinen zatln torunu olup onun yanlnda buyrimligtr.ir. 

Rivayete gore atalan bu bolgenin fethi igin Abbasi halifeleri 

tarafrndan yollanmrgtrr. MenikrbnAmede Veli Baba'nrn 

dedelerinin Orhan Gazi ile, dolayrsryla ilk Osmanh fetihleriyle 

ilgisi olduf,u vurgulanmakla beraber, bunlan tarihen belgelendirmeye 

imkdn yoktur.eG 

Veli Baba'nrn menAkrbnimesi, daha oncekilerden her bakrmdan 

ayn, kanaatimizce Balkan Bektagiligi'nin tipik karakteristiklerini 

yansrtan bir eserdir. Bu menAkrbnAmedeki bazr 

95 Burada, bu nrlsha tzerinden Bedri Noyan rn gerqeklegtirdigi ne5ir kullanrlmrgur 

(Veli BabaMendhtbnamcsi, lstanbul 1993, Can Yayrnlarr). 

96 Veli Baba'nrn hayatr ve gahsiyeti hakkrnda daha genig bilgi lqin bkz. Veli ltaba 

Mcndhrbnamesi, girig krsmr; Bayram Urekli-Ali BaS, "Veli Baba ve Senirkent 

Utugbey'dcki manzumcsi', SOFFED, 9- l0 ( 1994- I 995), s. 140- I 5o. Ayrrca bu 

makalede tekke ve vakrflan hakkrnda da genig bilgi bulunmaktadr. 

50 

kerarnetleri anlatan menkabelerle beraber, donernin Balkanlar'daki 

Osmanh mucadelelerine dair bazr epizodlar da yer almakta, 

eserde bahis konusu edilen gahsiyetler, Veli Baba ve dedesi 

Seyyid Veliyytiddin Gazi de dahil olmak uzere, artrk'ola- 

SanrJrstu de!,il, daha gergekgi portreler olarak tasvir cdihnigtir. 

Mendkrbndmenin onemli bir boliimu, peygamberlerin krssalanna, 

lslam tarihine ve 6zellikle Oniki lmam'tn menkabelerine 

tahsis edilmis olup, daha sonra dedesi Seyyid Veliyyuddin Gazi'nin 

yaptlgr gazdlart anlatmaktadrr. Diter krstmlan ise Veli 

Baba'nrn gosterdigi kerametleri nakleder. Daha onceki menikrbndmeler 

tam anlamryla klasik heterodoks qizgiyi yansrtmakla 

beraber, Veli Baba Mendktbndmesi'nde Srinni gizgiye bir 

yakrnhk g6ze qarpar. 

51

clRlS 

Brr

verfiunnehir'de lslamiyet'i kabul eden O$uzlar\n, yeni dini henuz 

tam anlayarak dzumseyemediklerini gaSdag mtigdhitler 

kaydediyor.2 MflverAiinnehir, Hirezm, Horasan gibi muhtelif 

mrntrkalarda Milslrirnrrn clldurktan sonra gcAitli vesilelerlc, 

dzellikle Karahitay-HArezmgah mticadelesi ve Molol istilAsr 

yuzunden Anadolu'ya gdg eden Ttirkler arasrnda3 buyuk krilttir 

merkezlerinden gelme tam Mushimanlagmp olanlar kadar, 

gok sathi bir gekilde lslamlagmrg, hartA hig Mtrshiman olmamrg 

bir kitle de mevcurru. Siretu CelAleddin Menhabirti, Fustdtu'l-Addle 

ve el-Veledu'g-gefih ve benzeri gagdag kaynaklar bu 

konuda dikkate deger kayrtlar ihtiva etmektedirler. Aynca, E 

Koprtilu, A. lnan, O. lirran, C. Cahen ve I. M6likoff gibi 6limlerin 

qahgmalan da bu gerqe$i ortaya grkarmrg, hattd Orta Asya 

ve Anadolu'da XIII-XIV yrizyrllarda bile lslamlagmanrn tamamlanmadrSrnr 

g6stermiglerdir.4 Adlan geqenler, bu duruma 

sebep olarak, soz konusu yrllarda devam eden gdqler sebebiyle 

durmaden yenilenen Asya menge'li eski inanglan zikretmigler, 

bunlar arasrnda ozellikle $amanizm'e a$rrhk vermiglerdir.s Samanizm 

faktorunu en gok vurgulayanlar, E Kdprulti ve A. 

lnan olmugtur. Bilhassa bu sonuncusu butUn gahgmalannr $amanizm 

uzerine teksif etmigtir.6 Ancak, ozellikle I980'ler sonrasrnda 

yaprlan aragtrrmalar, $amanizm fakt6rune oldukga itibar 

kaybettirmig gdrunmektedir. 

5 

6 

54 

Meseli bu devirde Abbasl halifesinin temsilcisi srfatryla Ona Asya'da muhtelif 

Trirk boylannr dola5an lbn Fazlan, Oluzlar arasrnda kelime-i tevhidden dteye 

gitmeyen bir Mr.isltimanhk bulundulunu belirtir (bkz. lbn Faslan Seyahatndmesi, 

terc. Ramazan $egen, lstanbul, 1975, s.30-31). 

Bu gdglere dair toplu ve krsa bir tasvir igin bkz. M. Halil Yrnang, Anadolu'nun 

Falhi, lstanbul, 1944, s.168-170. 

Msl. bkz. Kdprtrluzade, Influencc, s.l0-ll ve nor l8; aynr yazar, Osmanh Imparatorlu{u'nun 

Kurulu5u, Ankara, 1972,2. baskr, i.95 vd; A. lnan, "Mtisluman 

Turklerde gamanizmin Kahntrlarr", Mahaleler ve lncelemeler, Ankara, 1968, 

s.463-464 vd; O. Turan, Tarh Cihan lldhimiyeti MeftOrest larihl, lstanbul, 

1969, I, 178-179 vd. 

A.g.e., aynr yerde. 

A. lnan'rn bu konudaki yazrlarrnrn bir bibliyografyast Mahaleler ve Incelemtler'in 

bag tarnfrndn bulunrnaktadrr. 

Buraya kadar qizilmeye gahgrlan su genel cerceve iginde dtigunuldufri 

zaman, Bektagi menikrbndmelerinde tespit edilebilen 

inanq motiflerinin pek gogunun da, vaktiyle C)rta Asya'dan 

Atrerckrlu'ya intikal cclcn niilus arasrrrcla varlr$rrrr l

da guclegtirmektedir.T Bir bagka mesele de, soz konusu dinlerden 

birinin veya birkagrnln aynr Trirk toplumu arasrnda 

aynr devirde bulunabilmesinin do$urdugu zorluklarla ilgilidir. 

Bir devirdc herhangi bir Turk zrimresinde ydnetici srnrl 

ayn, halk ayn bir dine mensup olabilmekte, bazan zarnanla 

ydnetici srnr[rn dini ya halka da nuluz etmekte veya busbutun 

kaybolup gitrnektedir. 

Her halukarda burada, bu guqluklerin musaade er.rigi olgude 

Alevilik ve Bektagilikte mevcut lslam oncesi inanc motiflerinin 

kaynafir olan dinlerin Turkler arasrndaki durumu incelenmeye 

galrgrlacal< tr r. 

Eski Tiirk inanglarr 

lslami devirdcn onccki Turkler'in dini hakkrndaki qahgmalar, 

XIX. ytizyrlda Rus nlimi W Radloff ile baglamrgtrr denilebilir. 

Onun, Blatter aus Sibirien (Leipzig, 1893, 2 cilt)8 adryla yayrmladr$r 

rinhi eserinin ikinci cildinin Onemli bir krsmr, bahis konusu 

ytizyrlda Orta Asya'daki Turkler arasrnda mevcut $amanizm'e 

hasredilmigti. Burada gdrguye dayanan onemli bilgi ve 

mugahedeler yer almaktadrr. Eser, sonraki yerli yabancr birqok 

arastlncrnln eski Turk dini hususunda ana kaynaklanndan biri 

oldu$u gibi, bu konuda $amanizm tczinin beninrscnmesincle 

baprolti oytlarnr$ttr denilcbilir, 

'l'url

cak o, eski Ttirkler'in $amanizm iginde tek Tan'mefhumuna 

erigtiklerini de kabul etmektedir.ra 

Zamanla $amanizm tezine katrlmayanlann ortaya grktrgr da 

gonilmektedir, Bunlardan biri, p'wilhelm schimidttir. Bilhassa 

Hunlar tizerinde duran schimidt, onlarda Eok eskiden beri, 

gok dini dediti G6k Tanrr kriltune dayanan bir inanE sistemi 

hakim oldu$unu soylemektedir.rs Ashnda bir sosyolog olmasr_ 

na raf,men H. ziya ulken'in de bu konuda bazr fikirler ileri 

srirdutunu mugahede ediyoruz. Ona gore eski Trirkler, gergekte 

din desil bir sihri sistem olan gamanizm yerine dualist 

fakat nhenggi bir gok-yer dinine mensuprular. yakut gamanhgr 

ile eski Ttirk dini arasrnda higbir munasebet yoktur. Trirkler'in 

dualizmi monizm olmaga gok elverigli idi. Bu sebepledir 

ki, Maniheizm'in gatrgan iki prensibe dayanan g6nigunri terkederek 

Musltiman olmuglardrr. 15 

$amanizm gortigune oldu$u kadar bilhassa Batrhlarda benimsenen 

Totemizm tezine de kargr grkan bir bagka Alim, lbrahim 

Kafeso$lu olmugtur. O, meselA ongunlar gibi Totemizm'i 

andrran bazr unsurlar bulunsa da, bunlann komgu kavimlerden 

geqti$ini savunur ve $amanizm'i reddeder. Ona g6re eski 

Ttirkler'in dini, tabiat kultleri, atalar ktltt ve G6k Tann dini 

olarak rig ana krsrmdan olugmaktadr.lT 

Bir din tarihqisi olan H. Tanyu'nun biraz daha degigik bir gorug 

sahibi olduSu mtigahede ediliyor. Daha oncekiler gibi ga_ 

manizm'i reddeden Tanyu, eski Turkler'in dinini cahiliye ga$r 

Arabistirn'rnr'' llaniflcr'inin dirrinc benzctnrcktcdir.ls o bu ko- 

14 lirran, CihanHahimiycti, 1,48-53. Bu tez daha sonra Hikmet Tanyu tarafindan 

da savunulmu5tur: lslamfthtan oncc Tnrhler'de Teh Tann Inancr, Ankara 19g0, 

AUIF Yayrnlarr. 

l5 Schirnidt, "Eski T0rkler'in Dini", tercirme S. Buluq, TDED, Xlll (1964), s.75-90. 

16 Bkr, "Anedolu Orf vc Aderlerlnde Eskl K0lttrlerin lzleri", lFD, xvll (1969), 

s. I -29. 

l7 llkz. "llski'I'trk Dint", r[D, 3 (1972), s.l-34. Aynr makale ayrrca 9u eserlerinde 

de ycr aln'5trr. Trirh Dnnyax El Kirabr, Ankara, 1976, s.766-77i;.filrh MiilI 

Kriltrirn, Ankara, 197 7, s.248-263. 

l8 Bkz. Ttirhlerin Dint Tarihsesi, lstanbul, 1978. 

58 

nudaki fikirlerini, daha yakrnlarda yayrmladr$r bir eserinde bir 

araya getirmigtir.te 

Genellikle Altay kavimlerinin dini inanqlan tizerindeki aragtrrmalanyla 

tanlnan Jean-Paul Roux, eski Trirkler'in dini ile 

yakrndan ve derinlcnrcsine ilgilcrrrnip, bu konucla pck gok yayln 

yapm$trr. Onun, fikirlerini daha gok Orhun Kitabelerine 

dayandrrdrgr gdrtilur. Ona gore eski Trirkler'in dini buttinUyle 

$amanizm degildir; genig 6lgride Gok Tann kriltune, ona mbi 

yer ve nihayet atalar kultune ba$h bir inang sistemidir.2o Roux, 

eski Trirkler'de Totemizm olduSu gdnigunu de kabul etmez. 

Qunku hayvanlar ve bitkilerle ilgili her inancrn Totemizm 

ile yorumlanamayaca$lnl savunmaktadrr.2l G6nildugri 

gibi Roux, bu gonig0yle l. Kafeso$lu'nun tezini paylagmaktadrr. 

Bu goruge bizim de katrldrSrmrzr hemen belirtelim. 

Buraya kadar goruglerini aksettirmeye gahgtrklanmrzdan 

bagka, 6zel olarak dini inanqlarla u[ragmamakla beraber, daha 

ziyade eski Trirk kUltunine dair gahgmalanyla tanrnmlg Bahaeddin 

Ogel ve Emel Esin'in gegitli eser ve makalelerinde eski 

Turk dini ile alikadar konulara zaman zaman temas edildigini 

burada zikretmek gerekir.22 

19 lslamhhtan Once Ttrhlerile Teh Tann lnoncr, Ankara, 1980, TKAE yayrnlarr. 

20 Bkz. "La religion des lurcs de I'Orkhon du VII'e et Vill'e Sitcles", RHR, I 

(1962), s.l-24; 2 (L962), s.199-231. Onun gu kitabr, eski Turkler'in dint inang- 

lan hakkrnda il bir qahgmadrr: La Rcligion des Turcs et iles Mongols, paris 19g4, 

Payot (T0rkqe terc0mesi: Tirhlcrin ve Mo$ollann Es[i Dini, rercurne Aykut Kaznncrgil, 

lstanbul 1994, lqaret Yayrnlarr. lluroda'Iurkqr basrrnr kullanrlnrr$rrr). 

2l Bkz. Faunc et Florc Sacrtes Dans lcs Socitals Akalqucs, paris, 1966, s.407-i19. 

En eski rork dininin Totemizm oldugu fikri, Batr etkisiyle bir zamanlar Maarif 

vekaleti tarafindan yayrmlanan Turh Tarihinin Ana tlatlan (medhal) (lstanbul, 

1931) adh eserde de i$lenmiS, daha sonra T0rklerin lbtemizm safhasrndan 

Anirnizm, ondan da Natirrizme gegtikleri yazrlmrgtrr (bkz. s.45-51). Gtntrmuzde 

de lbtemizm tezini yeniden benimseyenler oldufu gdrulmektedir. Mehmer 

Erdz "T0rk lqtimet Hayatrnda Totemizm lzleri" (IAED, Vl-4 (1971), s.289-299) 

arllr yazrsrnda ve Til.rhiye'de Bcfttagtlih Alevtlih (lsranbul, 1977) unvanrnr tagr, 

yan kitabrnda bu g6r05ti illernistir. llatta Alman nlirni llenhold Spuler de bir 

yazrsrnda GOktUrkler'de 'lbtemizm oldulu kanaarini ileri stirrnekredir (bk:, 

"Gdkttirkler'in Dini ve Kirltiiru llakkrnda MfilAhazalar", Vlil.'I'nrh Tarih Kongresi 

IKongreye sunulan bildiriler], Ankara, 1981, ll,660). 

22 Msl. bkz. Bahaeddin Ogel, furh Mitolojisi, Ankara, l97l; Ernel Esirr,..lsljtrni- 

59

Kronolojik olarak ozctlenen bu rnuhtelil gorriglcr topluca 

goz onrinc alrnacnk olursa,23 eski Trirklcr'in dini yahut inanqlarr 

konusunda ilk qahgmalann, daha gok XIX. yrizyrl sonlanyla 

XX. yuzyrl baglannda Avrupa'da hakim olan sosyolojik 

gor0gler etkisiyle, srnrrh sayrda malzemeye dayanmak sOretiyle 

yaprldrSr gonilecektir. Daha sonraki aragtrrmalar ise, gerek 

metot gerekse malzeme bakrmrndan daha tutarh olup, eskilere 

nispetle daha satlam sonuglar orraya koyabilmiglerdir. Dikkati 

qeken bir husus da Totemizm ve $amanizm tezinin gittikqe 

terkedilmesi ve eski Trirk dini olarak atalar kultu, tabiat kultleri 

ve Gok Tann inancrndan ibaret bir dini sistem ozerinde - 

ulak bazr farklarla- birlegilmig olmasrdrr. 

Ashnda eski Ttrk inanglannr muhtelif Ttirk ropluluklannrn 

surdriregeldikleri iqtimai ve iktisadi hayat rarzrnr hesaba katmadan 

incelemek gergekqi bir yaklagrm tarzr sayrlmamahdrr. 

Bahis konusu inanqlarla bu qok muhim sosyolojik faktOr arasrndaki 

aqrk iligki, bizi sa$lam sonuglara gotrinnekte en buyuk 

yardrmcr olacaktrr. 

Hiq Sriphe yoktur ki, her toplumda olduf,u gibi Orta Asya 

Trirk toplumlannda da en eski dini inanqlan, yagadrklan goqebc 

bozkrr hayatr ve kulturti gekillendirmigtir.2a Bu hayatrn temel 

unsuru attrr. Atrn yanrnda koyun, deve ve sr$rr da tAli derecede 

gelmekte, ziraat qok az nispette tatbik olunmaktadrr.2s Fakat at 

yetlen Onceki Turk Kiilrrir Tarihi ve lslAm'a Girig", Tfirr. Knlfuni El Kitabr, Il 

lb, ayrr baskr, lsranhul, l97tl; aynr yazar,Tilrh Kozmolojisi, lsranhul, 1979, 

23 llittin bu degigik g6rriglerin sebebinin meseleye ayn ayn tarzlarda yaklagnraktan 

ileri geldigine gtiphe yokrur. Kullanrlan malzemelerin nireliginin rolunu de 

buna eklcmck gcrekir. Il. Tanyu bu g6rug aynlrklarrnrn, urn0mi mukayescli 

dinler tarihi, din fenonrenolojisi ve mukayeseli mitoloji bilinmeden srrf Cin, 

Arap, Fars, Bizans vs. kaynaklann verdigi yerersiz bilgilerden hareket eaitaigi 

iqin ortaya qrktrsrnr; dini inanqlar incelenirken hakan ve idareci qevrelerle yertegik 

vc g6qebe zunrreler arasrndaki farkhlrklan hesaba katrnarnakmn ileri geldigi- 

rri haklr olarak ifadc etrnekredir (bkz.TtrhlerinDintTarihgcsi,s.g-9, l3 vcl.). 

21 orta Asya bozkrr l(uk[runun mahiyeri ve 6zellikleri iqin gunlara bakrlabilir. 

I{asonyi, s.4B-62; Ogel, BriyUft HunlmparatorlupTarihi,Ankara, l9gl, I,32l- 

352. 

25 Willrelm Ku1,pcrs, "llk Turkluk ve llk lndo-Germenlik", Belleten, V (1941), 

60 

s 155.456, 

gdqebe hayatrn btitUn salhalannda her yonriyle kendisinden 

faydalanrlan bir hayvandrr, Bu scbeplc Orta Asya'clalci bu eski 

gdqebe bozkrr kulturune ath goban htilttira de denilmigtir.zs 

Nitekim ilerideki bOhimlerde inanq motifleri incelenirken yeri 

geldikqe bu inanqlarda atrn iggal ettigi yer kendisini gosrerecektir. 

Asya kavimlerinin ve bu arada Turkler'in kriltrirleriyle u$,ragan 

W. Koppers, Samoyedler, Torkler ve Mo$ollar gibi benzer 

gogebe Coban toplumlannrn iizerinde yaptlgl aragtrrmalar sonunda, 

birbirinin aynr inanglara rastladrsmr, bunlann hepsinde 

de Gdk Tann inancrna ba$r gok ve yer kultuyle, atalar vc 

tabiat kultlerinin bulundu$unu ortaya koymaktadrr. Ona gore 

britun bu kavimlerde hayvan, 6zellikle at takdisi, kurban gegitleri 

ve muhtelil tabiat kultleriyle ilgili torenler hep aynr rnahiyeti 

gostermektedir.2T Degigik metotlarla yola grktrklan halde 

yukanda fikirlerini ozetlemeye Cahgtlglmu aragtrncrlarln Co- 

Sunun da aynr sonuca ulagmasr, Orta Asya'daki en eski Turk 

topluluklannln inang sistemlerinin atalar kUltU, tabiar kriltleri 

ve Gok Tann ktiltu olmak trzere uqlu bir din anlayrgrndan ibaret 

kabul edilebilece$ini gdstermektedir. 

Bu sonucu destekleyen en kuvvetli delillerdcn birisi hig 

guphesiz, Trirklerden kalan en eski yazrh belge niteliSini tagryan 

Orhun Abidelerfdir. Bu dbideler uzerinde yaprlan incelemeler, 

zikredilen bu o9 ana kirlttn mevcudiyerini meydana 

koymug bulunmaktadrr.2s Bu tespiti Qin, Arap, Fars, Bizans ve 

Batr kaynaklarrnda mevcut haberler ve mtigahedelerle de do$rulamak 

ve teyit etmek imkin dahilinde goruntiyor. 

26 A.g.m., aynr yerde. 

27 A.g.m., s.451-457. NitekimJ.-P Roux'nun yukanda zikredilen kitabr da bu hususu 

gok iyi belirlemektedir. 

28 Orhun Abideleri'ni eski Tfrrk inanqlan aqrrndan iyi bir tahlile rAbi rutanlardan 

biri deJ..P Roux olmugtur. Onun bu konudaki fikirlcri vc cldc errigi sonuclar 

iqin bkz, La Religion, s.215.226, 229.230. 

61

Atalar KAIIA 

Gtintimrizdeki bazr degipik tezf,hilrlerine bakrlacak olursa 

bu kultrin muhtelif eski Ttrk zrimreleri arasrnda en kokhi, en 

gtiglti ve en eski inanqlardan biri oldufru s6ylcnebilir. Hemen 

hemen bUtun Kuzey ve Orta Asya kavimlerinde bulundu$u 

gdrulmekte olup ataerkil aile yaprcrnln bir sonucu olarak yorumlanan 

atalar ktiltu, tarihi nispeten iyi bilinen en eski Turk 

topluluklanndan Hunlar zamanrnda tespit edilmektedir. Hunlar'da 

yrlda bir kere um0mi bir merAsim dUzenlenerek atalann 

ruhlanna kurban kesiliyordu.2e Herhalde onlardan dnce de bu 

krilttin mevcudiyetini tahmin etmek mrimkUndur. 

Orhun Kitdbeleri'nde, bilhassa Bilge Kafan Kitdbesi'nin sonunda 

atalar kultunu ihsas eden satrrlann bulunmasr, bunun 

Goktrirkler'de de varhsrnr gosteriyor.3o X. yuzyrlda Orta Asya'daki 

qegitli Trirk zumreleri arasrnda dolagan EbO Dulef, Kimckler'de 

bu krilttin mevcut oldulunu aqrklayan iladeler kullanrr.3t 

O, sadece dldukten sonra delil, 6lmeden dnce de ihtiyarlarrn 

buyuk bir saygryla tizim edildigini y^ztyon Ashnda 

olmug atalara duyulan dini saygr, onlann hitrralannrn ve egydlannrn 

bile takdisine yol aqmrg,32 bu yuzden Turkler olulerini 

her turlU egyisryla birlikte g6mmriglerdir. 1. KafesoSlu, 

Trirkler'in drgrndaki kavimlerde bu inancrn atalann yan Tanrr 

sayrlmasrna kadar vardrnldr$rnr, ancak Trirkler'de boyle olmadrgrnr 

belirtiyor.33 

29 Kdprultzede,TilrhTarih-i Dinfsi, s.,15-46; Kafesollu, Eshi T0rlr Dini, s.22-23. 

30 Bkz. Ortun,Abideleri, ngr. Muharrem Ergin, lsunbul, 1970, Bilge Ka[an Kitabesi, 

kuzey cephesi, satrr: 1.4; aynca bkz. Roux, l-a Religion., s.230. Aynr y^zailn 

gu eserinde Turkler'deki Atalar kultu hakkrnda ayn bir bdlum halinde genii 

bilgi ve tahliller bulunmaktadrr: Roux, La Mort Chez ks Peuplcs Altatqucs Anciens 

et Mtilitvaux, Paris, 1963 (Turkgesi: Eshi vc Ortogflarila Altay Titrhlcrinile 

Ol0m, tercirme Aykut Kazancrgil, lstanbul 1999, Kabala Yayrnlarr, s.188-214). 

3l lbn Fazlan, s.87. 

12 Kanaatimizce Mislfimanhgrn kabulundcn sonra Turkler arasrnda gorulmeye 

baglayan ve diler Mfisl0man milletlerdekinden bazr farkhhklar g6steren evliylt 

kultunun menge'ini atalar kUltUnde aramahdrr, 

33 Kafesoflu, s.27-73. 

62 

Gerek kaynaklar gerekse yaprlan aragtrrmalar, qok eskilerden 

beri koklu bir qekilde devam eden bu kriltun, tarihlerinin 

belli bir doneminde Turk kulttininden bazr sahalarcla ctkilenmi9 

Qinliler ve Mogollar gibi kavimlere de geqti$ini orraya 

l

ne gecmesi (tendsuh, reenkarnasyon) teldkkisini esas alan zikredilen 

iki dinin Trirkler iqinde tutunabilmesinde atalar kulttinun 

6nemli bir payr olduSu dahi gok muhtemeldir. 

Tabiat K0ltleri 

$amanizm oncesi Ttirk inanglan iginde onemli bir yeri de 

muhteliI tabiat ktiltlerinin iggal etti[i gorulmektedir. Eski 

Turk topluluklannda tabiat ktiltlerinin, yer ve gok kultu olmak 

tizere ikili bir goninum aldr$r miigahede edilmektedir. 

Bunun bir cephesini tegkil eden yer kulttinrin de$igik unsurlardan 

meydana geldigi gortiltiyor. Eski Turkler tabiatta mevcut 

hemen her varhkta mahiyeti kavranamayan gizli birtakrm 

griqler bulunduSunu dugunuyorlar, bu sebeple dat,, tepe, tag, 

kaya, a$,ag veya su gibi nesneleri canlt kabul ediyorlardr.3e Bu 

telakkinin tarihi belgesini yine Orhun Kitibeleri tepkil etmektedir. 

Bu kitabelerde krsaca yersu'lar (yer-sub) geklinde srk srk 

zikredilen ve Goktiirkler'deki telAkki tarzr hakkrnda ipuqlan 

veren satrrlarla tasvir olunan tabiat kultti,4o Turkler'de deSigik 

bir mahiyet kazanmrga benzemektedir. 

$ophesiz, dunyanrn muhtelif yerlerinde muhtelif zamanlannda 

yagayan insan topluluklannr fizik qevrede gOrtilen tabiat 

parqalan yahut degigik gekillerde tezahtir eden tabiat olaylan 

etkilemigtir. Bu sebeple tabiat kultleri dinler tarihi gahgmalannrn 

tespitine gore pek gok yerde mevcut olmugtur. lptidii ve 

geligmig toplumlann hepsinde buna rastlanmr$trr. Ancak 

Turkler'de, Yunanhlar veya Romahlar'da olduf,u gibi, tabiat 

ktiltleriyle ilgili birer Tann ve bunlann etralrnda elsAneler tegekkul 

etmemigtir.al Bunun sebebi herhalde, yersulann bizAti- 

39 Bu unsurlarla ilgili kirltlere dair incelemeler birinci b6limdedir. 

4O llkz, ()rhvn Ahidrlcri, Kiiltiliin :tbidtsi, dogu ccplresi, sirtrr: l l; ltilgc Krgarr 

Abirlcsi,

trpkr yer kultundc oldugu gibi gdk kultundc dc bizzat gdk cisimlerine 

taprnma soz konusu de$ildir. Ne var ki, bu cisimlerle 

ilgili dini merasimler, bunlann mahiyetine vikrf olmadrklan 

igin, Eb0 Dulef i ve 6teki mrigahitleri yanrltmry, Ttirkler'in bu 

cisimlcri taplnma konusu yaptrklarrnr sanmrglardrr. 

Tabiat kultleri, trpkr atalar kultu gibi, Turkler'in muhtelif 

dinlere girip qrkmalarrna ra$men yine de varhklannr srindtirmriglerdir.6 

Tabiat ktiltlerinin eski Qin'dea7 ve Kore kavimleri 

arasrnda da onemli bir yer tuttugu anlagrlmaktadrr.as 

Gok Tann KAIIA 

Modern aragtrmalar, Gok Tann kultrinun, toprakla ilgisi bulunmadr$r 

igin ancak g6qebe, avcl ve qoban toplumlarda mevcut 

olabilece$ini, dolayrsryla bu kultrin kaynagnrn Asya bozkrrlannda 

aranmasr gerektitini gostermektedir. Eliade, Giraud, Roux, 

Kafeso$lu ve Ogel gibi aragtrnctlann qahgmalan bunu ortaya 

koymugtur. Eliade, muhtelif Kuzey ve Orta Asya topluluklan 

rizerinde yapu$ aragtrrmalarda, tengri, tengeri, tengere ve tingir 

gibi, hemen hepsinde hem Sekil ydnunden hem de mina bakrmmdan 

ortak ozellikleri yansrtan G6k Tann kultuyle ilgili kelimeler 

tespit etmig,4e bu kultun Kuzey ve Orta Asya kavimlerinde 

ortak oldu$u sonucuna varmrStrr. Ona g6re britUn Kuzey ve 

Orta Asya toplumlannda G6k Thnn, yerprztinon, insanlann ve 

g6rtinur g6ninmez her varh$n yarattcrtdtr. lnsanlann yagantllan 

arasrnda dcngeyi o sa$ar. C), butun kainatrn efendisidir.50 

46 lnan, s.l, lslimiyclin kabulonden sonra da devanr eden bu kultlcr, lslamt 

mefhumlarla uzlasttrrlarak ya5atrlmrg, "Cenib-r t{akk'rn kudrctlnin tecelll vasrtasr" 

olarak gdrulup yorumlanmrqttr (bkz. H. Tanyu, Tarhlerde Ta5la llgilr 

lnanqlar, Ankera, 1968, s.168). 

47 Ozerdim, s.79-80. 

48 Eberhard, s.31,33. 

49 Eliade, kaiad il'Histoire des Religions, Paris, 1975, Payot, 2. baskr, s.63-64. 

50 Eliade, s.64-66. Yazar bazan bu tehkkide toplumlara g6re farkhhklar oldufunu, 

birinde Gok Tanrlnrn her geyi bizzat yarattrf,rna inantltrken, 6tekinde, insanlar 

arasrndaki iglere karrgmadr$rnrn dogrfnulduginI s6ylemektedir. 

66 

L Kafeso$lu, GOk Tanrr inancrnrn Asya kavirnlerine Ttirkler'den 

yayrldrgrnr qegitli delillerle ileri stirmektedir. Kafesoglu'na 

gdre, oteki Asya toplumlannda rastlanan Gok Tann'yr 

ifade eden yukandaki kelimelerin Trirkqe Tanrr kelimesinden 

alrndrgr aqrkqa bcllidir. Hepsinden onernlisi, Turklcr'deki Gok 

Tann telakkisi qok daha geligmig olup bunun tarihi belgeleri 

gok eskilere gitmektedir. Aynca, btittin eski kavimler g6k cisimlerini 

mukaddes tanryrp gogun kendisi ile ilgilenmedikleri 

halde, Trirkler g6k cisimleriyle de ilgilenmekle beraber, daha 

qok g6$rin kendisini dugUnmtigler ve mucerrer bir Tann inanctna 

ulagabilmiglerdir.sr 

Eski Trirkler'in dini inanglanndan hayli mtireessir olduklannr 

bildigimiz Qinliler ve Mogollar'da dahi Gok Tann kultrinun 

mevcudiyeti, Kafeso$lu'nun fikrini teyit eder mahiyettedir. 

XlX. yrizyrlda, bilinen en eski Qin metinlerinden hareketle 

eski Qin dinlerini inceleyen C. de Harlez, onlarrn Shang-Ti 

adryla yrice bir semAvi varhsa inandrklarrnr yazmaktadrr.s2 XI- 

I1. yrizyilda MoSollar arasrnda bir muddet yasamrs olan Jean 

du Plan Carpin (Plano Carpini), bunlann gorunen ve gortinmeyen 

her peyin yaratlclsl bir Gok Tann'ya taptrklarrnr kaydetrnektedir.s3 

Eski Turkler'in Gok Tann hakkrndaki telikkilerini hem Orhun 

Kitibeleri hem de eski Qin kaynaklarryla Bizans, Arap ve 

Fars kaynaklan aqrkga tespit etmektedirler. Orhun KitAbeleri 

tizerinde qahgan R. Giraud, bunlarda G6k Thnn'nrn saSlam bir 

tasvirinin yaprldr$rnr ve bu inancrn Ttrklcr'in temel dini inan- 

5l Kafesoglu, s.3l-33. 

52 De tlarlez, s.39; ayrrca bkz. A. fthimmel, Dinler 'larihinc 6iri5, Ankara, 1955, 

s.17. 

51 Relation dts Mongoles ou Tartares, ngr. M. d'Avezac, Paris, 1819, s.620 vd. Asya 

toplumlarr arasrndaki G6k Tann inancl 6nemine ragmen bug[nd kadar pek az 

incelenrnig gdrtrnmektedir. Bu konu, Eliade'dan sonra en genig biqirnde Ttirkler 

ve digcr Altay toplumlarryla kargrlapnrmah bir rareda Roux tarafrnclan turada 

ele ahnmrgtrr: "TAngri, Essai Sur le Ciel-Dieu des Peuplcs Altaiqucs". 

HllR, CXLIX, s.49-82, L97-230; CL, s.27-54.

cr oldugunu belirtmektedir.s4 VU. yuzyrlda Batr Gokturk ulkesine 

bir elqilik heyeti iginde gelen Th€ophilacte Simocatta, 

Turkler'in bazr tabiat kultlerini takdis etmekle birlikte asrl yerin 

gof,un yaratlclsl bir Tann'ya taptrklannt kendi mugahedesine 

dayanarak haber vermektedir.ss Benzer kayrtlan muhteliI 

Arap ve Fars kaynaklarrnda da bulmak mumkundur' 

Eski Turkler'deki bu Gok Tann krilttinun mahiyetine gelince, 

eldeki bilgiler bu konuda az qok bir likir edinmeye y^rry^cak 

durumdadrr, Orhun KitAbelerinin dikkatli bir tahlili, Gok 

Tann mefhumunun vaktiyle goSun kendisi ile bir oldu$u intibarnr 

uyandrnyor. Kanaatimizce, Gdk Tann teldkkisinin, tabiat 

kultunun bir parqasrnr tegkil eden gok unsurunun zamanla 

mr)gahhastan mucerrede do!,ru, maddi olmaktan grkarak tegekkril 

etti$ine muhakkak nazanyla bakrlabilir. Nitekim eski 

qaf,larda, her geyin ustunde ve her geye hdkim gorunen go!,un, 

Asya bozkrrlannda yagayanlarca Tann saytlmasr normaldir.s6 

Ancak zaman gegtikge mticerred bir Tann mefhumu geligerek 

maddi gokten aynlmtg, her geye hakim mutlak bir varhk pekline 

donugmugtur.sT Bu Gok Tann her geyden 6nce, Turk milleti 

perigan olrnasrn diye tahta htikumdar qtkaran, Museviler'in 

Yehovai.r gibi, milli bir "Turk Tannsl" olarak gorunuyor.s8 Bu, 

insanlara iyi yolu gosteren, onlan mukAfatlandtran veya cezalarldrran, 

benzeri olmayan tek bir y0ce varhktrr. 

54 BW. LEmpire des Turcs Celestrs, Paris, 1960, s.102; ayrrca bkz. Roux, La religion, 

s.l9-21. C6k Tann'yr Orhun KitAbesinde tasvir eden sattrlar iqin bkz. Or' 

hun Abideleri, Kultigin, Bilge Kalan ve Tonyukuk Abideleri ile ilgili krsrmlar. 

55 Edouard Chavannes. Documenls sur lcs lou-hiue Occidentatlx, Paris, 1900, s.248. 

56 Eski Turkler'de Mofollar'da gOkle ilgili inanr$lar ve g6lirn nasrl telakki edildigi 

konusunda genig bilgi icin bkz. Roux, Esfti Din, s.90-108. 

57 KafesoSlu, s.30. 

'1ll Mrl lrL: ,iltttilirr rllrirlrrl, grirrcy lc;rlrc.;1, snlrr; llr "Ytrkrrt'rh l"tirlr'littrrt,;t, tttrr' 

kaddes yeri suyu oyle tanzitn etrtrig"; sattr: 25: "l'iirk rnillctinin adt sant yok 

ohnasr.n diye , ...kcnclinti o Tanrt oturttu". Ttirkler'in Gdk Tanrt'.stnrn milli karal

hut Kitalt tegkil etmektedir. Bu eserdeki hikiyeler incelendiginde, 

her ne kadar Orhun Kitlbelerl'ndeki hflviyetiyle olmasa 

da, Oguz beglerinin dua ederken ytizlerini g6ge kaldrnnalannr 

anlatan pasajlara rastlamak zor defildir.6t Ozellikle ,,Deli 

Durnrul" hikflycsi bu aErclan dikkatc Aayan bir drncktir.62 

$amanizm 

W. Radloff'un Eahgmalanndan sonra, Eski Turkler'in dini oldu$u 

inancryla dikkati geken gamanizm hakkrnda guntimrize 

kadar pek gok ara$trrma yaprlmrg ve yaprlmaktadrr. Bugrin artrk 

eskiden sanrldrgr gibi bir din deSil, bir anlamda btiyti sistemi 

olarak g6rulen $amanizm'in mahiyeti uzerine birtakrm 

agrklama ve yorumlarda bulunulmug, bagta G. Nioradze olmak 

uzere,63 A. Ohlmarks,6a D. Z€l6nine65 ve nihayet sade $amanizm'in 

de$il, genel olarak dinler tarihinin en yetkili mtitehassrsr 

srfatryla tanrnan M. Eliade6s ve son olarak Vladimir 

N. Basilov'a kadar6T 6nemli sonuglar ve tezler ortaya konulmu$tur. 

6t Dede Korkut hikAyelerinin bu aqrdan gtzel bir tahlili, Roux'nun 5u rnakalesindedir: 

"Dieu Dans le Kitab-r Dede Qorqut", REI, XLll[ (1975), s.l2g-l3l; 

irynl y:rzrrr, "Rechcrches dcs Survivances lrdislarniques dans les Textes -furcs 

Musulmans",JA, CCLXIV (I976), s.36-37. 

62 

61 

64 

65 

66 

67 

70 

Bl

lanndaki Trirkler'in inanglanyla ilgili eski merinlerde bu konuda 

en ufak bir kayda bile tesadril edilmedigi, murehassrslar 

tarafindan ifade olunmaktadrr. 

Bununla beraber, bunlar, $amanizm'in Turk topluluklannda 

higbir zaman mevcut olmadr$r anlamrna gelmez. Buna, 

Turkler'in tarihinin belli bir doneminde,Tr mesela hiq olmazsa 

VI. yrizyrlda rastlamak mtimkon olabiliyor.T2 Ancak eldeki 

bilgiler lX. yuzyrldan bu yana olan donem igin yofiunlagmaya 

baglamaktadrr. Meseli Uygurlar'dan bahseden bazr sonraki 

kaynaklarda hamlardan soz edilir.73 lbn Fazlan'a g6re X. yuzyrlda 

Mivcraunnclrir'de O$uzlar'rn $arnanist olduklannl kabul 

etrnek gcrckiyor.Ta Ancak daha sonraki yrizyrllara ait hallcrlcr 

gittikqc bollagrnakta, A. lnan'ln tasvir crti$i $anranizm,Ts 

britun Eehresiyle belirmeye baglamaktadrr. Roux'nun 

Trirk $amanizmi'ne dair bir seri aragtrrmasr da yine ancak bahis 

konusu donemden bu tarafa olan durumu tespit ve tetkik 

etmektedir.T6 

O halde $amanizm Turkler'in asrl dini olmadr$rna gore, 

Turkler araslna nereden, nasrl ve ne zaman girmig ve yerlegmigtir? 

Kanaatimizce, meselenin asrl dUgum noktasrnr bu sorunun 

cevabr tegkil etmektedir. Koppers ve Eliade gibi aragtrn- 

7l Bazrlarr gamanizm'in ancak Asya'da Molol istilisrndan sonra Tfrkler arasrna 

girdigini ileri siirmektedirler (bkz. Ulken, s..l-5), ki kanaatimizce bu qok geq 

bir tarilrtir ve dofiru dcgildir. 

72 Eberhard, gamanizm'in Tnrkler'deki mevcudiyerinden bahseden ilk haberin 

519 yrhnda Cucenlerden kaldrlrnr s6ylemektedir. Bu tarihte bir kadrn Samanrn, 

guz mevsiminde ovada gadrr kurarak yedi grln oruc ruttugu ve dualar ettiSi 

biliniyor (bkz. Cin'in gimal Kom5ulan, s.43). 

73 Msl. bkz. Atamelik Cfiveynl, The History oJ the World-Conqueror,lng. tercume 

J. Andrew Boyle, Cambridge, 1958, l, 59. 

7,1 lbn Fazlan, s.36-17. Seyyah Oguzlar'daki binakrm kurban merasirnlerinden ve 

bunlarr y

Anadolu'ya intikal errigini, hatta bazr tarikatrann tegekktilundeki 

hisselerini vukufla orraya koymugtur. gtiphesiz ilerideki 

gahgmalarda da daha pek gok geyler orraya gikanlacagr tahrnin 

eclilcbilir. 

Uzak Dolu Dinleri 

Budizm 

Anavatanl Hindisran olan Budizm,Te Turkler'in girdiSi yabancr 

dinler arasrnda onlan 'en gok etkileyen dinrerden biri 

olmasr itibariyle uzerinde durulmaya defer. Bazr mritehassrslar, 

Hindistan'ln, Budizm'den onceki arkaik inanglann ve 

Brahmanizm'in hikim oldu$u devirlerde Asya'da gok az etkisi 

bulundu$unu, halbuki, Brahmanizm'e bir tepki olarak do$an 

ve daha anlagrlrr olan Budizrn'in lazla taraftar topladr$rnr be- 

Iirtiyorlar.80 

Budizm'in, briytik bir ihtimalle milidrn ilk yuzyrllan esnisrnda 

bir taraftan Qin'e, bir taraftan da lran hudutlarrna kadar 

yayrldrsr, ancak, Maniheizm'in grkrgrndan sonra devamh geriledigi 

mugahede edilmektedir.8t Budizm'in Do$u Torkistan'a 

yine aynr devirde iki yoldan girdi$i anlagrlmaktadrr. Bu yollar- 

8l 

74 

$amanizm'in Kahntrlarr" lFD, lV (1952) ve lluraJeler ve MenSe'leri (Ankara, 

1952) adh eserlerinde; Turan, cihan Hdftiniyeri'ndeki muhrelif makalelerinde 

bu konuya yeteri kadar aqrkhk getirmiglerdir. Roux, daha yuka.larda zikredi. 

lcn makrlclcrindc, Mustafa canpolar ise 6ns6zdc adr gcgen yazrsrnda, lslinrr 

rnetirrlerdeki pck qok gamanik kahntryr cle alarak incelerniglcr ve gdzler 6nune 

sermiglerdir. 

Budizm'in dofugu, geligmesi ve doktrini hakkrnda pek qok aragrrrrna varchr. 

Bunlar iqinde 5unlara da bakrlabilir: Andr€ Bareau, Les Rerigions de I'Inde (Bouddhisme), 

Paris, 1966; Paul Demieville, "Le Bouddhisme chinois", r{isroire 

dcs Religions l, Paris, 1970, s.1249-13r9. Gcrckli bibliyografya bunlarcla bulunrnakiadrr, 

t"tsl. bkz. E. Blochet, "Mazdeizm'in Ttrk Kavirnlerinin ltikatlan uzerindeki 

Tesiri", MIM, 2 (1331), s.125. 

Blochet' aynr yerde; Barthold, "orta Asya'da Molol F{rtuhatrna Kadar }hristiyanhk", 

TM, I (1925), s.55. Banhold bu d6nemle ilgili olarak (in kaynaklarr_ 

nrn vcrdigi bilgileri, biitrin orta Asya'yr Budist g6stermcleri sebebiyle, ihtiyat- 

dan biri, Baktriyan ve Pamir rizerinden, kuzey ve guney ipek 

yollannrn batrdaki kavgak noktasr KAggar'a varmakta, buradan 

kervanlarla vflha gehirlerine ulagmakta; 6teki, Kegmir ve Karalcururn 

0zcrindcn l'Iotarr ve Yarkend'c l

kezde bulunanlarla birlikte Budist olduklannr dugunmek yanlr9 

olacaktrr; zira briyuk bir ihtimalle halkrn go$unlugu eski 

dini inanqlannr stirdtirmug olmahdrrlar.sT Ancak gerek Hunlar'rn 

gerekse To-balar'rn idareci qewelerinde Budizm'in hayli 

etkili olduf,u kabul edilmekte ve qok sapda aydrn ve sanatkann 

yetigtigi ifade olunmaktadrr.s Bunlardan, tamamrnrn olmasa 

bile belli bir krsrm Trirk topluluklannrn G6ktrirkler'den daha 

once Budizm'i ve ktiltUrunri ranryrp benimsedikleri geklinde 

bir sonuq grkarmamz mtimktindur. 

Budizm'in, VL ytizyrhn ikinci yansr iqinde Gokttirkler'e de 

girmig oldu$u gdruluyor. Bilhassa Qinli Budist rahiplerin Dofu 

ve Batr Gdktrirk sahalan igine nrifuz ederek hukumdarlar 

ve yonetici srnrf nezdinde bu dini yaymaya qahgtrklan bilinmektedir.se 

Bundan bagka, Gokturk hAkimiyetinde yagayan 

Sofdlu triccarlann srk srk Hindistan'a gidip gelmeleri ve bu 

strretle devamh olarak Budist kulturle temaslan sonucu, Goktrirkler'in 

Budizm'e hayli dgina olduklannr tahmin etmek zor 

degildir.e l956'da Mof,olistan'da bulunan Bugut kirAbesinde, 

Bumin Kagan\n ikinci oglu Mu-han KaSan (553-572) ve kriquk 

kardegi T'o-po Katan'rn (572-5BI) Budizm'e gegigi ve bu 

ikincisinin Budist bir cemaat (samgha) meydana gerirdigi hakkrnda 

birtakrm kayrtlar bulunmaktadrr.er Onun saltanatrnrn 

87 lnan, aynr yerde; To-balar'da Budizm'e dair daha genig bilgi iqin bkz. Eberhard, 

"Toba Devrinde Budist Kilisesi", DICFD, lV (1946), s.297-307. 

88 Esin, s.62-63. 

89 L. Ligeti, Bilinmeyentg Asya, terc0me, S. Karatay, lstanbul, 1970, 1,93-9.1. Do- 

[u ve Batr Gokturk devletlerine dair Giraud'nun eserinden ba5ka gunlara da 

bakrlmak gerekir: W M. Mc. Govern, The Early Empires of Central Asia, Chapel 

Hill, 1939; Ogel, "Do!u G6krirrklcri Hakkrnda Vesikalar ve Nortar", Bcllelen, 

XXI (1957), s.8l-137; Kafesollu, "tuya Tnrk Devletleri", IDEK, Ankara, 

197 6, s.7 l0-7 2,1; Rasonyi, s.96-103. 

90 Rend Grousset, Sur les Traccs ilu Bouildha, Paris, 1950, s.72; Nazmiye Togan, 

"leygamber zarnanrnda garkt ve Garbi Tiirkisran'r ziyarer eden Qinli tludist 

rahibi lliicrr-Qang'ur bu Ulkclerin dint ve siyast vaziycrine ait kayrrlarr", ll'Iil). 

IV (1964), s.23,25.30. 

9l S, (agatay-Scnrilr 'Iczcan, "Gokrurk urihinin gok oncmli bir bclgcsi: So$ur(rt 

Bugut Yaarf , fDAy, 1975-1976, s.251'deki kit|h metni; aynca bkz, 'l'ekin, s.21. 

76 

son zamanlannda, Hui-lin adrnda bir Budist rahip Qinli Ts'i 

hdnedanr tarafindan kendisine yollanmrgtrr. llk zamanlarda bu 

rahip, hriktimdan yeni dine sokmaSa gahgmrg fakat bagaramamr$or. 

Ama sonradan T'o-po, Ts'i hukumdanndan Budist metinler 

istemig, o da Nirvana-Sutra'yr Turkge'ye gevirtip yollamrgtrr.ez 

Bundan bagka, Jinagupta (Qe-na-kae-to) adrnda bir 

bapka Budist rahibin de Kan-su'dan gelerek arkadaglarryla T'opo'ya 

misafir oldufu bilinrncktcdir. On yrl siircsirrcc burrda 

kalan ve beraberlerinde pek qok dini metin bulunduran bu rahipler, 

Budizm'i genig qapta yayma firsatrnr bulmuglardrr.s3 

Bu arada T'o-po Katan son derece mul.aasslp bir Budist olmug, 

Budist unvanlar alarak Buda heykelleri yaptrrmlg, mukaddes 

metinler igin binalar inga ettirmigti.ea Ondan sonra 

58l'de hukumdar olan T'ong da, kendisiyle kargrlagan Hiouen-T'sang'rn 

ifadesine g6re Budist olmug ve 630'da dlmrigtrlr. 

Buhara, Belh ve 6teki buy0k gehirlerin Budizm'in merkezi olduf,u 

anlagrlmaktadrr. Hiouen-T'sang buralarda pek gok rahibe 

rastlamrgtr.s5 

Aynr yuzyrlda Batr Gdktrirkleri'nin de Budizm ile temasa 

geldikleri mugahede ediliyor. lstemi Ka$an zamanrnda (552- 

576) So$d bOlgesi ve Afganistan'rn kuzeyi, onun hakimiyet 

alanr iqindeydi. Buralarda eskiden beri Htndydna mezhebi 

hakim bulunuyordu. So$dlu Budist rahipler burada, doSudaki 

Qinli rahiplerin rolunU oynamrglardr. 591 yrhnda Kapi- 

92 Tekin, s.2l-22. 

93 Grousset, s.63-6.1; Tekin, s,22. G6ktUrkler arasrnda Budizm'in yayrhgrna dair 

gu eserlerde daha genig bilgi bulunabilir: lnan, garnanizm, s.5;Iuran, Cihan 

Hdhimiyeti,I, 64; Ogel, fnrk Kflltrininln Geligme Qallan, lstanbul, 1971, l, 

86-87; Estn, f0rh Kulrf,r larihl, s.127-I28; aynca bkz. Qagatay-Tezcan, s.250. 

9,1 Grousset, s.64. 

95 A.g.e., aynr yerde; N. Togan, s.16-47; lirran, I,6,1. X. yirzyrhn unlu Arap m0elliflerinden 

lbn'un-Nedim, tlorasan\n eski tarihine dair bir escrdc, MdverAinnehir 

halkrnrn qogunun Mtislurnan olmadan 6ncc oldufu gibi, gok daha cskiden 

dc Budasef in (Buda) dininde bulundulunu okudugunu sdylcr (bkr. Kirabu'l-Fihrist, 

Kahire (tarihsiz), s.489). Buna kargrhk Barthold, birkaq yer drgrnda 

buralarda bucliznr'ln ynyrlnrrg olnrruryucngr fikrinl ilcri suru (bkz, lftrlstl" 

yanLh, s.55). 

77

ga'da Budist mlbedleri vardt. Daha sonra gelen Ye-li Tigin gibi 

hrikumdarlann yine Budizm'e mensup olduklarr g6rtilmektedir.s6 

Ancak buraya kadar zikredilen vak'alardan da kolayca anlaprlacaTr 

gibi, Budizm herhaldc Gokturkler'dc saclcce huktirndar 

ve y6netici gevrelerle ytiksek tabaka arasrnda tutunmug olmahdrr. 

Bir ara Bilge Ka[an'rn idetd Budizm'e ilgi duydufunu, 

mAbedler yaptlrmayr tasarladr$rnr, fakat veziri Tonyukuk'un 

siddetle buna kargr grktr$rnr ve hrikumdan ikni etti$ini biliyoruz.e7 

Bununla beraber halkrn Budist oldu[u ve e$er oldu ise 

yaygrnhk derecesi hakkrnda hemen hicbir bilgiye rastlanmamaktadrr. 

Nitekim hemen hemen brittin aragtrncrlann bu noktada 

birlegtikleri goruluyor.es 

Ashna bakrlrrsa, Gokttirkler'de Budizm'in hukumdar ve idareci 

tabaka gevresinde de bir mriddet sonra gecerliligini yitirdigini 

soylemek mumktindur. Qtinkti Orhun Kitibelerinin bu 

dine ait tek hitrra ta$rmamasrna bakrlrrsa bagka ttirlti dugunmek 

imkAnsudrr. Bu kitibelerde G6k Tann kavramr butunuyle 

hAkimdir. 

VIII. ytizyrlda Krzrl-su ve Fergana dolaylannda Karluklar 

arasrnda da mevcudiyeti arkeolojik aragtrrmalardan anlagrlan 

BudizmP asil altrn gagrnr Uygurlar iginde yagadr. Bilindigi uzere 

Uygurlar, 745-840 arasrnda htiktim stiren Ottiken Uygur 

Devleti ile, 840-1300'ler arasrnda devam eden Kao-ch'ang Uygur 

Devleti olmak itibariyle birbirini takip eden iki siyasi kurulug 

5cklinde ortaya qrkrntglarchr. Runlarclirn ill

udlan kendi panteonuna almtgtr. Krsaca Budizm, Uygurlar 

arasrnda qok tannh bir din durumuna gelmigti. Ay ve gunegin, 

yrldrzlann, dort ana ydntin ve benzeri bUtun mefhumlann 

her birinin birer azizi vardr.t6 Budizm'in Uygurlar'da 

uzun bir mtiddet yagadrgr ve 762-763 yrllannda batrda iyice 

kuvvctlcncn Manilrcizrtr'ilt rcsrncn kabulunc kadar clcvitttr cttiti 

bilinmektedir. 

Maniheizm'in kabulunden itibaren X. yuzyrla kadar bu dine 

sadrk kalan Uygurlar'rn, X. yuzyrldan itibaren yeniden Budizm'e 

dondiikleri gortiluyor. Yahut daha dof,ru bir ifadeyle, 

Maniheizm'in resmi din olmasr sebebiyle bir muddet geri plAna 

itilen Budizm, Uygurlar'da yeniden guglenmigtir. Grousset'ye 

gore, 860-866'da Kan-su'da yerlegmig bulunan San Uygurlar, 

X. ytizyrlda Maniheizm'i qabuk terkederek yeniden 

Budist oldular; hattd Begbahk-Kuga'daki Uygurlar arasrnda da 

Maniheizm'in, yerini sur'atle Budizm'e brraktrgr anlagrlmaktadrr.ro7 

Fakat bu onemli olayrn kesin olarak hangi ytlda ve nasrl 

meydana geldigi bilinmiyor.los Barthold, KAggarh Mahmud'un 

Divan'u Lngati't-Ttirh'unde Maniheizm'e deSil Budizm'e 

ait ipuqlan bulunmasrndan hareketle onun devrinde 

Uygurlar'da Budizm'in yaygrn oldu$u kanaatini benimsemektedir,r@ 

Nitekim X. ytizyrlda Uygurlar'rn Turfan'da Mani ve 

Zerdugt taprnaklanndan qok Budist mAbedlere sahip olduklan, 

ilk iki dine mensup rahiplerin Budizm'i rakip din gordtiklerini, 

98I-984'de Turfan ve Begbahk'r gezen Wang-yen-te 

kaydediyor.rl0 ggO'lardan sonra ise, Budizm yava$ yavas zay{- 

106 Esin, s.130; aynr yazar, "Mil6di VIII. yUzyrlda Tiirkistan'da lsl6rniyet'in Burkan 

dini ile karsrlasmasr", fKA, l-Z 1977-1978), s.232-233. 

107 Grenard, s.73-74; Grousset, LEmpire iles Steppes, Paris, 1952, s.176-177; Tekin, 

s.24. 5. li:kin, 762-763'te devlet zoru ile halka kabul euirilcn Maniheirlr'in, 

ll4()'trr rlevlctirr yrltrltnnrryln l$Al)rltcrr (lai)tiiliinii, lrulkrrr tcltr;rr Klr,ch'arrg 

drvlctiurn kurulu5uyla eski dinteri olan lJudizrn'c dondrtgdnti yazar. 

lOtl l}arthold, Orta Asya l'ilrh 7'arihi Hahhrnda Dersler, Ankara, 1975, 2. baskr, 

s.71. 

109 A.g.e., s.74-75. 

I l0 lzgi, The ltinerary o[Wang-yen-te to Kao-ch'ang(981-984), basrlmamrg dokto- 

80 

lar gibi olmugsa da,trt XUl. yrizyrhn baglannda bile hala Budist 

olduklan goz ontine allnrrsa,r12 Uygurlar'rn bu dini kesin 

olarak hiqbir zaman terketmedikleri sonucuna varmak gerekiyor. 

Buraya kadar krsaca dzetlenmeye qahgrldrst uzere, Hunlar'dan 

Gokturkler'e kadar krsmen bazr Trirk topluluklannda, 

fakat bilhassa Uygurlar'da yaygrn bir duruma gelen, artrk sa- 

dece hukrimdar ve yonetici qevrelerde deSil, halkrn arasrnda 

da iyice tutunan Budizm, geriye pek qok metin brrakmtgttr. 

Muhtelif arkeolojik aragtrrmalar, Uygurlar'ln cegitli gehirlerinde 

ele gegen, Uygur (So[d) alfabesiyle yazrlmrg bol miktarda 

dini metni grin rgr$rna grkarmrgtrr.l13 llgililer bu metin- 

Ierin daha qok halkrn ibAdet maksadryla okumast iqin Sanskritqe'den 

ve krsmen de Qince'den yaprlmrg terctimeler oldufunu 

ifade etmektedirler.rla Bunlar arasrnda Budist doktrinin 

ra tezi, Harvard 1972, Qince metnin lngilizce tercumesi s.6-10; aynca bkz. 

Ogel, Turft Kdilrurt, l. 127. 

Ill Grenard, s.74. 

l12 Barthold, Mo[ol IstildsrnaKadar Tirhistan, haz. H. D. Yrldrz, lstanbul, 1981, 

s.179-182; Esin, s. 130. 

ll3 Bunlarrn 6nemli bir krsmr, British Museum ve Bibliothtque Nationale gibi 

Avrupa; Leningrad, Kyoto ve Pekin gibi Asya muze ve kirttrphanelerinde bulunmaktadrr. 

Bu metinler mesela F\MK. Mirller tarafindan yayrmlanan Uigurica 

benzeri btyuk kolekiyonlarda birarada veya Radlolf ve S. Malov'un birlikte 

Suvarnaprabhasa (St. Petersburg, I9l3) adryla negrettikleri meghur Alan 

Yaruh metni gibi ayn ayrr yayrmlanmrgtrr. Budist metinler bizde de meselA H. 

Namrk Orkun'ra Kalyanamhara ve Papamhara'sr (Ankara, 1940) gibi terc0me, 

yahut g. Tekin'in UygutxaMetinler Ii (Erzurum, f960) gibi metin olarak 

yayrmlanmqtrr. Genel olarak Uygur edcbiyatr iqin R. Rahmeti Arat'rn Eshi 

Trirh giiri (Ankara, 1965) isimli eseri dnemli bir qah5madrr. Uygurca Budik 

metinlerin genel mdhiyeti hakkrnda bkz. S. lbkin, Uygur Eilebiyatrmn Meselcleri, 

s.26-67', Saadet Qafatay, Isltuniyetlen Once T:d'rh Edebiyan, TDEK, s.393- 

398. Aynca Budist devir Turk sanatr iqin E. Esin'in 5u eserine bakrlabilir: An- 

,d(..ldntr unil Dcvclqnncnl ol lluddhislc unil Monitlrcun ?irrlrisft arl in llastcrr 

lurhistan anil Kansu, lstanbul, I 967. 

I 14 Barthold, s.6,1; Ruben, s,l3; Alessio Bombaci, Histoire de la Liueranre Turquc, 

Frans. terctrme L Mdlikoff, Paris, 1963, s.22-25, Bu konuda daha genig bilgi 

igin buraya bakrlabilir, Eserde lV.X. yteyrllar arasrnda yaprlan tcrc0melcrin 

listeleri vandrr. 

8t

mukaddes kitapla' olan ve o9 sepet adr verilen sutralar, vinayalar 

ve Abtlidharmalar gibi eserler de vardrr. Bunlar gegitli 

devirlerde qevrilmiglerdir.tt5 lqlerinde btiytik qogunlugu Mahayana 

mczhcbine ait olmakla birliktc, meselfr Btrclisrlcrin 

rnelrdisi Mairreya'yr anlaran Hindydna rnezhebiyle ilgili metinlcr 

dc vardrr.tr6 Ama en fazla terc{lme edilenler, Buda'nln 

ve oteki Budist azizlerin menkabelerini anlatanlardrr.'7 Bilindigi 

gibi Budizm'in temel inancr olan tenisuh gere$ince canhlar, 

nirv ana'ya (ebedi mutluluk) ulagrncaya k"dri OlaUkt.r, 

sonra degigik kahplarda birgok defalar yeniden dunyaya ge_ 

lirler. lgte bu menkabeler, her yeniden gerig srrasrnduki ,nalerdlan 

anlatmaktadrr, ki bu sebeple konumuz agrsrndan bizi 

dosrudan do$ruya ilgilendirmektedirler.rrs Bu menkabeler lslamiyet'in 

kabuhine kadar halk arasrnda qok yayrlmrgtr. 

Trirkler Mrisluman olduktan sonra da belli olcridl, Ahmed-i 

Yesevi (dl.Il67) ve benzeri evliydnrn gahsiyetlerine uygula_ 

narak evliyd menkabesi gekline donugttirulmugttir.ne f. Xop_ 

ruhi, Mdverdtinnehir'de dzellikle g69ebe Trirk toplulukla' 

iqinde yayrlan Yeseviliflin, bunlar arasrnda eskiclen bcri mevcut 

inang ve geleneklere adapte oldu$unu g0stermigtir. O, 

gdglerle Anadolu'ya gelip yerlegen yeseviler vasrtasryla gama- 

l15 Tekin, a.g.m.,s.36. 

I 16 Aynr yazar, Maytnsimit, s.26-27. 

ll7 Ruben, s'l' 3; Bombaci, s.23-25; Tekin, a.g.nr., s.31. Benzeri dint metinlerde 

gegen rstrlahlar 9u makalede aqrklanmqtrr: Arat, uygurlar'd.a Istiahlara Dair, 

nvt, Vll-Vtlt3 (1942). 

ll8 Bu menkabelerden 6nemli bir k,'mr, E. chavannes tarafrndan yapmlanmrqtrr: 

"Fables et conres de t'rnde", Actc s du xvl'e congres dcs oricitaiistes, r, paris' 

1905; cinq ccnts contes et Aporogucs, paris, l9l0-l9ll, 3 cilt, contcs et 

Ltgeniles ilu BouiHhismc Chinois, paris, 1921. 

I 19 Bizde ilk defa K6prtlu, Grenard rn eserine dayana rak llh Mutasavvr.far'da ye- 

82 

sevl menkabeleri ile Budior menkabcler rresrndaki benzcrligc dikkati qekrnigtl 

(bk. s.33; ayrrca bkz. Infucncc, s.9-10). Gerqekten .i, Lonur,r'fuJii, 

menkabelerin Yesevi menkabeleri ile 56yle bir kar5rla5trrmasr bu benzerligi 

aqrkga sergilemektedir. Aynr benzerlik, dnemli qapta yesevr geleneklerine varis 

olan Bektagt menkabelerinde de agrkga mtgahede olunm-aktad*, ki ileriki 

bOlumlerdc 6rnekleriyle 96rulecektir. 

nist ve Budist kahnrrlarrn buraya da nakledildigini orraya 

koymugtur.l20 

Taoizm 

Daha ziyade felsefi bir sistem mahiyetini arzedcn bu ein clininin,121 

Muslumanhk'tan ewel Turkler arasrndaki durumuna 

dair maalesef bize hemen hemen higbir ;ey intikal ermemigtir 

denilebilir. Ashnda, qok iyi bilindi$i uzere, tarihlerinin her 

devrinde Qin ile gok yakrn munasebetler ve kultrir ahgverigleri 

iqinde bulunan Ttirkler'in Taoizm'i tanlmam$ olmalan, Budizm'in 

de daha Cok Cin vasrrasryla intikal ertigi dtigunulurse, 

imkinsrzdrr denilebilir. Nitekim tarihi bir habere gore, G6kttirk 

hukumdan Bilge Ka$an'rn bir ara Taoizm'e de ilgi duydu- 

Su, fakat vezir Tonyukuk'un kargr qrktr$r bilinmektedir.l22 Bununla 

beraber butun bilinenler igte bundan ibarettir. Oysa meseld 

unsurlar meselesinde Taoizm'in belli bir etkisinin bulunabilece$i 

konusunda bazr ipuglan sezilebilmekredir.t23 Bu derncktir 

ki, T0rkler bu Cin dinine brisbritun yabancr kalrnarnrglardrr. 

Ancak bu dinin onlar iginde 6teki dinler gibi az veya 

gok yayrhgrnr gosteren haberlerin pek bulunmamasl da dikkat 

gekicidir. Bu durum belki qoyle yorumlanabilir: Felsefi mahiyeti 

sebebiyle gosterigli ayinler, merasimler geklinde halka 

yanslyan bir din olmayan Taoizm gibi bir inanq sistemi, genel 

oldrak goqebe bir hayat stiren Turk topluluklarna fazla cazip 

gdninmese gerektir. Bu ytizden onu tanlmalan da gok srnrrh 

olrnug, bugun kesin olarak tayin edemedigimizbazt hususlar- 

120 Kdprul0, llh Mutasavv{lar'da Yescvllilin mahiyetine dair varclrfr sonucu 

(bkz. s.ll5-ll7), daha sonraki araStrrmalarda deligrirrni5 (Kurutus, s.ll6 vcl; 

"Ahmet Yesevl", lA) ve Budizm'in etkisini kabul ermigtir (bkz. Influence, s.6- 

7, 9-10), 

l2l rooirm'e dnir bkr. Mqx Knltenmrrk, "Lc Tholrme Rrrligieux", llirloire dcr Rc. 

ligions, l, l2l6vd. 

122 lnan, gamanizm, s.6; Tekin, Maytnsimit, s.23. 

I23 Chavannes, "Le Cycle lirrc des Douze Animaux", Tbung-pao, Vlll (1906), 

s.3l ; Esirr, Tiirh Kozmolojisi, s.4-5.

da belki krsmi etkileri bulunsa da, genelde higbir Trirk zumresinin 

dini olmamrytrr. 

lran Dinleri 

Zerddgtilik, Mazdeizm ve Mazdekizm 

Trpkr Hindistan ve Qinle oldu$u gibi, Orta Asya'mn gok eskilerden 

beri lran'la da munasebeti vardr. Miladdan onceki devirlerden 

beri Orta Asya iqlerinde lranh unsurlar, lran'a yakrn bolgelerde 

de Orta Asyah, bu arada tabiatryla Turk unsuru da vardr.l2a 

lran'la Trirkistan, daha doSrusu lranhlar'la Turkler arasrndaki 

iligkilerin kesin baglangrg tarihini tespite guphesiz imkAn 

yoktur. Ancak bu iligkilerin her zaman dostluk qergevesi iginde 

cereyan ermedigi, iki roplumun srk srk savastrg,r, lran edebiyatrnur 

0nlu eseri $ehndme'de bile dcstani bir hava icinde hiknye 

edilmigtir. Zaman zaman lranhlar ve Ttirkler'in Bizans'a 

kargr ittifak halinde olduklarr da gonilmektedir. Sasani lmparatorlutu'nun 

Bizans ile mticadelelerinde, Trirkler'le olan ittilakrn 

onemli rolti oldu$u bilinmekredir.t2s ltrifakrn bozuldu$u 

zamanlara rastlayan Bizans-lran mticadeleleri esnasrnda ise 

Turkler'in Hazar Denizi kryrlarrna kadar sarktlklan gdzden 

kagmryor.t26 Ama butun bu dostqa ve dtigmanca iligkiler sonucu, 

aqrk olan bir sey varsa, o da iki tarafin srkr bir kulttir ahgverigi 

iqine girdikleridir. 

Buyuk Hun lmparatorlugu zamanrnda, tahminen M.O. 

200'lerden itibaren bu kriltur iligkilerinin daha da yakrnlagtr$r, 

Orta Asya'nrn muhtelif gehirlerinde kurulan lran ticaret kolonilerinin 

bu yakrnlagmayr kolaylagtrrdrf,r ve lran kUltrirunUn 

buralarda tanlnlp yayrlmasrnrn saflandr[r anlagrhyor.l2T 

124 {-')gt'1, "l:ski l'rlrl

trk Brrdizm'in laal bir durumunun kalmadrtrnr gosteriyor kabul 

edilebilir. 

Btrnunla beraber, Zerdugtili$in buralardaki durumu ve 

Ttirklcr arrasrnclaki gcliqrncsi hahkrnda daha lazla bilgiyc sahip 

defiiliz. HattA bu dinin MAveriunnehir'in dof,usunda yayrhp 

yayrlmadr[rnr bilmiyoruz. Ancak Barthold, Temim b. Bahr adh 

bir Arap seyyahrnrn verdigi bilgilerden hareketle IX. yrizyrldan 

6nce Uygurlar arasrnda Maniheizm'in yayrlmasrndan evvel 

MAverAunnehir'de Zerdrigtili$in hdkim oldutunu, sonra bagkentten 

baglayarak yavag yavag Maniheizm'in giig kazandrlrnr 

kaydetmektedir.r32 Barthold, Hirezm bdlgesinde de Xl. yuzyrla 

kadar 6nemli gapta lran etkisinin, dolayrsryla Zerdugtili$in 

mcvc0diyctinc kanidir.r33 Ne var ki btitrin bunlar bu dinin 

Tiirkler'deki yaygrnhk derecesini ve ne olgtide etkili oldu$,unu 

anlanraya yeterli bilgilcr dcsildir, Atrcak, agafircla goriilcccgi 

rizere, Abbasller zamanrnda VIll.-lX. ytizyrllarda Horasan ve 

Miverd0nnehir bolgelerinde cereyan eden birtakrm olaylar, 

Zerdtigtili$in Turkler arasrnda pek de kugtimsenmeyecek bir 

taraftar kitlesi toplayabildi$ini gostermeye yarar niteliktedir. 

Yine bir lran dini olup Vl. ytizyrlda ortaya qrkan ve lran'da 

Zerdugt dinine ba$h devletin a$rr baskrlanna mdruz kaldr$r 

iqin kendini Orta Asya'ya atan Mazdeizm'in Turkler iqindeki 

durumuna dair bilgilerirniz de Zerdugtiliginkinden farkh de$ildir. 

Bu sonuncunun So$d ve Baktriyan bdlgelerine ntifuzundan 

fazla bir zaman geEmeden, yani VlL ytizyrhn baglanndan biraz 

sonra, Mazdeizm de aynr yerlere sokulmug,r3a hatta MdverA0nnehir'c 

geEerek Semerkand ve $ag gehirlerine, Siriderya boylarrna 

yerlegmigtir.r3s Hiouen-T'sanglrn gdrgiiye dayanan gehadeti, 

132 A.g.e., s.70; nynr yazar, fiirhistan, s.2f3; Xll. yUzyrl cog,rafyacrlarrndan ldrist'nin 

bir ifadesi de Rarthold'u destekleyici mahiyettedir. ldrlst'ye g6re , Dokuzofuzlar 

Zerdti5t dinirri rakip edlyorlardr (bkz. Gtograplie d'Edrisi, tercUme 

P Arn€dceJaubert, Paris, 1836, l,491). 

I33 Bkz. "Kharizm", EIl. 

134 Bkz. Eberhard, "Qin kaynaklanna g6re Garbi ve Orta Asya halklarurrn medeniyeti", 

rM, VIII I (1940-1942),s.l75. 

135 Grenard, aynr yerde; Barthold, Htristiyanlft, s.58. Banhold bir m0ddet sonra 

86 

Vll. yuzyrhn ortaslna do[ru Mazdeizm'in de Zerdiigtilik yantnda 

yer aldrgrnr ve onun gibi, gidebildigi her ycrde Budizm'in 

hAkirniyetini krrdrfrnr gostermektedir.r35 

Kultandrklirrr ifadclcr pck aqrk olrnaurakla l:crabcr, l]izarrrs 

vc daha gok Arap kaynaklan, yine cle hangi Ttirk topluluklarr 

araslnda Mazdeizm'in bulundu$unu tayine az gok yardrm 

edebiliyorlar. VI. ytizyrlda Batr Gokturkleri'ni ziyaret eden Bizans 

elgisi Th€ophilacte Simocatta'nln, onlann atege tazimine 

dair bir kaydrr3T ve bazr di$er ipuglan, hemen hemen buttin 

aragtrncrlan Batr Gokturkleri'nde Mazdekizm'in mevcudiyeti 

fikrinde birlegtirmigtir, lnostrantsev, Grousset, Ligeti, Giraud 

ve benzeri ilimler, qok eski zamanlardan beri tran ktilttirti 

hdkimiyeti altrnda bulunan bu bolgelerde yagayan Ratr-Gokturkleri'nin 

Mazdeist olduklarrnr kabul etmektedirler.rss Gergcktcn 

Mazdeizm'in VIl. ynzyida SoSd, Baktriyan ve MAverAunnehir'de 

varlt!,tntn tespiti, bunu kuvvetlendiren bir durumdur. 

Qunkti Batr G6kturkleri'ni bu genel gerqevenin drgrnda 

saymak igin bir sebep yoktur. Ancak Giraud, DoSu Gokturkleri'ni 

hakh olarak bundan mustesnA tutmaktadtr. Zira Maz' 

dekizm Orhun bolgssine kadar erigebilmig olsaydr, Orhun Kitibeleri'nde 

bu dinin temel inanct olan atege taPma ile ilgili 

birtakrm izlerin bulunmast gerekirdi, ki boyle bir 5ey s6z konusu 

degildir.r3e 

Mazdckizm'in r:stnnlogri Maniheizm'e kaptrrdrgrm belinmektedir. Ancak bunun 

nasrl cercysn crti$ine dair bir agrklamada bulunmaz. Mazdekizm hakkrnda 

dcrll t.plu bllgl lqlr bkz. wdcrrgrcn, r.l.tl-15 t; t)uclrr:srte'(itrlllctrrln, "lil:gllse 

Sassanide et le Mazd€isrnc", llisloirc drs Rcligitrns 2, Paris, 1972, s'1-29 ' 

136 Grousset, Traces, s.71'72, 73; N. Togan, s'38' 

137 Chavannes, Documcnts, s.248. 

l3g K. lnostrantsev, Esfti lorhlerin Inanllart llahhmda Birhaq -5d1, tercume A. 

lrrarr, Mahalele r ve lncelemeler, s.488-489; Grousset, LEmpirc des Steppes, 

s.129; Ligeti, I, l14; Giraud, s.l0l. F Nau da, Cincedeki moni kelimesinin sanrldrgr 

gibi Maniheizm'in kurucusu Mani demek olmayrp aksine, Mazdekist 

Turk'ler-i gosrerdigini bir makalesinde delilleriyle lleri sfrmektedir (bkz. 

..Textes nestoriens, magiques, mazd6ens. barddsanites, marcionites, manicht' 

ens, moniens",JA, ll (1913)' s.460-461' 

139 Giraud,ayntYerde. 

87

l/,,.rt':: l).:; ku,"tz. Huduau'l_Alem yazan, Gerdizi 'e Idrisi 

grbi IX, X, XI ve hatta Xil. yuzyil lslim coSrafyacrlan, Krrgrz_ 

Iar, Kimekler,Macarlar ve benzeri rurk toplulukla.nda, a[9e 

ibadet edildigini ve ol'lerin yakrrdrgrnr kaydetmek sfrretiyrl, 

adrnr anmadan, Mazdeizm'in mevcudiyetini haber vermektedirler.ra' 

cunkri yuka.da da belirtildi$i tizere, Mazdeizm'in 

ana esasr ateg ibadeti olup olti yakma adeti de bu dinin gereklerinden 

sayrlmaktadrr. ral 

vlll-lx. yuzyrllarda, Abbasi hdkimiyetindeki Horasan ve bilhassa 

Mdveriunnehir'de meydana gelen bir seri isyan, Zerdug_ 

tilik ilc be rrrbcr M:rzdckiznr'in de buralarda yagayan Turk roiluluklarurda 

hayli tarafrar topladrflrnr ortaya koymaktadrr. 

Bilindigi uzere, Emevi Devleri'nin yrkrhp Abbasi hineclanrntn 

igbagrna gelmesinde en buyuk hisse, Horasan'da ba$lattrgr 

ilrtilellc Ebu Mtislim Horasani'ye aitri.ra2 Bu konumunun sa!,ladrgr 

birtakrm avantajlar, EbO Muslim tarafindan bol bol kullanrhyor, 

kendisini baf,rmsrz harekete sevkediyordu. Onun gittikge 

bir tehlike haline gelecefini gdren halifelik makamr, adr 

l.l0 Mervczl, Ebvabf 3-5ln ve't-Ttirh, metin ve lng. terctrme V Minorsky, Londra, 

1942, s.2.ltt; lbn llusta, el-A'Iahu'n-Neftsc, ngr. de Goeje, Leiden, 1891, s.l.l2; 

Ilud0ilu'l-Alan, faks. negr. VV Barthold, Leningrad, 1930, v. l7b; Gerdizl, 

Zeynu'l-Ahhor,llrrnhold'trrr ()tgct

Eb0 Muslim ihtilalini hazrrlarken, daha gok lranh ve Ttirk 

Zerdigti ve Mazdekisr unsura dayanmrgtr.rtr Eski bir Mazdekist 

olan Sindbad\n taraltarlannrn dnemli bir krsmr, yine Mazdekist 

Turkler'den oluguyordu.taT Ashnda lranh oldugu halcle, 

propagandasrnr MAverdrinnehir'deki Zerdtipti ve Mazdekisr 

Turklcr arasrnda yapttgr irgin Tilrk lAkabrnr alan lshak'rn go$u 

taraltarlan da Ttirklerdi.la8 Horasan'da bir isyan glkaran ve eski 

bir Zcrdugti olan Ustid-r Sis'i, 09 y0z bin civarrncla bir 

Oguz kitlesi destekliyordu.rae On iki yrl muddetle Abbasi Devleti'ne 

dayanabilen Mukanna'ise, butun bunlardan daha genig 

gaph ve stirekli bir hareket meydana getirebilmig, onun en hararetli 

destekleyicileri Halag Trirkleri olmugtu.lso Rdfi'b. Leys, 

Miver6unnehir'deki isyanrnda genig olgtide Dokuzo$uzlar ve 

Karluklar'dan faydalanmrgtr.r5r Nihayet sonuncu olarak Mukanna'dan 

da daha uzun mriddet Abbasi Devleti'ne dayanabilen 

Babek Hurremi ise, Azerbaycan'da tam yirmi yrla yakrn 

Mazdekist Turkler'den yardrm 96rmugtri.t52 

Kronolojik olarak ozetlenen 9u bilgiler, VIII.-IX. yrizyrllarda 

Miverdtinnehir'den tA Azerbaycan'a kadar genig bir saha iginde 

yagayan O$uzlar, Dokuzo$uzlar, Halaglar, Karluklar ve benzeri 

muhtelif Tlirk zrimrelerinin ne olqtide Zerdrigtili$in ve 

Mazdekizm'in etkisi altrnda bulunduf,unu g6stermeye yeterlidir 

sanryoruz. Bu hareketlerin, dzellikle Mukanna' ve Babek 

hareketinin uzun yrllar Abbasi Devleti kuwetlerine bagan ile 

kargr koyuglannda bu savaggr Ttrrkler'in btryUk payr oldu$u 

146 M6likoff, s.47-49; Ocak, aynr yerlerde. 

1,17 Nizimtrlmulk, Siyasetnttme, ngr. M.A. K6ymen, Ankara, 1976, s.225-226; 

Melikoff, s.55. 

148 lbn'un-Nedtm, s.497; MClikoff, s,56. 

149 Kopr0ltzAde, Behtagtlifin MenSe'leri, s.125; Melikoff, aynr yerde; J. H. Kramers, 

"Ostad-Sis", EII. 

150 Abdulkahir el-Bagdadt, el-Farhbeyne'l-Frrah, n9r. M. M. Abdulhamid, Kahire 

(tarihsiz), s.257-258; aynca bkz. koprrrltzade, aynr yeide; M€likoff, s.57. 

l5l Kopruluzade, aynr yerde. 

152 el-Bafdadi, s.248; NizAmrllmtrlk, s.253-258; Ti.rran, ,,Babek", lA, Melikoff, 

90 

s.58. 

aqrktrr. Oyle anlagrhyor ki, halifeligin giddetli rakip ve baskrlanna 

maruz kalan, lran'rn onemli merkezlerinden grkma Zerdugti 

ve Mazdekist liderler, kendi dinlerine mensup Turkler'in 

yagadr$r topraklarda rahat yuzri g0ruyorlar ve ilk frrsatta onla, 

rr ayaklandrrarak halifeligin otoritesini krnna teqcbbtisuncle 

bulunuyorlardr. 

Sonuq olarak denilebilir ki, gerek Zerdugrilik gerekse Mazdckizm, 

Turkler iginde genip bir r.arafrarlar kirlcsi cldc cclebilmigti. 

Biraz mubalaSah olmakla birlikte, UstAd-r Sis'in errafina 

rig yriz bin Zerdugti OSuz Turku'nu toplayabilmesi, bu taraftarlar 

tabanrnrn ne kadar genig oldu$unu gdsterecek niteliktedir. 

Zerdugtilik ve Mazdekizm'in Osuzlar arasrnda mevcudiyetinin 

tespiti, bilhassa Anadolu agtsrndan 6nem kazanmaktadrr. 

Zira lslAmiyet'in kabulunden sonra da goqebe kabileler 

arasrnda hala kahntrlan bulunan Zerdugti ve Mazdekist 

etkiler, daha ziyade O$,uzlar vasrrasryla buraya nakledilmig olmahdrr. 

Bu nakil iginde krsmen de Halag ve Karluklar'rn payr 

dugunulebilir. 

Maniheizm 

MilAdrn III. yuzph iEinde, krsmen Orta Do$u'nun, eski Mezopotamya 

dinleri, Gnostisizm, Musevilik gibi muhtelif eski 

inanglanndan, krsmen de Budizm gibi Uzak Do$u dinlerinden 

olugma bir senkretizm halinde, Sasani lran'rn resmi dini Zerdtigtilige 

dini-sosyal bir tepki geklinde Mezoporamya'da artaya 

grkan Maniheizm,rs3 daha ilk zamanlannda devlet tarafrndan 

ve Zerdugtiler'ce mahkfim edilerek baskrlara ve takibata u$ratrlmrptr. 

Bunun sonucu, lran'da gizliden gizliye taraftar toplamakla 

birlikte, daha gok Anadolu, Suriye ve Orra Asya'da yayrlma 

imkinrnr bulabildi.ts Maniheist din adamlan, buralara yayrlarak 

propagandalanm siirdurduler. Aradan fazla bir zaman 

153 Henri-Charles Peuch, LeManichtisma, Paris, 1949, s.69; aynr yazar, "Le Manich€isme", 

Hisaoire des Religions,2, s.551. 

154 A.g.e.,s.54I-547.

geqmeden, 6nce Horasan, sonra da Miveririnnehir'de ilk Maniheist 

topluluklar olugtu,ls5 Ancak Maniheizm'in Asya'nrn daha 

doSusuna yayrlabilmesi igin, VII. yrizyrhn son yrllarrnr beklernek 

gerckti. llk dcfa 69,1 yrhnda, DoSu Trirkistan'rn einliler 

tarafrndan zaptedilerek Kiggar-Ku ga-Karagar kervan yolunun 

meydana geliginden sonra, Maniheizm'in ein'e girdiSi goniltiyor. 

732 yrhna kadar gegen mriddet igerisinde, bagkentte az 

qok taraltar toplayan bu yeni din, bu tarihte ein'de resmen 

propaganda yapmak, Ayin ve ibAdetlerini serbestge icra ve mAbed 

ingi etmek hakkrna sahip oldu. Bu tarihten sonra da, muhtelil 

zamanlarda Maniheistler Qin'e ntifuz ettiler. 1 s 

Ancak eldeki bilgilerden bu donem iginde Maniheizm'in bu 

rilkede bagkent ve etralrndaki belli bir gevreye munhasrr kaldr- 

Sr ve arasrra hukOmetge takibe u[ratrldr$r igin, halk arasrnda 

genig bir tabana yayrlma firsarr bulamadr$r goruhiyor. lgte Uygurlar 

da henuz Ottiken'de iken Qinliler vasrrasryla Maniheizm'i 

tanrmrglardr. Bu defa yeni bir dine girig, gimdiye kadar 

olanlann bagka trirlUsri cereyan etmig, yani Maniheist propagandacrlar 

Uygurlar'rn yanrna gitmemigler, ama Uygur ka$anrnrn 

Qin'e yaptrgl bir sefer mtnaseberiyle Uygurlar Maniheizm'le 

temasa gelmiglerdir. 

Kaynaklann belirtti$ine g6re, T62 yrhnrn sonlarrna do$ru, 

Qin hUkumdan bir isyanr bastrrmak uzere Uygur kaSanr Bo- 

$ti'den yardrm istemigti. 86g{r Ka$an isyanrn grktrgr Lo-yang 

Sehrine giderek olayr bastrrmrgtr. G69ebe geleneklerine g6re, 

yardrmrn kargrhsr olarak Sehrin ya$ma ettirilmesi gerekiyordu. 

Uygurlar buna uyarak yaSmayr gerqeklegtirdiler; fakat Otuken'e 

donmeyip krsa bir muddet igin orada yerlegtiler. lgte onlann 

bu geqici ikametleri, Maniheist misyonerlerle tanrgma ve 

onlann dinini o$renme firsatrnr saflamrgtr. Maniheizm'e btiyrik 

bir ilgi duyan ve ihtidA etmek isreyen Bogtr Ka$an ,763 yrlrnda 

bu dini dgretccek rahipleri de beraberine alarak Otu- 

155 Peuch, Le Manicheisme, s.65. 

156 E, chavannes-Paul Pelliot, un Traitc Mtnich&n Rctrouvd cn chinc, paris, 

92 

1912, s.182; Peuch, a.g.c., ayn yerde; aynl yarar, Lc Manichdsmr, s.5.f5.546, 

ken'e dondii. Bdylece o, hem kendi Maniheizm'i kabul ediyor, 

hem de gevresindekilere kabul ettiriyordu.lsT 3n suretle yeni 

din, Uygur Devleti'nin resmi dini olmugtu. Yalnrz bunun ilk 

zamanlarda tabiatryla B6$u Ka$an ve qevresine munhasrr kaldr$r 

ve halka inemedigi bir gergektir.rss Bununla beraber, Maniheizm 

Uygur Devleti'nin resmi dini olmakla dogugundan bu 

yana ilk defa bir devletin deste$ini saSlamrg bulunuyordu. Nitekim 

Uygur hrikumdarlan, B6$tr Kaf,an'dan sonra da bu dini 

destekleme$e devam etmigler, hatti Qin'de yayrlmasr igin buytik 

gayret gdstermiglerdir, 

Chavannes ve Pelliot'ye gdre, 806 civannda Uygur idari qevrelerinde 

iyice nufuz kazanan Maniheistler, devletin elgisi srfatryla 

Qin'e gidiyorlar ve devlet iglerinde genig qapta sdz sahibi 

oluyorlardr.tse Boylece Uygurlar siyasi griglerini kullanarak 

Qin'de, bagkent de dahil, bazr buyuk gehirlerde yeniden Maniheizm'e 

propaganda ve faaliyet hakkr tanrttrrdrlar; mibedler 

yaptrrdrlar. Uygur baskrsr ister istemez Cin hukumdarlannr ulkelerindeki 

Maniheistler hakkrnda daha musamahakar dav- 

157 Btitun bu anlatrlanlar, S0S-821 tarihleri arasrnda huk0m sirmtg bir Uygur 

kaganr zamanrnda dikilen meghur Karabalgasun kitabesinin Qince metniyle 

(bkz, Chavannes-Pelliot, s.2l,t), Uygurca bir metne dayanmaktadrr (bkz. Tekin, 

"Mani dininin Uygurlar tarafindan devlet dini olarak kabulu", TDAY, 

1926, s.5-6). Bu konuda bUtin aragtrrmalarda yayrnlanan bilgi ve yorumlann 

temeli de bu iki metindir (msl. bkz. Banhold, Dersler, s.63; Grousset, IlEmpire 

des Steppes, s.173; lnan, Samanizm,6-7). Ayrrca B6tn Katan'rn Maniheizm'i 

kabulrtne dair ilgi gekici bir menkabe de tetekkUl etmigtir. Buna gdre, 

kagan gece gadmnda yatarken, nurlar sagarak igerl giren semavt bir krz, Ma- 

. heizm'i ona telkin ve kabul ettirmigtir (tafsilat icin bkz. G6kalp, Tttrh Medeniy 

e ti Tarihi, s.7 2 -7 3). 

158 lnan, s,7; Tekin, s.9. Z. Velidt Togan, Meghed Kuttiphanesi'nde bulduSu lbnul-Fakih 

Hemedanl'nin mufassal Kitab'ul-Buldan ntshasrna istinaden Vlll. 

ytrzyrlda Uygur memleketinde seyahar eden Temim b. Bahr'dan naklen 746- 

759 arasrnda huktm s0ren ve 86g0 Katan\n selefi olan Moyungur Kagan 

zamanrnda Maniheizm'in mcvcut oldulunu belirtiyor (bkz. "lbn al-Fakih'in 

T0rklere dair haberleri", Bcllcten, XII (1948), s.l,l). Maniheizrn'in Ttirkler 

arasrnda yayrlmasrna dair bazr g6r0gler igin bkz. Bazin, "Etat des discussions 

sur la penCtrarion du Bouddhismc et du Manich€isnre en milicu turc", 

s.229.240. 

I 59 Chavanncs.Pelliot, s,215-216; Grousset, s. I 73. 

93

anmaya zorladr.ls Ashnda Uygarlar'rn bu siyasetini, ein'in iq 

iglerine m{rdahale igin bir arag telikki etmek daha do[ru gibi 

g6rtinriyor. Ne var ki Uygurlar\n Maniheizm'i Qin'de himaye 

siyaseti fazla devam etmemig, 840'lardan sonra Ottiken Devleti'nin 

zayrflamasryla Qinliler yeniden bu dini baskr altrna almtglardrr.tsl 

Uygurlar'rn Otuken Devleti'nin yrkrhprndan bir muddet sonra 

Kan-su ve Tirrfan taraflanna gelerek yeni bir devlet kurduklanna 

ve eski dinleri Budizm'e tekrar donduklerine yukanda 

tcrnas edihnigti.162 Esasen Maniheizm'in kabulunden sonra 

halk tabakalan arasrnda Budizm'in ramamen kayboldulunu 

dtgtinmek yanhg olacaSr gibi, yeni kurulan Uygur Devleti'nde 

Maniheizm'in blisbritrin ortadan kalktr$rnr varsaymak da yanhg 

olacaktrr. Her iki dinin yanyana -bazan birinin, bazan otekinin 

azrnhk halinde- mevcut oldulunu dugtinmek daha dogru 

gorunuyor. Zaten aragurmalar da bunu teyid eder mahiyettedir.r63 

Bu durumda A. lnan ve g. lbkin gibi bazr aragrrncrlann, 

Uygur halkr arasrnda Maniheizm'in pek yayrlmadr$rna dair 

fikirlerini kolayca kabul ermek mrimkrin olmayacaktrr. Onlann 

bu fikirlerini, yukanda da igaret edildigi rizere, adr gegen 

dinin kabul edildigi ilk yrllar iqin gegerli saymak bizce daha 

uyg,un olacaktrr. tladcli zatrnda, Manihcizm gibi daha do$ugunda 

Budizm'den etkilenen ve yayrldrSr her yerde eski inanglan 

kolayca kendine mal edebilen yayrlma kabiliyeti genig, 

senkretist bir dinin,ttr Uygurlar'da fazla yayrlmamrg olduSunu 

ilcri siirmek zordur. Zaten, Maniheist misyonerler de halka 

dinlerini kabul ettirebilmek igin daha dnce mevcut Trirkge Budist 

tabirleri kullanryorlardr. Hatti Maniheizm Uygurlar'da 

160 Chavannes-Pelliot, s.246; Banhold, s.7l-72; Grousser, s.174; Hamilton, s.5; 

Ogel, Irirft Knltnrt, I, 103. 

16l A,g.c,, aynr yerlerde. 

162 lJkz. yukanda s.55. 

163 Chavannes-Pellior, s.278; Ilarthold, s.66; llamilton, s.88, not l, 133; peuch, 

Le Manichtisme, s.516. 

164 ltarthold, s.73; Rubcn, s.4; Peuch, s.551; aynr yazalLe Manichdisnre, s.69. 

94 

Adetd Budizm'e uyarlanml$tl. 165 

X. yuzyrl lslAm co$rafyacrlannrn haberleri, Uygurlar iginde 

Maniheizm'in oldukqa yayrldr$rnr gostermektedir. lbn Hordadbih 

ve Kudime b. Cafer, Uygurlar'rn bir krsrnrnrn Mazcleist, 

bir krsmrnrn da Maniheist olduSunu;166 lbn,ul_liakih, go_ 

$unun, \g-ndi tabiriyle ,,Mani'nin mezhebi,'ne mensup bulundu$unu;157 

Mes'fidi ise Maniheizm,in sadece Uygurlar,a mah_ 

sus oldu$unu kaydediyor. r6E 

- IX. yrizyrlda Uygurlar'rn yeniden bUyuk gapta Budizm,e 

donmelerine ra8men Maniheizm'in, XIIL ytizyiia Mo{ollar,rn 

kesin darbeyi indirmelerine kadar ein Turkisianr,nda i da otsa 

mevcudiyerini korudu$u, fakat bu yrizyrldan iribaren artrk 

tamamen silinmeye yriz tuttugu anlagrlmaktadlr.r6e 

Buraya kadar verilmeye garrgrlan krsa tarihqeden de anlagrlacatr 

uzere, lran'rn bu dikkate $ayan dininin genelde Uyiur- 

Iar'da hatr' sayrlrr bir yaygrnhga sahip oldugu-ve vrrr. iti"zyrlrn 

ikinci yansrndan itibaren hig olmazsa xlII. ynzyila-kai"r 

varhsrnr muhafaza ettigi sonucuna varmak icabediyor. Begytiz 

yrlhk bu fevkalade uzun mriddet iginde Maniheizm,in Uyiur_ 

lar tizerinde gok koklli ve derin etkileri, 6zellikle iqtimai ve 

kulturel alanda hisrl ettisi onemli desigiklikler olacagr tabiidir. 

$irphesiz ilk zamanlarda et yiycn gogcbc ve savi5Er bir 

toplumun, et yemeyi ve adam 6ldormeyi yasaklayan bu gehirli 

dinine ahgmasr pek kolay olmamrgtrr. Bununla uirtikte Ti3,lerden 

840'lara kadarki 80 yrla yakrn bir zaman, onlara yeterli 

ahgkanhsr az gok saglamrg olmarrdrr. Zira bu mticrdet icincre 

165 Barthold, s.73-74. 

166 cl-Mesdlift vel-Memalih, ngr. de Goeje, Leiden, lgg9, s.20-21; Kitabur-Harac 

(aynr eser iqinde), s.312. Bu yazarlar, Maniheist karprhgr zindih ue zendiltha 

kelimesini kullanmaktadrrlar. 

167 Kitabu'l'Buldan (muhtasar nirsha) ngr. de Goeje, Leiden, 18g5, s.329; yazma 

mufassal nushadan naklen Togan, "lbn al-ra[ih,in T'rklere dair haberleri", 

s.l3; Yakut'ul'ilamevr, Mu'ccmur-Burdan n$r. L' w0srenlcrd, r-eipzig, ltr66, r, 

rt40. 

168 MurAcu'z-Zeheb nsr. M. M. Abdulhamid, Kahire, 1964,l,l3l_132. 

169 Pcuch, I.e Manichtisme, s.546-547 .

Uygurlar, Maniheizm aracrlr$ryla lran'rn eski yriksek kulturunu 

daha yakrndan tanlma firsatrnr bulmuglar, So$d yazrsrnr ve 

bu yazryla yazrlmrp dini edebiyatr kabullenmigler, giderek yerlegik 

hayata gegip zamanla yuksek bir kriltur seviyesine ulagmrglardrr. 

Hatta bazr aragtrncrlara gore, XIIL ytizyrla kadar oteki 

Turk ve Mogol kavimlerinin terbiyecisi olmuglardrr.rT0 

Meseleyi bu muspet cepheden almayanlar da vardrr. Daha o 

devirlerde bazr lsl6m kaynaklannda, Uygurlar'rn Maniheizrn'e 

girdikten sonra zindeliklerini ve savaggrhklannr yitirdiklerini 

dile getiren satrrlara rastlanmaktadrr.lTl Bu mtigahede bir dereceye 

kadar doiru olsa bile, gergekte Uygurlar'rn Budizm sayesinde 

oldugu kadar Maniheizm sayesinde de devirlerinde yuksek 

bir medeniyet seviyesine ulagtrklannr gdzden uzak tutmamahdrr. 

Budizm doneminden oldu$u gibi, Maniheizm d6neminden 

de Uygurlar'dan hatrn sayrlrr bir metin koleksiyonu kalmrgtrr. 

Sotd alfabesiyle Uygurca yazrlmrg bu metinler, birtakrm ilAhi 

ve dualar, inang esaslan 6$reten kitaplardan ibaret olup sade 

dil aqrsrndan defil, Maniheizm'in Orta Asya'da aldr$r gekli belgelemesi 

itibariyle de ayn bir 6nem tagrmaktadrr.tT2 

Maniheizm'in Uygurlar'da ne olgude koklu etkiler brraktr$nr 

anlamak igin, yukanda bahsedilen Bdf,ri Ka$an\n dine girig 

menkabesiyle, C0veyni tarafindan kaydedilen menge' efsdnesine 

bakmak yeterlidir. Her ikisinde de Maniheizm'in ana unsuru 

olan nur (rgrk) motifinin ne kadar kuwetle vurgulandrf,rnr 

gormemek mtmkun de!,ildir. t73 

170 Hamilton, s.6; Ogel, filrh Kuh0ni, l, 98-99. 

I7l Meseli Cihiz, Uygurlar'rn Maniheizm'e girdikten sonra, eskiden hep yendikleri 

Karluklar'a devamh maglup olduklannr ileri srirmektedir (bkz. Barthold, 

s.69). Barthold bu iddiayr dolru bulmaz (bl

afrnda tetekkul eden Nest0rtlik, krsa zamanda taraftar toplarnaya 

ytlz tuttu.r75 Bundan gekinen Bizans htikfimeti, bu yerri 

rnezhep mensuplannr Siddetli takibat ve cezAlara u$ratmaya 

llapladr. Bnttlirr, ltispcten kontrol ve takibattan uzrk olart Do$u 

ve Guney-Do$u Arradolu tarallartna kaqtrlar. Fakat lnrparal'or 

Zenon devrinde (435-457) bu takibat ve baskrlar srklagtnca, 

belirtilen yerlerde de bannam az hale gelen Nest0riler, lran 

topraklanna gegtiler.l77 

Bizans'la olan surekli mucadeleleri strasrnda, nihayet ellerine 

onemli bir koz gegirdikleri duguncesiyle hareket eden Sasani 

hukrimdarlan, Nest0riler'e btiyuk bir husnu kabul gostererek 

kendilerine resmen destek oldular. Bu sayede mezhep krsa 

zarnanda lran'da dahi yayrlma istidadrnda olduf,unu gdsterdi.t78 

Hatta Merv'de bir de piskoposluk meydana getirilmiSti.r7e 

644 yrhna dolru yazrlmrS bir Sriryani kroni$inin verditi 

bilgiye gore, bu stralarda Merv metropoliti olan Elie'nin gayretiyle, 

MAverdrlnnehir'in lran srnrrlanna yakrn taraflannda bir 

kisrm Turkler, Hrristiyanh$ kabul etmiSlerdi'rs Bununla beraber, 

Sasaniler dewinin sonlannda, yani VII. yrizplda Hrristiyanhfirn 

Orta Asya'da ve bu arada Tiirkler arastnda nastl ve ne 

derece yayrldrlrna dair yeterli bir fikre sahip de$iliz.l8r VI.-VIlI. 

yuzyrlda Krrgtzlar'da da bir miktar Hrristiyan olabilece$i 

tahmin ediliyorsa da,tu bu kesin detildir. 

VIll. yuzyrlda Uygurlar iginde, Budistler ve Maniheistler kadar 

olmasa bile, biraz Nestorl mevcut oldu$unu biliyoruz. Bu 

yuzyrlda lslam ordulart arttk Orta Asya'da ilerlemeye baglamrglardr. 

Sasani lmparatorlu$u'nun yrkrlmastndan sonra, 

176 Msl. bkz. Steven Runcinran, l-a Civilisation Byzdnainc, Paris, 1952, s.33, 

177 A.g.e.,s,120-l2l; Louis Brehier, Vie etmortdeByzance, Paris, 1969' s'28' 

I 78 Rurrcirnan. s. I 20- I 2 I ; Blochct. Ttrh Kavimlcri...' s. I 29' I 30. 

I 79 Barthold, lfrrisriyanlrk, s,58. 

180 Nau, s.452. 

l8l llu konucla gu escre bakrlabilir: tlerthotd Spuler, "Die Nestorianischc Kirche", 

Handbuclr des Orientalistih VIII. 

182 llsin, 'fiirh Killt(tr larilri, s.135. 

98 

lran'a hakim olan Araplar, Emevl d6nernine rastlayan bu devirde 

burada hayli fetihler yapmrglardr. lran'da ve burada bulunan 

Nest0riler, krmen lslamiyet'e yakrn inanglan sebebiyle 

Araplar tarafrndan musamaha ile kar5rlanryorlardr. lgrc bu rnrtsanraha 

ortatnr sayesinde lslam ordulanntn buralara gclrncsinden 

sonra da Nest0riler faaliyetlerine devam edebildiler. 781 

yrhnda Nest0ri Patri$i I. Timotheus'un propagandalan Uygurlar'a 

kadar ulagabildi. Nest0ri kaynaklan, patri[in Turkler'in 

hukumdanm Hrristiyanh$a srndrrdr$rnr ve onun aracrh$ryla 

bir krmrnrn putperestligi (muhtemelen Budizm ve Maniheizm'i) 

terkederek gergek iman yoluna girdigini kaydediyorlar. 

Haui bu kaynaklara gore, hrikrimdar kendi trlkesinde de bir 

t 83 

metropolitlik kurulmasrnr istemigtir. 

Bu kayrtlarda her ne kadar bahsi gegen Ttirkler'in ve hriktimdarlannrn 

adr agrk zikredilmiyorsa da, Trirkler'in Uygurlar, 

hukumdann ise 780'de Bogu Kagian'r 6ldtirerek yerine geqen 

ve Alp Kutluk Bilge Ka$an unvanrnl alan Tarkan oldutu 

kuwetle ileri sorulmektedir.ts Ancak Nest0rilisin Uygurlar 

arasrndaki yaygrnhk derecesini ve kahg muddetini belirleyecek 

herhangi bir malomata rastlanmryor, 

Aynca, Suyab harabelerinde bulunan VIII. yuzyrldan kalma 

kilise ve Hrristiyan mezarhsr kahntrlanna bakrlarak bunlann 

Karluklar'a ait oldutu, dolayrsryla onlann da belli dlqride Hr- 

t 85 

ristiyanhga meylettikleri bildirilmektedir. 

Bazr Arap ve Fars kaynaklan yukanda adlan zikredilen 

Trirk topluluklannrn haricinde bagka TOrk zumrelerinin de 

Nest0rilif,e gegtitini belirtiyorlar. Meseli VIL-VIIL yuzyrlda 

Kmm ve Kalkasya dolaylannda ya$yan Hazar Ttirkleri araslnda 

dahi Hrristiyanhf,rn mevcudiyeti anlagrhyor. rs Zekeriyya 

183 Nau, s.453-454; ayrrca bkz. Banhold, Htistiyanhh, s.64; aynr yazar, Tflrhlstan, 

s.,179-481; Tekin, Manl Dlninin..., s.9. 

184 Tekin, aynr yerdc. 

185 Esirr, aynr yerde. 

186 Mes'0dt, I, 178-179t el-lstahrt, Kltab'u Mcsdllht'l-Mcilalih nsr. clc Gocjc, Leiden, 

1927, s.220; ayrrca bkz. Rasonyi, s.l16.

Kazvini, Buyuk Selquklular'a tebi bazr O$uz boylannrn, mezhep 

adr vermeksizin Hrristiyan olduklannr soyler.l87 Barthold 

da, Of,uzlar'dan bagka Qigiller'in iginde de Hrristiyan olanlann 

bulunduSunu soylemektedir. rs 

Bu krsa agrklama, Orta Asya Turkleri'nde lsldm oncesi ddnemde 

Hrristiyanh$rn varhsrnr ortaya koyuyor. Bununla birlikte, 

bu dinin higbir zaman Budizm, Maniheizm, Zerdrigtilik 

ve Mazdekizm olqtstrnde kitlelere mal olmadrgrnr da gormek 

gerekiyor. Hrristiyanhgrn Ttirkler'de kitleler halinde raSbet 

gordugti asrl saha, DoSu Avrupa ve Balkanlar'drr. Anadolu'ya 

intikal eden Hrristiyan TOrk nrifusunu tegkil etmesi bakrmrndan 

asrl bizi ilgilendirenler, bu sahalarda yagayan Turkler'dir. 

Bunlann Pegeneklcr, Uzlar (Ofuzlar), Kumanlar'dan (Krpgak 

ve Kun) ibaret olduklannr biliyoruz. Bu riq gurubun DoSu Avrupa 

topraklarrna gdgti birbirleriyle alakadardrr,l8e 

Pegenekler IX. yuzyrhn ortalarrnda, Volga dolaylanndan Karadeniz'in 

kuzeyine, oradan da Bizans srnrrlanna kadar gelip 

yerlegmiplerdi.rs Bunlar bir muddet sonra Bizans'rn hizmetine 

girerek Hrristiyanhlr kabullendiler.rer Uzlar da onlann peginden 

Bizans srnrrlanna gelmiglerdi. Bunlar, Volga otesi OSuzlan'nrn 

bir bolumunu tegkil ediyorlardr.le2 Bizanshlar tarafindan 

187 Kazvinl, AsAru'l-Bilad, npr. E Wusrenfeld, Leipzig, 1848, s.39,1. Togan'a g6re, 

Kazvinl'nin bu haberi dofru deSildir. CUnkri, m0ellif ya XlI.-XllL yrizyrllarda 

gimdiki Gtney Rusya, Ukrayna ve Balkanlar'da bulunan Oluzlar ve Krpgaklar 

arasrndaki Hrristiyanlan eski Oluzlarla kanstrrmr$ ya da verdigi haber uydurmadrr 

(bkz. "Oluzlann llrristiyanhgr Mcselesine Ait", fM. lt (1927), 

s.66-67). 

188 Barthold, s.8l-96. 

189 Hrristiyan olan bu Tirrk kavimleri hakkrnda yaprtmrg oldukCa gok aragtrrma 

vardrr. Bu arada gunlara bakrlabilir: Vasiliev, Histoirc de I'Empire Byzantin, paris, 

1969, 2 cih; A. Nirnct Kurar, Pegeneh farihi, lstanbul, 1937; Rasonyi, ..Turrir 

ll;rvzasr'ntla Kurnanlar", Bcllctcn, llt (1939), s.401-.122; aynyazar,'larihtc 

T tt r hltth, s. I 30- I 55 ; Ku rat, I V-XVII l. Y trzy ill arila Karadeni z Kuze y i nilehl'[ ti rh 

Kavimleri ve Devletleri, Ankara, 1972. 

190 Msl. bkz. liogan, Girll, s.l58l Rasonyi, s.130 vd. 

l9l Togan, s.158. 

192 Rasonyi, s.lj2. 

100 

Kumanlar olarak zikredilen Krpgak ve Kunlar ise, Do$u Avrupa'da 

Uzlar'la aynr devirde gorunmuglerdi.re3 Bunlann da Balkanlar'a 

indikten sonra Hrristiyanh$a gegrikleri anlagrhyor. Ni- 

I tekim ea 

Mervezi, Kunlar\n Nestfiri olduklannr kaydediyor. 

Her halukdrda bu Turk zrimrelerinin zaman zaman Bizans'ln 

hizmetine girdikleri ve Bizans ordusunda parah asker 

olarak kullanrldrklarr gorultiyor.les Bu Hrristiyan Turkler'in 

l07I'deki Malazgirt Savagr. srrasrnda Btiyrik Selquklular saftna 

katrldrklan bilinen gergeklerdendir. ls Bizans topraklann da yagayan 

bu Hrristiyan Turkler'in, Anadolu Selguklu ddneminde 

bu larafa gegip ihtidA errikleri de bilinmekrcclir.teT Dolayrsryla 

Anadolu'ya intikal eden Trirk ntifusu iginde Orta Asya menge'li 

Hrristiyanlann azhfrna kargrhk, Pegenek, Uz ve Kumanlar 

gibi, Hrristiyan olduklan halde Bizans kanahyla Anadolu Selguklu 

topraklanna gegen Ttirk unsurunun daha fazla bir yekOn 

tuttutunu unutmamak gerekir. 

Musevilik 

Eldeki tarihi kayrtlara gdre, Musevili{i resmi din olarak kabul 

eden tek Turk devleti, Hazarlar'rnkidir. VII.-IX. yuzyrllarda 

DoSu Avrupa sahasrnda ilk muntazam Tirrk devletini kurmug 

olan Hazarlar, daha dnceleri Hun lmparalorlufu'na rAbi idiler. 

Bunlann, Attili'nrn zamanrnda aga$r Volga boylannda yagadrklan 

gonihiyor.les Bunlar VII. yozyrlda lran'dan Kafkasya'yr da 

zaptetmigler ve iyice kuwetlenerek X. yirzyrlda bile Abbasi- 

193 Togan, s,159; Rasonyi, s.138 vd. 

194 Mervezl, s.18. 

195 Anadotu'da bunlardan baska daha ilk istila devrinden beri Bizans hizmetinc 

girmlg Trirkler de vardr. Aynca, lstanbul'un l2O.lte Litinler tarafrndan iggalinden 

sonra, lznik Rum lmparatorlufu da Balkanlar'dan bir krsrm Hrrisriyan 

Tirrk n0fusunu getirip Anadolu'da Rum-Trlrk srnrr boylannl yerlegrirrnigri 

(bkz. Koprult, Kurulus, s.9l-92). 

196 Mrl. bk. Togrn, r.158, 

197 Msl. bkz. lirran, CihanHAhtuiyeri, ll, 187. 

198 Kurat, "Dotu Avrupa T0rk Kavim ve Devlerleri,, IDEK, s,743. 

10r

ler'e ve Bizanshlar'a kargr kendilerini koruyabilmiglerdir.ree 

llk Once $amanizm'e mensup,olan Hazarlar'ln, Bizans lmparatorlu$u'nda 

takibat ve baskrlara u$rayan YahOdiler'in gelmesi 

sonucu baglayan yogun propagandalan takibcn VIII. 

ytizyrlda MuseviliSi ranrdrklarr anlagrhnnktadrr. Mcs'0di, sdz 

konusu yiizyrlda HArun Regid'in halifeligi zamanrnda Bizans 

topraklannda Hrristiyanh$r kabule zorlandrklan igin kagan 

Yahtrdiler'in Hazar hakanrnr Musevilif, e soktuklann r y azar.zoo 

Ancak Museviligin srrf hrikumdar ve qevresine mrinhasrr kaldrtr, 

higbir zaman halk tabakasrna yayrlamadr$r gortiluyor. 

Zira butun haberler, Hazar halklannrn buyuk go$unlu[unun 

hala $amanist veya Hrristiyan kaldr$rnr, bir mtiddet sonra da 

aralannda Mtislumanh$n yayrldr$nr belirtmekte birlegmektedir.2ol 

Bununla birlikte, Hazar Devleti Musevlli$i sonuna kaclar 

resmen korumugtur. Oyle ki, bir.rivAyete g6re, Mrisluman 

devletlerin birinde bir havranrn yrkrldrsr haberini igiten Hazar 

huknmdan, 922 tarihinde ltil gehrindeki bir cAmiin minaresini 

yrktrrmrgtr.2o2 Eger bu riviyet doSruysa, Hazar huktrmdannln 

son derece mutaassrp bir Musevi olduSunu gostermesi agrsrndan 

dikkate deSer. 

Tarih kaynaklan, Anadolu'nun Torkler tarafindan fethinden 

sonra buraya herhangi bir Musevi Ttrrk ntifusunun yerleqti- 

$inden s6z etmiyorsa da, gok az da olsa bir miktar Hazar Turku'ntrn 

yerlegmig olabilecef,i ihtimal dahilindedir.2o3 

I99 Rasonyi, s.114. Hazarlar hakkrnda genig bilgi igin yukarrdaki notlarda zikredilenlerden 

balka dzellikle bkz. D. M. Dunlop, History oJ the lcwtsh Khazars, 

Princeton, 1955; Ogel, IslAmiyct'ten Once Tnrh Knlnr Tarihi, Ankara, 1962, 

s.223-238. 

200 Mcs'0dt, I, 178-1791 llurrhold, I)ersler, s,85.87; KoprulurAde, Iurh Tarih.i Di. 

ntsi, s.40; Turan, l, 69-70. 

201 Mes'odl, aynr yerde; lbn Rusta, s.l3; el-lstahrt, s.221; anca bkz. Barthold, 

s.87; fbgan, s.l0l; luran, 1,70-72; Rasonyi, s.ll5-116. 

202 Barthold, s.87. 

203 Turan, Sclcuhlular Tarihi vc Ttrh-lsl[m Meileniyeti, Ankara, 1965, s.264. 

102 

Putperest ve Hlristlyan Anadolu Kllltiirii 

Trirkler'in lslamiyet'i kab0l etmeden, dolayrsryla Anadolu'ya 

gelmeden ewel Orta Asya'daki tarihleri boyunca etkisi altrnda 

l

atorlugu'nun cn kudretli devresi igindc kalan VL yuzyrlda bile, 

halk arasrnda Hrristiyanhk putperest kulturu altedememig, 

ancak sathi bir cili meydana getirebilmigti. Memlekette hala 

cski qa$larrn rnuhtelif ilf,hlanna tapan gergck putpcrcstlcr 

nrevcut oldufiu gibi, s6zde Hrristiyan ohnuglar iqin de Hrristiyanhk, 

basit bir Hz. lsa inancr ve yozlagmrg bir teslis (Trinite) 

sisteminden bagka bir gey ifade etmiyordu. Bunlar eski ildhlara 

olan inanqlannr, krsaca putperest kUltleri Hrristiyanlrta uydurmak 

s0retiyle surduniyorlardr.2u 

Boylece yirzyrllar boyunca yavag yavaS HrristiyanhSa geqmeye 

devam eden Anadolu'da, bu srireq iqinde putperest kultlerden 

kalma pek gok inang, ddet, gelenek ve dinl merAsim Hrristiyanhga 

girdi. Memleketin CeEitli yerlerinde misyonerlik yapan rahipler 

ancak, bunlan degigik kahplara sokarak yorumlapp kabullenmek 

gartryla Hrristiyanhsr yayabileceklerini anladrlar.zos 

Bu tutum, putperest kUltlerle Hrristiyanh$rn kangrmrndan meydana 

gelen bir qegit senkretik halk Hrristiyanhg dogurdu. 

Bu arada, daha onceden gelmig Zerdrigtiler'in, htikfimet takibinden 

kaqan lranlr Maniheist ve Mazdekist zumrelerin, rahiplerin 

bu populer, hererodoks Anadolu Hrristiyanh$r'nrn 

olugumundaki katkrlannr da mutlaka unutmamak gerekir.26 

Zerdtigtiler burada daha eskiden beri faaliyette bulunuyorlardr. 

ll. yrizyrlda, menge' itibariyle Suriyeli biri olan Marcion, 

ZcrdUgtilik'tcl

Dogu ve Orta Anadolu'da de[igik yerlere isk6n ettigi mal0mdur.212 

Turkler buralarda, fetihlerden Onceki yo!,unlukta olmamakla 

beraber, yine de 6nemli miktarda gayri Mrislim ahdli ile 

kargrlagtrlar. XlIl. yuzyrlda bile, uzun zamandrr yerlegik ve 96qebe 

Turk niifusuyla dolan Orta Anadolu'da, bagta Konya olmak 

Uzere, Kayseri, Sivas gibi buyUk gehirlerde hatrn sayrhr 

bir gayri Muslim halk bulunuyordu. Mrislumanlar ve gayri 

Muslimler, ayn mahallelerde oturmalanna raSmen, gok yakrn 

bir munasebet iginde.yagryorlardr. Gayri Mtrslimler kendi dinlerine, 

mibedlerine, gelcneklerine sahiplendi ve diledikleri gibi 

yagantrlanna devam ediyorlardr.2l3 Birlikte ya$amanln sonucu 

olarak Turkler Rumca vc Ermenice'yi, Rumlar ve Ermeniler 

Turkqe'yi oSrenmiglerdi.2r4 Ttrk ve Bizans huktrmetleri arasrndaki 

Earprgmalar bu mtinasebetleri etkilemiyor, halk normal 

yagantrsrnr surduruyordu.2ts Hatti bizzat Selguklu hanedanrnda 

olduf,u gibi, halk arasrnda da gayri Muslimlerden krz 

alanlar hiq de kuqumsenecek nispette def,ildi.2r6 Btiyuk gehirlerde 

bazr tasavvuf qevrelerinin gayri Miislimlerle yakrn mtinasebetler 

geligtirdikleri goriiluyordu.2rT 

212 Turklerin Anadolu'yu iskAnr, cesitli etnik gruplarrn durumu ve devletin bu 

konudaki politikasr iqin O. Turan'rn Cihan Hdhinriyeti'ndeki makaleleri ile 

Selcuhlular Zamantnda Tilrhiye'sine (lstanbul, l97l)l C. Cahen'in I-aTurquic 

Pre-Ottoman isimli kitabryla (lstanbul-Paris 1988), bilhassa gu makalelerine 

bakrlmahdrr: "l-a Premi€re P€netration Turque en Asie Mineure", Byzantion, 

Xvltl (1948); "Les Tribus Turques dAsie Occidentale Pendant la P€riode 

Seldjoukidc", WZKM,l..l (1948-1952); "Le Probltme Ethnique en Anatolie", 

CHM, lt2 (195.1); "Seldjoukldes, 'lirrcomans et Allernands au 'lcnrps dc la 

Troisitme Croisade", WZKM, LVI ( 1960). 

213 Msl. bkz. K6prirl0, Kurulug, s.t08 vdl Paul Wittek, Osmanlt lmparatorlu- 

$u'nun Kurulugu, terciime G. Yalter, BauDilluindc Osmanlt Tarilileri,lstanbul, 

l97l, s.29: Tirgan, Giris, s.209; Mustafn Akda(, l'dlilrlyc'nin lhtlsadt vc lc(inrdr 

Tarihi, lstanbul,l974,2. baskr, l, l4-15. 

21,f K6prolrr, s.ll0. 

215 Cahen, I.aTurquie, s.210; Akda!,1,98-99 vd. 

216 Wittek, s,29; Kopr0lu, s.l10. 

217 Ahmrd EflAkt Mevlan!'nrn bu tip faaliyetlerinden srk srk bahseder (bkz. Mcalh$ 

al-Arifin, I, 137,273,274 vs.); aynca Hacr Bekrag-r Veli'nin de bu cesir 

frnliyrrlcrinin bulundugunu gdr0yoruz (bkz. Mcndhrb-HBV, s.l l, 23, 24). 

106 

Aynr durum, Selguklu-Bizans ug mlntrkalannda dahi mtigahede 

olunmaktadr. Muslim ve gayri Muslim ahali genellikle 

askeri gatqmalann drgrnda kaldrklan iqin, Trirk topraklarrnda 

gayri muslimlere, Bizans topraklannda Muslumanlar'a tesaduf 

olunabilmektedir.2l8 

GoruldUgri gibi, hem uzun zamandan beri Selquklu hAkimiyeti 

altlnda bulunan Orta Anadolu'da, hem de durmadan de$igen 

uC mrntrkalannda Mtislim ve gayri Mtislim ahili devamh 

temas halindedir. Bunun sonucu birtakrm ihtidAlann vuk0 

buldu$unu tahmin etmek zor de$ildir. Bunlann hiq guphesiz 

siydsi, iqtimdi ve iktisadi sebepleri olabileceSi gibi srrl dini sebeplerle 

de meydana gelebilecekleri tabiidir. Selquklu hirkometi 

zorla Muslumanla5tlrma yoluna gitmemigtir.2re Selguklu 

devrine ait argiv belgeleri olmadrlrndan ve qa$dag kroniklerin 

de bu meseleye ait yeterli malzemeyi sa$lamamasr yuztinden 

ihtidAlarla ilgili bilgilerimiz yetersizdir. Buna ragmen az gok 

bir fikre sahip olmak mumkundur. 

Her geyden ewel, devrin Hrristiyan ve Mrisluman kaynaklannrn 

kitleler halinde ihtidAlardan soz etmediklerini biliyoruz. 

Bunlarda ancak tek tek bazr ihtidn olaylanna rastlanabilmektedir.220 

Buna aldanarak Selquklu dewi Anadohi'sundaki buttin 

ihtida olaylannr kaynaklarda zikredilenlerden ibaret saymak, 

yahut kaynaklara yanslmamrg ihtidilann bulunamayacalrnr 

dugunmek do$ru olamaz. Zira bu kaynaklann qoSu huktrmet 

gewelerinde yazrldrklan igin siyisi hriviyeti bulunan olaylara 

atrrhk verip 6tekileri ihmal ettikleri bir gerqektir. 

lgte evliyA menlkrbnimeleri bu ihtidAlar konnsunda da de- 

XIll. ynzyrl Anadolusu'nda benzer remaslar igin 5u eserlerde daha bagka 6rncklcr 

vc nqrklanralrrr bulnrak rniirnktlndtir: ll W llasluck. (.hristianlty and 

Islam Under thc Sultans, Oxford, 1929,2 cilr; Speros Vryonis, 'lhe Ddlnc oJ 

Mcdlcval tlcllcnism is Asia Minor, Berkeley, 1971. 

218 Koprrrlu, s.139-140; Akda!, I, 4,17-448. 

219 Turan, CihanHdhimiyeti, ll, 163. 

220 '[ogan, GiriS, s.207: Faruk Somer, O[uzlar (Turkrnenlcr), Anl

$erli malzerneler ihtivA ermektedirler.22t Bunlar incelendi$,i zaman 

tarikatlann bu hususta onemli bir rol oynadrklan hemen 

dikkati qekiyor. lslamiyet lehine din def,igtirmelerin, en gok 

koylerde ve buyuk bir ihtimalle, Ortodoks kilisesine baSh 

olanlardan ziyade, bu kilisenin ve devletin takip ve baskrlanna 

trtirruz l

Anaclolu'ya ycrlegen Ttirkler'i bir dereceyc kadar etkilcyen son 

kultrir halkasr, yukandan beri tasvire cahgtrglmlz Anadolu 

kultur ve inanqlan olmugtur denilebilir. 

Sonug 

Buraya kadar gok genel hatlanyla, Turkler'in lsldmiyet'i kabulden 

once mensup olduklan inanq ve kultrir sistemleri kronolojik 

bir srrayla gdzden gegirilmeye galqrlmrgtrr. Goruldu- 

Sri gibi, Turkler, tarihlerinin bilebildiSimiz en uzak devirlerinden 

beri, yagadrklan siyasi, igtimAi ve iktisadi gartlann belirledigi, 

kendilerine mahsus bir inanglar sistemi orraya koymuglardrr. 

Atalar kUlt{, qegitli tabiat kultleri geklinde tezAhtir 

eden bu sistem, nihayet G6k Tann kultu ile ulagabilecegi en 

yuksek seviyeye ulagmrgtrr. Zamanla Turkler'in $amanizm'i 

de tanrdrklan g6rulmektedir. Fakat onlar eski inanqlannr buna 

da uyarlamak suretiyle $amanizm'e kendilerine has bir 

gehre kazandrrmrglardrr. 

Yagadrklan genig cotrafi sahanrn bir gere$i olarak Tfirkler, 

bir yandan do$uda Budist Sin kultriruntrn etkisine girerken, 

bir yandan da batrda Zerdugti lran'rn inanglanyla hagrr negir 

olmuglar, nihayet Maniheizm, Mazdeizm ve Mazdekizm'i de 

tanrmrglardrr. De$igik co$rafya ve iklimlerin, ktlttrlerin mahsulleri 

olan bu dinler bazan aynr Trirk toplumunda birbirlerine 

halef selef olurken, bazan da yanyana var olmuglardrr. B6yle 

durumlarda kargrhkh etkilenmeler ve tedahtrller vuk0 bulmug, 

zikredilen bu dinler bu s0retle Ttirkler arasrnda onlara 

mahsus birer bigim almrglardrr. Nihayet bunlann yerini, daha 

6nce hiqbir dinin yapamadr$r bir bigimde gok genig kitlelere 

yayrlarak lslamiyet almrgtrr. Fakat lslamiyetten onceki dinlerin 

uzun asrrlar boyu hasrl etti$i etkiler kolay kolay silinmemig, 

bazrlan lslami bir cild alrrnda bazr Trirk topluluklannda 

btttun kuwetiyle yagamaya devam etmlgtir. Bagka bir deyigle, 

lsldmiyet Ttirkler'in inang drinyalannrn dibine inebildigi Olqtide 

eski dinlerin kahntrlannr d6an atmrgtrr. 

Anadolu'ya gelip yerlegtikten sonra Ttirkler, putperesrlik ve 

110 

Hrristiyanh$rn senkretizminden olugan yeni bir krilturlc tcmasa 

gelmigler, qegitli vesile ve vasrtalarla az da olsa bununla kargrlrklr 

ahgverigte bulunmuglardrr. 

l;;tc br,r uzun rnlcerA scbcbiylc iucclcure korrusu yal)ttgnntz 

Bektagi rnenAkrbn0rnelerinde tabiat kultlcrindcn $amanist unsurlara, 

Budist ve Maniheist unsurlardan Anadolu kultur kahntrlanna 

kadar gok gegitli ve idetA bu uzun dini mAcerAyr 

belgeleyen motiflere rasrlanabilmektedir. Bunlann her biri 

menkabeler haline dontigerek bu eserlerde yagamaya imkin 

buhnuglardrr. Bu eserlerde yer almalan ise, iki tarihsel ve sosyolojik 

gerge$in yansrmasrndan bagka bir gey de$ildir: I- Bu 

inanglan taglyan ve yagayan genig bir sosyal taban mevcut olmu$tur. 

2- Butun bu inanqlar, reddi mumkun olmayan bir dini 

ve kulturel senkretizmin (baBdaStrrmacrhk) canh gahididir, ki 

bu senkretizmin tarihi virisleri de Bektagi ve Alevi (Krzrlbag) 

toplumudur. 

tll

BIRINCIBOTUM 

EsKl TOrt. lNaNcul,nt 

I(eynnxu MOTIFLER (TABIAT xUrnrnl) 

Um0mi Dtiglinceler 

Bu bolumde sdz konusu edilecek olan inang motifleri, da$, 

tepe, ta$, kaya ve a$ag gibi tabiat varhklanyla ilgili kultlere ait 

motiflerdir. Yalnrz gunu hemen belirtmek gerekir ki, herhangi 

bir dinde bu sayrlan varhklardan biri veya birkagryla ilgili bazr 

telakkilerin bulunmasr, her zaman bir kultun mevcodiyetine 

igaret etmez. Mesela lslamiyet'teki Hrra Datr, Hacer'ul-Esved 

yahut Zemzem suyuyla alAkah dugunceleri bir kult leklinde 

de!,erlendirmek ve buradan hareket ederek bu dinde 

dag, tag ve su kultu olduf,unu ileri surmek do$ru def,ildir. Bir 

kUltrin mevcudiyeti ancak gu tig Sartrn bir araya gelmesiyle 

tespit edilebilir: 

a) Kulte konu olabilecek bir nesne veya gahstn mevcfidiyeti, 

b) Bu nesne vcya gahtstan itrsanlara layda yahut zarar gelebilece$i 

inancrntn bulunmast, 

c) Bu inancrn sonucu olarak faydayr celb, zararr defedecek 

ziyaretler, adaklar, kurbanlar ve benzeri uygulamalann varh$,t. 

lgte burada ele ahnan menkabelerdeki omekler, yukartdaki 

gartlara uyanlardan meydana gcltnigtir. Apafrda gorulccc$i 

uzere her biri muhtelif tabiat kultlerinin izlerini yansrtrnak- 

tadrr. 

113

Da! ve Tepe K{ilt0 

Da$lar ve tepeler, tarihin bilinen en eski devirlerinden beri 

ytikseklikleri, gdkytiztine yakrnhklarr dolayrsryla insanlanr, 

gdztinde ululuk, yucelik ve ilnhilik timsali kabul edilmig, bu 

yirzden de insan ostri varhklanu, ilAhlarrn mck&nr olarak dogiintilmtiplerdir. 

Buralar, genellikle ilAhlarla remasa gegilen 

ycrlerdir. Putperest dini rnerasimler hemen hemen dtinyanrn 

her devir ve yerinde datlarda, ytiksek tepelerde yaprlmrglardrr. 

Bu ve benzeri telakkiler dolayrsryla dtinya tarihinde hemen 

her rilke ve milletin mukaddes bir dagr veya tepesi oldu$u 96ruhir. 

Yunanhlar'rn Olimpos'u, eski Trirkler'in Otuken'i, lslAm 

milletlerinin mitolojilerinin vazgegilmez Kafdagr, akla gelen 

ilk ornekler arasrnda sayrlabilir. 

Bektagi menikrbnimelerinde da$ ve tepe ktiltunti qa$ngtrran 

bazr menkabelere rastlanmaktadrr. Meseli Mendhtbq Hacr 

Belttas-tVeli'de devamh olarak bir Arafat Da$r'ndan bahsedilir. 

Hacr Bektag Sulucakara6yuk'e geldigi zaman, koye yakrn olan 

bu tepeye grkmrg, oradaki bir maSarayr kendine devamh inzivA 

yeri olarak seqmigtir.l Vildyetndme-i Hactm Sultan'da, Hacrm'ln 

daima yuksek tepeler uzerinde ibAdet ve riydzatta bulundugu 

belirtilir. Bir menkabesinde, Genniyan ilindeki bir repe 

rizerinde gunlerce yemeden, igmeden riyAzat yaptlgl anlatrhr.2 

Sair gunlerde dervigleriyle beraber daima aynr tepede dua 

etmektedirler.3 Bir bagka menkabede anlatrldr$rna g6re, yine 

aynr bdlgede Kurlburun adrnr tagryan bir tepe vardr. Hacrm 

Sultan zaman zaman burada da inziviya cekilir ve geceli gundrizltr 

sa$ aya$r uzerinde tam krrk gtin dururdu.a Seyyid Rus- 

I llkz. Mcndftrb-llBV, s.28. Hacr Bekrag'rn ttirbesinden yaya yanm saat uzakhkta 

bulunan bu tepe, bur0n Bekta5ller vc Krzrlbaglar tarafrndan mukaddes tanrnmaktadrr. 

S0rckli ziyarct cdihnekte olup, "niyet taglarr" veya .,geytan taglan" 

clenilen kUqtrh tuSlar rrtrlurrrktn, Celirll dlleklerln yerluc gcluresi lqin clualar 

edllrncktcdtr (bkr, 'lhnyu, Dtnlcr Tarlhl Aragtrmalan, Ankarn, 1973, s.63). 

2 Vildyetndme-tlS, s.54-55. 

3 A.g.e., s.76. 

4 A.g.e., s.82-83. 

114 

tem (iazi'nin ise, Silistrc yakrnlanndaki bir dafrn tcpesinde 

ibAdet etme itiyadrnda oldugunu Vildyetndnre-i Seyyirl Ali Sultan'dan 

d$reniyoruz .5 Veli Baba Menahtbnamesi'nde, vefat eden 

velilerin, tepeler tizerine6 (zirve-i cebel) defnolunduklannr goruyoruz. 

MeselA onsekiz buytik kadrn evliyddan ve Veli Baba'nrn 

yakrnr olan Gelincik Ana, bOyle bir tepe zirvesine gdmtilmrig 

ve o tepeye Gelincik adr verilmigtir. 

$u zikredilen Ornekler topluca mritAlaa olunursa gorulur ki, 

adr geqen gahrslar, inzivi, ibAdet ve riyizat yeri olarak hep 

yuksek tepeleri segmektedirler. Tasawuf tarihi literattirunde 

bu menkabelerdeki gibi yuksek tepelerin ibadet maksadryla 

kullanrldrgrnr gdsterecek bir geleneSin bulundugunu tespit etmek 

mumkrin olmamrgnr. Tabahat ve Tezhire kitaplan (sofilerin 

toplu biyografilerine dair eserler) incelendigi ru-un mutasawrflann 

genellikle ya zdviyeveya hanikahlanndaki ozel halvet 

yerlerinde veya bazan da ma$aralarda ibddet ve riydzar 

yaptrklanna dair sayrsu ornekler gorulur. Durum boyle olunca 

Bektagi menkabelerindeki bu 6rneklerin, eski Turkler'de 

da$ ve tepe kultri ile ilgili bulundutunu anlamak zor degildir. 

Nitekim Hacr Bektag'rn inzivfl yeri olduSu bildirilen Arafat Da- 

$r'nrn eskiden beri birtakrm ziyaret ve adaklara, dualara sahne 

olmasr da bunu teyid ediyor. Bu gelenek grinumrizde de devam 

etmektedir. 

Orta Asya'da eski Trirkler'in yagadrklan CeSitli bolgelerde 

dag kultune muhakkak rastlandrSr gonilmektedir.T Buralardaki 

da$lann qofu Turkge "mubarek", "mukaddes", "buyuk 

ata", "btiyuk hakan" mlnalanna gelen Han Tann, Buzta! Ata, 

Bayml/lavs. gibi adlar tagrmaktadrr.s Her boyun ve her oymafin 

kendine ait mukaddes bir dagr oldu$u gibi, bu boy ve oymaklardan 

olugan birliklerin de ortak mukaddes daSlan var- 

5 

6 

7 

Yilay..ndme.sAS, s.29. 

Bk. Mcnah$-VB,s.239. 

lnan, "T0rk lloylannda DaS. Ataq ve Prnar KUhU", Rctit Rdhmeti Arat lgin, Ankara, 

1966, s.272. 

lnan, aynr yerde; aynr yazar, Samanlzn, s.49. 

't r5

dr.e Mesela Han-yoan Da$r Hunlar'rn her yrl ozerinde Gok 

Tann'ya kurban kestikleri mukaddes bir yer idi. Gan-tsuangan 

Datr da boyleydi. Ayrrca Hunlar'rn, Qinliler'le yaptrklan 

anlagmalan Hun Dag denilen bagka bir mukaddes daSda icra 

ettikleri Ayinlerle kutladrklan bilinmektedir.r0 

Vll. yuzyrlda Gokttirkler dahil brittin Ttirk boylan meghur 

Otuken adrndaki ormanh daf,r mukaddes tamyorlardr ve hakanrn 

gadrn buradaydr.ll "Ulkenin koruyucu ruhu" minasrna 

Budun inli adrnr taglyan ve Otirken'in batnnda bulunan 

bir bagka dag da aynr gekilde mukaddes sayrhyordu.l2 Bunlardan 

bagka Goktrirkler'in lduh BaS, Tamag lduh adrnda iki 

mukaddes daSr daha vardr ki, Iduh Yer-su adryla takdis ediliyorlardr.t3 

VI. ve VlL yuzyrllarda Qungarya Havzasr'nda yagayan proto- 

Tunguzlar, memleketlerinin grineyinde meghur bir da$a buyuk 

bir saygr besliyorlardr; bu da! Mangular'da da mukaddes tanrnlyor, 

onlar kendilerinin bu dagdan geldi$ini sanryorlardr. 

Manqular'a gore, s6zti edilen da!,beyaz elbiseli tannganrn ikametgihrydr 

ve tizerinde bulunan aSaElar, bitkiler ve hayvanlann 

hepsi de dokunulmazdr.la 

Unlu lsldm cografyacrlanndan Gerdizi de Qifiiller'in, memlcketlerindcki 

bir datr takdis ettiklerini, yeminlerini onun ustiine 

yaptrklanm ve hattl Tann'nrn bu dat uzerinde bulundu- 

$una inandrklannr soylemektedir.ts XL yrizyrlda Kdggarh Mahmud 

da, putperest Turkler'in tabiatta gordrikleri her ulu varhtr, 

bu arada ozellikle yuce daf,lan ve tepeleri devamh takdis ve 

9 lnan, a.g.c., aynr yerde. 

l0 A.g.c., s.,18-,19. 

ll A.g,c.,s.,l9-50. 

l2 A.g.t., s.5; ayrrca bkz. lnan, a.g.m.,s.272. 

11 A.g.m., aynr yerde. 

l4 l{oux, l;urnc, s.165. 

15 Zcynu'l-Al$or'dan naklen, lnan, Samonlzm, s.9. R. gegen, bu dagrn muhrernclcn 

vaktiylc (;0kt0rklcrcc takdis cdilcn Ottikcn oldugunu rnlrrnin crruckrccllr 

(bk. Klasih lslam Kaynahlarr..., s.60). 

116 

bunlara secde ettiklerini yazar.r6Yaza^ meqhul XlL yrizyrla ait 

bir Arapca coSrafya kaynafrnda da, Uygurlar'tn yuksek bir da- 

Sa dua edip kurban kestikleri ve her pl bunu tekrarladrklan 

belirtiliyor.rT 

Dikkat edilirse, gegitli eski Ttirk ztmrelerindeki bu uygula' 

malar, dag ktilttiniin bazt kavramlarla alakah bulundu$unu 

g6stermektedir. Bunlann ilki Gok Tanl kavramrdrr. Hunlar'rn 

iakdis ettikleri Han-yoan Da$r, G6k Tanrt'ya kurban zunulan 

bir dagdrr ve onun mekAnr kabul edilmektedir. fi$iller Ornef,i 

de bunu destekliyor. Yukanda goruldugu tizere, QiSiller Tanrfnrn 

takdis ertikleri da!, uzerinde bulundu$una inantyorlardr. 

Dag kultiinun iligkili oldu$u ikinci kavram, ata kawamtdtr' 

Buzta$ Ata adtm tatlyan da!, bunun ecdat telikki olunduf,unu 

gosterdigi gibi, proto Ttrnguzlar ve Manqular da, takdis ettikleri 

da$rn kendi atalan olduf,unu kabul ediyorlardr. Nitekim A' 

lnan zamantmuda Altaylar'da da buna benzer inanqlar tespit 

etmigtir.ls 

Yaprlan incelemeler, da! ve tepe kultuntrn XIII. yuzyrlda 

Mof,ollar'da dahi mevcut oldu$unu ortaya qrkarmrgtrr' Nitekim 

J.-P. Roux'nun 5u sdzu cok isabetli bir tespiti yansrtlyor: 

"Kutsal bir daga sahip olmayan bir Ttirk veya Motol kavminin 

bulunurasrna inrkan olmadrsr anlagrlmaktadlr".te Eski bir Mo- 

Sol riviyetine gdre, Mofolistan'r hAkimiyet altrna almak igin 

yaprlan savaglardan birinde, Cengiz Han grig durumda kalmtg, 

duimanlarrn takibinden kurtulmak igin Burhan Haldun adn' 

daki da[a saklanmrg ve kurtulmugtu' Buna gtikrine olarak da- 

$a kurban sunan Cengiz Han, bu gelenetin devamrnr istemigti.zo 

Burhan Haldun dag kultuntin Mogollar'da boyle teqekkul 

l6 Divan'u Lof,atil-Tnrh,lstanbul, 1335' III' 279. 

I 7 Bkz. IlilAlet ardusunun Mcnhrbcleri, girig s,34. 

18 lnan. Samanizm, s.52-53. 

l9 ukr. lloux, ljrIl l)lrr, s,125.'l'orklcr vc Mogollur'drrkl du$ lculrti lrrrltkrrrtlu bu 

kitabrn 124-128. sayfalar arasrnda geniS bilgi bulunmaktadrr. 

20 lrrnn, .,Ttirklerclc vc Mogollardn Defin Mcrosirnl", Makalclcr ve lncclcmclcr, 

s.374; Roux, Rcchcrchas, s'38' 

117

etti$i anlagrhyor. Mogollar Trirkler'deki gibi daglann ve tepelerin, 

tistirn birtakrm guglerin ve ruhlann ikametgAhr olduSuna 

inanryorlardr. Bu ruhlarrn her biri kendi mrntrkalanndaki insanlann 

iyiligi icin Cahsrr kabul ediliyorrdu. Bu sebeple takdis 

olunan da$lann isimleri normal konugmalarda kesinlikle anrlmaz; 

onun yerine Kayvhan, Bogda ve Ondtir gibi genel adlar 

kullanrlrr.2r 

Eski Tiirkler ve Motollar'da mevcut da$ ve tepe kUltuntin 

gagdag Altay topluluklannda da bulundugu, dolayrsryla aynr 

coSrafi sahada yuzyrllar boyu nasrl kdklu bir gekilde devam 

edegelditi g6rulmektedir. Katanov, Anohin, Harva ve daha 

pek qoklan, buradaki Tiirk topluluklannda dag kultu hakkrnda 

deterli mrigahedeler kaydetmiglerdir. Bunlar Altaylar'da 

da$ (bilhassa Altay Daglan) ve tepe kriltnnrin gok onemli bir 

yer tuttugunu gdstermektedir. Teleritler, T6les ve Abakan 

Trirkleri, civarlanndaki bazr datlarr gok buytik bir saygryla 

takdis etmektedirler.22 Altayhlar her da$rn kendi ayn ruhlarr 

bulundu$unu sanmaktadrrlar. Bu yflzden da$ann isimleri sade 

coSrafi basit isimler de$il, bu ruhlann isimleridir. Onlara 

gore bu dag ruhlan insanlara hem iyilik hem de kOtUluk yapa- 

bilirler.23 

Altayhlar'daki dag kultn daha da inkipaf ederek g6gun bizzat 

kendisinde bulunan ve ilihlann mekinr olan kozmik bir 

da$ inancrnr da doturmugtur. Altayh Tatarlar'a gore Tann Bay 

Ulgen, yaldrzh semivi bir daSrn ozerinde oturmaktadrr. Yakutlirr'cla 

ise, ilihlarrn ikarnetglhr olan s0t gibi bcyaz bir l

maktadrrlar.3o Dogu Anadolu'daki Krzrlbag Kurtler'de yine da$ 

kultu onemli bir rnevkie sahiptir. Varto'nun kuzcy-battstnda 

Bingol Daf,lan uzerindeki Kagkar Tepesi, yakrn zamanlara kadar 

civann biitun Krzrlbag Kurt koyleri tarafindan takdis edilmekteydi. 

Her yrl yaz aylannda eski ddet ve geleneklere uygun 

bir gekilde qegitli gruplar halinde bu tepeye grkrltr, adaklar sunulur 

ve dualar edilirdi.3t 

Daf, kultrinun, Bektagi ve Krzrlbag ztimrelerin drgrnda bile 

nisbi bir yeri oldutu gorril0yor. Anadolu'nun hemen her tarafrndan 

gegerli olan ornekler bazr bakrmlardan dikkate gayandrr. 

Bir defa kult konusu olan dafi,lann gof,u gergekte cotrafi minada 

da$ detil, ytiksek tepelerdir. Bunlann pek gof,unun itzerinde 

bir yatrr bulunmaktadrr.32 Ziyaretler, sunulan adak ve kurbanlar 

ve oteki iglemler, krsaca ktilt merasimleri hep bu yatrrlar 

etrafinda cereyan etmektedir. Fakat igin ilgi cekici yam, hem ilgili 

literattirde hem de gahsen yaptlg,lmlz alan aragtrrmalannda 

bu yatrrlann pekgoflunun kimliklerini tespit etmenin mrimkun 

olmamasrdrr. Genel olarak bu yatrrlar bir gahrs adr yerine Nohutlu 

Baba, Qamhk Baba gibi, uzerinde bulunduklan da$n veya 

tepenin adryla anrlmaktadrrlar.33 Anadolu'nun her yanrnda 

bunlardan belki binlercesini tespit etmek her zaman igin mumkundur. 

Oysa kimlikleri az qok bilinen yatrrlar genel olarak 

dafi tepe baplarrnda dcgil, herkesin kolayca ulagabilccesi k6y, 

3l 

32 

l3 

120 

llrdz, r.365 vd. Ilu olgu dolagtrgrmrz hemen btitirn Alevt kdylerinde grizleurlenrnistir. 

M. Serif Frrat. Dolu llleri ve Varto Tarihi, Ankara, 1970, 3. baskr, s.75-76, not 

l; Mahrnut llrpvanollu, Dof,u Agretleri vc Emperyalizm, lstanbul, 1978, s.159- 

160. 

Benzer durumlara lran'da da rastlandrfr, burada mukaddes tanrnan daglar 

rlzerindeki yatrrlann qolunun Baba Berzk0h, Baba Btlendl ve benzeri yukseklik 

ifade eden isirnler ta$ryan ve gergek olmayan gahsiyetler oldu[,u g6rirhn09rur 

(bkz. Marccl lJazin, "1'c Culte dcs Arbrcs et des Montagncs dans lc 'lalt:s", 

Quanrl lc

leri yerler hep dag veya tepe baglandrr.3s Agth Kerem, Agth Garip 

vs, gibi halk hikAyelerinde,Klroglu gibi halk destanlannda, 

dallara hitap eden seslenigler vardrr. Koroglu sefere crkaca!,r 

zaman daS baglarrna bakar yahut sefer strastnda gegit vermeyen 

bir da$la kargrlagtr$rnda tepedeki evliydya yalvanr; ancak 

o zaman da$ geqit verir.36 lgte butun bunlar da$ ve tepe 

kriltrinun halk metinlerine yansrm$ tezehurlerinden baska bir 

gey degildir. 

Tag ve Kaya KUIIU 

Burada kullandr$rmrz Bektagi menikrbnimeleri iginde bu krilte 

ait menkabeleri ihtiva eden tek mendkrbnAme, Menohrb-t 

Haa BehtaS-r Veli'dir. Buradaki menkabelerden birinde anlatrldr$na 

gdre, Hacr Bektag'rn evliyidan oldu[una inanmayan biri, 

elindeki brqakla oradaki bir kayayr kesmesini ondan ister. 

Hacr Bektag da brgakla kayayr ikiye bdler. Adam bunu gortince 

kendisine mririd olur. Bu kerimetin delili olan kayalar tekkeye 

kaldrnlmrg olup gelip gegenler tarafrndan saygryla ziyaret edilmektedir.3T 

Bir baska menkabede, arslana binip yrlant kamqt 

yaparak Hacr Bektag'r ziyarete gelen Seyyid Mahmud Hayr6nl'ye 

kargr Hacr Bektag'tn, kutl bir kayaya binerek kargrlamaya 

grktrgr ve kayayr uzunca bir muddet ytiruttuBu hikiye edilir.38 

Bektagiler ve Krzrlbaglar'ca, bugon tiirbeye 350 m. mesafede 

bulunan bu kayanrn gerqekten yrirtidugune inantlrr. Bu sebeplc 

kaya takclis cdilmekte ve eskiden kayadaki oyuk iqinde krrk 

gun halvete gekilinmekteydi.3e 

Kanaatimizce bu menkabeler, esastnda zaten takdis ve ziyaret 

olunan bahis konusu kayalann takdisine zdhiri bir sebep olarak 

35 Bkz. La Geslc dc Mclih Dani5menil, metin ve frans, tercume l. M€likoff, Paris, 

19d,0, ll, 163. 

36 Pertev Naill, Kdroglu'Drslanr, lstanbul, 1931, s.88. 

37 Mendh$-HBV, s.34. 

38 A.g.c., s.50. 

39 Tanyu, lnanglar,s.l47, 

122 

rntitAlaa edilmelidir. Har.ti, bunlann belki de Bekragilikten 6nce 

bdlge halkr arasrnda b6yle bir kUlte konu tegkil ettigi ve sonradan 

Bektagt an'anesinin meydana geligi slrasrnda l-lacr Bektag'a 

izale edilerek kendine mal edildigi dahi d0gunrilebilir. 

$riphesiz gok cski zamanlardan beri tabiattaki qegitli cansrz 

varhklar iginde daima, varh$rnr en devamh bigimde sund0renleri 

insanm dikkatini Eekmigtir. Bu itibarla, dunyanrn neresinde 

olursa olsun, tabiatrn ortasrnda butUn hagmetiyle duran iri 

bir kaya veya go$e do$ru yrikselen muazzam bir granit kutlesi, 

eski insanrn yerine gdre hayretini, yerine g6re dehqetini celbetmigtir; 

dayanrkhhsr ile de sonsuza kadar var olabilmenin 

6detA sembolu gibi gorunmtigtur.ao Bu sebeple drinyanrn hemen 

her tarafinda eski qatlardan beri taglara, kayalara ibadet 

edildi$i, bunlann etrafrnda zamanla birtakrm kultlerin meydana 

geldigi bilinmektedir.al Bu kultler uzerinde aragtrrmalarda 

bulunan ilim adamlan, gegitli yorumlarla bazr ilgi qekici sonuglara 

varmrglardrr. Eliade, ta5lann ve kayalann madde olarak 

taprnma konusu olmadrklan kanaatindedir. Ona g6re, ilkel 

insan, taga yahut kayaya de$il, onda varhsrnr sandr$r iyilik 

ve kOtnluk do$urabilecek "gey"e tapm$rrr. O halde kult konusu 

olan tag ve kayanrn bizzat kendisi defil, o "gey"dir.42 Eliade'rn 

bu teghisine, meseleyi yakrndan inceleyince hak vermemek 

kabil de$ildir. 

Eldeki bilgilea Orta Asya'da lslam 6ncesi devirde Trirkler'de 

bazr ta9 ve kayalann kutlu sayrldrklannr gosrermektedir. Uygurlar'rn 

Unlu Kut DaSr efsAnesi bunun guzel bir drneSini tegkil 

eder. Hayli tanrnmrg bu efsdnede, Uygur ulkesinin refahrnrn 

Kut Dagr adryla bilinen iri bir yegim kayasrna baSh oldu$u, 

40 

.+l 

Eliade, Iraitd, s.l8l. 

Hasluck, Chnstianity anillslam,l, 179-180; Eliade, aynr yerde; "pierre've "Rocher" 

macldelerl ,Dlctlonnaire des Syrnbolr, Paris, 1974, 2. baskr. MeselA cnhiliye 

qatr Araplarrnda da nusub (colulu cnsaD) denilen putlar boyte rabiauaki iri kaya 

bloklarrndan ibaretti (bkz. el-Cessas, Ahhdmu'l-Kur'an, Kahire (tarihsiz), il, 

310). Bundan bagka Haceru'l-Esved denilen siyah ta5rn da cihiliye devri Araplannca 

mukaddes tanrndrgrnr biliyoruz (bkz. A. J. Wcnsinck, ,,Ka'ba.,,l:,ll). 

42 llliade, s.l9l. 

123

u kaya sayesinde ulkenin ve halkrn felaketten uzak bir hayat 

surdiigu anlatrlmaktadrr. Bunu o$renen Cinliler, Uygur kaSanrnrn 

oSluna imparatorun krzrnr verme kargrh$rnda kayayr isterler. 

Niyetleri Uygurlar'rn saadetini gidermektir. Halkrn kargr 

koymasrna ra$men ka$an teklifi kabul eder. Qinliler onu pargalayarak 

ulkclerine gdturtirler. Fakat, kayanrn gitmesiylc krthk 

baglar ve sonunda Uygurlar g6q etmek zorunda kalrrlar.a3 

GerEekte bu efsdne, topralrn bereketi ve tilkenin selimetinin 

kayanrn mevcudiyetiyle ilgili gdnildUSrinti anlatan bir telAkkinin 

varhf,rnr meydana koymasr itibariyle Uygurlar'daki kaya 

kultune igaret etmektedir. 

Bu eski kultun, gunumiizde Orta Asya'da butun kuwetiyle 

srirdrigri goruloyor. Yakutlar, Krrgrzlar ve Tatarlar'rn Altay bolgesindeki 

bUyuk kayalan takdis ettikleri, bunlarda birrakrm 

ruhlann ve ilihlann mevcudiyetine inandrklan tespit edilmiStir.4 

Buryatlar'rn da bazr kayalan mukaddes saydrklan ve vaktiyle 

Uygurlar'da oldutu gibi, bunlara Olkede verimliliSi, bereketi 

saglayan bir kudret atfettikleri gor0lmtigtur.as Krthk zuhur 

etti$i zaman yahut bol mahsul ahndgrnda bu kayalara dualar 

edilmekte, adaklar adanrp kurbanlar kesilmektedir.a6 

1920'lerde MAveririnnehir bOlgesini dolagan Joseph Castagn€ 

Fergana'da, Tagkent ve Buhara dolaylannda btiyuk ve tuhaf 9ekillerdeki 

kayalara ve taglara son derece saygr gosterildigini, 

bunlann insanlar tizerinde iyi veya kOttr etkiler brrakabilecek 

briytiltr kuwetlere sahip oldu$una inanrldr{rnr, bu sebeple devamh 

ziyaret edildiklerini haber vermektedir. Yazar, bunlann 

her birinin yanrnda bir de evliyA mezarl bulundulunu ildve 

ediyor.aT 

43 C6kalp, Ttrh Medeniyeti Tarihi, s.71-75. 

44 Kopruhizidc, llrft ?irrih-i l)inlsl, s.90; l-larva, s.l09. Ayrrca Trirklcr vc Mogollardaki 

tag vc kaya ktilru hakkrnda bazr izahlar igin bkz. Roux, [slri Din, 

r,ll7.l 18. 

'15 I larva, s. 109- I I 0. 

16 A.g.c., aynr ycrde. 

47 Castagnt, "Survivanccs d'Anciens Cultes et Rites en Asie Cenrrale", Revre 

124 

Anadolu'da da grinum{izde aynr durumu mugahede ediyoruz. 

Pek qok bolgede Siinni ve Krzrlbag kesimlerde takdis edilen 

tag ve kayalara rastlanabilmektedir. Mesela Krnkkale'nin 

Hasandede Kdyt'ndeki camiin duvanna yerlegtirilmig olan irice 

bir tag, bolge Krzrlbaglan tarafindan ziyaret edilip buyuk bir 

saygryla takdis olunmaktadrr.as Dersim Krzrlba$lan, sabahleyin 

gtinegin ilk rgrklannrn vurdutu kayalan opmekte ve bunlann 

kutlu oldu$una inanmaktadrrlar.ae Afyon'un Kalecik Koyri yakrnrndaki 

oyuk bir kaya, yanrnda hiEbir mezar olmadrgr halde, 

San Qoban Dede adryla anrlmakta ve kendisine ziyarctler yaprlarak 

gifa umulmaktadrr.so 

Tag ve kaya kulttiyle aldkah asrl ilgi gekici menkabeler, uzerinde 

insan izi bulunduSuna inanrlan kayalarla alakah olanlardrr. 

Yine Mendhbt Hact Behtagt Veli'd,e nakledildigine gdre, 

Hacr Bektag grivercin geklinde Anadolu'ya ugup geldisi zaman 

Sulucakara6yukteki bir tagrn risttine konmug ve ayaklan bu ta- 

9a g6mulmugtti.sl Hacr Bektag bir gnn dolagrrken, ayaklanyla 

kerpig camuru yo$uran biri, ondan, e$er gergek veli ise yakrndaki 

bir kayayr ayaklanyla yoturmasrnr istemig, o da kayanrn 

ustune grkarak hamur gibi yof,urmugtu. Bu sebeple Hamurkaya 

denilen ve hala yerinde duran kayada inanca gore Hacr Bektag'rn 

ayak izleri bulunmaktadrr.s2 Bir bagka menkabeye gore, 

d'Ethnologic, XV (1923), s.250-251. Yazann burada verdigi Orneklerde de, taq 

ve kayalardaki gizli kuwet ve ruhlann evliyiyaya ddntrgrnesi vAkrasrnr tespit 

etmekteyiz. 

48 E. Behnan $apolyo Mezhepler vc Torihatler Tarihi, lstanbul. 196,t, s.276-277; 

Benekay, s.23-21. Krzrlbaglarrn lnanctna gOre, Hacer-i Esved denilen bu taq, 

tlasan Dede'nin yakrnlarrndan Omcr Ala'ya Mekke gerifi tarafindan verihuis. 

yahut ta{, Mekke'den grivercin olup uqarak gehni5 vc tckrar tag haline gclip 

Eirndiki yerine girmigtir. 

49 Rrgvano$lu, s.16l. 

50 "lanyu, lnanglar, s.97. lJu tip drnckler vaktiylc tlasluck rarafrndau incclcnmigtir 

(bkz. a.g,.e.,1,207-220). O, Anadolu'da kiilte konu olan rag ve kayalarr; a) 

'l.rbtl gcklldc olurrlur, b) l)ellkll olurrllr, c) lnsarr cll degrrri5 olanlar tarrrrrdl riq 

ana katcgoridc cle alnrrstrr (bk:. I, 179-207). 

5l Mcndlrrb-IlBV, s.18. 

52 A.g,c.,s,3l-14. 

t25

ir gtln damtn ustunu lollamaya ctkan ve bir turlti Hacr Bektag'rn 

veli oldu$una inanamayan mirridlerden Snduddin, seyh 

tam damrn altrna kendi hizasrna geldi{inde lo! tagrnr bagrna 

yuvarlayrp 6ldurmek istemig, ancak Hacr Bektag tagr eliyle yal

Ali'ye izafe edilmesi s0retiyle yine takdise devam olunmuglardrr. 

Boylece, bu eski ktlt, yerine g6re Budist, Hrristiyan yahut 

lslinri bir qchrc kazanmrg olmaktadrr. Bu, Orta Asya'da oldu$ur 

gibi Anadolu'da da boyledir. 

ASaC Ktltii 

Agaq kriltunu yansrtan menkabelerden biri Mendhb-r Hact Behtap-r 

Veli'de, dtekiler Vildyetndme-i Sultan $ucduddin'de bulunmaktadrr. 

Birinci menkabeye g6re, Hacr Bektag Sulucakara- 

6yuk'e ilk geldiginde, halk onceleri onun g,ercek bir vcli oldu- 

Sunu anlamam$trr. Bu yuzden kOyu terketmesine ses qrkarmazlar. 

GerEe$i anladrklan zaman ise, hep birden pegine dUgUp 

geri getirmek isterler. Hacr Bektag gelenlerin elinden kurtulmak 

igin yakrndaki Hrrka DaSr denilen yuksek bir tepenin ristunde 

bulunan bir ardrq aSacrnrn yanlna ulagrr. Ardrqtan kendini 

saklamasrnr ister. Ataq derhal dal ve yapraklanyla bir gadrr 

biqimini alrr ve Hacr Bektag'r iginde saklar. Gelenler kimseyi 

bulamazlar. Boylece halkrn elinden kurtulan Hacr Bektag, orada 

krrk gun qile grkanr, ibidet ve riyizat yapar.62 Devcik A$aq denilen 

bu ardrq, tA eskilerden beri ziyaret edihnektedir.63 

Vildyetname-i Sultan $ucduddin'd,e ise, bu geyhin gitti$i her 

yerde daima ulu bir qam agacr dibinde oturup kalktrgr, ibadet 

ettigi nakledilir.6a Bu zatrn srk srk dibinde ibadet errisi bu 

qamlardan ikisinin adr Krrklar Qamr ve BOIUk Qam olarak 

eserde zikredilmektedir.6s llk bakrgta gam altrnda ibadetin tabii 

olabileceti akla gelebilir; fakat ozellikle ve daima gam agacrnrn 

seqilmesi kanaatimizce meselenin prif noktasrnr tegkil 

etmektedir. 

Menahrb-r Koyun Baba'da da kavak agaclntn kutsallrsr 6ne 

qrkryor. Burada anlatrldr$rna gdre, kendisine savag ildn eden 

6l Mcnrahirl lllV, s.24-25. 

63 lJoratav, 100 Soruda Tiirh Folldoru,lstanbul, 1978, s.66. 

64 Vildyetndmc-SS, w. 2b,3b. 

61 A.g.c., vv. fb,4a. 

128 

geytanlardan kagan Koyun Baba, bagka bir a$acrn iqine de$il, 

yanrndan gegerken orradan ya.hp kendisini iqine ala' bir [avak 

a$acr tarafrndan korunmugrur.66 Bir diger rncnkabcclc clc 

Koyun Baba, gile qrkarmak igin bir kavak a$acrnr seqer.6z 

Hiq gtiphesiz yeryuztinde en yaygtn kultlerden biri olan 

agag kultti,68 dinler tarihinin tespitine g6re insanhk geqmiginin 

en eski zamanlanndan beri kendini gostermektedir. Herhalde 

dini telakki iqin agaq bizzat gekriyle gok irgi gekici gorunmug 

olmahdrr. Agaq, yerin dibine dalan kokleri, gOge dog_ 

1 dik bir tarzda yukselen gdvdesi ve g6ky0zun" d"g,l"r, dil, 

budak ve yapraklanyla olclu$u kaclar, mevsirnderr rnevsime 

kendini yenilemesi ve daha pek gok ozelligiyle de iptidai insanrn 

birtakrm dini relakkilere sahip olmasrnda hayii payr bulunsa 

gerektir.6e Bu arada agag gofu defa hayatrn ve eiediligin 

timsali olarak da benimsenmigtir.To 

Eliade, diger tabiat ktiltlerinde oldugu gibi bunda da hakh 

olarak afacrn maddi varh$rnrn de$il, ozelliklerinin ve temsil 

ettigi gucun krilt konusu tegkil etri$ini, bunlar sebebiyle aga_ 

crn mukaddes tanrndrlrnr belirtir.Tt lncelenen 6rnekie., t., 

aSacrn veya aynl a$,acrn her yerde her zaman krilt konusu olmadrtrnr, 

hattA en gok meyvesiz ve ulu a$aqla'n vc bu aracla 

qam, kayrn' grnar, kavak ve benzeri belli tiplerin takdis orundu$unu 

meydana koymaktadrr. 

Kriqtik bir filizden grin geqtikge buyuyerek irilegen ve nihayet 

bir sebeple kuruyup guruyen a$agla kendi hayatrnrn tabii 

seyri arasrnda bir benzerlik ve paralellik g6ren insan, kutlu tanrdrsr 

her mekanla a$ag arasrnda munasebet kurmugtur. Bu 

yuzden, en arkaik devirlerden gunrimuze kadar hemen butrin 

66 Bkz. Villyetndnt-KBS, v. 5a. 

67 A.g e., v. 5b. 

6tl Dunyannr qegitli ycrlerinclcki agaq kultlerine tlair bkz. Eliade, rialtc, s.2fl- 

232. 

69 "Arbre", Dictionnairc dcs Symboles;Eliade, s.231. 

70 Roux, Faune, s.52i Eliadc, s.231-232. 

7l A.9.e.,s.231. 

129

mibedlerde ve mukaddes yerlerde af,acrn mevcudiyeti dikkati 

qeker.Tr llk qaSlarda Hindistan, Mezopotamyan Mrstr ve Ege 

Havzasr gibi birgok bolgede, ilihlann veya Thnrt'nrn bir a$aqta 

tecelli etti$ine inanrldr$rnr gdsteren hayli 6rnek vardtr.73 Bu, 

ilihi kudretle aSag arastnda insantn bir ilgi aradtf,rnr gostcrmesi 

itibariyle 6nemlidir. 

llk gaf,larda agaq kultunun dikkate de$,er tezihurlerine 9ahit 

olunan toplumlardan biri, cAhiliye gaf,r Araplandtr. Bunlann 

inanglanna gdre, melekler ve cinler bazr a$aglan kendi- 

Ierine mekan secmekteydiler. Bu inancrn sevkiyle Araplar 

onlara adak ve kurbanlar sunuyorlar, hastalar icin sifa umuyorlardt.Ta 

Eski ga$larda Orta Asya'da ve bu arada Turkler'de af,ag ktiltunrin 

hayli yayrldrflr anlagrlmaktadrr. Eldeki malzeme her ne 

kadar Trirkler'deki bu kulttin mahiyetini tam olarak ortaya crkarabilecek 

nitelikte g6riinmriyorsa da, genel bir tablo cizebilmektedir. 

J.-P. Roux, a$,acrn Turkler arasrnda gof,u zaman 

onemli bir kult konusu olduf,unu, Kaggarh Mahmud'un 

"Turkler Tengri ismini, buyuk bir aSaq gibi g6ze buyuk gdrunen 

her geye veriyorlar" sdztnir de 6rnek gostererek anlattr.Ts 

Yine Roux, lslim oncesi Ttirkler'deki af,ag ktilttinun ilk ortaya 

qrkrg bolgesi olarak Otuken'in da$hk arazisini tahmin ediyor.76 

E. Esin'in de buna katrldr$r gorirlmektedir. Onun tespitlerine 

72 A.g.e.,s.234. 

73 lJuular hakkrnda drrha gerrl5 bilgt vc blrtakrm tahlillcr lgtn bkz. [liadt, s.239- 

240. 

74 Cahiliye qalr Araplarrndaki agag k0ltune dair geniq bilgi gurada bulunmaktadrr. 

O. Rrza Dogrul, "ABac", lslam-Ttrh Ansihlopedisi; Toufic Fahd, "Naissance 

de I'lslam", Histoire des Rcligions 2, s.654-655. lslimiyet'ten sonra da Araplar 

arasrnda bu kulttrn devam euifini Westermarck gdstermigtir (bkz. lslan Medeniyetinile 

Putd Tapma Devrinilcn Artahalan vc Kahnh Halinde Yagayagelen hihatlar: 

Cin, tercume $ahap Nazmi, Ankara, 1962, s.19). Ashnda lslamiyette de 

'gecere-i memn0a", "gecere-i huld", "$ecere-i zekkurn' ve "T0ba" gibi, a$aqla 

tlgill birtakrm tchkkilcrln varhfr g6rilhncklc blrlikte bunun kiilt kavranrryln 

bir ilgisi yoktur (genis bilgi iqin bkz. Dofrul, a.g.m.). 

75 Bkz. Roux, Eshi Din, s.123. 

76 Roux, Recherches, s.38. 

130 

gore, Hunlar, her yrl yaz bitiminde muhtemelen Otuken'de yer 

alan Lung-ch'cng (Ejder Sehri) denilen bagl

srnda daha ziyade tek a$aqlar ve bunlardan da gam ve benzeri 

cinsten olanlar mukaddes sayrlmaktaydr.e 

Agaq kultu qaflrmrzda Altaylar'da aynen devam etmektedir. 

Hatm oyle ki, bazr aragtrrrnalar Orta Asya'da a$ag ktiltunrin en 

fazla Altaylar bolgesinde yayrlmrg oldugunu, kutup bolgesinin 

ve Sibirya'nrn Altayh olmayan kavimlerinde bu ktilte rastlanmadrflrnr 

gostermektedir.sl Radloff, lnan ve Roux, aga[r yukanr 

butun Altayh kavimlerde en Eok Cam ve kayrn af,acrnrn takdis 

edildigini, bunlardan sonra da clnar ve servi a!,acrnrn srrayr 

aldrf,rnr ifade ediyorlar.s2 Qeremisler, Buryatlar, Yakutlar, Ba9kurtlar, 

Kazaklar ve Krrgrzlar, arazide tek duran83 ulu ve yagh 

gam, kayrn, ardrg, servi ve grnar a$aglanna adaklar adamakta, 

kurbanlar kesmekte, birtakrm dualarla onlardan dilekte bulunmaktadrrlar.e 

Kulte konu olan a$aglara kurusalar dahi dokunulmamakta, 

adaklar ve kurbanlar sunulmaya devam olun- 

maktadrr.Es 

80 Bilgilerirrriz eski l'0rkler'dc tek agaq ktih0nden bagka ornran kult0ntn de bulundulunu 

gdsterrnektedir. Ancak menikrbnimelerde bu nokta ile alAkah 

herhangi bir motife rasrlanmadrlr igin burada orman kuhtnden bahsedilme 

gcrc[i duyulmarnrgtrr. 

El Roux, Foune, s.5,1-55. 

82 Radloff, Ill, l8; lnan, Satnaniztn, s.64, l2l-122; Roux, aynr ycrde. Ayrrca kaylrr 

a$acr igin bkz. Ilarva, s.39, 

8l I leur l'rirklcr heur de dunyanrn gegitli yerlerindeki drneklerden anlagrhyor ki, 

grup halirrdcki a$aqlardan gok tek agaqlar k0lt konusu yaprlmakradrr. llunun 

sebcbi hcrhalde, qrplak vc rssrz bir arazide tek alaqlarrn g6r0nu5 itibariyle daha 

esrarengiz ve daha etkileyici bir manzara arzetmesi olsa gerektir. 

84 Radloff, aynr yerde; lnan, s.l2l-122; Roux, s.54-55. Agaqlara yaprlan dualar, 

lslamiyefin bile bu eski kult0 ortadan kaldrramadrgrnr g6srerecek niteliktedir. 

Bunlardan dikkate gayan birisi aynen S6yledir (bkz. lnan, Titrh Boylan,.., 

s.273)r 

Altrn yaprakh boz kayrn 

Sckiz gdlgcli rnukaddcs kayrn 

l)ol

Anadolu Tahtacrlan'nda da bulunmasr dikkat qekicidir.s Agacrn 

bu ozelligi dolayrsryla Ttirk ve Mo$ol toplumlannda mezarlann 

afiaq altrna yaprldrgr yahut mezarlara aSaq dikildigi etnoSraflar 

tarafindan ileri surulmektedir.sl 

Orta Asya ile Anadolu arasrnda bir ge9i9 sahasr sayrlabilecek 

olan Kuzey lran'da da, bilhassa Ehl-i Hak'lar (yahut Ali ilahi) 

mezhebine mensup Karakoyunlu Ttirkmenleri'nde yaygrn bir 

agiag kulttr bulundugunu ilk defa EvliyA Celebi aracrhgryla 6greniyoruz. 

Daha sonra Gordlevski ve giintimuzde M. Bazin, bu 

bolgedeki incelemelerinde bu kriltu genig gapta ele almrglardrr. 

EvliyA Qelebi'nin "a$,aca ibadet eden hdemi kavmi" diye hayretle 

zikretti$i Karakoyunlu Ttirkmenleri, takdis ettikleri a$aglann 

etrafinda kalabahk sayrda mum yakarak ayin yapmakta, 

aSaqlara demir pargalan asmaktadrrlar. lnanqlarrna gore, kim 

a$aca demir takarsa, a$aq ona buyuk faydalar sa$layacak, cehennemde 

yanmaktan korunacaktrr.e2 Gordlevski'nin tespitine 

gdre ise, bu Turkmenler arasrnda orrnan kultu de vardrr ama, 

ataq kultu daha hAkimdir. lnanglanna nazaran, a$aqlara zarar 

vermek giddetle yasaktrr. tlkbaharda Karakoyunlu kadrnlan 

bu a$aglara gigekler asarlar ve kurbanlar takdim ederler.e3 M. 

Bazin ise, ozellikle Taleg mrntrkasrndaki incelemesinde tek ve 

ulu ataglann takdis edildigini kaydetri.rekte ve pir ddr (evliy?t 

af,ag) veya aha dar (ulu aEaC) adrnr alan bu a$aglara -tamamen 

Evliyd Qelebi'ye uygun mahiyette- merdsimler yaprldr$rnr haber 

vermektedir.ea 

Anaclolu sahasr, agag k0ltilnuu Mfsltlurun 'l"0rl

aya serpi$tirilnrig gibi duran lncac vc ardrg a$aqlartnr takdis 

ettikleri bilinmektedir. Yrhn belirli zamanlannda, meseli [emmuz 

yahut aflustos ayr iqinde Kurmanqlar'a mensup qegitli 

Ktirt topluluklan, bayramhk elbiselerini giyerek kadrnh erkek- 

Ii gruplar halinde, ilnhiler ve dualarla bu a$aqlan ziyAret ermekte, 

Ayinler yapmaktadrrlar. Butrin bunlar olup biterken 

adaklar ve kurbanlar sunulmakta, a[,ag dallanna dilek gaputlan 

asrlmaktadtr.es Benzer iglemlere oteki Krzrlbag Kurtler'de de 

rastlanmaktadrr.ee 

Btitun bunlar gdsteriyor ki, Trirk Ktirt butun Krzrlbag ztimrelerinde 

af,aq kultuntin onemi buytiktur. Yazrh edebiyat gozden 

geqirilirse, bu kriltrin de da!, tePe ve tag, kaya kultlerindeki 

gibi, lslami bir krhsa btirunmrig oldu$u gortilur. Hz' Musa'nln 

AsAst, Kibe'nin Egi[i, TOba Atacr ve Hz. Muhammed'in 

altrnda biat aldr$r Rrdvan A$acr ve benzeri lslAmt gelenekteki 

birtakrm unsurlar, bu konuda srk srk bagvurulan araqlardan 

olmugtur.rm 

Krzrlbas ziimrelerdeki kadar olmamakla beraber, Sunni ahali 

arasrnda da a$aq kriltunun mevcudiyetini tespit edebiliyoruz' 

Ankara, Adana, Bahkesir, Qorum, Merzilon ve MuSla gibi qok 

degigik bolgctcrdc aurda burda dallanna caPutlar ba$lanrnrg' 

qivi gakrlmlg veya kovuklannda mumlar yakrlmrg Qlnar, Cam 

98 Rr5vanoflu, s.162-163. 

99 A.g.e., s.165-166. 

100 Benekay, s.I20-125. Pir Sultan Abdalrn 

136 

Ot benim san tanburam 

Senin ashn afaqundrr 

Apag dersem gonfrllenme 

Ktrnrur gIl alactandrr 

Ali l;attnn'nrn ynri 

All r,rh,ll /rrllikrr'r 

I )rrltltrl rrtttltrt r'[,t'r i 

0 da yinc afaqtandrr. 

seklinde clcvarn cden tnanz0mesi bunun grirel bir drnelidir (bkz. Golprnarh' 

Boratav, Pir Sultan Abdal, s.l4l). Bu manz0meyle, Dede Korkut hikiyelerindcki 

Kazanotlu Uruz'un ataca hitaben 

vc ardrg bcnzeri ulu a$aElar srk srk g6ze garpar.tor Mevcut literature 

geqmig drnekler ve gahsi mugahedeler, Sunni halk arasrnda 

bu a$aglann yagmur duasr, qabuk evlenme, hastahk tedavisi 

vs. gok cesitli rnaksatlarla ziydret edildifiini ortaya koymaktadrr.l02 

Bununla birlikte, Srinni ahali arastndaki bu uygularnalarda 

dikkati qeken bir taraf vardrr: Krzrlbag zumrelerdeki gibi belli 

zamanlarda yaprlan ozel iyin ve merasimler Sunnilerde tespit 

olunamamrstlr. Bunun izahr herhalde, Srinni kesimde lslaml 

teldkkilerin daha etkili ve hazmedilmig olmasr sebebiyle bu eski 

ktiltlerin daha qok zayrflatrldrSr geklinde olabilir. 

Yukandan beri incelenmeye qal$rlan a$aq kultu ile ilgili gepitli 

yer ve zamanlardaki tespitler ve mrigahedeler topluca goz 

ontine ahndr$r zaman, ortak bir nokta gOze garpryor. Af,aq 

kultu genellikle daS ve su unsuru ile bir arada da$-a$ag-su riElusri 

geklinde gorulmekte, bazan da daS-atag yahut su-atag 

ikilisi biqiminde bulunmaktadrr. Kanaatimizce, Orhun Kitibelerinde 

GOk Tanrfdan sonra en hakiln unsur olan yer-su kavramrnrn 

onemli bir krsmr igte bu riglu veya bazan da ikili olan 

ktiltten ibaret bulunsa gerektir. Gonildugti gibi eski Turk 

AgaC agaq dir isem sana erilenme a$ag 

Mekke ile Medine'nin kapusu a[,aq 

tarzrndaki s6zlerin benzerligi ve aynr telakkiyi yansrttrgr gdzden kaqrnryor 

(Dede Korltut Kitabr, s.2l). Krzrlbag gelenetinde Ayn-t Ccrn toplantrlarrnda 

kullanrlan ve adrna erkin, tarik vs. denilen ardrq alactndan yaprlma delnelin 

de T0ba alacrndan oldutuna inanrlmasr, yine lslarnl motifin nasrl bir araq vazifesini 

g6rdtrton[ anlauyor (bkz. Buyruh, ngr. Sefer Aytekin, Ankara. 1956, 

s.144). Bu dcgnek Hak-Muhammed-All ualu lclakkisini remsil eden tc kertik 

tatrmakta olup gfrnah i5leyen mirride dede tarafindan vurulur. 

l0l Zikredilen yerlerdeki 0rnekler iqin 5u eserlere bakrlmahdrr. M. Sukru Akkaya, 

Orta Anailolu'ila Bir DolaSma, Ankara, 1934; M. $akir Ulkfru5rr, Titrh ve 

lslam Gder.c|tnitc Agac, Ankara, 1963t Tanyu. Ailah Ycrlcrl; Onder, Schlrden 

Scftirc, llnsluch, Anrrdolu'dn f'0rk devrlnclc kultc konu olutr ul,lglnrttt bir ktsrrrrrrrrr 

r.shl l)rrtpr'r('sl kitltitrlc llglsi hulrrrrdulrr l

inanglan iginde gok griglu bir mevki iggal eden bu ktiltlerin, 

lslamiyet de dahil sonradan kabul edilen buttin dinlerin silzgecinden 

geqerek gtintimuze kadar gelebildikleri, tizerinde dugrinmeye 

deSer bir vikradrr. Bu o kadar gtiglu bir bagandrr ki, 

gtinumtiz Anadolu'sunun herhangi bir koyunde, meselA Edremit'in 

Qamcr adrndaki bir koyfrnde nineler karnr aSrryan torunlannrn 

kamrnr ovarken goyle dua edebilmektedirler: "DaBlar, 

taglar, ulu kaba ataglar, koca gaylar! Gel, gocu$umun karnrnrn 

a$,nsrnr al!"103 Bu duada, sdz konusu uglu kultun hatrrasrnr 

gormemek kabil degildir. 

Bugun Anadolu'da nereye bakrlrrsa bakrlsrn, takdis olunan 

ataglar, ya yuksekqe bir tepe uzerinde veya bir da$rn etetinde 

yahut da bir su kayna$rnrn kenannda bu uglu kultti hatrrlatrr 

bir bicimde bulunmaktadrr. 1s 

Agag kulttiyle ilgili dikkati geken bir bagka nokta, agatr yukanr 

Orta Asya sahasrndan Anadolu'ya kadar bu kultun tespit 

edildiSi her yerde aSag-evliyi mttnasebetine rastlanmastdtr. 

Radloff, Sibirya'daki aragttrmalan srrasrnda gegitli yerlerde bazr 

a$aglar yanrnda evliya mezarlan tespit etmi; ve'bunlart 

afiaqlarda mevcut oldu$una inantlan ruhlann, Miishiman evliyA 

htiviyetinde gahrslanmrg bigimi olarak yorumlamrgtt.ros M. 

Bazin de, Kuzey lran'daki Stinni ve $ii bolgelerde takdis olunan 

a$,aglar yanrnda ttirbeler bulundutunu, hemen hemen butun 

seyyidlerin kabirlerinin grnar aSaglan dibinde yer aldr$rnr 

sdylemcktedir.rs Ona g6re bu durum, ya turbe bulunan yere 

aSag dikihnesi gelenc$iylc, ya da trirbelerin takdis olunan 

a$aglar dibine yaprlmasr ile izah edilebilir. 

Eldeki pek gok omek Anadolu'da da kutlu saytlan a$aglann 

yanrnda boyle trirbe veya mezarlann varh$rnt gostermektedir.107 

Mezar yahut turbe olmayan bazr yerlerde ise agaqlann 

103 Eroz, s.366-367. 

I04 Tipik ornekler iqin msl. bkz. Akkaya, 6,47 ,55-57. 

105 Radloff,12,484. 

106 Bazin,s.97-99. 

107 Akkaya, s.6; Onder, l, 86; Tanyu, Dinlt Tarihi Ara1,nrmalan, s.69-70, 7l 

r38 

meseld Qrnar Dede, Qitlenbik Dede,r@ ya da Agag Babar@ rarzrnda, 

sanki evliyd a$acrn kendisi imig gibi adlandrnldrgrna 

rastlanmaktadrr. 

Britrin bunlar, takdis olunan aSaglarla evliyi kavramr araslndaki 

igaret cdilen iligkinin Seklini dUpunduruyor. Vaktiyle l-lasluck, 

Anadolu ve Rumeli'deki bazr drneklerden hareketle bu 

iligki uzerinde durmug ve buna dikkati qekmigti.rro Halk duguncesi, 

a$acrn ruhu ile evliydmn gahsr yahut evliyinrn ruhuyla 

a$acrn varhf,r arasrnda bir aynilik g6rme$e meyillidir. Nitekim 

Mendh tbt Hact Behtagt Veli ve Vildyetndme-i Sultan gucl"uddin'den 

nakledilen menkabelerdeki Devcik ASaq ile Krrklar 

Qamr ve Boluk Qam isimli a$aglar da bu iliSkinin adr geqen 

eserlere yansrmrg orneklerinden bagka bir gey degildir. 

O halde ataq-evliyA iligkisinin izahr ne olabilir? Kanaatimizce 

bu konuda drneklere dayanarak aga!,rdaki gibi bazr yorumlar 

yaprlabilir: 

a) Bazr a$aElann srrf bir turbe yanrnda bulunmalan sebebiyle 

zamanla halk nazannda kudsiyet kazandrklan ve boylece 

kult konusu olduklan dugrinrilebilir. Bu durumda agag yanrndaki 

turbe gergektir. 

b) Agacrn yanrndaki mezar, zaten eskiden beri takdis olunan 

a$aq sebebiyle kudsiyet kazanarak zamanla bir turbe huviyetine 

girebilir. Oysa baglangrqta alelide bir mezardrr ve a$acrn 

kudsiyetinden faydalamlmak driguncesiyle oraya yaprlmrgtrr. 

c) Bazr agaglann, yanlannda hiqbir turbe olmadrgr halde bir 

evliyA gibi adlandrrrlmasrna bakrlrrsa, ya orada eskiden mcvcut 

bir gergek ttirbenin bulunduSuna, ya da daha buyuk bir ihtimalle, 

Radloff'un soyledigi gibi takdis edilen agagtaki ruhun 

evliyi olarak gahrslandrnldr$rna htikmetmek gerekir, ki 6rneklerin 

buyuk bir krsmr bunu teyid edecek niteliktedir.rrl 

I 08 Boratav, Ttrh F olhloru,s.65-66. 

109 Onder, aynr yerde. 

ll0 Hasluck, I, 176-177. 

lll llunun grizel bir misalini Arnasya yakrnlanndaki $eyhc0 KoyU'nde bulunan 

bir gam agacr regkil eder. Halkrn inancrna g6re, geyh C0 Hz. Ali soyundan 

139

A[aq ktiltu lsldmi Trirk edebiyatrnr da hayli etkilcnligtir' 

Mescli Dede Korhut Kitabt'nda agag kUltri onemli bir yer tutar. 

Her hikayenin sonunda "golgelice kaba a$acrn kesilmesin!" 

geklinde bir dua lormulu vardtr. Aynca Kazan BeS'in oglu 

Uruz'un af,aca soyledigi sozler de tamamtyla bir dua mahiyetindedir.rl2 

XV. ytizyrl Osmanh kroniklerinden Orug Bef in 

eserinde de, l. Murad'rn tncef,iz Kalesi'nin fethini anlatan bir 

pasaj, agaE kulttiniin tipik bir misalini sergilemektedir. Bu pasaja 

gdre, I. Murad o kadar u!,ragrnastna ra{men kaleyi bir ttirlu 

alamamrg, biraz dinlenmek uzere ulu bir kavak afacrnrh dibine 

oturmugtur. O, fetih iqin burada dua eder. Krsa bir zaman 

sonra kalcnin dugtu$u haberini getirirler. Bunun rizerine sultan, 

altrnda oturup dua ettisi kavak a!,actna Devletl(t Kaba 

A$aq adrnr verir, ki izleri uzun zaman kalmtgttr.tt3 Bu hikAyede 

de, trpkr Dede Korkut hikayelerinin sonundaki dua formulunde 

gegen haba a{ag (ulu a!ac) tibiri dikkati gekiyor. Nitekim 

halen Anadolu'da kullanrlan hoca a$aE, ulu a{aq tibirlerirla de 

boyledir. Her ugti de, ashnda takdis ve tazim ifade edeq terkiplerdir. 

Her haltikarda, a!,aq ktiltunun EeSitli kesimleriyle 

birlikte Trirk toplumunun en eski devirlerinden bu yana belli 

bagh inanqlardan birini tepkil ettifi,i s6ylenebilir. 

olup OlcceSi zauran, kendini ziyaret etmek isteyenlerin datdaki qanrt ziyaret 

etmelerini bildirmis. I{alk bu sebeple adr gegenin ruhunun gamda bulundu' 

funa inanmakta ve htirnretle ziyaret ederek adaklar adamaktadrr (bkz. Akkaya, 

s.45-4(r). 

Il2 Dede Korlut Kitabr ndaki alaq kultuyle ilgili unsurlarrn daha genig bir incele' 

rnesi icin bkz. lnan, 'Dede Korhut Kitablnila Eshi lnanqlar ve Gelenehlcr", 

TKA, Vl-Vlll (1966-1969), s.150 vd; Roux, Rechcrchcs, s'36-4'1. 

I 13 Bkz. Tevarih-i AI-i Osman, n5r. E Babinger, Hannover, 1925, s.23-2'1, 95'96' 

I l4 Msl. bkz. Roux, Trailitions, s.192-193. 

140 

IKINCIBOLOM 

geuarulzM I(AvNAKLT INANq MortFLERl 

Um0mi Diigfinceler 

Girig krsmrnda $amanizm'in eski Turkler'in ilk dini olmadrsr, 

hatta en yeni gahgmalann sonuqlanna dayanrlarak $amanizm'in 

bir din olmaktan ziyade bir briyu sistemi mahiyetini 

gdsterdi$ine i$aret olunmugtu. lgte bu bolumde ele ahnacak 

motifler, agrkga goruleceSi trzere, $amanizm'in bu cephesini 

yansrtanlardrr. Sdz konusu motifleri ihtiva eden menkabelerin 

kahramanlan olan kigiler, yaptrklari igler goz onrine ahndr$r 

takdirde 

a) Sihirbazhk yapan, 

b) Hastalan iyilegtiren, 

c) Gaipten ve gelecekten haber veren, 

d) Ruhlan bedenlerini terkedip tekrar donen, 

e) At ristunde goSe yrikselip Tann ile konugan, 

fl Tabiat kuwetlerini istedigi gibi yonlendiren, 

g) Ategin yakrcrh$ndan erkilenmeyen, 

h) Yenilmis hayvanlan kemiklerinden rekrar dirilten, 

r) Kadrn-erkek mripterek iyinler yapan, 

j) Tahta krhCla savagan 

kimseler olarak g6zrimtizde canlanmaktadrrlar. Onlar bu hu- 

141

viyetleriyle, J. Andrew Boyle'un $amanlar tizerindeki gahgmalan 

sonunda'tespit etti$i ve bir krsmr Eliade'rn eserinde bulunmayan 

a) Gelecekten haber verrne, 

b) Flavayr degigtirrne, 

c) Urtrnleri yegertme, 

d) FelAketleri dnleme ya da dtigman uzerine yollama, 

e) Hastalan iyi etme, 

l) AteSe hukmetme, 

g) Sihirli uqug, 

h) Ruhunu bedeninden aylrrna, 

r) Gd$e grkma veya yeraltrna inme 

den ibaret,l bir $amanrn ana gdrev ve kabiliyetlerinden cogunu 

izhar ederler. Ancak gunu unutmamahdrr ki, $amanizm 

burada sayrlan hususlara, Tirrkler'de mevcut gok gegitli dinlere 

ait inanglardan bir ksmrm 6nemli dlqride kendi bunyesine 

aldrktan sonra sahip glmugtur. Bu arada ozellikle Gok Tann 

unsuru bu sistemin vazgegilmez pargalanndan biri haline gelmigtir. 

Bozkrr hayatrnrn temel hayvanr at da boyledir. 

Burada bir noktaya bilhassa dikkat gekmenin yerinde olacagrnr 

sanryoruz. Bektagi velilerinin sahip oldutu bu kabiliyetlerin 

yahut da bagka bir deyimle kerAmetlerin bazrlanna veya en 

azrndan benzerlerinc, Kitab-r Mukaddes ve Kur'an-r Kerirn'de 

peygamber m0cizeleri arasrnda rastlanrr. Ayrrca Buhiri ve 

M0slim gibi, lslAm dunyasrnca gttvenilir kabul edilen hadis 

kaynaklarrnda Hz. Muhammed'in de bu motiflere benzer mficizelerine 

tesaduf edilebilir. Hattd Bektagi menAkrbnlmelerinin 

drgrndaki di$er mendkrbnAmelerde dahi benzerlerini bulmak 

murnkrindur. Bu kerAmetler lslam dunyasrnda klasik ve qa$dag 

tasawul edebiyatrnda "Cenib-r Hakkrn veli denilen sevgili 

kullanna ihsan ve inayeti" geklinde de$erlendirilmigtir. Bu itibarla 

gok eskiden beri, adr, yazrh kaynaklara gegmig veya gec- 

I J. A. Boyle, "Ortaqalda Tiirk ve Molol gamanizmi", tercrlnre O. g. Gokyay, 

IFAD, sayr 297, Nisan 1974, s.6941. 

142 

memig, drinyaca meghur olmug yahut halk arasrnda dar bir 

gdhret gergevesi iginde kalmrg velilerin bu gibi kerdmetlere sahip 

olduklan dtigtrntilmrig ve bu yolda menkabeler nakledilmigtir. 

$imdiye kadar bunlann bir tipolojisi yaprlmadrgr gibi, 

hangilerinin gerqek, hangilerinin sahte olabilecefi konusunda 

bir ayrrrm da teklif edilmemigtir.2 Hangilcrinin lslarni telakkiye 

uyduSu, hangilerinin uymadr$rna dair gerqi bazr dugtinceler 

ileri srir0lmugse de bunlar ilmi aragtrrma konusu yaprlmamqlardrr. 

Bu itibarla kerimet kawamrnrn tam bir agrkhSa kavu$turulmasrnda 

ve bugune kadar bu statri iginde motilaa edilen 

olaylann teghisinde fayda oldufu meydandadrr. Ancak bu 

qalqmanrn gorevi bu deSildir. 

Hal boyle olunca, bazr sathi benzerliklere bakarak bu bolumde 

incelenecek motifleri lsldmi gelenekle izaha kalkrgmanrn 

yanhg ve aldaucr oldu$unu soylemekte fayda mrilihaza 

edilmigtir. Hele s6z konusu kimseler, yani nakledilecek olan 

menkabelerin kahramanlan, Hacr Bektag, Hacrm Sultan, Abdal 

Musa ve digerleri gibi, Musltiman olmakla birlikte izleri bir 

turlu silinememig $amanist vs. geleneklerin hikim oldu$u bir 

qevreden qrkma Trirkmen babalan olunca, bu motiflerde esas 

unsur olarak $amanizm'i g6rmek tabii hale gelecektir. Simdi 

bu motifleri srrasryla incelemeye gegebiliriz. 

Sihir ve BUyU Yapmak 

gamanizm'in temel unsuru olan sihirbazllk ve buyuculuk igine 

dair tek bir menAkrbnimede bazr telmihler vardrr, ki o da Mendkrbu'l-Kudsiy 

e' dir. Eserin kahramanr Baba llyas-r Horasani'den 

ona hasrm birinin agzryla g6yle bahsedilir: 

Bu ki direm hezir buncadrr ol 

Hiq sihir bulmaya Ana yol3 

llu konuda, cldeki bu kiubrn yayrrnlanmasrndan sonra tanramlaytp nc$reniglrniz 

Krilrrir Tarihi Kayna$t Olarah Mendhrbndmcler: Bir Metdoloji Denemesi 

(Ankara 1997, lTK Yayrnlan, 2. bs.) isimli qahgmarnrza basvurulabilir. 

Me ndhfu-Kud., v. 27a. 

143

Selquklu Sultanr ll. Gryisuddin Keyhusrev'in a!,ztndan da 

Baba llyas'rn ve muridlerinin ortadan kaldrnlmasrna dair verilen 

tdlimatta aynen goyle denilmektedir: 

Varun eyle bulAn SAret idtin 

$oyle kim vardurur hasAret idtin 

Eyle kim cddolanmrg bunlar 

Bilse sizi krrarimig bunlara 

Yukarrya ahnan bu tiq beytin ilkinde Baba llyas\n son dcrecc 

urlilrir bir sihirbrz olclulu ve higbir silrir'in (sihirbaz) btr 

konuda ona erigemeyecef,i anlatrlmak istenmektedir. Daha 

sonral

nnr biraz yitirrdiklerini Kdprtrlil ileri sfrmektedir.rz Belki Budizm'in 

yap*r ve daha gok yerlegik hayatr gerektiren bir din 

olugu bu durumu hasrl etmig olabilirdi. 

$amanlann sihir ve buyti ile olan ilgileri gunrimtize kadar 

Altaylar'da devam etmig, fakat bu konudaki dtigtincelerrd ebazt 

desigiklikler meydana gelmlgtir. Bugon Altayh gamanistlerin 

inanqlanna g6re, gergek $amanlar hokkabaz de$ildir. Bu bakrmdan 

srrf sihirbazhk bilen ama iyin srrasrnda vecde gelemeyen 

$amanlara garlatan gozuyle bakrlmaktadrr. Gergek $amanrn 

ve-cd ve isti$rak haline girebilen kigi oldu$una inanrlmaktadrr.l3 

lgte yukanya ahnan beyitlerde s6z konusu edilen Baba llyas 

ve mriridleri de, boyle sihir ve buyu yapmasrnr bilen bir Ttirkmen 

babasrydr. onun bag halifesi Baba lshaktan da yine sihir 

ve buyu yapan, muskalar yazan, hastalarr iyilegtiren ve beraberligi 

bozulmug ka. kocala'birbirine baslayan monzevi bir 

geyh srfatryla kaynaklarda bahsolunur.ra 

Trpkr eski gamanlar gibi rurkmen babalarr bu sihri kuwete 

irsiyet yoluyla nidiren sahip oluyorlar; bunu geligtirmek igin 

uzun bir inzivd d6nemi geqiriyorlardr.rs 19te Baba lshak da bu 

yolu takip etmigti. Ne var ki, sihir ve buyuntin Muslumanhkta 

kesin yasaklanmasl, stinni gevrelerde Tirrkmen babala'nrn iyi 

g6zle gonilmelerine engel olmug, bu yuzden qogu defa buyn_ 

cu minasrna cdda kelimesiyle tavsif edilmiglerdir, Mendhrbu,l- 

Kudslye'de Baba llyas mriridlerine cddfi denilmesinin sebebi 

budur. XIII. ytizyrhn ileri gelen Trirkmen babala'ndan sarr 

Saltrk iqin de yine aynr terimin kullanrldrsrnr goruyoruz.16 

Qtinkti o da Baba llyas ve Baba lshak gibi sihir ve buyriden an- 

l2 A.g.c., s.62. 

13 lnan, $cnaani2rn, s.80. 

14 lbn Blbt, el-Evamir'ul-Aliliyye fiI.Umar'il-Alaiyye, n5r, A. Sadrk Erzi, Ankara, 

1956, s.499-500. 

l5 Hilmi Ziya, a,g.m.,s.443. 

16 Ebu'l-Hayr-r R0mt, Saltrhndme, Topkapr Sarayr Muzesi (Hazine) Kuttrphanesi, 

nr.1612, v. 27a. 

146 

layan bir gahsiyetti.rT Anadolu'da XIII-XV yuzyrllarda, hatta 

daha sonralan bu tip Ttirkmen babalanntn hemen her yerde 

bulundugunu tahmin etmek kolaydrr. Nitekim Vildyetndme-i 

Koyun Baba'da bile boyle bir durumla kargrlagryoruz. Burada 

anlatrldr$rna g6re, Koyun Baba Osmancrk'ta sihir ve buyu yaparak 

halkr kendisine baglamak ve boylece sapkrnhga dugurmekle 

itham olunmug ve tutuklanarak yakrlmak istenmigtir. 

Ancak Koyun Baba bu niyetle kendisini yakalamaya gelenlere 

kerametiyle engel olmug ve onlan sehhar (sihirbaz) olmadr$rna 

iknd ve hattA kendine mtirid etmigtir.lE 

Hastalan lyilegtirmek 

Bu motif, menikrbnAmelerde oldukga seyrek rastlanan bir unsur 

olarak goze garpryor. Men1htbu'l-Kudsiye'de Baba llyas'rn 

ileri gelen halifelerinden Hacr Mihman'rn, hangi hastaya nelesi 

ererse mutlaka iyilegtirdi$i ve bu kerimetin, geyhi tarafrndan 

kendisine baf, rgla ndrsr anlat rlrr. t e V il ay emame - i O tm an B ab a' da 

ise, Otman Baba'nrn misafiir olduSu Musa Be$ adrndaki zatrn 

tekkesinde, civardaki hastalan yanrna qaf,rrdr$r, onlan iyilegtirecegini 

ildn ettigi hikdye olunur. $eyh tekkeye toplanan hastalara 

nefes edilmig sular iqirmig ve gergekten de hepsini iyilegtirerek 

yerlerine gondermigtir.2o Hastalan nefesiyle iyilegtir- 

17 A.g.e., vv. 20a, 2lb. 

Itl Bkz. Vildye1r,ame-K&S, v. 7-9b vd. 

19 Mcndhb-Kud, v. 109b. 

20 l{astalarr iyilestirmeyi Kitab-r Mukaddes'tc dc g0rrnek mtrrnkondur. Meselt 

Hz. lsa bir gtin Havarilerden Petrus'un evindc onun kayrnvalidesini sttmadan 

kurtarmrg, aynr 5ekilde civardan gelen pek cok cinli hastayr, iclerindeki cinleri 

grkararak srhhate kavu$turmuitur (bkz. Maaa, Vlll, l't-l). Hz. lsa'nrn bu gibi 

mocizeleri, Kitab+ Mukaddes ve benzeri Hrristiyan ve Yah0dl metinlerinden 

faydalanrlarak yazrlan Mrishman halk kitaplannda da srk srk tekrarlanrp durrnustur 

(msl. bkz. Krrh Sual, lsunbul (urihsiz, tag basma), s.74); evliyd tezkirelerinde 

de benzerlerine srk rastlanrr. Mesela, Sehl-i Ttistert tabiplerin iyile5tirenredifi 

bir hastayr dua ederek tedavi etrnig, Cuneyd-i Bagdadt dc hasta bir 

genci hemen srhhatine kavugturmugtur (bkz. Ferlduddln Attar, Tezhirclu'l-cvliydl, 

nlr. R. A. Nicholson, Londra, 1905, l,225;11,29). 

147

me'motifi, Veli BabaMenahrbnamesi'nde de srk gorulen moriflerden 

biridir. Rivayete g6re, "tr!:zt e{ri ve hend.isine ctinun (d,elilik) 

arrz olan, ve masrfi' (sar'ah) bulunan ve meflfig (felcli) 

olan ve siir a$n ve sanct illetleriyle mtibteld olanlar geli6 bi-iznili 

Hudd silayab olurlardt' .21 

Tilrk $amanlannrn en onemli vazifelerinden birinin de 

Ayinler yaparak hastalann vucuduna giren cinleri ve kotu ruhlan 

kovmak olduSu biliniyor,22 $amanizm uzerinde gahgan 

araqtrrrcrlann tespitlerine gore, hastalan tedavi etmek $amanh- 

[rn ana gdrevlerindendir. Bunun igin birtakrm us0ller uygula_ 

rrrr. llastallk tcdilvisinin cskiden $amanrn asrl vazif'csi ohnadr- 

$r, sonradan intikal ettisine dair gortigler de vardrr. Bunrarclan 

bir krsmrna gore, ganranlann baglapgrqta hasta iyilegtirrner

inanrlan cinleri kovarak yahut emrindeki cinlerle gelece$i ve 

gaybr kegfederek birtakrm kehinetlerde bulunan kigilerin de, 

$amanistler arasrnda yardrmct ruhlan ga$rarak hastantn iqinden 

lena ruhlan qtkarmaya qahgan veya gelece$i 6srenen $amanlardan 

farkr olmadrSr ortadadrr. Yuzlerce yrldan beri lslAmiyet, 

Anadolu'da dahi $amanizm'in bu ana fonksiyonunu silip 

atamamutlr. 

Gayp'tan ve Gelecekten Haber Vermek 

Bir $amanrn riq0ncti temel vazilesi de, gaipteki geylerden, gelecekte 

olacaklardan haber vermektir. MenikrbnAmelerde en 

srk rastlanan motiflerden biri budur. Menkabelerin 6nemli bir 

krsmrnda kahramanlar, mtiridlerini gaipte olup bitenletden, 

gelecekte vukoa gelecek olaylardan haberdar eden kigiler olarak 

gorunmektedirler. Mesela bir seferinde, Abdal Musa, muridlerinin 

tekke inga etmek maksadryla kazdrklan temelden 9rkan 

bir kazan dolusu alttntn sahiplerini bildirmig, gerEekten 

de bir mirddet sonra sahipleri grkagelmiqlerdir.2T Yine Abdal 

Musa, gergek veli olduguna inanmayan ve kendisine hastm 

olan Teke be$inin, kendini yakmak uzere bir ateg hazrrlattrgrnr 

ve tevkif ettirmek iqin adamlanyla tekkeye basktna geldigini 

muridlerine haber vermig,' kargrlamaya qtkmpttr.2s 

Otman Baba, mtiridlerinin baqrna bir feldket geldiginde, nerede 

olursa olsun, hemen bilir ve yardtma kogarak onlan kurtanrdr. 

Muridlerinin niyazt vasrtasu olarak kendine ulagtrdr.2e 

Fatih'in lstanbul'u fethettigi gun, fetih saatinden 6nce sabah 

erkenden muridleriyle Trrnova gehrinin koprusu yanrnda bir 

kaya tzerine qrkarak, "Allahu Ekber! lstanbul'u aldrk" diye 

ba$rmrg, gergekten fetih bundan bir muddet sonra, yani ku9luk 

vakti vukt bulmugtu.3o 

27 Vildyetname-AM, s.3-4. 

28 Menaftrb-KU, s.8-9. 

29 Vll/ty€tnarnc-O8, v. 125 a-b. 

30 A.g,c., v. 28a. 

150 

Bir gun avdan donerken Silivrikapr'dan geqen Fatih, orada 

oturmakta olan Otman Baba'ya rastlar. padigahr g6ren Baba 

ona, Belgrad ristune gitmemesini, gtinku gehri alamayacaSrnr 

soyler. Hakikatte sefere qrkma niyetinde olan Fatih bu sdzlere 

krzar ve krlrcrnr qekerck otman Baba'ya lrucur' ct*rek istersc 

de, Mahmur Paga Baba'nrn bir veli oldu$unu bildirerek kendisini 

teskin eder. Nitekim Otman Baba hakh grkmrg ve Fatih 

Belgrad'r alamadan geri d6nmugtur.3l 

Hacr Bektag kendini Sulucakaraoy0kten kovan Krrgehir Valisi 

Nuruddin Caca'ya, makamrndan azledilece$ini ve igkence 

gorecegini bildirmig, aynen dedigi grkmrgtrr. HattA atrldrfr zindanda 

gozleri kor olmug ve orada 6lmugtrir.32 Aynr gekilde, 

sugsuz bir adamr hapisten grkarmasr igin bagvurduSu Kayseri 

be$inden red cevabr alan Hacr Bektag, ona da idam edileceSini 

haber vermigtir. Be$ ona gok krzmrgsa da, geyh gittikten biraz 

sonra sultanrn adamlan gelerek kendisini ahp gdturmtgler ve 

idam etmiglerdir.33 

Benzerleri Kur'an-r Kerim ve hadislerde3a ve diger menAkrbnAmelerde3s 

de gegen bu motifi, hastalan iyilegtirme konusundaki 

gibi, gamanist gelenege baglamak kanaatimizce daha 

do$ru goninmektedir. Zira bu inang, lslam oncesi devirde 

Turkler arasrnda gok yayrlmrgtrr. Ancak lslami gelenekte ben- 

3l A.g.c., w. 36a-37a. 

32 Menahb-HBV, s.30. 

33 A,9.c.,s.68-69. 

34 Hz. lsa kendine inanmayanlara g6rmedigi halde evterinde olup bitenleri bildirmigtir 

(bkz. Kur'an-r Kerim, Alo lmran,49). Hz. yusuf da zindan arkadaglannrn 

bagrna gelecekleri 6nceden haber vermigtir (bkz. yAsuJ ,ll).. Hz. Muhammed'in, 

Adiyy b. Harem adrndaki sahabiye lranln fethini g6recelini ve 

Kisrd'mn hazinesinden bir krsmrna sahip olacagrnr mujdeledigi, gerqekten de 

aynen qrktrlr rivayer olunur (bkz. Sahrhu't-Buhan, Kahire (rarihsiz), lV 239- 

240). 

35 Mesela Ebu'l-flasan l{arrakant'nin bir girn evinde yakrnlanyla orururken, o 

anda bir yerde cereyan etmekte olan soygun olayrnr onlara bilclirdigi ve gerqekten 

olayrn aynen s6ylenilen saatre ve anlatrldrgr gekildc vuko buklugu soylenir 

(bkz. Tezhiretu'l-Evliya, lr, 210), Mevhni'nrn babasr Suhanu'l-uleina Bahlluddrn 

Veled'tn Mogol istlttsrnt gok onccdcn haber verdili de bilinmekteclir 

(bkz, Mandh$ al-Ariltn, l, 19). 

151

zer orncklcrin bulunuSu, onun dcvamrnr teminc yilraml5tlr 

denilebilir. 

lbn Sina el-Igd.rdt'ta $amanlann gayba ve gelecege dair haberler 

verdiklerini kaydettikten sonra goyle bir de yorurnda 

bulunnraktadrr: "Bazr kimseler vardrr ki, bu hususta (gaipten 

ve gelecekten haber verme konusunda) hisleri gagrrtac:k ve 

akrllara durgunluk verecek birtakrm iglerden faydalanrrlar. 

Hislerin gagkrnhga uSradrgr ve akla durgunluk geldigi esndda 

hayal gricri belirli bir noktaya tevcih olunacak olursa, gaybr algrlayan 

kuwet bu hususta tamamryla hazrrlanmrp ve gaybr kabule 

l

yanln ruhunun araslra bedeninden aynlarak "Alem-i ulvlyyet"i 

seyre gittiSi cevabrm verirdi.4 

Bu iki menkabede anlatrlanlar dikkatle mtitilaa edilecek 

oldu$u takdirde, $amanizm'de mevcut bir olayla kargr kargrya 

bulunuldutu gorulmektedir. Menkabelerden anlagrldrSrna 

gdre, Yahya Paga ve Otman Baba vecd ve istiSrak haline girdiklerinde 

ruhlan bedenlerini terketmekte, duruma gore krsa 

veya uzunca bir muddet bagka yerlerde dolagtrktan sonra yeniden 

bedenlerine girmektedir. Ruh bu dolagmayr yaparken 

beden yerinde hareketsiz kalmaktadrr.as Bu olaylar, tamamen 

$amanlann srk srk gergeklegtirmeye gahgtrklan bir tecrtibeden 

ibarettir. Bunun drnekleri eski devirlerde gegtiSi gibi,a6 

XIX. ytizyrlda Radloff taralrndan da tespit edilmigtir.aT Onun 

anlattrgrna bakrlrrsa, Altaylar'da Tann Bay Ulgen'e kurban 

sunma merasiminde, kurban edilecek atrn yulannr tutmakla 

g6revli bir kiSi tayin edilir. gaman, srk yaprakh bir kayrn dah 

ile hayvanrn slrtrnl srvazlamakla, bu hareketle onun ruhunu 

Bay Ulgen'e yollamaktadrr. lgte bu srrada, atrn ruhuyla beraber 

onun yulannr tutan kiginin ruhu da Bay Ulgen'in huzuruna 

gidip kendisiyle konugmaktadrr.s Bundan bagka, genel 

olarak gelece$e dair bir haber soruldu$unda veya hastahk tedavisinde 

de $amanrn ruhu bedenini terkeder. Bunun iEin $aman 

6zel bir mevkide gegitli gekillerde, EoSu defa dans ederek, 

atlayrp srgrayarak vecde gelmektedir ki, tam bu srrada 

44 Vlldyclndnc-OB, v. 90n-h. 

45 Hz. Muhammed'in mirlcrn& da buna benzer bir durumdan bahsedilir. lJazr 

kiryrraklnra gdrc mirdct yosayln llz. Muhumrned'lrr bizzat bcdcnl dc[il, ruhu. 

dur. Bu konuda degigik gdrtrgler ve genig bilgi iqin bkz. Muhammed llamidullah, 

lslarn Peygamberi, rercume Kemal Kuggu, lsunbul, 1966, l, 9l-94. Bazr 

meghur mutasawrllann menkabelerinde de benzer olaylara rastlamak mtmktrndur, 

ki ornekleri a5agda gelecektir. 

46 Msl. bkz. Ebcrhard, Cin'in Simal Komgulan, s.43. Burada anlatrldrlrna g6re, 

519 yrhnda Cocenlerde bir kadrn gaman, prenslerden birinin ruhunu gdklere 

yollayrp dolagtrrdrktan sonra, gcri g€rirmi$ ve yine eskisi gibi bedenine sokmustur. 

47 Radloff, lll,24. 


154 

gelecekteki olaylarla ilgili sorular kendisine sorulup cevaplan 

ahnmaktadrr. 

lgte bu vecd ve isti$rak halinde gamanrn ruhu bedeninden 

grkarak qegitli yerleri dolagmakta, ruhlarla gorugmekte yahut 

iyilegtireceti hastanln ruhunu bularak tekrar bedenine d6nmeye 

iknd iqin gahgmaktadrr. Bunu bagardrktan yahut gelecekle 

ilgili bilgileri dgrendikten sonra yine bedenine donmekte, 

etrafindakilere olup bitenleri, gordligri yerleri tafsildtryla anlatmaktadrr.ae 

W Ruben, $amanlann bu transmigrarion halini Budizm'deki 

yoga ile ilgili gdrmektedir. Ona gore, yogilerde de istifrak halinde 

aynr durum sdz konusudur.s Ashna bakrlrrsa Ruben'in 

bu gortigti, Eliade'rn gamanizm'in onemli olgtide budik etkilere 

maruz kaldr$r hakkrndaki gorugtisl ile beraberce mtitAlaa 

olunursa gerEekten yerindedir. 

$amanizm'in hangi tabii gartlarda ve ruhi etkenler sebebiyle 

ortaya grktrgr meselesini en genig bir bigimde ara;r.rran ve $amanlann 

ruh hallerini tahlile tAbi tutan Ohlmarks bu konu ile 

de meggul olmugtur. O, $amanlann ruhlannrn bedenlerinden 

ayrrlmasr iginde, $amanizm'in mengei meselesinde oldu{u gibi 

akrtik etkiye yer vermektedir. Ona bakrlrrsa, cezbe ve vecd 

(extase) durumunda olan bir kimse, vucudunu aktif halde tuttugu 

zaman da kendinden gegip bagka yerlere gitrigi intibirna 

kaprlabilmektedir. Ancak onu seyredenler, $amanrn vucudu 

hareketsiz kaldrtr igin gergekren ruhunun bedenini terkettiginc 

inanrnaktadrrlar.s2 Ohlmarks bu lrldiscrrin ancak arkrik 

bolge $amanizminde mrimkun olduSunu, her $amanrn bu kabiliyete 

sahip bulunmadr$rnr ileri stirmektedir.53 Bu hale gelen 

49 Bu konuda genig bilgiler ve yorumlar iqin bkz. ohlmark, s.79-gl; Eliade. 

Chamanisme, s.160-l7l; aynca bu iki eserden naklen bkz. BuluC, s.g,l_gg; 

lnan, s.79 vd; M. Tirrhan Ozdemir, Eshi Turhleilc gamanhh, basrlmamr5 doktora 

tezi, Ankara Universitesi llahiyat Fakuhesi, 1977, s.79-82, gg. 

50 Ruben, s.42-43,69. 

5I Eliade, s.387. 

52 Ohlmarks, s.79-80. 

5i A.g.e.,s.80-81. 

155

ir $amanrn vecd halinden grktrktan sonra gok buyuk bir yorgunluk 

hissettiSi mugahede olunmugtur.v 

lgte Yahya Paga ve Otman Baba'nrn arasrra bedenlerini terkederek 

krsa veya uzun mriddetle gizli Alemleri dolagrp tekrar 

bedenlerine dondriklerini nakleden menkabelerin bu bilgilerin 

rgrfr altrnda de$erlendirilmesi icap eder. Buna benzer olaylann 

bagka kaynaklarda da riviyet olundugu gdnilmektedir. XIII. 

yrizyrhn rinlu Trirkmen geyhlerinden ve San Saltrk'rn halifelerinden 

olan Barak Baba'nrn da bu gekilde vecd ve istitrak haline 

girdiktcn sonra gelcceSe dair birtakrm kehanetlerde bulundugu 

hakkrnda kaynaklarda haberler vardrr.55 lJundan bagka, 

Mevldnd'nrn da bir gun halvette iken bedenini terkederek BaSdad'da 

bir muddet dolagtr$r; sonra yeniden cismine donerek 

gorduklerini anlattrf,r rivayet olunur.s5 

Gofe Ytkselip Tann ile Konugma 

Goge grkarak Tann ile konugup gelece$i bizzat ondan o$renmek 

her $amanrn yapabilecegi bir i9 deSildir. Yalnrz ve yalnrz 

buytik $amanlann kudreti dahilinde bu igle ilgili sadece 

Mafihbu'l-Kudsiye'de iki menkabe vardrr. Bunlardan biri, Ba- 

54 A,g.e ., aynr yerde. 

55 Xlll. yirzyrl Anadolu'sunun Ttrkmen babalarrnr tanrma konusunda tipik bir 

omek olan bu sahrs hakkrnda miistakil bir inceleme yoktur. E Kdprtrlu, llh 

Mutasavutlar vc Anadolu'da Islamiye t; A. Cdlprnarh, Yunus Emrc ve 'Iosavvry'gibi 

eserlerinde yer yer bu zattan bahsetmiglerdir. Barak Baba ya dair deterli kayrtlar 

bilhassa gu kaynaklarda bulunmaktadrr: Tarih'u Bindlt, Topkapr Sarayr 

Mrizesi (lll. Ahmed-i) Kirtriphanesi, nr.2951, lt 105 a-b; y'iydn'u'l-Asr ve A'vdlnu'n-Nasr, 

Suleymaniye (Ayasofya) K0tophanesi, nr.2970, vv.42a-43b:ed-Dnrcru'l-Kalrnine, 

Haydarabad, 1348, t, 173-171;Ihdul-Ctman, Bayezn (VeliyUddin 

Ef.) Kirttiphanesi, nl2392, XX, 363 a-b. Barak Baba'nrn gamanist cephesinin 

psikolojik acrdan tetkikine dair bazr yorumlar iqin bkz. Hilmi Ziya, Dint 

Rahiyat Misahedeleri, s.140-113. Barak Baba'nrn bir vecd halinde sdyledigi 

sdzleri ihtiva eden bir ris6le elde mevcut bulunmaktadrr. Bu risale ilk defa I"l. 

Ziya tarafindan zikredilen makalede yayrmlanmlgtrr. Daha sonra birkac defa 

daha deli5ik ycrlerde yayrnlandrSr bilinmektedir. A. G6lprnarh'nrn Yunus Emrc 

ve lasavvu/adlr eserinde Trirkqe tcrcfrmesi de mevcuttur (bkz. s.255-278), 

56 Efleh, il.650. 

156 

ba llyas'rn kricuk o$u Muhlis Pata, oteki onun oSlu Agrk Paga'ya 

dairdir. 

Anlatrldr$rna gore Muhlis Paga babasrnrn intikamrnt almak 

igin harekete geqmig ve Selguklu Sultant II. Gryasuddin Keyhusrev'e 

kargr ayaklanma tesebbrisunde bulunmugtur. Sultan 

kendisini yakalatarak ce$itli igkencelerle oldurtmeyi denemig, 

lakat bagaramaylnca anlagma yoluna giderek valilik teklif etmigtir. 

Muhlis Paga bu teklife kargr, hareketlerinin Allah'rn 

emriyle olduSunu, Allah'rn ona yeryuzrintin iktidanm bagrghyaca!,rnr 

bizzat bildirdigini soylemigtir.5T 

Agrk Paga'nrn kerAmetlcrini anlatan rnenkabclcrden birindc 

de, trpkr Hz. Muhammed'in miracl gibi, Allah katrna grkarak 

onunla bizzat gOnigtugu, gizli Alemleri bagtanbaga seyrettirildigi 

ve zihir bltrn her hususun bizzat Allah tarafindan kendisine 

agrklandr$ anlatrlrr.ss 

Gorrildugu gibi her iki menkabede, her ne kadar yaprlan ig 

lslami bir hava iginde imig gibi tasvir edilse de, hem Muhlis 

Paga, hem de Agrk Paga Adeti Hz. Muhammed tarzrnda Allah 

ile vasrtasrz temasa geqirilerek yapacaklan iglere dair ondan talimat 

almrglardrr. Hakikatte bu iki menkabede, goge grkarak 

Tann ile gorusrip ondan birtakrm bilgi ve haberler alan $amanlanrt 

huviyeti rahatga teghis edilebilir. Bu konuda elimizde 

tarihi misaller vardtr. Hatti bunlardan tipik birisi yine 

Muhlis Paga'ntn babasr Baba llyas ile ilgilidir. 

Bu zatrn 1240 yrhnda yonettigi Baba Resul ayaklanmasrnt 

ya$amrg ve bu olayla alnkah bagka higbir kaynakta bulunrnayan 

Cok de!,erli bilgiler ve mtigahedeler tespit etmig olan Simon 

de Saint-Quentin'in anlattrttna g6re, Amasya'daki muharebede 

Selguklu askerlerine yenilen Paperroissole'ye (Baba llyas) 

taraftarlan zafer kazanacaklarlnr kendilerine vndetti$i 

halde niqin yenildiklerini sormuglardr. Buna Baba llyas'rn verdifi 

cevap aynen goyleydi: "Yann Tann ile konugaca[rm ve sizin 

hepinizin huzurunda size ve bana bu talihsizlitin neden 

i7 Mendhh-Kud, v. 56a.b. 

58 A.g.c., vv. 68b.87a. 

157

erigtigini soracagrm."se Gorgu gahitligine dayah $u ifadeler, se' 

yircilerinin huzurunda Gdk Tanrr ile temasa haztrlanan bir $a' 

ioon,n sozlcrindcn bagkasr olamaz. Baba llyas bu cevabtyla, 

Samanist hoviyetini agrkqa ortaya koymugtur. 

lkinci tarihi misal, daha erken bir devre, Cengiz'in htiktirndar 

ilin olundu$u bir doneme rastlamaktadrr. ctiveyni'nin 

naklettisine g6re, K6k6ge (Teb-liengri) namryla halk arasrnda 

meghur olup Siddetli krglarda bile da$ bayrr grplak dolagan bir 

$aman, at tistunde g6!e grkrp Tann ile konugtu$unu, Tann'nrn 

yeqnizuntin hAkimiyetini Timugin'e verip adtnr da Cengiz 

koydu$unu kendine s6yledif,ini iddia ediyordu. Teb-Tengii, 

etrafrna qok kalabaSk bir kitle toplamrg ve iktida. ele geqirme 

qabasrna dtiSmtig oldulu iqin bir ef,lence arasrnda oldurulmtigtu.m 

Bu iki olayda, yani Kokoqe ile Baba llyas olayr arastndaki 

benzerlik, tizerinde hassasiyetle durulmaya def,er gorilnmektedir. 

Her iki olayda da, Tann ile istedi$i zaman temas kurabilen 

usttin kabiliyetli iki din adamtnrn siyasi iktidan ele gegirme 

qabalan hakim motif gozokiryor. $amanlann zaman za(nan 

bu manevi guqlerine dayanarak iktidar olma tegebbuslerini bazr 

ilim adamlan 96yle agrkltyorlar: Ortaga$ Ttirk ve Mo$ol 

topluluklarrnda $amanlar ekseriya kabile gefleriyle 6zdeglegtiriliyorlardr. 

Zira gelin her geyi bilmesi, eski atalarrn ruhlarryla 

otdugu kadar gizli girgler ve yeraln ruhlarryla da munasebeti 

olma-s, gerekiyordu. Bunu da ancak $amanlar yapabiliyorlardr. 

"Beyaz giyip "beyaz at"a binen Samanlar, bu sebeple 

"lbit"; 

boztrr arisrokrasisini tegkil eden ydneticiler durumundaydrlar.6r 

lgte onlar sahip olduklan bu hem dini hem siyasi imtiyazlar 

yardrmryla arasrra kendilerini kuwetli hissettikleri vakit 

59 Bk:. Histoire des Taraares (Historia Tarurorum), n5r' Jean Richard, Paris' 1965' 

s.64. 

60 Cuveynl, 1,39' Ayrrca bkt. K0prol0, lnfiucnce, r'18; Boyle' s'6943 vd' 

6l Tucci-Heissig, s:351. $arnantartn beyaz elbise giyip beyaz ata bindikleri Menaftrb-Kudnin 

iehadetiyle de 4ofirulanmakta, burada Baba llyas'rn Scrn beyaz sa' 

rrk sardrlr, hem de'beyaz bir arr oldulu belinilmektedir (bkz. w. l4b, 55a. 

Ayrrca bkz. dc St. 'Quentin, s.62). 

158 

merkezi otoriteyi sarsma ve iktidan kendi ellerinde toplama 

tesebbUsiine geeiyorlardr. Teb-Tengri'yi ve Baba llyasl harekete 

gcqiren motif temelde igte buydu. 

Altaylar'da eski $amanlann gofe grkarak Thnrr ile konugma 

ve haberlegme gtictine hdlA inanrlmakta, ne var ki qasrmrzdaki 

Samanlarrn bu g0cti gdstermemesinden yakrnrlmaktadrr.62 Altayhlar'da 

ve Yakutlar'da $amanlar artrk goSe seyahat igini 

temsili olarak yapmaktadrrlar. Bunun igin hususi birtakrm merasimler 

uygulanmakta ve Gdk Tann'ya "beyaz bir at" kurban 

edilmektedir. $aman bu beyaz atrn ruhunu go$e yollarken 

kendi ruhunun da Tann katrna erigtiSine inanmakra, etrafinda 

bulunanlara seyahati srrasrnda g6rdtiklerini ve Tann ile neler 

konugtugunu anlatmaktadrr.6s Bu teldkki Ded,e Korhut Kitabr 

gibi bazr lslami devir metinlerine de yansrmrgtrr. Bu eserdeki 

"Allah Tedla ile haberlegeyim", "Gdtrirdugtin go$e yetiren 

gorkhi Tann"il ve benzeri ifadeler, Tann ile konugmaya giden 

$amanrn sozlerini hatrrlatmaktadrr.6s 

Tann'nrn insan geklinde G6riinmesi 

(Antropofani) 

Hulfil inancr ile kangtrnlmamasr gereken bu $amanist motif, 

tek bir menAkrbndmede, Mend.htbu'l-Kudsiy e' de bulunmaktadrr. 

Yine lslami unsurlarla gizlenmig bu menkabe aynen 96yledir: 

Bir gece Agrk Paga ziviyesindeyken nOrani ytizlti biri gelerek 

kendisini "ilm-i ledtinni" lsslnln, yani Tann'nrn qafrrdr[rnr 

sdyler. Miric hddisesinde Hz. Muhammed'e yaprldrgr gibi "ingirah-r 

sadr" denilen kalbin g6lusten grkanhp temizlenmesi 

ameliyesi Agrk Paga'ya da yaprlrr. Bundan sonra o kigi, geyhi 

62 Lliade, IraitC, s.98. 

63 Bu konuda tafsilat igin gunlara bakrlmahdrr: Radloff, lIl, 23-29; Eliade, Chamanisme, 

s,155-162; lnan, $ananicr,n. s.l0l; Ellade. Tralta, ayu ycrcle; Kdpr0ln, 

ftrh rcrih-i Dintsi, s.83-84. 

64 Dede Korhut Kitabr, s.63 vs. 

65 Bu konudaki bazr yorumlar iqin bkz. Roux, 'Dieu Dans le Kitabt Dede Qorqut", 

s.133, 140. 

159

ir makama getirir; kendisi drFarda kalrr. geyh igeri girdiginde 

nurlar iqinde prnl prnl parlayan "Kaba Ttirk" sfiretinde ihtiyar 

bir zat gonir. Fakat giddetli nur yuzrinden fazla bakamaz, yuztinti 

beri yana gevirmek zorunda kalrr. lgte Agrk Paga ilm-i ledunniyi, 

yani gizli geylere ait Allah katrnda olan ilmi, bu "Kaba 

Ttirk" sfiretindeki ihtiyardan, daha dof,rusu Tann'dan oSrenmi9tir.66 

Bu gok ilgi gekici menkabede Thnn'nrn bir ihtiyar geklinde 

gorundrigune dair eski bir $amanist inanq, Hz. Muharnmed'in 

mirAcrna benzetilmekle lslAmi bir gehreye burunrnug olarak 

ortaya qrknug bulunrnaktadrr. Bu inancr yanstran tipik $arnanist 

masallara bugrin Altaylar'da rastlanmaktadrr. Bunlardan 

Ay-Mangus masahnda, adr olmayan bir qocu$a Tann tarafrndan 

ad konulma'sr bahis konusudur. Qocuk adrnrn Tann taralrndan 

konulacalrnr o$renince onu aramaya qrkar. Dolagrrken 

bir ara insan sesine benzeyen bir sesin kendisini qa$rrdrfrnr 

duyar. Sesin geldigi yana gitti$inde, kapn aSaglannrn birinde 

duran bir ihtiyar gonir. lhtiyar gocuSa Ay-Mangus adrnr verir. 

Qocuk kim olduSunu sorunca da gu cevabr alrr: "Ben insan de- 

Silim; ben yaradan Tann'pm; babasrz bir insana ad verdim."67 

Bunun gibi daha pek gok Altay efsine ve masahnda Tann'nrn 

hep boyle "gok sakalh ihtiyar" krh$rnda gdrundugU bilinmek- 

tedir.68 Krrgrzlarda Tann'ya Kojo-Kuday denilmekte , bazan da 

sadece Kojo, yani Koca kelimesi kullamlmaktadrr,6e ki bugtin 

hala Anadolu'da "Hey koca Allah'rm!" ve benzeri "Koca Allah" 

kelimelerinin kullanrlmaslnln temelinde de, muhtevasr artrk 

tamamryla unutulmug bu kavramr gdrmek mUmkUndur. 

Gunumriz Anadolu'sunda Krzrlbaglar arasrnda akaid ve ilmihal 

kitabr vazifesini goren meghur Imam Cafer Buyrugu'nda 

da Tann'nrn insan stretinde g6runece$i hakkrndaki bu inancr 

bulmak kabildir. Burada yazrldrSrna g6re, "ve dahi srfat hase- 

66 Mordtrb-Krrd, v70a-b. 

67 O1icl, Irirh Mitol{i.si, l, 325. 

68 A.g.e., s.512, 518. 

69 A.9.e.,s.512. 

160 

biyle Hak Teild on dort yagrnda ayrn on dorduncu gecesi gibi 

ve guntin kaba kugluk vaktinde bir guzel bdkire krz sfiretinde 

gorundri."70 Yine Buyruh'a gore, "Hak TedlA hazreti mri'min ve 

Muslim ve dervig ve s0ft kullanna (bunlann hepsiyle Krzrlbaglar 

kastediliyor) yedi kimsenin siretinde goninrir. Birinci: 

kendi s0retinde; ikinci: ristad sfiretinde; tigrincti: pir (ihtiyar) 

sOretinde; dorduncri: kendinin sevdi$i s0retinde; beginci: on 

dort yagrnda mAsum pak sfiretinde; altrncr: muhabbeti (kansr?) 

sfrretinde; yedinci: otuz ug yagrnda cenner ehli s0retinde 

gonintir."7l Gortldugu uzere, burda da Tann'nrn kullanna 

bazan ihtiyar bir insan gcklindc 9610ncce$i inancr vardrr. 

Buyruk'taki bu inancrn da hig gtiphesiz $amanist menge'li oldugu 

aqrktrr. 

Mevlana ile ilgili benzer inancr yansltan bir menkabe bulunmaktadrr. 

Rivayete g6re bir gun MevlAni medreseyi dolagrrken, 

odalardan birinde $ems-i Tebrizi ile hanrmr (kendi krzr) 

Kimya Hatun'un seslerini duyai. Yanlanna girip sohbetlerine 

katrlmak ister. Fakat igeri girdi$inde gems-i Tebrizi'den bagkasrnr 

gdremeyince Kimya Hatun'un nereye gitti$ini sorar. 

$ems'in verdigi cevap dikkat qekicidir: "Cenab-r Hak beni o 

derece kendine dost edinmigtir ki, hangi sfirette dilesem yanrma 

gelir. Demin Kimya Hatun s0retinde gelmip ve insan gibi 

gekil almrgtr; Bayezid-i Bistami'ye geng delikanh geklinde gortinUrdu."72 

Bu menkabeyleBuyruh'taki satrrlar ve dolayrsryla bu eski $amanist 

Turk inancr arasrnda men$e' birlifi gormek herhalde 

zor olmamabdv. Mendhtbu'l-Kudsiye'ye ve Buyrult'a girmesi bir 

dereceye kadar tabii olan bu inancrn Mendhfuu'I-Arifin,e de 

yanslmast hakikaten dugrindurticudur. Bu eski $amanist inancrn, 

birbirinden hayli farkh gortinen iki rasawufi gevre iginde 

yer bulabilmig olmasr, uzerinde dtigtinme$e de$erdir. 

70 lluyruh, s.ll7. 

7L 4.g.e.,s.146. 

72 Enekr, il,638. 

161

Tabiat Kuwetlerine H6kim Olmak 

Bekrasi menikrbnimelerinde en qok goriiten inanq motiflerinclen 

birisi de, tabiat kuwetleri usttinde hakimiyet kurabihnek, 

onlarr istenildi$i gibi ydnlendirmektir. Hacrm sultan ve ot' 

man Baba istedikleri zaman lrrtrna grkanp yrldrnmlan arzulanna 

gore kullanan, giddetli ya$murlar ya$drran kigiler olarak 

da dikkati qekiYor. 

Bir gun, seyiigazi tekkesi geyhi Kara lbrahim Hacrm sulran'r 

areSlelmtihrn .dip gerqek veli olup olmadr$nr anlamak iste' 

mig, bunu farkeden Hacrm sultan, havada tek bulut olmadrf,r 

haide bir dua ile ani bir ftrttna qtkarmtg, ya$mur ve dolu ya$drrarak 

etraft tufana bosmugtu. Tam bu strada bir pldrnm Kara 

lbrahim'in bagrna isabet ederek 6[dtirmusto.73 otman Baba 

ise, rabiat kuwetlerini diledigi gekilde kullanma konusunda 

dahafaalgoruniiyor'Birkeresindelstanbul'daAtMeydant'nda 

otururken, meydanrn tam ortasrndaki Delikli Ta; denilen iri 

kayayr, havada bulut yokken yrldrnm isabet ettirerek pargalamrgtr.Ta 

Bir defasrnda da, elindeki deSne$i yere vurur vurmaz 

gokyuzunde bulutlar toplanmq, dniden liddetli bir firttna 9tlurut 

etraf gimgek parrlirlarr ve gok gtr.iltuleriyle dolmug ve 

herkes selde bo[ufacak hale gelmigti'7s Otman Baba' bunu 

kendine fena muamele eden Fatih'e ktzarak yapmrg, hatta 

onun saraylnrn bir duvannt da yrldrnmla harabeye gevirmigti.75 

otman Baba daima, bulutlara binip yrldrnmt elinde kamgr 

gibi kullandrSrnr s0Ylerdi.77 

Eski turkLr ar"",rrd, bu gekilde tabiat kuvverleri tizeri'de 

hakimiyetkurabilmetelakkisi,lsl8miyet'inkabulundenqok 

eskidir. Hunlar'da, hukumdar semavi menge'li oldusu igin 

ya!,mur, kar, dolu yafdrrabilme ve firttna grkarabilme kudreti- 

7 3 YildyetnAme-H5, s'81. 

71 Vildyetndme-OB, v' l95a-b. 

75 A.g.e., v 1604. 

76 A.g.c.,aynr Yerde' 

77 A.g.e.,v.22b. 

r62 

ne sahipti. Hunlar, dugmanlarrnr firtrna, ya$mur, dolu vs. grkararak 

savagta perigan ediyorlardr. Bu igi yapan belli kigileri 

olup onlar sayesinde V yuzplda Cucenler'e kargr kendilerini 

korumuglardl.TE G6kturkler'de de hukrimdann aynl Sekilde semavl 

menge'li oldu$u mAlumdur. Qin kaynaklanndan 6$renildi[ine 

gore Gdkttirkler devlet kurmadan ewel, Apangu adh 

komutanlanmn kardeglerinden biri, bu semavi mengei dolayrsryla 

tabiat kuwetlerini yonlendiriyor, frrtrna, rtizgir grkanyor, 

kar ve ya$mur ya$drnyordu.Te 

lslamt ddnemde bu durumun surdri!0 gdrtilmektedir. lslamiyet'in 

kabultinden sonra hem Mrisltiman Trirkler'de hem de 

Mrislumanhla hentiz girmemig olanlar arasrnda $amanlar vasrtasryla 

bu gibi tabiat olaylan meydana getirilmeye devam 

edildigine dair Musltiman kaynaklarda pek Eok haberler vardrr. 

Bunlarda $amanlarca "yada tagr" denilen bir tagla firtlna 

vs. tabii kuwetlerin istenildisi sekilde ydnetildigi anlarrlmakta, 

Mtishiman Araplar'tn buna inanmadrklan, ama gozleriyle 

gordrikten sonra inanmak zorunda kaldrklan nakledilmektedir.m 

Bununla ilgili dikkate sayan bir olay 96yle cereyan etmigtir: 

SAmAno$ullan'ndan lsmail b. Ahmed putperest ($amanist) 

Turkler'e kargr bir sefer tertiplemigti. Sefere grktrgrnda, dugmanlan 

ile kargrlagtrtr zaman $amanlannrn hriktimdann askerlerinin 

rizerine ya$mur ve kar ya$drracaklan haberini almrgtr. 

Once buna inanmayan hukumdar, gergekten belirtilen 

saatte askerlerin eteginde bulunduf,u daSrn tepesinde bulut 

toplandr$,rnl ve etrafrn kararmaya bagladr$rnr g6nince gagrrmrg, 

fakat dua ederek grkacak lrrtrnayr hasrmlannrn usttine 

yollamrgtr.Et Buna benzer misalleri daha da go$altmak kolaydu. 

Turk $amanlann yapugl bu iglerin daha sonra XIII. yuzyrl- 

78 Turan, Cihan Hdhimiycti, l, 58. 

19 A.g.e., aynr yerde; Esin, T0rh Kormolojisi, s.23-24. 

80 Msl. bkz. Yakut, ll, 24. Yada tagr hakkrnda daha genig bilgi ve bibliyografya 

igin bkz. Kdpruluzade, "Eski Torklcrde Dinl-Sihrl Bir An'ane: Yat Tagr", EFM, 

Iv (1925), s.1-12. 

81 Yakut, 11, 25-26;Kazvint, s.515-517.

da MoSollar'da dalri yaygrnlagtr{r ve onlarda bu i9 igin kullanrlan 

taga yada yerine cad dendigi bilinmektedir.sz 

Tabiat kuvvetlerine hukmedebilme inancr muhtelif Altay 

Turk masallanna yansrdr$r gibi,83 Kitabt Ebi. Maslim ve Battalndme 

benzeri meghur Trirk destani romanlannda da kullanrlan 

bir motif olmugtur. 

Merv gehrinde bir keresinde drigmanlanyla mucadele ederken 

gok griq bir duruma dugen EbO Muslim, bir camiin minaresine 

sr$rnmak zorunda kahr. Askerler camiin etrafrnr iyice 

kugattrklan esndda, EbO Muslim dua eder ve hemen peginden 

bir bulut gorunrir; Aniden giddetli bir ya$mur askerleri 

perigan eder ve EbO Muslim'le arkadaglan minareden inip 

kagarlar.e 

Battal Gazi de, yine boyle kdfirlerle cenk ederken maiyerindeki 

kuwetlerden hayli kapp verir. Tam bozulmaya yuz tutacaklan 

bir srrada, yrizrinri g6Se gevirerek dua eder. Dua biter 

bitmez, giddetli bir rozgir qrkarak dtigman tarafina dofru eser 

ve ne kadar toz toprak varsa askerlerin g6zrine doldurur; gozlerini 

kor eder. Bunu goren Battal Gazi ve arkadaglan yeniden 

cesaretlenip hucuma gegerler ve kilirleri perigan ederler.s5 

Tabiat kuwetlerine hukmedebilme motifinin biraz deSigik 

mahiyette lslami gelenekte de yer aldr$rnr gdniyoruz. Kur'an-r 

Kerim'de Hz. Srileyman'rn ruzgdra hfikmetti$ini gosteren 6yetler 

bulunduSunu biliyoruz.s6 Hz. Muhammed'in m0cizeleri 

arasrnda, krthk anlannda dua ederek yaSmur ya$drrdr$rndan 

82 Boyle, s.6914. Yazar bu inancrn Orta ve Kuzey Asya'ya mahsus olmadrfilnt, 

mirteakip sayfalarda 6rneklerle anlatmaktadrr. Eliade gamanlarrn bu y6nlerindcn 

bahsctmiyor. Daha genig bilgi igtn bkz. Roux, Eshl Din, s.78-gO. 

83 Ogel, T'frrhMitolojisi,l, 313. MeselA Karaath Han adrnda hiq goculu olmayan 

bir bahadrnn gunirn birinde bir o$u olur ve bu gocuk ruzgitr estirip kar ya!dtrma 

gtcirne sahiptir. Qocuk istedili zaman bir nara atlnca kar yafarmr5. Bu 

rrrasaldrki gibi, nynr urotifi y:rusrr.tn clalru bupka rnasrlhr dn vnrclr, llurrlnr, qok 

eski bu gamanist gelcnegin halk hafrzasrnda yansryrs biqinrini g6s(ennesi iribariyle 

dikkate deler. 

8.1 Melikoff, Abu Muslim, s.IO4. 

85 Mcnahh'l Gazavdt-r Seyyid BattalGazi, lstanbul (rarihsiz, rag basmasr), l, 4l. 

86 Bl

Atege H0kmetmek 

Bektagl menakrbn&melerinde en srk gecen $amanist motiflerden 

birisi de budur. Mendhrbu'l-Kudsiye'de anlatrldrsrna gore, 

Kore Kadr adrndaki selquklu kadsr, Baba llyas'r tal,iit< ecl"erek 

ondan bir kerilmet g6stermesini ister. K6yun ortaslna briyuk 

bir ateg yaktrrarak mtridlerinden birkagrnrn bunun igine girmesini, 

yanrp yanmayacaklannr gormek isredigini bildirir. Bu 

talep trzerine ileri gelen mriridlerden Oban, geyhten mosaade 

isteyerek ategin igine girer. Fakat atel onu yakmaz ve ne yana 

yfinirse orada ateg s6ner.sl 

Yine aynr eserde, isyan srrasrnda Baba llyas\n eat Koyri'nde_ 

ki ziviyesine areg verildiginden bahsolunur. O zaman henriz 

begikte bir gocuk olan Muhlis paga telig yirzunden igerde unutulmugtur. 

Ug grtn m(rddetle yanan ates ortaslnda kaldrlr halde 

bir gey olmamtg ve tigirncir gun birisi tarafindan kurtanlmrytr.e2 

Hacr Bektag'rn Thrarlar'r Mtisltiman etmekle g6revli Can Baba 

adh halifesi, Tatar ham K6vus Han tarafindan ategle imtihan 

edilir. Hakikaren veli olup olmadrgrnr anlamak iqin onu, 

btipik bir ateg tistunde kaynayan kocaman bir kazanrn igine 

sokarlar. Can Baba tam fig gtin ug gece ate$te kaynar. Kapa$r 

agtrklannda onu kazanrn dibinde sapasa$lam oturur bulurlai. 

Bu defa, dotrudan do$ruya ategin igine girmesini one surerler. 

Can Baba, Han'rn kegigiyle birlikte olmak gartryla kabul eder. 

Kegig mahcup olmamak igin teklifi benimser ve bir tepe tizerine 

yakrlmrg kocaman ategin igine beraberce girerler. Kegig yanrp 

kul oluE ama Can Baba yine saf,lam grkar. Tatarlar 96rdUkleri 

bu kerimet uzerine Musliimanhsr kabullenirler.e3 

Benzer bir deneme de, Hacrm Sultan'a uygulanmrgtrr. Seyitgazi 

Tekkesi'ndeki dervigler Hacrm'rn peygamber evladrndan 

olup olmadrsrnr tahkik igin igi ateg dolu bir tandrra girmesini 

9l Menahft-Kud, w. 23b-24b. 

92 A.g.c.,w.45b-46a. 

93 Menahft-HBV, s.4O-42. 

166 

isterler. Hactm kendi girmeyip mtiridi Burhan Abdal'r sokar. 

Burhan Abdal tandlra girip semfi etmeye ba$lar ve ate$i sdndu' 

ror; tekrar sapasa!,lam dtpart gtkar.ea 

Bn yukardakileri andrran bagka bir menkabe cle Vildyetntl' 

nrc-i Alxlul Musa'da bulunnraktadrr. llivayctc gorc Abclnl Mrr' 

sa'nln velili$ine bir turlu inanmadr$t igin ona dugman olan lbke 

BeSi bir meydana da$ gibi ateg yaktrrarak kendisini tecrube 

"r*"k 

ister; haber gondeiip gaf,rrtarak ategin iqine girmesini 

bildirir. Abdal Musa mriridleriyle beraber ateiin oldu$u yere 

gelir; semd ederek igine girerler. Be$in g6zleri onunde hiqbiri 

yanmazi basttklan her yerde ateg sdner. Bu kerdmeti g6ren Teke 

Bef,i Abdal Musa'ya murid olmak isterse de, kabul edilmez.e5 

San Saltrk da trpkr Can Baba gibi, bir rahiple beraber 

kazan iqinde uzun muddet kaynamlg, ama sa$saljm drgan qrkmrgtrr.s 

Bir bagka seferinde, Sarr Saltrk kafirler tdraftndan ateqc 

sol

olup Haliltirrahman Gdlii diye bilinir. lqindeki bahklar mukaddes 

sayrlan ve bu yuzden avlanmayan bu gol saygryla ziyaret 

edilir. 

Ategtc yanrlrilma rnotilinin bir de Hrristiyanhk gelencfintlc 

benzeri vardrr. Bazan bir peygamber, bazan bir aziz olarak kabul 

olunan Curcis (yahut Cercis, Circis),rm Hrristiyanlann gok 

takdis ettikleri Aya Yorgr veya Saint Georges, Musul hUkumdannr 

putlara tapmamaya, tek Allah'a inanmaya davet etmi5, gegitli 

rn0cizeler gosterdifli halde soziinu dinletememigti. HattA 

ona krzan hrikurndar, bakrrdan igi bo9 bir oktiz heykeli yapl.rrarak 

Curcis'in iqinc konulup atege atrlmaslnl emretrnigti. Qok 

siddetli ategin iginde heykelle birlikte Curcis de erimig, fakat 

Allah'rn emriyle yeniden hayat verilerek atesten dipdiri grkmasr 

saf,lanmrgtr. Bunu gdren hukumdar ve tebeasr korkudan 

yerlere kapanmrglardr. lol 

Butun bu orneklere ra$men Bektagi menAkrbndmelerinden 

nakledilen olaylardaki atege girip yanmama yahut ategin yakrcr, 

yok edici kabiliyetini kontrol altrna alabilme durumu, cereyan 

edig tarzr itibariyle qok farkh ve $amanist bir mahiyet arzetmektedir. 

Ancak ozellikle Hz. lbrahim'e ait zikredilen mOcizenin 

bulunmasr, bu $amanist inanctn daha pek goklan gibi 

kendini surdurmesine elverigli bir ortam hazrrlamrg ve pek 

qok lnenl

gecmis, bu tarihten sonra suraya buraya da$rlan Rifai dervigleri, 

$amanlandan Olrendikleri uygulamala' g0stermeye ba;lamrglardr. 

Hatta Mevlina zamanrnda Konya'ya gelen Rifatler'in, 

ateg g6sterileri yaptrklarrnr kaynaklar haLer viiyor.tG selguk- 

Inlar ve osmanhla'n zamanrnda oldu$u gibi goni.rnrtrzcle clc 

Rifdi derviglerinin araslra bu gibi g6sterirerde bulundukla.na 

tesaduf edilmektedir. 

Kemiklerden Diriltmek (intermezzo) 

Kemik gok eski ga$lardan beri insan ve hayvan vticudunun en 

devamh unsuru olarak gorulmtigtur. Bazr kavimlerdeki inanglara 

gore, dlumsriz olan ruh, kemiklerde bulunmaktadrr. Bu 

sebepledir ki, aralannda Turkler'in, Mo$ollar'rn, FinoSurlar ve 

Laponlar'rn bulundu$u bazr kavimlerde kemik, saygr duyulan 

bir nesne olarak telakki edilmig ve avlanan hayvanla.n eti 

yendikten sonra kemikleri titizlikle korunmugtur.r@ Bu telak_ 

kinin temelinde yeniden diriligin kemikler sayesinde meydana 

gelecesine dair olan inang yatmaktadrr. gamanizm'de iskeletin 

bir mdnada yararrhgtaki ilk duruma donrig kabul edildigi go_ 

rtilmektedir.tl0 Bu inancrn Asya drgrndaki bazr yerlerde d" bulundusu 

tespit edilmigtir. Frazer ve Frobenius tarafindan kemiklerin 

yeniden hayata donug unsuru olduSu inancrna Kuzey 

ve Guney Amerika ve hatt6 bazr Afrika yerlilerinde rastlanmqtrr.tlt 

Eliade bu inancrn iptidai clinlerden intikal soretiyle 

geligmig dinlerde de efsAneler halinde yer bulduSunu kay_ 

detmektedir. Mesela bir Gagauz elsAnesine g6re, iz. Adem 

oflulla.nr evlendirecek krz temin etmek igin bazr hayvanla.n 

kemiklerini bir araya toplamrg ve Allah'a dua ederek bu kemiklerden 

krzlann yaratrlmasrna vesile olmu5tur.t2 Hatta Hin- 

I 08 E{lakl lt, 7 I 6, Koprtrl t, lnlue ncc,s. I 3; yakkaya, s.697. 

109 Bkz. 'Os", Dictionnaire iles Sj,mbolcs. 

I l0 A.g.e., aynr yerde . 

lll Eliade, s.139. 

ll2 A.g.e., aynr yerde. 

170 

distan sihri folklorunda da bazr azizler ve yogilerin bizzat kendi 

kemiklerinden yeniden kendilerini diriltecek kudrete sahip 

I olduklanna r3 

inanrlmaktadrr. 

Kemiklerden dirilmekle ilgili olarak kaynaklanmrzda iki menkabcyc 

tcsaclUl cclihnigtir. Rurrlarclarr birirre gr5re , I lucr l]r:htn5ir 

yeni mtirid olmug bir adamcatrz, onu ve oteki m0ridleri evine 

yemese davet eder. Yemek igin evinde ne kadar kuzusu varsa 

hepsini boBazlar. Yenilip igildikten sonra geyh adamr gagrrtarak 

kendisine ne derece candan ba$h olduSunu ispar eden bu hareketinden 

dolayr tegekkur eder. Sonra muridlerine emrederek yenilen 

her koyunun kemiklerini birbirine kangtrrmadan ayn ayn 

kendi derilerinin igine koydurup baglannr da yanlanna brraktrnr. 

Mtiteakiben kalkrp iki rekit namaz krlar ve dua eder. Dua biter 

bitmez kuzulann hepsi de dirilerek ayafa kalkarlar.rla 

lkinci menkabe ise Sultan guciuddin'le ilgilidir. Anlatrldrgna 

gore Baba Mecnun adrnda lranh bir geyh muridleriyle Rum 

(Anadolu) diyanna gelip Sultan guciuddin'e murid olmak ister. 

Ancak daha once onu bir tecrube etmeyi de gonhinden gegirmektedir. 

Bu maksatla bir oSlak krhgna girer. Sultan adamlanna 

emrederek onu kestirir; derisini yuzdtirup kafasrnr ayrrdrktan 

sonra etini bir kazanda pigirtir. Pigen et topluca yenilip bitince, 

geri kalan kemikler bir yerde toplamr. Bag ve, deri getirilip 

uzerine brrakrlrr. Bu ig olur olmaz o$lak dirilir ve hemen arkasrndan 

yeniden insan gekline d6ner, Baba Mecnun olur. Bu kerimeti 

g6ren Baba Mecnun derhal muridligi kabul eder.lls 

GOruldtigri uzere Bektagl menikrbnimelerinden nakledilen 

her iki menkabede de kemiklerden dirilme inancr dile getirilmektedir. 

M. van Bruinessen, Bektagiler'deki bu inancrn, aynen 

lran'da Ehl-i Hak Kurtler arasrnda da Cok yaygln olduSunu 

tespit etmigtir.l16 

I l3 A.g.c., s.140. 

ll1 Mendhb-HBV,s.72. 

ll5 Vildyetndmc-S$, v. 8a-b. 

l16 Bkz. Kttrtlth, Turlrhik, Alevrlik: Ernih vc Dinrcl Kimlih Mucailelcleri, rercfime 

tlakan Yurdakul, lsunbul 2000, lletitim Yayrnlarr, s.153-154, f78-179. 

171

Kur'an-r Kcrirn'dc bir vak'a bu inanct bize hatrrlatlr. Uzcyr 

Peygamber bir giln harap bir kasabaya gelip yrizyrl kadar bir 

uykuya dalmrgtrr. Yuzyrl sonra uyandr$rnda ancak krsa bir stire 

uyuduf,unu sanmrgtrr. Fakat beraberindeki merkebini aradr- 

frnda yerinde bir yr{rn kemik gorrntip ve Allah'rn kendisine 

bir ibret dersi vermek istedigini anlamqtrr. Cenab-r Hak kudretiyle 

hemen kemikleri birlegtirmig ve merkebi yeniden yaratnrr5trr,l17 

Kryirnct gonti inancrnr insanlara telkin etmek ve hiq 

yoktan yarattrgr gibi, oldrikten sonra da varhklan tekrar eski 

halleriyle diriltmeye Allah'rn gticunun yetecegini anlatmak 

maksadryla nakledilen bu vak'a, hog bir hikAye haline sokularak 

eski halk kitaplanna da gegmigtir.rls 

Kemiklerden dirilme inancrnrn Hrristiyan halk gelene$inde 

dahi mevcut olduiu gorulmektedir. Curcis imana ddvet etti$i 

htikumdar taralrndan krhqla on parcaya doSrandrktan ve eti 

kemiklerinden aynldrktan sonra kemikleri bir kuyuya atrlml$trr. 

Tam hukumdar yakrnlanyla sofra bagrndayken bir yrldrnm 

grirler ve Curcis dirilmb olarak yeniden hukumdann kargrstna 

dikilir. Bu m0cizeyi g0renler derhal iman ederlerse de htikumdar 

inadrnda diretir.l 1e 

Bu iki ornekle Musluman ve Hrristiyan gelene$indeki yerini 

tespit edebildigimiz kemiklerden dirilme inancrnrn, bagka dinlerde 

de mevcut olduSu anlagrhyor. Bu inancrn lslamiyet ve 

Hrristiyanhkta dhiret kavramt ile yakrn alakasr sebebiyle iptidni 

dinlerdekinden farkh olduSuna griphe yoktur. Nitekim Eliade, 

iptiddi dinlerde rastlanan kemiklerden dirilme inanctnrn 

tipik bir Orta ve Kuzey Asya inancr oldu$unu kabul etmekte- 

ll7 El-Bahara,259. 

ll8 Krrlr Sual, s.78-79. Benzer bir hikaye de gurada bulunmaktadrr: Kitabt Ahmediyr, 

lstanbul, I 'l0l (tar basmasr), s. l4- 15. 

It9 l{ippolyte Dclchayc, Lcs Ldgendcs Grccqucs dcs Saints Mllitairrs, I'aris, 1909, 

s.52. Aynr hAdisenin biraz farkh bir rivayeti dc et-Taberl tarafindan nakledilir. 

Buna g6rc, Curcis'in vtcudu pargalandrktan sonra yakrlrp kollerl denlze savrulmug, 

fakat Allah'rn emriyle r0zgir knlleri karaya grkanarak bir ycre toplarnrg 

vc Curcis tekrar dirilmigtir (bkz. 13, 958), 

172 

dir.r2o Gergekten butun arkeolojik kaynaklar muhrelif Asya 

kavimlerinin gok eski zamanlardan beri iskelete briyuk bir 

6nem atfettiklerini ve kiginin yahut hayvanrn yeniden diriliginin 

bu sayede olacaf,rnr drigrinduklerini gdsterir mahiyettedir.r2r 

Bu sebeple, insan veya hayvan oldtigri zaman kemiklerinin 

en ufak bir pargaslnrn bile kaybolmamasrna ozen ve dikkat 

gosterilirdi.r22 

lslim oncesi devirde Tiirkler ve Mo$ollar'da kurbanlarrn etleri 

yenildikten sonra kemikleri krnhp pargalanmaz, buyrik 

bir itina ile toplanarak ya gomriltir ya da yakrlrrdr. Bu sirretle o 

hayvanm g6kte yeniden dirilerek Tann'ya ulagaca$na inanrlrrdr. 

Kemiklere bir zarar verildigi yahut birkaqr eksik oldu$u zaman 

o hayvanrn sakarlanaca$r drigunrilmekteydi.t23 lgte burdan 

hareketle Trirkler ve Mo$ollar'da bagka bir inancrn tegekkril 

ettigi gdrulmektedir: Dtigmanrn rekrar dirilip guqlenrnesine 

engel olmak, oldurnldugu zaman cesedini dolayrsryla kemiklerini 

yakmakla mrimkun olacaktrr.lza 

Bu inancrn etkisiyle hareket eden Trirkler ve MoSollar'rn, 

briyUk dtigmanlannln cesetlerini bazan gerekirse mezarlanndan 

grkararak yaktrklanna dair r,arihte misaller bulunmaktadrr. 

Cengiz Han'rn o$lu Tuluy, Merv'de Sultan Sencer'in, 

Tus'da Harun Regid'in Gazne'de Gazneli Mahmud'un mezarlarlnl 

agtrrarak grkan kemikleri yaktrrmrgtrr. Aynr gekilde I{nrezmgah 

Muhammed'in cesedi de, yakrlmak uzere Cengiz 

Han'a gonderilmigti.r25 Roux'ya gore $ah lsmail'in, Dulkadirli 

beSlerinin, lmam-r Azam EbO Hanife'nin ve Abdulkadir GilAni'nin 

mezarlarrnr agtrrarak kemiklerini yaktrrmasrnrn sebebi 

120 Eliade, s.140. M. van Bruinessen de bu inancrn Ona Asya kOkenli oldu$una 

kanid ir (bkz. Knnlth, T arhlah, Al evtl ih, s, I 53- I 5 5. ). 

l2l Roux, Faunc, s.39; ayntyazar, "Une Survivance des Tradirions 1brcomongoles 

Chez les S€fdvides", RHR, I (1973), s.l3-15. 

122 Roux, a.g.rn., s.l3-14. 

123 Aynr yazar, "Fonctions Chamaniques et Valcur du Feu Chez Les-peuples Altaiqucs". 

RrrR, I (1976), s.76-77. 

124 Aynr yazar, "Une Survivance,.,", s,l5; "Fonctions Chamaniques", s,27, 

125 "Une Survivance...", s.16. 

173

de, sanrldr{r gibi hakaret kasdr de$il, bu gahsiyetlerin mineviyatrndan 

ebediyen bir zarar gdrmemek inancrdrr.126 Bunu ya_ 

parken $ah lsmail, onlardan tamamen kurtuldulu inancryla 

hareket ediyordu. 

A. lnan, kemiklerden dirilme inancrnrn bugrin de Altayh ga_ 

manistler, hatti Mtishiman Turkler'de bile mevcut oldusunu 

kaydetmektedir. Ayinlerde kurban edilen hayvanla'n t

ag,men kadrnlann asla iqkiyi fazla kaqrrmadtklannt, agtrt harekete 

tegebbuse yeltenenleri ikaz ettiklerini Radlofl bizzat 

gordtigti nu soyluyor.r32 

Buna benzer bir merasimi de, L. P Potapov nakletmektedir. 

Ona bakrhrsa Altaylar'da koku gok ama gok eskilere giden 

goyle bir Adet yunirlukteydi. Ekgi sutten bir icki hazrrlanmak- 

ta ve bu topluca icilmektedir. K6yun erkek ve kadrn butun yetigkinleri 

bu iqkiyi igmek tizere akgam bir evde toplanrrlardr. 

Toplantrya igtirak edenler, bir daire halinde yere otururlar, erkek 

ve kadrnlar mevki ve yaglanna gdre srralanrlardr. Sonra 

belli kaidelere gore, uygulayan bu merisimle igki icilirdi.r33 

Yakutlar'da da Isr-ah denilen bir Ayin yaprhr, bu nyinde topluca 

krrmrz igilirdi. Ayini $aman yonetir, kadrn-erkek bir yerde 

toplanarak birbirlerinin ellerinden tutup bir daire meydana 

getirirlerdi. Sonra htr ho diyerek raks etmeye baqlarlardr. Bazan 

da $aman yalnu dans eder veya dokuz erkek, dokuz kadrn 

kendisine refakatte bulunurdu.r3a 

lste Samanist Trirkler'in uyguladrklan bu kadrnh-erkekli dini 

Ayin ve merAsimler, bilindi$i uzere, Miislumanhsrn kabulunden 

sonra da, 0zellikle gdgebeler arasrnda devam etmigtir. 

E Koprulu aragtrrmalarrnrn onemli bir krsmrnda bu konu tizerinde 

durmugtur. O, baqlangrgta daha Sunni bir karakter arzeden 

Yesevili$in, giderek g69ebe Otuz gevrelerinde, bu qevrelerin 

gerektirdigi hayat tarzrna uymak zorunda kaldrtrnr, boylece 

heterodoks bir mahiyet kazanarak geligti$ini, bu arada meseli 

$amanizm'den kalma kadrnh-erkekli toplantrlann Yesevilik'te 

de srirdrigunti vaktiyle gostermigti.t35 Aynr gekilde Ve[i- 

I 12 Radloff, lt I , 56-57. 

l)l l'otlpov, "(ioqebclcrin iptidAt cemaat hayatlarrrrr anlatan gok eski bir ddet", 

terctime l{. tJygun, n), l5 (1960), s.7l-84. 

I l4 Vrllknyrr, r.(rt)2. 

135 Koprrilu, llh Mutasavvtflar, s.33-31 ^ynt yaza\ "BektaStligin Menge'leri", 

s.127; aynr yazar, Intluence, s.7-8. K6prirlt, llh Mutasavv$ar'da, ilk bakrqra 

176 

bu gelenegln uygulandrtrnr reddeden, fakat aslrnda kabullenen blr de menka. 

be nakletmektedir. Bu menkabeye g6re, Ahmed-i Yesevl'nin rakipleri, muridlerinln 

gogalmasrnr gekemediklerinden ona lftira etmiSler, g0ya meclisinde 

ilik tarikatrnrn kurucusu olup lI05'de vefat eden Ticu'l-Arifin 

Seyyid Ebu-l-Ve[a Ba[dadi'nin de Ahmed-i Yesevi'dcn daha once 

benzer sekilde kadrn ve erkeklerden muregekkil muridleriyle 

kangrk dyinler yapugl ve muridlerinin bir krsmrnrn Trirkmenler'den 

olugtugu biliniyor.136 

KitabtEbitMuslim'de Ebo Mrislim'in rarafinr rutan Merv ahilerinden 

bahsedilirken, buradaki tekkede kadrn ahilerin de erkeklerle 

birlikte oturduklan, Sitti Tek0lbaz adrnda bir kadrn 

ahi dolayrsryla anlatrlmaktadrr.l3T griphesiz o devir icin Ahilik 

s6z konusu olmamakla beraber, XIII. yuzyrlda kaleme ahnan 

bu eserde, Turkler'deki bahis konusu bu eski gelene$in yanslyrg 

biqimi itibariyle bu hikAye onemlidir. Burada, Anadolu ahileri 

arasrnda kadrnlann da bulundu{una dair telmih vardrr. 

6rtusuz kadrnlann erkeklerle beraber zikir yaptrklan gAyiasrnr qrkarmr$lardrr. 

llorasan ve MAverAonne hir ilimleri bunun dogru olup ohnadrgrnr talrkik iqin 

rnofetti9 g6ndermifler, fakat sonunda gerqefi anlamrglardrr. Bundan sonra 

Ahmed-i Yesevi, iltiracrlara bir ders vermek ister. Bir hokka iqine pamuk yerlegtirip 

trstiine ateqi koyar ve alimlcre gdnderir. Atepin pamuga hiq tcsir errnedigini 

gor0nce Ahmed-i Yesevl'nin kerimetini tasdik ermek zorunda kalrrlar 

(bkz. s.33-34). Mcnkabcnin hu son krsmr Ahncd-i Ycscvl'nin kadrn vc crkekleri 

zikir meclisine aldrlrnr kabul etri!ini, ancak onlarrn ne[sAnI duygulara 

kaprlmadrgrnr anlatmak istedigini g6srermesi aqrsrndan dikkate deger. 

I 36 Sihabuddtn Vesr ti, Te zhi re tu'l -Mutachin v c Tab sr atu'l -Muhtedin, Bibl io rhdque 

Nationale, De Slane, ara. nr.2036,1,16b-17a. Burada da yukarrdaki nottakine 

benzer bir menkabe rivayet edilir. Bir g0n zamanrn halifesi TAcu'l-Arifin'e bir 

mektupla birlikte bir garap kadehi yollar. Kadehi g6ren geyh bunun nigin 

gOnderildigini sorar. Mektubu aqmasr s6ylenir. Mekrupta halife gunlan yazrn6trr: 

"Huz0runda kadrn ve erkekleri bir arada toplayarak dyin yaprrlrn zaman 

bu kadehle onlara garap sunarsln. Sana kadehi bunun igin g6nderiyorum." 

Bu menkabe Ebu'l-VefA'nrn T0rkler arasrnda m0lum bu eski geleneli 

devam ettirdifini gdstermektedir. Anadolu'daki etkileri agrsrndan da gok 

6nemli bir 5ahsiyet olan bu zatrn, Runr Abdallan z0mrcsinde XIV ytizyrlda 

bile hayli taraftan bulunrnuktaydr. Maalcsef bugune kadar ne Lbu'l-Vclh lukkrnda, 

rre de Vefallik hakkrnda herhangi bir ara$rrrma yaprlnrrg clegilclir, gcylrlrt 

lrnyntttrn tlalr lrt'tur.tr llrnrcn tck kuyunk oliur yul

Kadrnh-erkekli bu dyinlerin eski lran'da da bir gelenek oldu$u 

ve dzellikle Maniheistler'in bu tip Ayinler yaptrklanna 

dair tarihi haberler mevcuttur.138 Hatta Peuch'un bildirdigine 

gdre, bazr gecelcr yaprlan kadrn-erkek karrgrk bu nyinler dolayrsryl.r 

Mnuihcistlcr'in lrasrrrrlilrurcir clcclikoclular vc'l'0rl

Bektagi menikrbnimelerinde tahta krlrcrn bu [onksiyonu 

agrkga gortilmektedir. Meseli Mendhtbt Hact Behtap-r Veli'de 

anlatrldr$rna gore, bir gtin Horasan halkrndan bir grup, tilkelerini 

zapt ve yalma eden Bedahgan ahalisini gikAyet igin Ahmed-i 

Yesevi'ye gelip yardrm isterler. $eyh nefes ogluras Kutbuddin 

Haydar'r Horasanh Mtisltimanlara yardrm igin gonderir. 

Fakat henuz on iki yagrnda olan Haydar yenilerek esir 

duger. Bunun rizerine geyh, hem onu kurtarmak hem de Bedahganhlar'r 

yenmek uzere Hacr Bektag'r gorevlendirir. Kendisini 

uSurlarken beline tahta krhcrnr kupatrr.ros Bedahgan 

iline giden Hacr Bektag, kAfirlerle savagarak onlan yener ve 

Kutbuddin Haydar'r kurtanr. Bedahganhlar Hacr Bektag'tan 

gordukleri birtakrm kerlmetler sayesinde Musliimanhgr da 

kabul ederler.laT 

Yine aynr eserde benzer bir olay da San Saltrk hakkrnda anlatrhr. 

Basit bir goban iken, temiz yrireklili[ini befenen Hacr 

Bektag'rn l0tfuyla velilik mertebesine yukselen bu zatr geyh 

kendisine halife yapar ve Rumeli'de Muslumanh$r yaymakla 

g6revlendirilir. Yola qrkarken Ulu Abdal ve Kigi Abdal adrnda 

iki dervigini yanrna katrp San Saltrk\n beline bir de aSag krhq 

kugatrr.ra8 Sonradan San Saltrk Rumeli'ne geqip Kaligra denilen 

yerdeki ejderha ile mticadeleye tutu$tuf,u zaman bu krhgla 

onun baqrnr kesecektir.rae 

145 Nefcs cvlikl konusu a5agrda ddrdrincri boltirndc gclcccktir. 

146 Gdlprnarh nesrinde tahu krhqtan bahsedilmezse de, a5a[r yukan bttun yazma 

ntshalarda Ahmed-i Yesevl'nin Hacr Bcktag'a kendi tahta krhcrnr kugattrgr 

yazrhdrr. 

117 Mcndh$-HBV, s.9-10. 

148 A.g.c., s.45. Yine Gdlprnarh negrinde bu krhcrn tahtadan olduSu tasrih edilmiyor. 

Fakat yazma ntishalarda tahta lirhg olarak geger. 

119 A.g.e ., s.47. Sarr Saltrk'rn bu tahta krlrcrndan Saluhndmc'de de srk srk s6z edilmektedir. 

Orada yazdrgrna g6re, Sarr Saltrk'rn kdfirleri "hryar mAnendi dolradrg" 

bu tahta krhc (bkz. v.106 a), hurma a[acrndan yaprlmrg olup bizzat Hz. 

Muhammed tarafrndan kendisine verilmek 0zere Hrzrr Aleyhisselim'a teslim 

cdilmitti (bkz, v. 2.{9 a), Dikkat edilirsc, Hz. Muhammed vc Hrzrr Aleyhissclem 

gibi iki lslaml motif bu Samanist unsuru lslirnllegtirmeye kafi gelmigrir. 

180 

Hacr Bektag'rn tahta krhg kugattrgr bir bagka halifesi de, Hacrm 

Sultan'drr. Adr geqen, Germiyan ilinde yerlegmek uzere 

icizet ahp Sulucakara6y0k'ten aynlacag,t zaman, Hacr Bektag, 

vaktiyle Ahmed-i Yesevi'nin kendine kugattrgr tahta krhcr kendi 

eliyle onun beline kugatmrptr. Hacrm Sultan, krhcrn gergekten 

kesip kesmeyecegini denemek iqin, bir dervigin tekkeye su 

getirdigi kafira qalmrg, onu iki par1aya bolmtigtu.r50 

Tahta krhqla ilgili bir menkabe de VilLyefudme-i Abdul Musa'da 

bulunmaktadrr. Abdal Musa'nrn kerAmetlerini g6ren Gazi 

Umur B"E,tut ona mtirid olur. Zaten Gazi unvanrnr da kendisine 

o vermigtir. Abdal Musa kendisini Rumeli'nde fetihlere yollar 

ve yanrna Krzrl Deli (Seyyid Ali) Sultan'r yoldag eder. Gitmeden 

once Krzrl Deli'nin beline a$ag bir krhg kugatrr.rsz 

Goruldligu uzere, tahta krhg, hemen hemen XIIL-XV yuzyrllarda 

yagamrg ve bir krsmr ilk Bektagiler arasrnda kabul edilen 

adlan gegen gahrlann, velilik y6nlerinin yanrnda bir de 

gazilik taraflan oldugunu, kafirlerle mucadele ettiklerini gosteriyor. 

Hakikatte de bunlann go$unun ilk devir Osmanh [etihlerine 

katrlmrg kigiler oldutunu bugun artrk biliyoruz. Bunun 

gibi, ilk dewe ait bazr anonim Osmanh tarihlerinde, hu- 

150 Villyetndme-HS, s.24-25. Aynr menkabe McnAhfu-HBlrde de mevcut olup, 

burada krhcrn tahtadan oldutundan bahsedilmcz (bkz. s.83). Hacrm Sulun'a 

ait bu menkabe, Gelibolulu Mustafa Alt'nin tespit ettigi Emir-i Qin Osman 

menkabesinin bir bolumune gok benzemektedir. Burada Hacr Bektag yerine 

Ahrned-i Ycsevl, Ilactm Sultan yerine Enrir-i (in Osman vardrr ve olay Anadolu'da 

degil,'l'iirkistan'da geqer. Emir-i (,in Osman da bu lohqla Qin'de bir 

ejderha 6ldurmtq ve M0slumanlan onun gerrinden kunarmrgtrr (bkz. Kunhu'l- 

Ahbar, lsunbul, 1277, \ 59). 

l5I Adr geqen bu zat, meghur Aydrnotlu I. Umur Bet olup, Gazi lAkabrnr tagrmaktadrr 

(bkz. l. Hakkr Uzungargrlr, AnadoluBeylihlcri, Ankara, 1969, 2. baskr, 

s.105-109). Kronoloji itibariyle Abdal Musa ile gerqekten g6riigmtrg olmasl 

mrimkilndirr. 

152 Vildyctndme-AM,s.28-]9. Bu mcnkabe Kurl Deli'nin kendi mennlcbnimesinde 

yoktur. Aslrnda Abdal Musa ile Krzrl Deli arasrnda oldukga zaman larkr 

vardrr. Bu sebeple ikisinin gdrugebilmig olmasr zordur. geyh Bedruddtn'in de 

tahta krhg kuganan bir m0ridi bulundugu, mendkrbnimesinde gegmckrcdir 

(bls. Halil b. lsmail, geyhBcdrcddtnMandh$t, ngr. A. Gdlprnarh - t. Sungurbcy, 

lstanbul, 1967, s.15.1.155). 

181

dut boylannda savagan dervig-gazilerin de tahta krhgh olduklan 

zikredilmektedir. B6yle anonim bir Tevarih-i Al-i Osman'da 

anlatrldr$rna g6re, Mentege taraflannda bir "uryan dervig" birttin 

o havaliyi elindeki tahta krhgla fethetmig, halkrn bir krsmrnr 

dldrirtip bir krsmrnr da Mtisluman yapmlgtr.rs3 Bu orneklere 

bakarak o devirde bu gekilde hudutlarda savagan ve isimleri 

yazrya geqmemig daha pek gok heterodoks dervig bulunduSunu 

dugtinebiliriz. lpte tahta krhg bunlann idet6 sembolu 

gibi olmugtur. 

Tahta krhg geleneSinin, Krzrlbaglar'da da belli bir yeri oldu- 

$unu gOruyoruz. Krnkkale yakrnlanndaki Hasandede Koyti'ne 

adrnr veren zatrn goyle bir menkabesi anlaulrr: Bir grin Hacr 

Bektag'a kendinden sonra btyuk bir murgidin gelip gelmeyece$i 

sorulur, geleceSi cevabr ahnrr. Bu mtirgidin alimeti soz 

konusu oldu$unda Hacr Bektag dnunde duran tahta krhcr g6stererek 

"gelip bunu alacaktrr" geklinde konugur. Bahm Sultan 

zamanrnda Hacr Bektag lbkkesi'ne guntin birinde bir zat gelir 

ve doSruca krhca ydnelir. Bu gelenin haber verilen mtirgid oldufiunu 

anlayan Bahm Sultan, tahta krhcr ona verir.lsa Bu zat 

meghur Hasan Dede'dir. Bu menkabeden tahta krhcrn aynr zamanda 

murgidlik aldmeti sayrldrSr ve ancak bu mertebede bulunanlann 

tahta krhg tagryabilecekleri anlagrhyor ki, yukanya 

alrnan menkabeler de bunu gostermektedir. Bunlarda butun 

derviglerin tahta krhch olduklanna dair bir igarer yoktur. Bu 

hak, Ahmed-i Yesevi, Hacr Bekta$, Hacrm Sultan ve Krzrl Deli 

gibi buyuk geyhlere has goronuyor.t55 

153 Msl. bkz, Dir Altosmanischen Anonymcn Chronihcn (Tevarih-i Al-i Osman), 

npr. E Giese, Breslau, 1922, s.l l. 

154 Benekay, s.l7-18. 

l5t XVll, y0ryrl Krzrlbag gilrlerlnden erdi Muslu'rrun Eu dOrtlUgt, bu geleneltn 

Hr, Alt'yc bnglnnclrtrnr ocrlrlryor (bhr. Samanogtl, r.72): 

182 

Erenler serveri ol srrnm Ali 

Serqegme olmugtur Urumeli'ne 

Agactan Ztilfikar ol gerqek velt 

Ewel tekbir aldrk ptrin beline 

0g0Nc0 B0LUM 

Uznr DoGu vr lnfi.l Dtt,lrnnl 

Keytlexrt ININC Mortnrnt 

UmOmi Dtigiinceler 

Burada incelenmeye gahgrlan tenAsuh, hulol, gekil def,igtirme, 

ateg kultti, ddrt unsur inancr gibi buyuk bir krsmr Budizm'e, 

Zerdugtilik, Maniheizm, Mazdeizm ve Mazdekizm'e qtkan motiner, 

menAkrbnamelerde nicelik ve nitelik bakrmrndan onemli 

bir yeri olanlardrr. Kanaatimizce bunlar, hem tarihte hem gunumrizde, 

heterodoks Tiirk zumreleri dediflimiz Bektagi ve Krzrlbap 

topluluklartntn inanq sistemlerinde en az eski Turk 

inanqlart veya $amanizm kaynakh inang motifleri kadar yer 

tutmuglardrr. Hattd bunlardan bazrlannrn, Bektagi ve Ktztlbag'lardaki 

olqiisinde olmasa bile, Sunni topluluklarda da az 

qok muhafaza edilmig bulunmasr dikkat gekicidir. Aradaki tek 

fark, birincilerde, bu inanq motiflerinin lslam oncesi durumlannr 

daha bir canhhkla surdurmesi, ikincilerde ise bu canhhflrn 

kaybolrnasrdtr. Ama her halukarda her iki kesimde de bu 

inanglardaki menge' birli$i agrkga gorulmektedir. 

TenAsUh (Reenkarnasyon' Metampsikoz) lnancl 

Gcnel ve kaba bir tarifle, oldtikten sonra insantn ruhunun bagka 

bir bedene intikal soretiyle hayatrnr surdtirmesi geklinde 

183

ifade edilebilecek olan tenAsrih inancr, eski donyantn bazt yerlerinde 

de[igik bigim ve anlayrglarda gdrrilmug Cok eski bir telikkidir.t 

Bununla bcrabcr, insan ruhunun insana, hayvana, 

bitkiyc vcya cansrz bir varhsa goq etmesi gibi gegitli biqimleri 

olan bu inancrn en hakim oldutu, en lazla iglenip geligtirildigi 

yer, Hindistan'drr. Burada doSan Budizm, tendsrihri kendi 

doktrininin temeli yapml$tlr.2 

Musevilik ve Hrristiyanhk gibi briytik Monoteist dinlerce 

reddedilen tendsuh inancr, lslamiyet'te de kabul gormemigtir. 

Buna raf,men lslam tarihinde muhtelif heterodoks mezhep ve 

tarikatlarda genig qapta yer buldugu g6rulmekte,3 hatm bunlann 

bazrlannrn temel doktrinini tegkil etti$i mugahede olunmaktadrr. 

Meseli Ehl-i Hak (Aliilahilik) mezhebi, Yezidilik, 

Nusayrilik vs. boyledir, Ttirkiye'de ise Ozellikle Krzrlbaghk ve 

Bektagilik, bu inanca genig yer verir.a Bu sebeple tendsuh inancr 

elimizdeki menAkrbnAmelerde muhim bir mevki iEgal eder. 

Mendhtbu'l-Kudsiye'de Muhlis Paga'nrn vefatt anlattltrken, 

onun af,zrndan gu sozler nakledilir: 

7 

3 

Beli hem bir dakr gelem bellu 

Rum iqinde ryan olam belhi 

Kimse bilmeye beni ille meSer 

Beni ben bildrirem beni bilelers 

Bize do$mugrdr saAdet ayr 

Gettiriin didi on yth sayr 

Itkz. "Mdtenrpsycosc", Dictionnairc des Syrnboles. lJu konuda dinler tarihinc ait 

rnuhtelif eserlerde bilgi mevcut oldutu gibi, ayrr kiuplar & yazrlmrgtrr. Mesele bunlar 

arasrnda guru bakrlabilir: J.l lead-S.L. Cranston, Rtincamalion, Londra, 1962. 

Bareau, s.15. 

lslim tarihindeki tenisuh inancrna krsa bir bakrp iqin bkz. Carca de Vaux, "Tanlsuh", 

l:ll. 

llu konuda rnsl. bkz. Noyan. Britr:tn Ybnleriyle BehtaStlih ve Alcvtlih, ll, 5l-53, 

231-24O; Mdlikoff, Ilact Behta$: FJsaneikn Gerge{e, s.50-52. Bu konunun, Alcv! 

lik-B€ktasilik ile Ehl-i Haklar arasrnda karsrlagtrrrlmah bir $ekilde gurada iyi i9 

lendigini belinelirn: M. van Bruinessen, Krirthift, ftirfthift, Alcvtlift, s.182-l8tl. 

184 

Mendhb-Kud, v. 65a. 

On birinci yrl olacak vannuz 

TA Arabkir'e srrnml g6runtiz6 

IJu nusralarda anlatllmak istenen, Muhlis Paga'nrn, velat ettikten 

on yrl sonra Rum diyannda Arabkir'de dtinyaya gelecegidir, 

ki on yrl sonra burada oSlu Agrk Paga doSmugtur. Nitekim 

aynr eserin Agrk Paga ile ilgili krsmtnda 

Dede'nun nakdi, Baba'nrn genci 

Muhlis'un srrn Hdcrm e$lenciT 

mrsrdlanyla, srra ile, Dede Garkrn, Baba llyas ve Muhlis Pata 

olarak gorulen aynr ruhun Agrk Paga'da yeniden zuhur etti!,i 

bir kere daha acrkca ifade edilmis bulunmaktadrr. Bu soretle 

Mendhtbu'l-Kudsiye'de Baba llyas stililesinin usol ve furfiundan 

gelen geyhlerin hep aynr ruhun mazharlan oldu{u telakkisi 

vurgulanmak istenmigtir. 

Mendhbt Hau BehtaS-l Veli'de 96yle bir menkabe nakledilir: 

Hacr Bektag'rn geyhi Lokman-r Perende'nin hacdan d6ntiptintr 

kutlamak tizere gelen Horasan Erenleri, o zaman hentiz gocuk 

yagta bulunan Hacr Bektag'rn kerAmetlerine bir ttirlu inanmamaktadrrlar. 

Crinkti kanaatlerince ktiqrik bir gocu$un bu mertebede 

bulunmasrna imkAn yoktur. Bunun tizerine Hacr Bektag, 

kendisinin ashnda $ah yani Hz. Ali'nin srrn oldu$unu bildirmek 

zorunda kalrr. Bu defa Horasan Erenleri Hz. Ali'nin biri 

avucunda, diSeri alnrnda iki yegil beni bulundutunu, eter 

gcrqekten dedigi gibi ise bu niganlan gdstermesini istcrler. Hacr 

Bektag derhal avucunu ve alnrnr agarak yegil benleri gdsterir. 

Gordrikleri kargrsrnda itiraz edemeyen erenler, onun hakikaten 

Hz. Ali'nin srrn oldutunu, yani Hz. Ali'nin Hacr Bektag'rn 

bedeninde yagadrsrnr anlarlar ve af dilerler.s 

6 

7 

tJ 

A.g.c., v.6tia. 

A.g.e., v. 82a. 

Mendhtb-Il0V, s.7. Aynr rnenkabe ufak bir iki farkla VilAyendmc-IlS'da da ycr 

almakudrr. Burada Horasan Erenlerl, Hz. Ali'nin alnrnda bir kara ben, sat elinin 

ayasrnda bir yegil ben ve sa! omuzunda bir bagka ben olmak oz€re tC alAmeti 

bulundutlundan bahsederler (bkz. s l0- I I ). 

185

Uguncri onemli bir misal, Vildyetndme-i Abdal Musa'da bulunmaktadrr. 

Eserin hemen bagrnda yer alan bir pasajda, aynen 

pdyle denilmektedir: "Sukan Hacr Bektag-r Veli kuddise sirruh 

bir gtin hayatrnda otururken mrlbarek nefsinden nutka gelOb 

ayrlrh: Yll crerrlcrl Genccli'rlc gcnc ny p,ibi ckrf;,iurr, rrrlrrlr Arxlrrl 

Musa ga$rrdrram, didi, beni isteyen anda gelsrin bulsun, dicli. 

Hrinkar Hacr Bektag-l Veli velat idicek Abdal Musa zuhura geldi..."e 

Yani burada Hacr Bektag'rn ruhunun Oldukten ,orr.u Abdal 

Musa olarak rekrar dunyaya geldigi anlatrlmaktadrr. 

Vildyetndme-i Sultan $ucduddin'de ise tenisuh inancrnr yansrtan 

iki tipik menkabe vardrr. Birincisine g6re, Sultan bir gun 

abdallanyla otururken onlara g6yle der: "pirler Seyyid Gazi 

donunda iken burada peltek dilhi kardaglar ile kaprgur iken 

pirlertrn gunda bir altun sikke kunk gibi geqtib dururdu. Hem 

bir altun magraba ve bir altun tizengimiz kalub dururdu. Gelun, 

varalum, agalum." Bu s6z uzerine dervigler s6ylenen yeri 

agrp Sultan'rn bahsetti$i egyayr bulurlar. Boylece geyhlerinin 

gok zamanlar ewel aynr yerlerde, yani Eskigehir dolaylannda 

Seyyid Battal Gazi olarak yagadrsrnr, gimdi de Sultan gucAuddin'in 

bedeninde zuhur ettilini anlamq olurlar.ro 

lkinci menkabe daha ilgi gekicidir. Bunda anlatrldr$rna gore, 

bir giin birisi Sultan'a, hiq kullanmadrSr halde nigin elinde bir 

asd bagrnda bir frenk gapkasr tagrdr$nr sorar. Sultan'rn asd iqin 

verdiSi cevap gudur: "K6ge!ilm, pirler Adem donuyla cennetden 

qthdrlrmtzda Havva bizden nice gun ayn dagdu. Havvayile giro 

buluSrcah bizt vahislih eyledi. Ilahh'un izniyile Cebrdil cennetden 

geturdti, virdi, Havva'yt terbiyet eylemeh igun...,, $apka hakkrnda 

ise gunlan sdyler: "Pirler Ali donuyla geltb gehid olduflumuzda 

deveyi yedtib cismimizi glturmege geldih... Olvaht yuzn- 

1 mu zde " urdu gumuz nih | 

ab dan, di d i." 

Tenasiih inancrnr aksettiren menkabelerin en fazla bulundu- 

$u eser iseVildyetndme-i OtmanBaba'dn. Buradaki dikkate de- 

9 Vildyetndme-AM, s. l-2. 

lO Vildyttndme-S9, w. 8a-9b. 

ll A.g.e., v l2b. 

186 

f,er orneklerden bazrlannl $oyle srralayabiliriz: Eserde Otman 

Baba'yr tanrtrrken gu ifadeler kullanrlmaktadrr: "Tarih-i nebeviyyenin 

sehiz ynz otuz rlQ yilmdan sonra Rum vildyetinde bir 

hutbulahtdb zdhir oldu ve clavastbu icli him Muhammed ve Isa ve 

Mtrsrr vr Ailrm hnrcnt ilir idi,"12 

lSir bagka rnenkabede ise, Edirne'de mtinakaga yaprrgl birisine 

Otman Baba'nrn goyle hitap ettigi nakledilmigtir: "Ol Sehirluye 

aytil hi: Bah bire qirhin, gebe harmlu Sehirlusu! Yuz here 

ytizbin yildv hi bcnbu milhe geltrem, bir tay bir taS tizerine ho- 

| 3 

madum. B astru7a y thllsun... " 

Yine Edirne'de bir vesile ile munaka$a ertigi ahaliye 96yle 

ba$rrrr: "Ha zinhar bunu Slyle bilun hi ben ol istediigtin:r.z sffr-l 

Muhammed'im hi ben size bu dleme rahmet eyleme$e geldim ve 

beni gdren g\zler yar olsun."14 

Bir bagka menkabede anlatrldr$rna gore, Pravadi'de Mu'min 

Dervig adh bir kadr gikdyet tizerine Otman Baba'nrn beg abdahnr 

hapse attlnr. O gece gehrin beSi lsa'nrn ve kadrnrn riiyasrna 

giren Otman Baba, elinde Zulfikar, ustlerine hucum edip 

baglannr kesmek ister ve "Beniim Hasan ve Hilseyin'lerimi niqin 

zindana salub habs itdinuz?" diye baf,rnr. Bu ruya uzerine ertesi 

gun abdallar serbest brrakrlrr.r5 Burada da Otman Baba'nrn 

Hz. Ali olduf,u inancr vurgulanmak istenmigtir. 

Buraya kaydedilecek son menkabe, Otman Baba'nrn vaktiyle 

San Saltrk olarak yagamry bulunmasryla alakahdrr. Orman Baba 

Rumeli'de Madra denilen bir kasabaya gelir ve bir dervigin 

evine misalir olur. Ancak bu dervig Otman Baba'nrn veliligine 

inanmamaktadrr. Bunu kerimet gricriyle bilen Baba, gece 

olunca qeratr sondurup kapryr kapatlr; eline geqirdigi bir def- 

tz 

l3 

l4 

l5 

Vildyetndme-OB, v 20a. 

A.g.e., v. 58b. 

A.g.c., v. 70a; krp. Menahb-Kud.,8la. Burada da Asrk Paga'nrn mrsralarryla lIz. 

Muhammed'in mazhan oldulu sdylenmektedir. 

Sewumin gdyleyidi hulkr 6nun 

Hakikat srrriyidi Musta[a'nun 

Vildyetndme-OB, v. I l2b. 

187

nektc dcrvi5in tcpcsirrc yiil

Seni sevmeyenler n'olur 

$ah+ Kerem Ali'sin sen22 

Hz. Ali'nin degigik kahplarda yagadrgrnr g6steren bu inancr 

tcrennrim edcn daha pck gok nclcs vardrr. pir suhan Abclal'rn 

Pir Sultan'rm gu dirnyaya 

Dolu geldim dolu benim 

Bilmeyenler bilsin beni 

Ben Ali'yim, Ali benim23 

krt'asr ile Kul Htiseyin'in 

Bahm,Sultan gerqek srrr-r Ali'sin 

Mu'minlerin kanadrsrn kolusun 

Pirim Hunkdr Hacr Bektag Veli'sin 

Cansz duvarlan yirrtiten meded2a 

diye srirup giden nefesi, bu konuda gok grizel bir Ornektir. Bu 

krt'alarda da Hz. Ali'nin Pir Sultan Abdal veya Bahm Sultan 

vricuduyla gorundrigli agrkga ifade edilmektedir. 

Bu iki rip tenasuh inancrnda ashnda gizli bir huhil inancr da 

mevcuttur. E$er dikkat edilirse yukanda nakledilen nefeslerde 

bu gizli hultrl, yani Allah'rn insan vticuduna girmesi telnkkisi 

rahathkla sezilebilir.2s Allah'rn Hz. Adem'in yahut Hz. Ali'nin 

bedenine hulOl ettigi dtiguncesinden hareketle Hz. Ali'nin zuhur 

etti$i her kahpta gergekte Allah\n bulundu$u inancr relkin 

olunmak istenmektedir. Zaten Muhyiddin Abdal'rn man- 

zCrrncsindcl

minde kullanrlmaktadrr.2s lkinci kelime, srr terimidir. Ali srrn, 

srr+ Muhammed, Ata srrn vs. terkiplerde gecen bu kelime ise, 

beden de$igtiren ruhu belirtmekte olup Bektagi-Krzrlbag metinlerinde 

gok srk geger. 

Metinlerde tenisuh kavramrnrn aya benzetilmesi de hayli ilgi 

uyandrrmaktadrr. Hacr Bektag'rn "geng ay gibi dotmast", ashnda 

bu inancrn veciz bir ifadesidir. Apn hilal geklinden baglayarak 

zamanla dolunay halinde en olgun biqimine girip gidcrek 

kaybolmmr g,ibi, ruh da hilal gibi bir bedende dogmakta, 

olgun yaga gclrncktc ve zalnant dolunca bedcnin d:lurniiylc 

ondan qrkrp yepyeni bir bagka bedende ortaya grkmaktadrr. 

Zahirde hangi biqimde gdronurse gdrunsun ay aynl ay olduSu 

gibi, hangi bedene girerse girsin, ruh da aynt ruhtur. 

Anadolu'nun fethinden sonra buraya yerlegen muhtelif 

Turk zrimrelcriyle birlikte geldi$ine guphe olmayan tendsuh 

inancrnrn, bu yeni ulkede daha o zamanlar ozellikle gogebe 

gevrelerde yaygln oldu$una Mendhrbu'l-Kudsiye agrk bir delildir. 

Cunkri tenAsrih inancrnrn bOyle bir eserde hem de kuwetli 

bir tarzda iglenmesi igin bunu kabul edecek yahut bagka bir 

deyigle buna inanan geniq bir tabantn bulunmasr gerekir. 

Zamanla Bektagilik ve daha bagka tarikatlann iginde iyice iglenen 

tenistih inancr bilhassa Krzrlbag zrimrelerinde de temel 

inanglardan birini olugturrnus, dolayrsryla Trirk heterodoksisinin 

de ana unsurlanndan birini tegkil etmigtir. Bundan dolayr 

XVl. ytizyrlda Salevi propagandasr, On iki lmam mezhebinde 

mcvcul. olmarnasrna, hattA reddcdilmesine raf,men,2e tcnAsrih 

inancrnr kuwetle iglemeye 6zen gostermig,3o belki de bu propagandanrn 

Anadolu'daki Turkmen gevrelerindg sa$lam bir 

gekilde tutunrnasrnda bunun Onernli katkrsr olmugtur. $iirlcrinde, 

bilindigi uzere Hatiyi mahlasrnr kullanan $ah lsmail'in 

28 Donuna ginncft dcyiruiylc bazcn dc tndtamorphose (peqpcge defigik biqirnlcr 

alma) kasdedilir. A5alrda bu konuya da temas edilecektir. 

29 EbO Cafer $eyh Sadok, Risaleiu'l-itihadut'l-Imamiyye, tercume E. Ruhi Frfilah, 

Ankara, 1978, s 66, 70. 

30 Mdlikoff, s.50, 

r92 

divanr incelendi$inde, tenisuhun Eok onemli bir yer turrugu 

ve ustaca iglendigi gortilecektir. Aga$rya 6rnek ahnan Su uE 

krt'a bunu raharqa meydana koyacak niteliktedir: 

Hatiyi'm teslim et 6zrin ustdda 

Elinde ZUlfikar hem ehli gazA 

Binbir dondan bag gosterdi MurtazA 

Bir mtirpid belinden geldik eyvallah3l 

*** 

HatAyi'yem al athyam 

S6zri gekerden dathyam 

MurtazA Ali zathyam 

Gaziler, deyin gah benem32 

Ezelden agk ile divine geldim 

Yerim meyhAnedir mestane geldim 

HezirAn dona girdim ben dolandrm 

Bugtin hasm ile ben meydAne geldim33 

Buraya kadar anlatrlmaya gahgrlan tenAsuh inancl, ashnda 

bu konuda Bektagi ve Kurlbaglar'da mevcut teldkkinin tamamr 

degildir. Ele ahnan 6meklerde bu inancrn bir cephesi, yani ruhun 

insandan, insana gegigi aksettirilmektedir. bysa bu inancrn 

butunrinde bir de insan ruhunun hayvana, bitkiye veya 

cansrz bir maddeye intikali s6z konusuclur. Mesela'bugun 

Tahtacrlar'da ve Krzrlbag Kurtler'de tenasuh inancr britun Jephclcriyle 

yagamaktadrr. Tahtacrlar'da, iyi bir insanrn rurrunun, 

oldrikten sonra bagka bir insan bedeninde, kotu bir insanrn 

ruhunun ise kot$lugrinrin derecesine g6re bir hayvan bedeninde 

cezaslnl tamamlayrncaya kadar hayatrnr devam ettirece- 

3l 

32 

33 

Bl

line inanrlmaktadrr.la Kurlbas Ktrtler'de de, Hak Muhammed 

Ali'ye3t iman cdip de rnrirgide ikrar vermeyenler, dunyaya 

mcyledip insanlara fcnahk yapanlar, 0ld0klerinde hayvan donuna 

girip azap gorurler.s6 

Auaclolu'clrrl

Budizm'deki bu inanctn, sade Turkler ve onlann yagadrfr 

yerlerde de$il, lran'da ve bu arada Maniheizm'in tegekkulunde 

onemli olgude payr bulundu$u, yapllan aragtrrmalarla ortaya 

qrkmaktadrr.ar Ancak bu gerqek bilindikten sonradrr ki, Mezopotamya 

ve lran'da, Maniheizm'in eskiden hakim oldugu bolgelerde 

lslami devirde ortaya qrkan bazr agrn $ii frrkalarda 

mevcut tendsrih inancrnrn mahiyetini anlamak mumkun olabilir. 

Bu inancrn Arap $iiligine yabancr olugu ve sadece belinilen 

sahalarda eski lran krilturu etkisiyle tegekkul eden agrn firkalarda 

bulunugu da bu gorugti do$rular. Bu konuda mezhepler 

tarihi kaynaklarr yeterli ipuilarr ihtiva etmcktedirlcr. Abdulkahir 

el-Baidadi ve lbn Hazm'rn bildirdiSine g6re, Sebeiyye, 

Hibrtiyye, RAvendiyye lrrkalannrn temel doktrinleri tenistihe 

dayanryordu. Bunlara gore insanlar igledikleri iyilik veya 

kotuluklere bakrlarak oldukten sonra deSigik kahplarda hayatlannr 

siirdtireceklerdi.a2 Bu tig firkadan bagka, HAgimiyye, Rizdmiyye 

ve KAmiliyye firkalan da aynr pekilde tenisohe istinad 

etmekteydi.a3 Aynca lsmaililer ve Nusayriler arasrnda, 

hattl Yezidiler'de de bu inancrn mevc0diyeti birqok 6rnekleriyle 

biliniyor.a 

Bunlardan Kdmiliyye'nin tenistih teldkkisi, nesh, mesh, Jesh 

ve resh bigimindeki dorthi kademesiyle aynen Bektagiler'deki 

telakkiye benzemektedir.as Bu itibarla Bektagi menkabelerindeki, 

dolayrsryla Bektagilikteki tenisuh teldkkisinde, vaktiyle 

Orta Asya'daki Budist tesiri dikkate almak gerekti$i kadar, adr 

geqen firkalardaki inanglar da gdz 6nune ahnrrsa, Maniheist 

etkileri de hesaba katmak yerinde olacaktrr sanryoruz. 

4l Bu konuda meseli bkz. Peuch, Le Manichdsme,s.522. 

42 el-Bagdadi, s.27 2, 27 5 -27 6; lbn Hazm, Kit abu'l- F asl fi -l-Milcl ve't-Ehvrt veh-Nihal, 

Kahire, 1321, 1,90-91,92. 

43 $ehristani, I, l5l-152. 

44 De Vaux, "Tanisuh", EII. 

45 $ehrisrarri, I, 175. Bckragtlerdckl tcnasuh inancr da aynen bdyledtr (bkz, L 

Mesut Erigen - Kemal Sarnancrgil, Bchtapfli& vc Alcvtlih lcrihi, lstanbul, 1966, 

s.13,1). 

196 

Bugtin Iran'da Ehl-i Haklarda tendstih inancrnrn, zikredilen 

eski agrrr firkalann mirasr olarak kuvvetle yagadrSrnr gorilyoruz. 

Bunlara gore insan ruhunun tekamulu, surekli don de$igtirmeye, 

yani d,on-be-don dolagmaya baShdlr.a6 Bu, biraz Bekta_ 

gilikteki devir nazariyesine benzemekle beraber crevir de[ildir. 

zira devirde, insan ruhunun daha ilk yaratrlqta canslz varhklara, 

onlardan bitkilere, bitkilerden hayvanlara, hayvanlardan 

da insanlara intikal s0retiyle en ytiksek yaratrhg bigirnine clogru 

bir geligme s6z konusudur.aT B. Ogel, d,evir nazariyesinin 

Uygurlar'da da mevcudiyerini respit etmekle, Bel

ycr ahp 6tekilerde bulunmamaslnln sebebi herhalde, uzun 

asrrlardan biri Strnni Mrlsltmanhk anlayrgrnrn kuwetle hnkim 

oldutu Anadolu'da, bu anlayrgrn temeli olan tevhid akidesine 

taban tabana zrt, kamufle edilmesi gtig bir inang olugu olsa gerektir. 

Nitekim sdz konusu iki menkabede de kamufle bir tarzda 

ortaya konulmuqtur. 

M en dhtbu'l-Kudstye'de Agrk Paga'dan bahseden krsrmda 

onun ustirn vasrflan anlatrlrrken gu sdzler yer almaktddrr: 

Crinki takdir var idi ezeli 

Gor ki ne krldr lntf-u Lem Yezeli 

Diledi kudretin krla zAhir 

Milum ola habis ger tahir 

Diledi kendtyi krla mllum 

Ademt soretin krlur merkome 

Yani Cenab-r Hak kendi kudretinin agr$a grkmasr ve insanlar 

tarafindan tanrnmasr igin insan geklinde gdrtnmeyi uygun 

bulmugtur. llk bakrgta, Allah'rn, tamnmak igin insanlan yaratmaya 

karar, verdi$i ve bu sebeple Hz. Adem'i kendi sOretinde 

yarattrgr geklindeki lslimi telakkiyi imi ediyor intibarnr uyandrrabilir. 

Fakat, yukarrya ahnan bu s6zler, yer aldr$r metinle 

birlikte miltAlaa edilecek olursa, o zaman bahis konusu yaprlanrn, 

Adeti Agrk Paga oldu$u intibAr uyanryor. Nitekim biraz 

aga$rda Agrk Paga iqin 

Mazhar-r Hak muzhrr-r kudret 

Nokta-i ilm merkez-i hikmet5l 

srfatlan kullanrlarak Agrk Paga'nrn sanki Cenab-r Hakk'rn zuhur 

ettiti beden olduSu anlatrlmak istenmigtir.s2 

50 Mendftrb-K.ud, v. 8la. 

5l 4.6.c., v.8lb. 

52'BektagtliSe hulol inancrnrn ancak XV yuzyrlda Hur0filer tarafindan sokuldugunu 

ileri s0renler vardrr (msl. bkz. Cl€ment lluan, "llur0fiya", Ell). tlalbu- 

198 

Hulril inancryla ilgili asrl earprcr ifadeler virdyetndme-i otman 

Baba'da bulunmaktadrr. Burada nakledildi[ine g6re, Otman 

Baba, Tirrnacr Baba adrnda bir geyhin tekkesine uSramrg 

ve misalir olmugtur. "Qun ol Tirrnacr Baba ol kan-r pur_hagme_ 

ti gortib miigahede cyledi. G6rdri kirn ol Lrest llezrni''cle ve 

ileminde ruhlara hitab eden srrr-r hakikat ve zar-r bimisal ol 

kdn-r Alicen6brn yuzi ve gonltrnde tecelli eylemig, Dahi nazannda 

secde-i izzet birle nAz ti niyaz eyledi."53 yani cisim ola_ 

rak yaratrlmadan once ruhlar dleminde insanlara "Ben sizin 

rabbiniz de$il miyim?" geklinde hitap edip onlardan ,.Ever, 

rabbimizsin" cevablnr alan Allahlns otman Baba'da tecelli etti$ini 

gdren Turnacr Baba, dntinde secde yapm$tl. Zaten muridleri 

de hep Orman Baba'ya Srrt yezdan diye hitap ediyorlardr.ss 

Bir defasrnda, varna kadrsr tarafindan tutuklanan mtiridlerine 

"Korhman, horhman him boynuzlu hoyundan boynuzsu7 

hoyunun hahhmt altverici dest-i hudret benim,, diye teselli 

vermig ve gerqekten de onlan kurtarmrgtr.s6 Bir bagka seferinde 

Otman Baba, butun milridleriyle tutuklanrp lstanbul'a getirilerek 

Fatih'in emriyle Krhg Manastlrt'na (muhtemelen bugUnkri 

Kalenderhine Camii) hapsedilmigti. Kadrasker Orman 

Baba'ya: "Babau$tm, Tanrt'yr bilirmusiin?" diye sormug, o da 

"$imdi Tanrt ile sdylegtrr gelirim" cevabrnr vermigti. Kadrasker 

"Gel imdi ol soyleSdi(in Tanrfyt bana g6ster" demesi rizerine 

Otman Baba kendini gosterip goyle baSrrmrgtr: ..yd bu slyleyen 

himclir?"sl Bu sdzlerin aqrkga ifade etti$i tizere Otman Baba Al- 

53 

54 

55 

56 

ki Xtv yuzyrlrn ikinci yarrsrnda yazianMenilhtbu'l-Kudstyc'de hul0l inancrnrn 

yer alinasr, bunun qok daha eski bir gelenelinin bulundugunu g6sterir. Elvan 

Qelebi hitap ertili z0mrelerin yabancr olmadrlr bir inancr dite getirmekten 

baska bir gey yapmryordu. O halde bu inancrn Bektagilipe sonradan girdigini 

degil, daha teqekkulu srrasrnda mevcut oldugunu do;unmenin daha dolru 

olaca$rnr santyoruz. 

Vildyetndtnc-OB, v. 65a. 

Bki. Kur'an-r Kerim, el-Arat,l72. 

Vilayaname-Ol|, v. l08a-b. 

A.g.e., w. 96b-97a. 

57 A.g.e., v. 164b.

lalr'rn kcndirre lrul0l etti$ini belirtmek istiyordu. Zat"en gittiSi 

her yerde kendinin ve mtiridlerinin tutuklanmasl da hep bu 

yuzdendi. 

'Iarihte zarnan zaman Mrstr firavunlan gibi, bizzat Tann olduklan 

fikrini tagryanlar gortilmug, ama bunlar, kendi varhklanndan 

ayn bir Tanrl'mn kendi bedenlerine girdigi inancrna 

kail olmamrglardrr. Dolayrsryla hulol inanctntn, Tann'ntn insan 

olarak dugUnUlmesi demek olan antropomorfizmle bir 

alakasr yoktur. Hulol inancr biraz incelendiginde Budizm ve 

Zerdtigtilik'le yakrn ilgisinin bulunduSu gdrirlur. Budist menkabelet 

Buda'ntn insan olmadan, yahut insan krlrtrnda do$madan 

once, Veda panteonunu tegkil eden otuz tig Tann'dan 

biri olarak semAda yapadr$rnr; sonra bir ara kendisini bildirmek 

iqin yeryiiztine inmek istedigini; bunun iqin de Suddhodana 

ailesinin bir qocug,u olarak dolmaya karar verditini 

naklederler.$ Bir bagka menkabe, Briytik Tann Vignu'nun daha 

once sernida yagadr$rnr, fakat di[er Tannlann, ycrytizundeki 

geytanlann britrin iyi kuwetleri yendiklerini kendisine 

bildirmeleri uzerine, onlart cezilandtrmak iqin yeryuzune indifini 

bildirir. Vignu'nun bunu yapabilmesi igin, insan olarak 

do$masr gerekmektedir. Bu sebeple o, bir savagcl Ailenin qoculuna 

hulol eder.ss 

Zerdtrgtilik'te de buna benzer bir durum vardtr. Esasen modern 

aragtrrmalar, genig qapta Hind-lran inanglannrn hhkim 

bulundugu bir muhit olan bugunku Afganistan denilen bolgede 

doktrinini geligtiren Zerdugt'un, Budist unsurlardan bir krsmrnr 

kendi sistemine aldr!,rnr g6stermektedir.60 Zerdugt hakkrndaki 

en eski dini metinler, onun do$ugunu hikAye bden tipik 

sahnelerle doludur. Birer il6hi Seklinde bu sahnelerin tasvirleri, 

Zerdrigt'rin do$ugunu bir Tann'nrn do$ugu olarak terennum 

etmektedirler. Zerdugt, AdetA, ortaya koyduSu inanglann 

merkezini tegkil eden Ahura Mazda'ntn yeryuzrine inmig 

58 Ruben, s.51. 


60 Msl. bkz. Widengren, s.97 

200 

insan timsAli kabul cdilmektedir.6t 

Durum boyle olunca, lran ve MiverAunnehir'de Abbasiler 

zamanrnda tegekktil eden BcyAniyye, CenAhiyye, Ntimeyriyyc, 

llulnraniyye vc RizArniyye gibi, eski Zcrdtigti qevrclcrdcn kaynaklanan 

agrn $ii firkalardaki hulfil inancrm anlamak mumkun 

olmaktadrr. Bu firkalann hepsi de hulol esasrna dayanmakta 

olup Allah'rn Adem Peygamber'den srrayla buyuk peygamberlere, 

sonra Hz. Ali'ye, ondan Beydn b. Sem'8n'a (BeyAniyye 

mezhebi); yahut Hz. Ali ve sonra evlidrna (Cen1.hiyye 

mezhebi); yahut Hz. Ali'den evladrna, ondan Cafer-i Sadrk'a, 

ondan Ebu'l-Hattab el-Esedi'ye (Hauabiyye mezhebi) hulolu 

gibi birbirinden az farkh telAkkilere sahiptir.62 Meghur Mukanna'rn 

da, Allah\n kendisine hul0l ettigine inandrgrnr biliyoruz. 

Mukanna'a gore Allah 6nce Hz. Adem olarak yeryuzrinde 96runmog, 

sonra Nuh Peygamber'e hul0l etmig, ondarr srrasryla 

britun btiytik peygamberler vasrtasryla Hz. Muhammed'e kadar 

gelmigtir. Hz, Muhammed'den Hz. Ali'ye hul0l eden Allah, 

srrayla evlAdrna ve nihayet EbO Mrislim Horasani'ye gegerek 

onun bedeninde yagamlg, en son olarak da kendi vocuduna 

hul0l etmigti.s3 

Mukanna'nrn bu telAkkisi ile yukanda Otman Baba'nrn sdzleri,6a 

Kaygusuz Abdal ve Muhyiddin Abdal'ln nefesleri65 arasrndaki 

yakrnhk hattd aynilik sezilmeyecek gibi deSildir. XV 

yuzyrldan g0numuze kadar manzfim Bektagi v€ Krzrlbag ne- 

6l A.g.e.,s.120-122. 

62 Msl. bkz. el-Batdadl, s.255-259. 56z konusu frrkalann bu inanglanna dair daha 

genig bilgi iqin g6sterilen saylalara bakrlmahdrr, Burada gunu da belinmek 

gerekir ki, el-Farh, el-Milel vs. kaynaklarda lX-X, yiizyrlrn {rnlu murasawrflarrndan 

Halllc-r Mansur'un da hul0l itikadryla ittiham edildigini ve yukarrda 

sayrlan frrkalarla aynr tasnifc tebi tutularak hulOliyyc baghlr altrnda incelendifini 

gdniyoruz. HallAc-r Mansur hnkkrnda bu konuda zrr gOrirgler bulundulu, 

bazrlannca kafir addedilirken, daha sonraki kugklarca ehl-i revhid ve gerqek 

bir mutasawrI sayrldrfr mjllumdur. 

63 El-Dagdadt, s.225. 

64 Ekl. yukarrda s.l.l8. 

65 Bkz. yukarrda s.138. 

201

feslerinde bu fikirlerin defalarca terennilm olunduSunu g6ruyoruz. 

Hulul lnancr Kaygusuz Abdal'dan sonra en aErk ve segik bir 

bigimde $ah lsmail Hatiyi'nin nefeslerinde ifadesini bulmugtur. 

Meseli o bir nefesinde 

LA fetA ille Ali ganrnda olmugtur nuz0l 

Hadd iginde sikke v0 dinarsrn sen yA Ali 

Ewel u Ahir de sensin Znhir tt BAtrn da sen 

Akl-r Ewel'den huveydA yarsrn sen ya Ali66 

derken Hz. Ali'nin ul0hiyetini, 

Yer yogiken goli yof,iken ta ezelden var idim 

Gevherin yek dAnesinden ileru perkar idim 

Gevheri ib eyledim tuttu cihanr ser be-ser 

lns u cinni Ar9 u Ktrrs'i yaradan Settar idim 

Girdim idem donuna slmml kimse bilmedi 

Men o beytullah iginde ta ezelden var idim67 

mrsrdlanyla da, ondan sonra Allah'rn kendi bedeninde cesetlendigini 

anlatryordu. Bektagi ve Krzrlbag giirinde en gok Hz. 

Ali'nin, ondan sonra da Hacr Bektag'rn ul0hiyyetinin terenntim 

edildiSi gonilur. Mesela Pir Sultan Abdal'rn 

Gafil kaldrr pu gonlunden giimAnr 

Bu mulkiin sahibi Ali detil mi 

Yaratm$trr on sekiz bin Alemi 

Rrzrklan veren Ali de$il miff 

krt'asr ile Virini'nin 

66 

67 

68 

Hat0yl Divanr, s.150. 

A.g,c., s.156. 

Oztclli, Pir Sult an Abilal, s.94. 

Ezel Ebed Ali derim 

Dugdum meded Ali derim 

Yokdur aded Ali derim 

Ali Ali Ali Ali 

*** 

Ewel O'dur Ahir O'dur 

BAtrn O'dur ZAhir O'dur 

Tayyib Ol'dur Tdhir Ol 

Ali Ali Ali Alise 

geklinde devam eden manzfimesi, bu giirlerin en aqrk olanlanndan 

sayrlabilir. Hacr Bektag'rn ul0hiyyetinin de aynr aqrkhkla 

ifade edildiSi gorulur. gniri meqhul gu nefes bu bakrmdan 

hayli ilgiye deger: 

Pirim HrinkAr Hacr Bektag Veli'sin 

Cumlenin muradrn verici sensin 

Gtimanrm yok 9ek getirmem Ali'sin 

Mt'minin namazl orucu sensin 

*** 

Krzr o$lan etdin boyle velisin 

lsmin Alemlerde gezer dolusun 

Abdal Musa Sultan, Krzrl Deli'sin 

kahredip krncr sensin 

:::-t', 

Nuru vardr Muhammed'in nurunda 

lkisi bir oldu Ali srmnda 

Srrat'da Mizan'da Mahger gunonde 

Aleme suali sorucu sensinTo 

69 Atalay, s.83 

70 A.g.c., s.62. 

203

Perigan Baba adh gAirin 5u iki krt'asr da agaSr yukan aynr 

meAldedir: 

Evvel gelip Ali olan 

Sonra gelip Veli (Hacr Bektag) olan 

Ebedi Ezeli olan 

Hak Muhammed Ali Hak'drr 

Hacr Bektag Veli Hakdr 

Perigan pes ol ebed kAm 

Nefes bulsun bunda temam 

Ewel Ahir vesseldm 

Hak Muhammed Ali Hak'drr 

Hacr Bektag veli Hak'dr/r 

Ayin-i Cem'lerde okunan nefeslerde ultrhiyyeti terenntim 

olunan yalnrzca Hz. Ali ve Hacr Bektag degildir. Hacr Bektag'tan 

sonra Bektagi evliyisr araslna giren belli bagh btiyuk 

gahsiyetlerin de ulohiyyetleri ifade edilmigtir ki, tenAsuh inancr 

bahsinde nakledilen Muhyiddin Abdal\n Otman Baba hakkrndaki 

nefesi bunun en gtizel orneklerinden biridir. 

Butun bu menkabe ve nefeslerden bir sonuq qrkanlmak istenirse 

gorulecek olan gudur: Ana inanq, Allah'rn once Adem 

Peygamber olarak yeryozunde goriindugt, sonra srrastyla 6teki 

btiyrik peygamberlerin ($it" ldris, Nuh, lbrahim vs.) bedenlerine 

hulol ederek en son Hz. Muhammed'de zuhura geldigidir. 

Hz. Muhammed'den Hz. Ali'ye, ondan evladrna hulul eden 

Allah, daha sonra $iilik tarihinin buyuk isimlerini dolagmrg ve 

Hacr Bektag'a gelmigtir. Hacr Bektag'tan sonra ise, Bektagili$in 

takdis ettig,i butun buyuk evliyayr dolagarak onlann vticudlanna 

hulfil etmigtir.T2 Bu hriviyetiyle bu telikkiye tecesstid, yani 

Allah'rn bir insan vticudunda cesetlcnmesi de denilcbilir. Ot' 

man Baba'nrn sozleri tam bir lecessud ifadesidir. 

7l Samancrgil, s.149 

72 Bcktagtlikteki hulol inancrntn Hz. Ali ile ilgisi hakkrnda bkz. Birge, lll, 134- 

204 

Hulol inancrnrn lran'da Ehl-i Haklar'da da Anadolu'dakine 

benzer niteliklere sahip bulunduSu gdrtilmektedir.T3 Ehl-i 

Haklar'a gore, Cenab-r Hak tanrnmamaktan srkrntr duyan bir 

Tann'drr. Tanrnmayr istedi$i iCin Cesitli gehrelerde g6rtinmek 

arzusundadrr. Bu sebeple bazan, Hz. lsa gibi bdkire bir anneden, 

bazan Fatrma b. Esed gibi g6rtinrigte EbO Talib'in kansr 

olan bir kadrndan Hz. Ali olarak dotar. Dogugu daima fevkalAdeliklerle 

doludur.Ta Anlagrldr$ tizere, Allah'rn ruhu her insanrn 

bedenine hultrl etmez. Onun hulol edece$i bedenin hem 

maddi hem minevi bakrmdan her ttirlu noksan, kusur ve kottihiklerden 

annmlq olmasr lizrmdrr. Boyle insanlar az oldu$u 

igin tam hul0l ancak Hz. Ali'de olmugtur.Ts 

Allah bir bedene hulol edecegi zaman, dort b0yuk melek 

(Cebriil, Mikail, lsrefil, AzrAil) bu ideal bedeni aramaya koyulurlar. 

Sonunda birtakrm igaretlerden o bedenin banndrfr ev 

bulunur. Boylece Allah o evde do$acak gocuf,a hul0l eder.76 

Ehl-i Haklar bu soretle Allahln girdigi o vricOda $ah-mihman 

veya Hudd-mihman, yani Allaht misafir eden beden adrnr vermektedirler.tl 

Bazan Allah Hz. Ali'de oldu$u gibi butrin htrviyetiyle 

bir bedene hul0l etmeyebilir. Bu takdirde ya fiilleri ile, 

ya srfatlan ile veya z1tr ile tecelli eder. Ama bunlann iiqtintin 

bir arada bulundu$u bir beden Hz. Ali'den sonra gelmeyecek- 

140. Gunfim0zde BektaSt veya Krzrlbaglar arasrnda tenis0h ve hulOl inancrnrn 

eskiden oldutu gibi tam huviyetiyle devam ettisini s6ylemek zordur. Bu 

inanqlar ge5itli fikir qeweleriyle pek temasr olmayan halk arasrnda muhafaza 

edilmckle beraber, aydrn kesimde tevil cdilerek gurumiz telakkilerine uydurulmaya 

qal$rldrtl gdzden kaqmaz. Eskiden bazt mutasawrllarrn, Allah'rn nurunun 

grizel ytzl0 insanlarda tecellt eyledigine inandrklannr biliyoruz. Haui 

bazrlannrn bunu hul0le kadar vardrrdrklan da milumdur. B6yle bir hul0l 

inancrnrn Hulmlnlyye mezhebi mensuplan arasrnda da bulundutu anlagrhyor 

(bkz. el-Bagdadt, s.259). 

73 Bu konuda bkz. Bruinessen, Krirtluft, Turhhih, Alevflih, s.166-176.. 

74 Mukri. s.497. Krg. yukanda Buda hakkrntla naklcdilen rncnkube (Rubcn, 

s.5l) ve ZerdugCun doluguna dair ifadeler (bkz. Widengren, s.120-122). 

75 MusazAde, s.57; kr9, Rubcn, s.51. 

76 MusazAde, s.60-61. 

77 Mukri, s..198. 

205

tir.7E Bu itibarla, Hz. Ali'den sonra Allahtn hul0l ettili hiqbir 

beden tam huhile mazhar olmug de$ildir. 

$ekil (Don) DeSigtirme (Metamorfoz) 

Eskigat insanrnrn kafasrnda yeryrtztnde mevcut her cisim, her 

madde, bir kuwetin tagryrcrrdrr. Ayn g6ninseler de, neviler 

arasrnda esasta yine de birtakrm benzerlikler vardrr. Bu benzerlikler, 

aralannda bazr gekil detigikliklerine yol aqarlar. O 

halde bir cisim birden lazla goninugler altrnda tezahrir edebilir; 

bir insan, hayvan veya bitki, yahut bir egya bigimine girebilir.Te 

Fakat bu gonintigte degigik gekiller gegici olup o cismin 

asrl mahiyetini defiigtirmezler.e 

lgte dtinyanrn birgok yerinde meydana gelen efsAneler, masallar 

ve menkabelerde yer alan gekil de$igtirme motifini inceleyen 

aragtrncrlar, bu motifin insan guurunun altrndan ve yaratrcr 

gricunden grkan arzulann ifadesinden ibaret oldu$unu 

ileri sortiyorlar ve henuz benligini btrtuntiyle hazmedememig, 

ferdilegme yolunda bir gahsiyetin huviyet sembolu olarak yorumluyorlar.s! 

Bu yirzden pek gok efsdne ve masalda, insan veya 

hayvan olan insanlara rastlanrr. Bu bakrmdan gekil de{igtirmenin 

en gok gdze garpan moriflerden biri oldu$u rahatga 

soylenebilir.s2 

$ekil degigtirme genellikle tistrin bir guq (yerine g6re Allah, 

sihirbaz, cadr, evliyA) tarafindan, ya yaprlan bir iyilige kargrhk 

mtikifat veya kotuluSe cezd olarak gergeklegtirilmektedir.s3 

Qo$u defa bu motifle, bir a$acrn, hayvanrn yahut cansrz bir 

78 

79 

80 

8l 

82 

83 

Musazide, s.56. Ehl-i Haklar'daki bu hulOl inancr rizerinde daha genig bilgi 

zikredilen bu iki eserdc vardrr. 

Roux, Faunc, s.235-236. 

Bkz. "MCtamorphose", D lctl o nnal rt dc s Sy mbol e s. 

A.g.c., aynr yerde. 

A.g.e., aynr yerde; Boratav, Tarh Folhloru, s.76; Saim Sakaollu, Anailolu Ttirh 

ElsAnelerindc Tc5 Kesilme Motf , Ankara, 1980, s.28-29. 

" M€tamorphos e", D ictionnaire de s Sy mb ol c s ; Sakaoglu, aynr yerde. 

nesnenin gimdiki haline nasll geldigi aqrklanmaya gahgrlrr.e 

$ekil de$igtirmeyi ifade igin Ttrrk menkabe, masal ve efsflnelerinde 

donuna girmeh deyiminin kullanrldr$r gdrultir: Geyih 

donuna girmeh (geyik olmak), grtvercin danuna girmeh (guvercin 

olmak) gibi. 

Eldeki menlkrbnAmelerde de don degigtirmenin pek qok 

misali bulunmaktadrr. Bunlann hemen tamamr hayvan gekline 

girme bigimini yansrtmaktadrr. lglerinde briyuk gogunlu$u geyik 

ve kug gekline girme ile alikah olup pek az bir krsmr da 

bagka bir hayvanrn donuna girme tarzrndadrr. 

Geyik veya Geyik Cinsinden 

Bir Halruanrn $ekline Girme 

Bu motifle ilgili uq tane menkabe vardrr. Bunlardan ilkinde 

anlatrldr$rna gore, Hacrm Sultan bir gun, Be$ce ve Habib Hacr 

adrndaki iki veli ile Seyyid Battal Gazi'nin mezannl ziydrete giderler. 

Bulduk gayrn denilen yere vardrklannda Hacrm Sultan 

cezbeye gelip cogar. Yanrndakiler niqin 6yle yaptrlrnr sorduklannda 

"Seyyid'in ruhu bizi kargrlamaya grktr" cevabrnr verir 

ve eliyle krn gosterir. Be$ce ve Habib Hacr g6sterilen yere baktrklannda 

bir srsrnrn uzaklaptrsrnr g6rurler; o anda sr$rn Aniden 

kaybolur.ss 

lkinci menkabe, Kaygusuz Abdal'rn, geyhi Abdal Musa'ya 

nasrl murid oldu$unu anlatan ve Bektagiler arasrnda gok tamnan 

bir hiknyedir. Rivdyete gore bir grin Aldiye beginin o$lu 

Gaybi Be$ adamlanyla ava grkar. Bir ara guzel bir Ahu g6rerek 

pegine driger ve adamlanndan.aynlrr. Bir muddet kovaladrktan 

sonra 6n baca$mn yanrndan onu okla yaralamayr baganr. Fakat 

Ahu kogmaya devam ederek Abdal Musa'nrn tekkesinden 

84 Boratav, 100 SoruilaTtirhHalhEdebiyan, lstanbul, 1978, 3. baskr, s.109; Sakaoglu, 

s.31. Bu motifi igleyen pek gok Ttrk efslne ve masah mevcut olup, daha 

6nce adlan zikredilen koleksiyonlarda bulunmaktadu. Roux Trirk inanglanndaki 

Sekil deligtirme konusunu oldukga genig bir biqimde incelerni$tir (bkz. 

Faune, s.227-252). 

85 Menah$-HBV, s.85.

igcri gircr vc l

ir geyik grkarak konugmug, kendisinin Hz. lsa oldugunu 

soylemigtir. Bunu goren ve avcrhktan vazgeqen Hubert, hemen 

Hrristiyan olmug ve zamanla avcrlann azizi mertebesine 

yoksclrnigtir.s 

Aslrnda bu urcnkabcrrin Saint llubert'e dcSil, llacr llcl

olan di5i bir geyi$i yakalamak istemesi sonucu trpkr Kral Dantipila 

gibi 6himu bahis konusudur.es 

Geyifin, Kaygusuz Abdal ve Baba HAki menkabelerinde oldu$u 

gibi yol gosterici rolunu vurgulayan Budist menge'li bazr 

Orta Asya Tiirk masallan B. Ogel tarafindan nakledilmigtir. 

Bunlardan bir Gtiney Sibirya masahnda, oniine grkan geyiti 

kovalayan bir bahadrrdan s6z edilir. Geyrti stire siire bir datrn 

dnrine gelen bahadrr, agrlan daSdan iqeri giren geyitin peginden 

dalar. Az sonra geyik kaybolur ve bahadrnn kargrsrna Yedi-Tann 

(Kuday) qrkar.e Yine Ogel'in naklettisi benzer bir Altay 

masahnda da, aynr motif i$lenmigtir.lm Bu motifin, Dede 

Korhut Kitabr'nda ve XlIl. yuzyrldan itibaren Anadolu'da tegekkul 

eden dini ve destani edebiyatta da bol bol kullanrldr$rna 

gahit oluyoruz.lor 

XIII-XIV yrizyrlda yazrlmrg anonim bir Trirkge tefsirde bile, 

Buda'ya ait Dantipila menkabesinin az farkla Hz. Muhammed 

ve Hz. Hamza arasrnda geqen tarihi bir hddiseye uyarlandrsr 

gortilmektedir. Anlatrldr$rna gore, Hz. Hamza evde iken kifirler 

Hz. Muhammed'e igkence etmeye baglarlar. O srrada Hz. 

Hamza onune grkan bir geyi$i kovalamaktadrr. Bir ara geyik 

dile gelerek kendisini kovalamaktan vazgeqmesini, Mekke'ye 

donmesini, orada kendisine ihtiyaq oldu$unu ihtar eder. Bunun 

tizerine gehre donen Hz. Hamza durumu g6rtir ve igkencecileri 

cezalandrnr.t02 

Eski harfli tap basmasr Mevlid nushalannda bulunan ve gti- 

98 Hikiyenin orijinal melni ve terctrmesi iqin bkz. (alataS "Avcr Bineger", 

s.I03-108. Aynr makalenin 93-95. sayfalannda hikAyenin Dantipila menkabesi 

ile kargrlagtrrmasr yer almaktadrr, Dantipnla menkabesinin (cataka) ash, Gabain-Mnller, 

Uigurica IV, s.32-40ta bulunmakradrr. 

99 Ogel, Tnrh Mitolojisi, l, 24. 

tOO A.g.c., l, 5tt2-583. Masalrn aslr, Radloff'un nreghur Probcn koleksiyonunda 

bulunmaktadrr (t, 312-3 l t). 

l0l Mesela Bamsr Beyrek hikAyesi iqin bkz. Deile Korhut Kita}l., s,29. 

102 Q.agatay, "Geyife Dair Bazr Motifler', s.153-15.1. Bahis konusu anonim tefsir 

iqin bkr. A. lnan, "Esh TnrkCe UC Kur'An Terc0mesi", Trirh Dili, Mart 1952, 

2r2 

sayr 6. 

numtizde de halk arastnda sevilerek okunan Hihaye-i Geyilt 

baghkh yriz beyitlik mesnevinin de aynr mahiyette oldugu g6rtilur. 

Burada, daSda iki yavrusu olan ve insafsu bir avcr taralrrrdan 

tuza$a dugrinilen bir geyisin Hz. Muhammed'den yardrm 

istemesi iglenir. Peygamber, yavrulannr doyurup geldikten 

sonra kdfir avcrya teslim olmak iste!,inde bulunan geyi$e 

kefil olur. Daf,a gidip yawulannr getirerek Hz. Muhammed'e 

emanet eden geyik, avcrya teslim olur. Fakat durumu g6rerek 

insala gelen avcr hem geyif,i serbest brrakrr, hem de Miisliimanhgr 

kabul eder.ro3 Bu hiknyenin, karnrnda yavrusu olan bir 

ceylanr avcrdan kurtarmak iqin kendini feda edcn Buda'nrn 

anlatrldrgr Kral Brahmadotta cdtakasryla ilgisi S. Qa$atay tarafrndan 

incelenmig, aynr geyik hiknyesinin Kazakea manzum 

bir varyantr ile de kargrlagtrnlmrgtrr.til 

Bunlardan bagka Anadolu'da tegekkul eden lidini destAni roman, 

efsAne ve masallarda da aynr motif kuwetle yer etmigtir. 

Meseli Battal Gazi'nin babasr Hoseyin Gazi'nin avda bir geyi$i 

tastlamasr, bunu takip ede ede bir kaleye gelmesi ve burada bagrndan 

gegenler hikAye edilir.los Buradakinden az farkh bir efsdne 

yine Htiseyin Gazi hakkrnda Malatya'da anlatrhr.lG Bu konuda 

son bir misal olarak Ziya G6kalp'in nazma qekti$i meghur 

AlaGeyih masahm zikretmek mumkiindtir.roT Butun bu zikredilen 

ve benzerlerinin bulunmasr her zaman iqin kolay olan 6rnekler, 

bahis konusu motifin Tiirkler tarafrndan lslam dncesi ve 

sonrasr devirde ne 6lqirde benimsenditini ve ne kadar genig bir 

sahaya yayrldrtrnr gostermeye yeterlidir sanryoruz. 

Eldeki drneklerde iki ana konunun hakim olduf,u mti$ihede 

edilmektedir: 

103 Hihayc-i Mcvlidu'n-Ncbt, lstanbul, 13ll, s.28-32. 

lO,+ (a!atay, Av.t Blr.cgcr, s.95-961 aynr yazar, "Geyite Dalr Bazr Motiller", s.I57- 

158. Kazakqa gcytk htkaycstnln ash, yine Proben, ltl, 665-6701e bulunmaktadrr. 

I05 Menaftrb-r SeyyidBattal Gozi, I, 8-9; VI, 2,1. 

106 Metin icin bkz. Onder, $chirden $chirc, I, 134. 

107 Masalrn tam metni icin bkz, F Abdullah Tanscl, Zlya Gohalp Krlliyatr: $ilrlcr 

ve Masallar, Ankara, 1952, s.52-5,1. 

21?

a) Manevi ytrce bir gahsiyetin, dosru yolda olmayanra. iyilige.sevketmek 

igin geyik gekline girerek krlavuzluk yrp*uri, 

b) Geyik gekline girmig bu yuce gahsiyetin ikazrnr kabul er 

meyenlerin feldkete u$ramasr. 

gu iki nokra, lslim evliyisrna ait geyikli menkabcrcrin Bucra 

citakalarryla bir menge'li oldu$unu uitutq. oftayakoymasr itibariyle, 

bunlann gamanizm're degir, Budizm'le itgiuini g6stermektedir. 

Yine buttin bunlar bir dnemli hususu daha mJydana 

grkarmaktadrr ki, o da geyi$in lslami devirde hem oria Asya'da 

hem de Anadolu'da evliyihk mefhumu ile srkr alikasrdrr. 

Bu aldkanrn tegekkrilunde ana faktorun, Budist catakalardaki 

Buda-Geyik mtlnasebeti oldulu anlagilryor. Budist Ttirkler 

Mushimanh$a geqtikten sonra Buda yerine Mtisrtrman evliyiyr 

ikame ermiglerdir. Bazan geyik-evliyd arasrndaki bu srkr ilai, 

orneklerde gonildrigu sekilde birbirinin krhsrna girme ,urrrr,da 

oldugu gibi, ba.zan da ikisi arasrncra gok yakri bir dostruk 

bigiminde tezahr.ir etmigtir. gifahi ve yazrh menkabelerde bu 

hususu agrklayan pek qok misal varrdrr. Mesera, Ahmed-i yesevi'nin 

halifelerinden Hakim Ara'nrn meqhul meza. Hoca cela- 

Iuddin'in g.rdugri ruya sonucu, geyikrer sayesinde bulunmugtur, 

Adr gecen, aragtrrmala'srrasrnda bir a$acrn etrafinda gece 

sabaha kadar geyiklerin zikrettiklerini gdrmug ve meza'n orasr 

oldu$unu anlamrytrr.tm 

Ri'ayete g6re Melimetiligin tinhi temsilcilerinden Ebo Hafs 

el-Haddad (dl.S78) bir gtm sahrAda dostlarryla bulunduSu es- 

nAda da$dan bir ceylin gelmig ve geyhin vucucluna bagrn"r yas_ 

layrp kalmrgrrr.tm Kazerflntyye tarikarrnrn kurucusu seyrr iuo 

lshak Kizerfint (61.1034) de yine dostlanyla otururken bir 

ceylAn gg]*U ve do!ruca EbO lshak\n yanrna gegip diz sok_ 

mtigtur.tlo 

108 KOprUl0, llh Mutasavvfiar, s,77, not g. 

109 Artar, l, 324. Bu zat hakkrnda bkz. G6lprnarlr,Melamilih vc Mclamll*,lstanbul, 

1931, s.5-6. 

ll0 Auar, It, 296. Ebo lshak Ktzeront hakkrnda bkz. K6prulu, ,,Ebo lshak Krzer0nt 

ve Anadolu'da lshakr-Kizeronr Dervigleri", Beileren, xxxrll (1960), 

s.225-212. 

214 

M enLhtb t T dc tt' l- Ar iJin S e y y itl Eb u' I -VeJ a' da an la tr ldr$t na go - 

re, geyhin onde gelen halilelerinden Ramazan Mecnun da, 

da$lardaki butun geyiklere soz geqirebilmekte, onlara dedigini 

yaptrrabilmektedir.llr Bunlara benzer bir misal clc Menahtbu'l' 

I(ld.siye'dc lncvcutttlr. Ruracla cla, Baba llyas'la Atratkrlu'ya gclen 

Dede Garkrn halifelerinden Aynu'd-Devle'nin, yolda da$lardan 

gegerken etrafrna geyiklerin toplandr$rndan s6z edilir.t12 

Son bir ilgi gekici misal, Geyikli Baba'ya daindir. Osmanlt 

Devleti'nin kuruluguna da adr kangan bu tantnmrg Turkmen 

geyhinin da$arda geyiklerle dolagtrgr, onlann sutuyle beslenip 

icabrnda kendilerini yuk ve binek hayvanr olarak kullandrSrna' 

dair muhtelif kaynaklarda rivayetler yer almaktadrr.rt3 "Geyiklere 

merkeb-i evliyd (evliyAnrn bine$i) derler" atas6zurla halk 

arasrnda geyih-evliyd mtinasebetinin telAkki tarzrnr gosteren 

bir ifade biqimidir. 

Hacr Bektag'tn, tarikat mensubu biri tarafrndan yaprlan ve 

ash halen Hacrbektagtaki muzede bulunan meghur resminde, 

kuca!,rnda bir karacanrn durdu!,u g6rulur. Anadolu'nun birgok 

yerinde karacalt BektaSi veya Krzrlbag evliyisr vardtr' ki 

Karaca Ahmed Sultan bunlardan biridir.115 Buyuk Krzrlbag de- 

lll Bkz. MenahrbtTacn'l-Artlin SeyyidEbu'l-Vela, lstanbul 0niversitesi Kutnphanesi, 

nr.3427, v. 56b. 

Ll2 Mendh$-Kud, v. l2b. 

I l3 Bu rrrcnkabc vc Geyikli Baba hakkrnda Oruq Be!, AsrkPalazAde vc Ncarl'nin 

tarihleri ile, Solakzide ve Alt'nin umOml tarihlerinde bilgi vardrr. Ayrrca, 

Nc/ehdtul-Ons, Tercemc.i Sohoyrh, Galdcstc'i Riyazt lrlan ve benzeri tasav' 

vuli ve um0ml biyografik kaynaklarda 6nemli kaynlar bulunur. Kdprtrlir ve 

G6lprnarh da zaman zaman bazr eser ve makalelerinde kendisinden bahsetmiglerdir. 

I 14 Boratav, Tttrh F olhloru, s.7 l. 

ll5 ozretli, ..Eski lnanglann Bugunku lzleri", r. llluslararasTiirh Folhlor Kongresi 

llildirileri, Ankara, 1976, lV 245'246. Karaca Ahtnet icin bkz' Menit|lrb' 

ItBV, s.l8-20;Saltrhnama, v' 26la; Tcrcemc'l $ahayrft, s.33; Kunhu'l'Ahbar, V' 

62. Bu konuda bir de amat6r bir araSnrma yaytmlanmt5ttr: Mehmet Yatnan, 

Karaca Ahmed Suhan llazrealcri, lstanbul, 1974. Karaca Ahrnct'in qift surerken 

iki gelk kostuguna dair bir gifAhi menkabe icin bkz. Tanyu, Adah l'crlcrl, 

s.143. 

215

delerinden ve velilerinden sayrlan Hasan Dede'nin de geyiklerle 

hagir negir oldutu, yanrna tuz alarak da$lara gekilip geyiklere 

tuz yalattrgr rivAyet edilir.l16 Koyun Baba da aynr pekilde geyiklerle 

srk srk bir arada gorultir ve onlara srrtlannda ta$ tagrtrrmrg.tlT 

Mrnrg kasabasr yakrnlannda ttirbesi bulundu$u s6ylenen, 

Toroslar'da Elbeyli agiretinden qrkma Bozgeyikli Dede'nin 

bu ldkabr da, anlagrldrf,r gibi geyiklerle unsiyetinden 

ileri gelmektedir.rrs Nihayet Pir Sultan Abdal'rn gu krt'asr Krzrlbag 

dedelerinin geyiklerle munasebeti hakkrndaki inancrn bir 

bagka ifadesidir: 

Haberim duyarstn geyikler ile 

Yaramr sararsln gehidler ile 

Krrk yrl daSda gezdim geyikler ile 

Dost senin derdinden ben yana yanalle 

Bektagi ve Krzrlbag evliyisr kadar olmamakla beraber, bazr 

Stinni evliyinrn da geyiklerle ilgisine dair rivayetler vardrr. 

Meseld Kayseri yakrnlanndaki Hasanda!,r'na adrnr veren Hasan 

Baba'nrn Kayseri'de imamhk yaptrgr, halkr bir turlti dogru yola 

sokamadrSr igin da$lara grktrgr, orada geyikler ve ceylanlarla 

konugurken goruldu$u anlatrhr.l20 

Geyik ve evliyi mefhumu arasrndaki bu ribrtadan bagka, 

Y6rtikler'de geyigin bolluk ve bereketle de ilgisi bulunduf,u 

tespit olunmug, Yorukler'in mallan ve gocuklarlnrn sayrslnln, 

agiretin yagadr$r yerdeki geyiklerin sayrslnrn artmasr veya ek- 

l16 Benekay, s.29-30. 

ll7 Onder,.Sehirden Sehire, II,40-,11. Koyun Baba igin bkz. E nabinger, "Koyun 

Baba", EIl. 

I l8 Ali llrza Yalgrrr, Oenrrpla Tttrhmen Oymahlarr, Ankara, 1977, 2. haskr, l, f3- 

|1; lhrtyu, r.l9l. 

I I 9 (iolpurarh-lkrruttv, s. I 2 l. 

120 Onder, Anadolu l:lsflnelcrl, s.8J-tt.t. thnyu da Arradolu'da gczdigi birgok turbede 

gcyik boynuzu bulundulunu kaydediyor (AdahYerleri, s.143, 155, 157- 

158), ki evliyi,gcyik ba$lantrsrnr sergilcmcsi aqrsrndan gergekren dikkatc dcler 

bir durumdur. 

216 

silmesi ile ilgili kabul edildigi gdriilmrigtrir.r2r Roux bunu Orta 

Asya'daki eski telakkilere baShyor.r22 Geyi$in ugurlu bir hayvan 

oldufuna, dolaylsryla kotri gozden, nazardan koruyucu 

bir vasfi bulundu$una Tahtacl ve Yorukler'de oldu$u gibi,tz3 

Anadolu'nun hemen her taralrnda inanrlmaktadrr. Bu ytzden 

geyik boynuzunun nazarhk olarak kullanrldrSr da bilinmektedir. 

Aynca Krzrlbagh$rn temel iyinlerinden biri olan musihiplik 

Ayininde, musahip adaylannrn ustu bir geyik postuyla orttiltiyordu.r2a 

lgte buttin bunlar ve benzeri uygulamalar, geyif,in bilhassa 

Bektagi ve Krzrlbag zrimrelerinde mukaddes bir hayvan kabul 

edilmesiyle aldkadardrr. Temelinde hig griphesiz Buda-geyik 

mtinasebetinden geligtirilen evliyd-geyik iligkisi bulunan bu 

telakki, Anadolu'da ortaya grkmrg olmayrp lslam oncesine dayanmaktadrr. 

Bu inancln sonucut gep$in avlanmasr kesinlikle 

yasaklanmrg g6ninuyor. Brittn Tahtacr ve Yortik agiretlerinde, 

geyik vuran avcrlann baglanna mutlaka bir felnket gelecef,i 

inancrnrn mevcodiyeti dikkati Eekiyor ve bu konuda sayrsu 

olaylar naklediliyor.t2s 

l2l ltoux, Iraditions, s.283-284. Geyitin bu gekilde bolluk vc berekct tiursoli sayrlurasura 

Aurcrika Krzrldcrililerirrde tlc rastlarrnraktadrr (bkz. "Ccrl', Dictlonnaire 

des Symboles), 

122 Roux, aynr yerde. 

123 A.g.c., s.281. 

124 Osman Bayarh, Bcrgoma'ila Alrvt Gelini vc lnanclarr,lzmir, 1957, s.22. 

125 Msl, bkz. Benekay, s,28; Roux. s.279-280; Boratav, Ttrh Folhlofl, s.7ll dztelti, 

Eshi lncnclar..,s.215. Bu son ikisinde anlatrldrtrns g6re, bir avcr digi geyiklere 

ateg etmis, fakat eli kurumugtur (kr', yukarrda Kral Dantipila Citakasr). 

Avcrlar gcyik vurduklan zaman da$ar deprem olur gibi sallanrrmrg. Samsun 

Alagam havalisinde de, avcrlar avladrklan geyitin etinden kom$ulara dalrtmazlarsa 

ulursuzluk olur inanct vardrr. Ozellikle bu inancr, geyilin vurulrnasr 

dolayrsryla zuhur cdecek bir feleketln yfiklinu eti alanlarla paylagnralt 

rrrzrrsunun hlr tczshtirrl olarak gornrck ntuurkunrlfrr, I latlyl'rrin agrrlrrhki ncfcsi 

de, ashnda bir evliyl olan geyiti avlayanlann felAkcte ufirayacafr inancrnrn 

gozcl bir ifadcsldir (bkz. Golprnarh, Nr/crlcr, s.2,1{): 

Sana deritn sana gcylh rrcnlcr 

Bize sevda sana dalga verenler 

Dilcrirrr McvlA'dan onnrtz vurunlur 

Kaqma benden kaqma avcr de$ilirn 

217

Geyi$in mukaddes tanrnmaslnr ve avlanma yasa$rnr dikkate 

alan bazr aragtrncrlar, bu durumu eski Turklerid"Li Tot.mist 

inanglara baSlarlar.126 Fakat vaktiyle E Koprulu'nrin hakh 

olarak igaret etti$i gibi, eski Turk inangla.ncla hayvanlarla 

ilgili her moti[i, rnahiyetini hesaba katmadan Totemizm'e mal 

etmek dofru de$ildir.t2T Bir defa gerek eski Turkler gcrekse 

Anadolu Turkleri arasrnda -Ozellikle Krzrlbag zrimrelerde- 9u 

veya bu vesileyle mukaddes tanlnan her hayvanrn avlama yasa$rna 

konu oldu$unu sdylemek zordur.l2E Eger her mukaddes 

hayvanrn Totemizm'le ilgisi bulunsaydr, 6teki hayvanlar 

igin de aynr avlama yasa$,rnrn bahis konusu olmasr gerekirdi. 

Aynca Totemizm'in en biriz esaslnln, hayvanrn, o toteme 

bath klan ferdlerinin atasr idi$ine inanrlmasr oldu$u unurulmamahdrr.r2e 

Halbuki eski Turkler'de geyi$e dair hayli efsAne 

ve masal bulunmasrna ra$men,l3o bunlann hicbirinde Ttirkler'in 

geyikten turedigine ait ufak bir ipucuna rastlanmamasl 

dikkate gayandrr.l3r Meghur ongunlann da Totemizm'deki 

minasryla ata kabul edilmedigi ve rorem kavramryla ilgisi bulunmadr$r 

malumdur.l32 Bu itibarla geyik avlama yasa$rnrn ve 

bu yasakla ilgili inanglann k6kun{rn, Totemizm'den gok Budizm'de 

oldutunu gOrdtigumtz evliyA-geyik ba$lanrrsr ile ald- 

126 Roux, s.286; Er0z, s.397 vd. Bcdri Noyan da Bekurtliktc geyikle birlikte mu_ 

kaddes tanrnan hayvanlan lbtemizm'e ballamakudrr (bkz. "Bektagtlikle Dokunulmayan 

Hayvanlar", IFAD, sayr 279, Ekim 1972, s.643g). 

127 Bkz. "ortazaman Trrrk Devletlerindc Huk0kl sembollerdeki Motifler", 

IHITM, ll (1939), s.34, not 3. 

128 Mesela kurt, rurna ve digerleri iqin geyikrekine benzer bir av yasaEr bahis konusu 

delildir. 

129 Msl. bkz. Mensching, s.33-39. 

130 ogel, Ttrh Mitolojisi, l, 568-i69, 570; Muzaffer Uyguner, "Qocuklarr Emzi. 

ren Ana Gelk Efsanesi Uzerine", TFAD, sayr 267, Ekim 1971, s.6104. 

l3l ogel, t, 570. Yalnrz cenglz Han'rn arasrnln y0ksek Tanrr'nrn takdlriyle yaratrlmrs 

bir bozkurt, eginin de belaz bir digi geyik olduguna dair bir Mofol cfsAnesinin 

varhsrnr biliyoruz (bkz. Mof,ollar'n Gizli farihi, rercime A. Temir, 

Ankara, 1948, s.3). Bununla beraber beyaz digi geyigin Molollar'da rotem sayrldrlrnr 

gdsteren hiCbir tarihl kayda tesadif olunmamrgtrr. 

132 Bkz. giri5 krsmr, s.22. 

218 

kah bulundug,unu kabuletmek daha inandrnct olacaktlr. 

Gerek lslam dncesi Orta Asya Trirkleri'nde gerekse Anadolu 

Turkleri'nde geyikle ilgili inanglann bir de eski Turkler'in ikti 

sacli hayatryla alAkasr bulundu$unu bclirtrnck gcrckeccktir, 

lJilhassa Gokturklcr'dc geyi$in bu aqtdart ortcnrli bir ycri ttltltr- 

Sunu Orhun KitAbelerinden anlayabiliyoruz. O dcvirde geyik 

avlamak hususunda bir yasaSrn olmadt!,tnt, dolayrsryla bunun 

Totemist bir mahiyet arzetmedi$ini de bu kitabeler bize gostermektedir.l33 

Herhalde bu iktisadi dnemin etkisiyle olsa gerektir, 

G6kturk mezar taglannda geyik ve sr$rn figurlerinin bulundu$u 

arkeolojik kazrlarda ortaya gtkmtgtrr.l3o Yine bunun 

bir devamr olarak Anadolu Selguklulan'nda geyik alemli san- 

caklann olduflu, hatti Mof,ollar'da da bu tip sancaklann kulla- 

I 3s 

nrldrf,r anlagrlmaktadtr. 

Ku5 $ek/ine Girme (Arnitofani) 

Bu motif en gok Mendhbt Hau Behtagt Veli'de goze garpmaktadrr. 

Hacr Bektag, Horasan'a hiicum edip Muslumanlann 

mallannr ya$malayan ve Ahmed-i Yesevi'nin nefes o$lu Katbuddin 

Haydar't esir alan kAfir Bedahgan halkryla savaqmaya, 

gahin donunda gitmigtir.136 Bedahgan ulkesini zaptedip kafir 

lralkr imana getirmig ve onlara Kur'an okuyup namaz ktlmasrnr 

dsretmigtir. lsinin sona erditine kanaat getirdikten sonra, 

silkinip bir gtivercin olmug ve halkrn gozu onunde Horasan'a 

r:gup gitmigtir.l37 Hact Bektag, Ahmed-i Yesevi taralrndan icAzetle 

Rum'a halife gonderildiginde ise, yine bir gtivercin geklinde 

Sulucakaradyuk'e inmig ve bir tagtn ustune konmuS- 

133 Orhun Abideleri, Tonyukuk kitAbesi, griney cephesi; sattr: l: "Geyik yiyerek' 

tavgan yiyerek oturuyorduk. Milletin bolazr tok idi." 

134 Esin, Turh Kfiltur Tarihi, s.95. 

135 Nejat Diyarbekirli, "Vestigcs des Croyances Altaiques f)ans I'Art SelcljoukirJe", 

Turcica, lll ( l97l ), s.62-63. 

136 Menahrb-Hilv, s.10. 

137 A.g.e. , s. 13. 

219

tur.1l8 Onun grivercin donunda Rum'a (Anadolu) gelmekte oldu$unu 

kerimetle kegl eden Rum Erenleri, kendisini buraya 

sokmamak igin Hacr DoSrul'u ('[ugrul) ahcr bir do$an kugu 

donunda kargr gondermiglerdi. Bunu g6ren Hacr Bektag, tekrar 

insan krlrtrna donerek Hacr Dolrul'u perigan edip Rum Erenleri'ne 

veliyet giicunri gostermigtir.l3e 

Yine aynr eserde nakledildigine gore, Horasan Erenleri verdikleri 

bir divete Ahmed-i Yesevi'yi gaf,rrmak igin turna donuna 

girmigler, bunu kegf yoluyla 6$renen geyh ve muridleri 

ise yine turna krhf,rnda havalanarak onlan kargrlamaya qrk- 

mrglardrr.!ao 

Hacr Bektag halifelerinden San lsmail, san bir do$an geklinde 

Thvas'a gitmiS, kafirler kendisini yakalayrp dldurmek isteyince 

yeniden adam olmugtur. Kdfirler ondan bu kerimeti 96runce 

toptan Mtisltiman olmuglardrr.r4t Bir bagka halife Resfil 

Baba,la2 Begkang denilen yerde once bir geyik, sonra bir guvercin 

donuyla kdfirlere g6runmug, bu sayede onlan Musltiman 

etmigtir.ta3 

Hacr Bektag'rn Rum'a geligi ile alakah bir bagka menkabe de, 

138 A.g.c., s.l8-19. Zikredilen bu irq menkabede Hacr Bekragrn savaga giderken 

5ahin, bagka zamanlarda ise sulh ve sirk0net timsali gtivercin donuna girmesi 

dikkate deler. O, yaptrSr iqin mahiyetine g6re don deliStirmektedir. 

I39 A.g.e., s.19. Menkabenin sonun& Rum Erenleri'nin Hacr BektaS'la ba5a grkamayacaklannr 

anlayarak onu kendilerine bag yapmayr kabullendikleri s6ylenir. 

Bu menkabeler guntimtrzde de meghur olup, gok eskilerden beri defalarca 

Bektapl ve Krzrlbag gAirleri tarafindan nefesler geklinde terenn0m olunmuirur. 

Hacr Dogrul menkabesi az farkla Saltthnamc'ye de girmisrir (bkz. 

v.259b vd). 

ll0 Mcndk$-llBV, s.l,l-15. Bu eserdeki kut sekline girmc mesclesi, gurada daha 

genig olarak iglenmi5tir: genay Yola, "Zur Ornithophanie im Vildyet Nnme 

des l{a$fi Bekrag", Islamhundlichc Abhandlungcn H..f. Kissling, 1974, s.l7gt 

79. 

l.{ I Mrnltlrrb-l llJ V, s.tt2-8J. 

142 Gerqektc Baba Resol'0n halifesi oldugunu bildigimi: Hacr llekrag'rn burnda 

onuu geyhi yaprldrlrnr gdroyoruz. Eser bu s0rctlc Babe Resol'[n hntrrasrnr 

dctigtirerek dc olsa muhafazs etmi$tir. 

143 A.g.e., s.88. 

220 

Vilayetndme-i Hactm Sultan'dadrr. Burada Hacrm Sultanln da 

kendisiyle birlikte yine grivercin donunda Rum'a ugtugu nakledilir.le 

Bu konuda son menkabe, Sultan $ucduddin'e aittir. Riviyete 

g6re bir gun, kendisine kurban olarak bir koyun vermeyen stini 

sahibine krzan Sultan, ordakilerin gozti onrinde go$e havalanarak 

bir Sahin donunda geri d6nmrig ve koyun sunisune 

saldrrm6trr.la5 

Bu motifin, Bektagi mendkrbnAmelerinden daha 6nce veya 

sonra yazrlmrg bazr metinlerde de 6nemli bir yeri olduSu gortiluyor. 

Dede Korkut hikAyelerinden birinde, Azriil'in, kendini 

oldurmek isteyen Deli Dumrul'un elinden gUvercin gekline girerek 

ugup kurtuldulu yazrhdrr.ra6 Eb0 Mrislim destanrnda, 

Mervan'rn Ebo Mtislim'ibeyaz bir gahin donunda gordu$u ve 

kendini yakalamak isteyen kargalan af,zrndan qrkardr$ ategle 

yakrp kavurdu{u anlatrlrr.laT Gerqekten Ebo Mrislim'in taraftarlannrn 

onun 6lumtinii bir turlti kabul etmediklerini, beyaz 

bir gtivercin gekline giren Ebfi Mrislim'in g6$e havalanrp kayboldu$una 

inandrklannr Nizdmtlmulk kaydediyor.ras 

Saltrhname'de, San Saltrk'rn dripmanr olan cadrlann guvercin 

donunda bir kalede yagadrklan ifade edilir.rae Hatta XV yirzphn 

tanrnmrs Sfrft moelliflerinden Ahmed-i Bican'rn halk arasrnda 

gok okunan Envdru'l-Agrkin adh eserinde bile bu motifin 

srk kullanrldr$r goruhir. Meseli Davut Peygamber'den bahsedilirken, 

geytan'rn onun gdzline krymetli taglarla slislU altln 

bir grivercin soretinde gonindfiEu;ts Hz. Muhammed'in ruhu- 

144 Vildy e tndmc-HS, s. I 7-18. 

145 VilaycenAmc-S$, v 27a. Yukarrya ahnan bu menkabelerden ayn olarak, Bckta- 

9l Krzrlbag giirinde de Abdal Musa'nrn, Pir Sultan Abdalln gtrvercin donuna 

girdiklerini ter€nn(rm eden nefesler vardrr (bkz. Ergun, Belrtagf $dirleri vc Ne- 

/cslcri, lstanbul, 1955, I,2ll Oztclli, Pir SuhanAbilal, s.200). 

l4(r l)cclc Korlrul Kllah, s.(r l. 

l,t7 Melikoff, Abu Muslim, s. I 18. 

I 4tl .Siyaj.lnaf'rc, s.2J5. 

119 Saluhndmc, w. l95b-196a. 

150 Envdru'l-Asrhtn,lstanbul, 1301 (tas basma), s.132. 

221

nun tawskugu bigiminde yaratrlar ak $eceretu'l-y ahin denilen 

a$acrn risttine konduf,u yazrhdrr.lsr 

Dikkat olunursa verilen misallerde en fazla guvercin sekline 

girildifinden bahseclilmektedir. Bunun sebebi herhalde, 

bu sakin tabiath kugun sulh ve sukOnun, engin ve sAkin bir 

karakterin timsali kabul edilmesi olsa gerektir. lgte bundan 

dolayr rastgele bir kug de$il, bir velinin mistik tabiatrnr i[adeye 

ancak grivercin uygun gortilmog olmahdrr.ts2 Nitekim 

kendilerinin veliyetini kabullenmeyenlere kargr icabrnda acrmasrz 

olabilen Bektagi velilerinin bu cepheleri de gahin yahut 

do$an olarak temsil edilmektedir. Kifirlerle kargrlagmata 

giden Hacr Bektag, Sart lsmail, Resol Baba, yahut hastmlartyla 

savagan Ebfi Mrislim, bu sebeple gahin ve do$an donuna 

sokulurlar. 

lslam oncesi Ttirkler'in tarihine bakrldr$rnda, kug gekline 

girme inancrnrn Gdkturkler devrine kadar inebildigi g6ruluyor. 

E. Esin VI. yuzyrla ait Qince bir kaynakta bir Turk kaganrnrn 

o$lu igin "beyaz kutu gekline girdi" meilinde bir kayrt 

bulundugunu naklediyor ve Qinli heykeltraglann yaptrgr Kultigin 

heykelinin ba5rndaki ugan kug tasvirinin de muhtemelen 

onun ruhunu temsil ettif,ini soyluyor.rs3 Roux ise, ruhun 

kug bigimine girdigine dair eski Turkler'deki bu inancr, VIII. 

ytizyrlda kaleme ahnmtg bazt metinlerin de haber verdiSini 

belirtiyor.rs Esin bu inancr hakh olarak Budist tesirlere hamletmektedir.rss 

Nitekim Eliade da eski Hindistan'da Budist 

azizlerin, yogilerin ve sihirbazlann ku9 gekline girerek ugtuk- 

l5l A.g.e., s.200. XV yirzpl gairlerinden Kirdeci Ali'nin Hiftitye-l Gd[ercin adh mcs' 

nevlsinde de Cebrnil ve Miklil'in Srivercin ve do$an 5ekline girerek Hz. Mu' 

hammed'i srnamaya geldikleri anlatrlrr (bkz. Hihaye-i Mcvliduh-Nebl, s.32-34). 

152 Hacr Bektag\n gtvercin donunda Rum'a geldigine dair menkabe dolayrsryla 

Bektastler g0vercini mibarek bir hayvan bilirler ve avlamazlar. Evde ve kafes' 

te beslemeyi de uygun bulmazlar (bkz. Noyan, s.6439). 

153 Esin, TnrhKozmolojisi, s.21. 

154 Bkz. "Les Fidtles de Verit€ et les Croyances Religieuses Turques", RHR, I 

(1969), s.90. 

1 55 tsin, aynt yerde. 

222 

lartna dair pek gok efsAne bulunduSunu ortaya koymugtur.rs6 

Fakat kug gekline girme inancrnrn $amanizm,de de mevcur 

oldugu mrigahede edilmektedir. Bagta Eliade olmak uzere,r57 

lnan, Harva, Roux ve-Ogel bu inancr Ttirk garnanizm,i qerqe_ 

vcsindc clc alry'rlar.r5e $ttprrcsiz crcre rrurru drsr.ur^yircak r,irgok 

bilgi vardrr. Ancak btitun bu aragrrrrc,lu.,n't.rpit ettikleri 

bilgilerin XIX. yuzyrldan gunilmrize kadarki gok yeni bir devirde 

Altay $amanizmi'ne ait olduSu unutulmamahdrr. Buna 

kargrhk Budizm'le ilgili bulunanlann ise qok daha eski olclu- 

$una guphe yoktur. Bu itibarla $amanizm'deki bu inancrn, yahut 

daha dogru bir deyigle, Tork gamanizmi'ndeki bu terakiinin, 

Budist etkiler sonucu meydana geldigini ileri surmek 

mrimkundrir. 

Herhangi Bir Halran gektine Girme 

Bu motili ihtiva eden menkabelerden ilkine yine Mendhb-t 

Hau Behtast veli'de rasthyoruz. Rivdyete g6re Ahmecl-i yesevi'nin 

gan ve gdhretinin artmasrnl gekemeyen bazr kimseler, 

onu hrrsrzhkla ittiham etmek igin, boSazradrkran bir okrizu 

gizlice tekkenin murfaglna brrakrrlar. Ertesi gtinu hrrsuhk 9dyiasrnr 

yapp her tarafi aramaya bagrarlar. Bu arada tekkeye cre 

girerler; mutfakraki okuzti g6rtirler. Duruma gok riztilen Ahmed-i 

Yesevi, dua ederek iftiracrla' hemen oracrkta herkesin 

gdzleri 6nrinde kopek gekline sokar. lftiracrlar once ete salchnp 

yerler, sonra birbirlerini pargalarlar.l5e 

156 Eliade, Chamanisrne, s.317. 

157 A.g.e.,s.l38-139, 316. 

I 58 Bkz. lnan, s.B3; Harva, s.196; Roux, Faunc, s.239; Ogel, Turh Mitolojisi, l,29, 

37. Ehl-i Haklar'da ruhun ku9 gekline girdigi inancr vardrr. Bu rnez-hep mensuplarrna 

g6re, bir insan 6ldug0 zaman ruhu bir kus sekline girerek uqmakra, 

daha sonra yeniden yatayacagr bedene girmektedir (bkz. Rorix, lrs ridtles de 

V(ritt..., aynr yerde; Musazide, s.6l). 

159 Menah$-HBV, s.l'r. Aynr menkabenin biraz degi5ik bir biqimi, K6pr0lu tarafrndan 

nakledilmigtir. Bu rivayette, iftiracrlann tekkeye gelmeteri ve arama izni 

isremeleri tizerine durumu bilen geyhin'girin itler, girin kopekler- decligi 

223

Vilayetnitme-i Sultan gucduddin'de ise, 96yle bir menkabe yer 

almaktadrr: Acem diyanndan Rum'a gelerek Sultan'a mririd 

olan Baba Mecnun, zaman zaman onun veliyetinden griphe 

duymakta, fakat bunu iginde gizlemektedir. Bir ara topluca 

otururken Baba Mecnun Aniden bir kegi olup melemeye baglar 

ve cemaatin ortasrnda gidip gelir. Bunun tizerine Sultan mriridlerine, 

keqinin bagrna bir tas su ddkmelerini emreder. Dedi- 

Si yaprhnca Baba Mecnun yeniden insan haline d6ner ve gidip 

yerine oturur. Artrk Sultan $ucAuddin'in gerqek veli oldugunu 

anlamrgtrr.r60 

Anlalrlan bu iki nrenkabedc insanrn dolrudan dr:fruya bir 

hayvan donuna girmesi, ustelik bu igin bir lanet sonucu vukfi 

bulmasr soz konusudur. Aga$rya nakledilende ise, insan ruhunun, 

bedenin drgrnda bir hayvan geklinde dolagmasr inancr iglenmektedir. 

Hem Vildyetndme-i Abdal Musa hem deMendhtb-r 

KaygusuzBaba'da az farkla yer alan bu menkabe oldukqa meghurdur. 

Nakledildigine gore, Abdal Musa muridleriyle bir gtin 

yolda giderken, biraz uzakta tizerlerine do$ru gelmekte olan 

bir kara canavarl6l gortirler. $eyh yanrndakilere, bunun, kendilerinin 

amansrz hasmr Teke Be$inin ruhu olduf,unu, derhal 

oldurmeleri gerektigini soyler. Muridlerden biri balta ile canavarr 

oldurur. Tam o srrada da Teke Be$inin atr stirgerek onu tepe 

ristfi yere vurur ve dlumrine sebep olur.152 

Adlarr geqen eserlerden en az iki asrr 6nce yazrlmrg olan 

EbO Milslim destanlnda bu menkabeye gok benzer bir olay 

ve bu sozun peginden kopek gekline girerek etlere saldrrdrklarr anratrlrr. Fakat 

bazr ricacrlann araya girmesi uzerine 5eyh kendilerini affetmig ve insan 

krlrlrna ddndurmtgtur (bkz. ll h Mut asaw $ar, s.32) . 

160 Vildyetnlme-S9, v. 8a. 

16l Hcr lki metinde de bu kara canavann ne clns bir hayvan oldulu belirtilmenri5tir. 

Ancak Anadoltr'da genellikle kurrlar igin bu kelimcnin kullanrldr[rna 

llirkrlatak burrun tla bir kurt oldugu sdyleneblllr. uuyruft'ta .la huaur caler,lu 

yolladrfr bir boz kurdun m(rridlerden birinin krzryla evlenmesi anlatrhr. Bu 

kurt gcrqekre yine rnriridlerden yigit ve delikanhclrr (bkz. s.166-16g). Buyruftlaki 

bu hikayede meghur Ergenekon Destanr'nrn resirini gormemek 

momk0n desildir. 

162 Vil dy etndmc-AM, s. I 3- l,l; McndhrD-KB, s.9- 10. 

224 

nakledilmektedir. Anlatrldr$rna gore, Ebo Muslim Emeviler'le 

mricadeleye hazrrlanrrken, Horasan valisi Nasr-r seyyar Kigmihin 

ormanlannda bir stirek avr tertip etmi$tir. Zira ormandaki 

golun kryrsrndaki qahhklarda yrrtrcr bir kaplan gizlenmektedir. 

Mervan'rn tilii bu kaplana baghdrr. o maslup edilip oldrirulurse, 

Mervan da aynr dkrbete u$rayacaktrr. Bunu o{renen EbO 

Muslim hemen oradakilerden bir balta alrr ve kaplanr aramaya 

koyulur. Sonunda da onu bulup zorlu bir mticadeleden sonra 

oldurmeye muvaflak olur.t53 

Birbirinden cevre ve zaman bakrmrndan epeyce farkh bu iki 

tip cscrdc lrcr iki hndiscdcki morif ortakhsr agrkqa 96rilrrncl

lgte soz konusu menkabelerin bu tipik $amanist inancr yansrttrgr 

meydandadrr. Ancak bunlardaki ana motifin gekil degigtirme 

inancrndan bapka bir 9ey olmadr$r gdrtilmektedir. Ustelik 

lnan'rn verdigi izahatrn, yine $amanizm'in son devrine ait 

manzarasrnl yansrttrgtnr, daha eski devirlerde boyle bir inancr 

gosteren herhangi bir belge ve mAlumata tesadril edilmedigini 

unutmamak gerekir. Hal bOyle olunca bu sonuncu tipi de yine 

Budizm'deki Sekil deSigtirme (mdtarnorphose) inancl Qercevesinde 

dugunmenin yanlrg olmayacaSr kanaatindeyiz. 

O halde geyik, kug yahut bagka herhangi bir hayvanrn gekline 

girmeye dair inanclar, bir krsmr bize $amanizm'le intikal etmis 

gibi goronmekle beraber gergekte ripik Budisr inanglardrr ve 

btiyuk bir ihtimalle, daha Orta Asya'da Budizm'in Turkler rarafirndan 

kabulu esnAsrnda $amanizm'e geqmig bulunmaktadrr. 

Ejderha ile Miicadele 

Drinyanrn birqok yerinde korulUgtn veya Seyrani eSilimlerin 

bir sembolt olarak efsAne ve masallarda yer alan ejderha ile 

mucadele motifinin aSrrhk merkezi yine de Orta ve Uzak Do- 

$u gdrunmektedir.166 Turk efsine, destan, hikAye ve masallannda 

bol miktarda rastlanan bu motifin, 6zellikle Bektagili$e 

mal olmug velilerin menkabelerinde de yer aldrf,r mrigahede 

olunmaktadrr. Ejderha ile mucadelesi anlatrlanlar, bagta San 

Saltrk olmak uzere, Hacrm Sultan, Otman Baba, Koyun Baba 

ve Demir Baba'dan ibarettir. Ancak Bektapi velisi olmadr$r halde 

ejderha ile mucadelesi nakledilen bagka gahrslann da yer 

buldugu olmugtur. 

Mendhbt Haa Behtast Veli San Salrrk'rn ejderle mricadelesini 

goyle anlatlr: Rumeli'ni irgad iqin gdrevlendirilen San Saltrk, 

Karadeniz, Gurcistan ve Krnm tizerinden Kaligra (Bulgaristan) 

Kalesi'ne kadar uzun ve mdcerAh bir yolculuk yapar. 

Kale, iginde bir ejderha tr.iredigi igin kAfir ahali tarafrndan rerkedilmigtir. 

San Saltrk hemen ejderhaya hUcum eder; o da 

166 Bkz. "I)ragon", I)ictionnaire des Symbolcs; Marcireau, s.68-71. 

226 

kukreyerek kargr taarruza gecer. Beriki elindeki yayla ejderhanrn 

yedi bagrna birer ok atar. Ama ejderha kuyru$unu San Saltrk'rn 

beline dolar ve s*ar. Tam o slrada Hacr Bektag'rn yolladr$r 

Hrzrr yeti$ir ve mura$ryla ejderhanrn gOvdesini deler. 

Kuyru$un gevgemesiyle San Saltrk krhcrnr qekerek canavann 

yedi bagrnr bir bir keser ve onu oldrirrir. Olay cevreye yayrhnca 

kalenin halkr beSleriyle birlikte geri ddnrip eskisi gibi yerlegirler 

ve toptan Musluman olurlar.l67 

Aynr eserdeki ikinci menkabe velilikle ilgisi olmayan birine, 

"Selim Han oSlu Kilrqarslan"a aittir.r6s Selim Han Acem olkesini 

aldrktan sonra padigah olan Krhgarslan, Aksaray yakrnrndaki 

Hasanda$r'nda bir ejderhayr yenip Oldurerek oralan orurulacak.hale 

getirmigtir. 15e 

Hacrm sultan ise, Hacr Bektag'rn halifesi srfatryla yakrn adamr 

Burhan Abdal'la birlikte Germiyan iline giderken Susuz denilen 

mevkide, Banaz suyunun kar;r yakasrnda yol usttine yatmrg 

bir ejderha 90rur. Hacrm Sultan Burhan Abdal'la beraber 

ejderhaya yaklagrr. Ejderha taarruza geqerken Hacrm Sultan 

atzrndan korkung bir ateg grkanr. Ejderha oturdugu yerde ya- 

nrp ktil olur. Bdylece Hacrm'rn rinti etrafa yayrhr.lT0 Bu menkabenin 

daha genig bir gekli Hacrm Suhan'rn kendi menikrbnAmesinde 

de mevcuttur.l7l 

Otman Baba Vildyetndmesi'nde anlatrldrSrna g6re, Belgrad 

koylerinden birinde yagayan zengin bir koylu ve gocuklan 

167 Mendhft-HBV,s.46-47. San Salrrk\n bu menkabesi azrcrk farkla Saltthnanrc'de 

de anlatrlrr (bkz. w. 270b-271a: biraz daha farkh bir rivnyet igin bkz. 

w. l83b-185b). Evliyl Qelebi de, Kaligra'daki tekkeyi ziyireti srrasrnda dervi5lerden 

bu menkabenin hayli teferruath bir rivilyctini dinleyip eserine kaydetmiitir 

(bkz. Sryahatnltmc, Il, 133-138). 

168 Burada kastcdilcn gahrs herhalde Anadolu Sclcuklu Dcvleti'nin kurucusu Ku. 

talmrg ollu Srlleyman gahln ollu l. Krhqarslan (1092-1107) olnrahdrr. Soleyman 

gahln kendisi dc goroldtgt gibi, 9xlim Han 5eklinde kaydolunmugtur. 

MenAkrbnlmelerde bazr tarihl gahsiyetlerin isimlerinin bu tarzda desgmesi 

olalan iglerdendir. 

169 Mcnlhb-HBV,s.73. 

170 A.g.e.,s.8.1-87. 

17 I Vildy etndme -I IS, s.7 3 -7 6. 

227

Belgrad pazanna giderken BalErkhisan denilen yerde korkunq 

bir ejderha ile kargrlagrrlar. K6ylti Otman Baba'nrn gergek veli 

olduSuna inanmamakta ve kendisini horlamaktadrr. Ejderha 

adamr kuyrufluyla belinden yakalayrp atrndan yere Carpar ve 

dldtirecek hale getirir. Adam akhna gelen buttin velileri birer 

birer imdadrna ga$rnrsa da kurtulamaz. O srrada birden akhna 

Otman Baba'yr qa$rrmak gelir. Qa$rnr ga$rrmaz onu kargrsrnda 

bulur. Bdylece Otman Baba sayesinde canrnr kurtaran zengin 

koylu tovbe eder ve ona murid olur.r72 

Koyun Baba Vildyetndmesi'nde de bu ejderha ile savag menkabcsinin 

dcfi9ik bir gekli anlatrlrr. Rivayete g6rc Koyun l]aba 

Osmancrk bOlgesine geldiSinde, y6renin kOyluleri geyikten 

dofan bir ejderhanrn kendilerine zarar ziyan verdi$inden giknyet 

ve Baba'dan kendilerini bu beladan kurrarmasrnr isrerler. 

Koyun Baba koyluleri krrmaz ve Kurlrrmak'tan su iEmeye gitmip 

olan ejderhayr bulur. Hemen elindeki asAsryla vurup "rag 

ol bre mel'un!" diye ba$rnr. Bunu derdemez ejderha oracrkta 

hemen tag olur. B6ylece kurtulan kOyhiler kendisine tegekkur 

edip mtridi olurlar.tT3 

Demir Baba da ejderha Oldtiren buyuk evliyadandrr. VilnyetnAmesindc 

kendisinin ejdcrha Oldurdugrine dair birkag rnenkabesi 

anlatrlrr.rTa Fakat asrl Moskov diyanndaki bir ejderha 

ile savagr ilgi qekici gorunuyor. Cunkri bu menkabe, San Saltrk'rnkine 

gok benziyor. VilAyetnAmesine gore Demir Baba 

Moskov diyanndaki ahaliyi hayatrndan bezdiren ejderhayr 

oranln krahnrn ricasr uzerine dldtinir ve kral bagta olmak Uzere 

butun tebeasrnr Mrisltiman ve kendine m0rid edinir. Kral 

aynca Demir Baba'ya bir suru altrn ve koyun verir.l7s Gonildri- 

SU gibi ejderha ile mucadele Bektagi menikrbnAmelerinin vazgeqilmez 

temel motiflerindendir. 

Bu menkabeler iqinde bilhassa San Saltrk\nki, arzettifi bazr 

172 Vildyetndmc-Ots, v. 92a-b. 

173 llkz. VilAyeftame-KllS, v. l6a-ltla. 

l74 VildyctnAmc-Dll, s 88-92. 

175 Bkz. a,9.c.,s,91-97. 

228 

nitelikler sebebiyle ustrinde durulmaya deSer g6runmektedir. 

$unu derhal belirtelim ki, bu menkabenin bizzat San Saltrk'a 

has olmadr$r daha bu yrizyrhn bagrnda yabancr aragtrncrlann 

dikkatini qekmigti. Cunku Bulgaristan, Arnavutluk vs. de mevcut 

San Saltrk'a ait olduSu soylenen turbeler civannda yaprlan 

aragtrrmalar, soz konusu menkabenin Bulgaristan'da Saint Nicolas 

veya Elie (llyas Peygamber); Arnavutlukta Saint Georges 

(Aya Yorgi) hakkrnda nakledildigini ortaya grkarmqtr. Bu yrizdenJ. 

Deny ve E W. Hasluck, menkabenin ilk Bektagiler'ce turbelerin 

bulunduklan yerlerde San Saltrk'a mal edildigini, dolayrsryla 

Menfilubt IIau BchtuS-t Vch, Suhilufintc vc Scyilhal':lr/.- 

me'ye bu kanalla gegmig olabilece$ini ileri surmtiglerdi.tT6 

Gergekten Saint Georyes'un bazr Grek hagiographe'lan (aziz 

hayatr yazanlar) tarafindan zapta gegirilen menkabesi incelendiginde 

bu fikre katrlmamak mumkun degildir. Qunku menkabe 

aynen San Saltrkrnki gibi cereyan etmekte, Evliyn Qelebi 

riv6yetindeki ejderhadan kurtanlan kral krzlanndan bahsolunmakta,177 

sonunda krahn ve tebaasrnrn, San Saltrk\nkindeki 

gibi toptan Hrristiyanhga gegiglerinden sdz edilmektedir.rT8 

Ne var ki, Hrristiyan azizlerinin menkabeleri rizerindeki cahsmalarryla 

tinlu H. Delehaye'in tespitine bakrlrrsa, bu menkabe 

ejderha ile mticadelesiyle tanrnm6, Saint Georges'un,r7e hiqbir 

eski ve orijinal menkabe koleksiyonunda bulunmamaktadrr.r8o 

Yazar bunun, esasrnda bugunku Qorum-Mecid6zri arasrndaki 

Elvangelebi K6y0'nirn yarunda eski Eukhaita'da yagayan Saint 

Th€odore adh daha eski bir oaize ait olduSunu delilleriyle gos- 

176 Deny, Sary Saltyq et le Nom de la Ville de Babadaghi" , Mtlangcs Emilc Picot, 

Paris, 1913, ll, lZ-l.f; Hasluck, BehtastlihTedhihlrrl, s.7.1, ll8. 

177 Krs. Evliyn Qelebi, II, 133-138. 

I 78 Delehaye, Lc s L( gen ilc s G rc cques, s,7 1 -7 5. 

179 l)ogu vc batr llrrlstlyau lkouogrufislnelc Sulrrt (icorgcs rlulrnu ylyrr vcyrr at tistfinde 

bir ejderhayr mrzralryla yaralamrg oldutu halde temsil edilmigtir. 

180 Delehaye, Lcs Ugcniles Hagiographlqucs, s.180. Zaten S, Eyice de Saint Georges'un 

gergekte Hrristiyanlrk 6ncesi bir ilkgag Anadolu Ibnnsrnrn tlrristiyanlagtrnlmrg 

gekli oldutunu belirrmektcdir (bkz. Eyice, "Qorum'un Meciz6z0'ndc...", 

s,227). 

229

termektedir.rsr Btttrln bunlar, ejderha ktltunun Hrristiyanhk donemi 

Anadolu'suna yabancr olmadr$m gdsterir. 

Ejderha kUltU bilhassa Orta Anadolu'da Trtrkler geldikten 

sonra da devam etmbtir. Bugtlnk0 Elvangelebi K6yt'nde, XIV 

yrizyrlda Elvan Celebi zAviyesini kurarken, dedesi Baba llyas'rn 

boyle ejderhah bir menkabesinin tegekkul ettigi anlagrhyor.t" 

Naklettigi olaylarrn bupik bir krsmr Amasya ve dolaylannda 

gegen Ddnismailndme'de Melik Dinigmend'in Deryanos 

Manastrn'nda bir ejderha ile garprgtr$r yazrhdrr.rs3 Bugtrnkti 

Yozgat yakrnrnda kendi adryla anrlan koydeki zdviyesinde XI- 

Il. yuzylda yagamp Ttirkmen geyhlerinden Emirci Sultan'rn 

bir ejderi yenerek Oldrirdugtrne dair hayli ilgi cekiii menkabeyi 

XVl. yiizyrlda Alt bizzat yerinde tespit etmigtir.le Bundan 

bagka gtinimuzde yine Amasya havalisinde bOyle ejderha ile 

ilgili bir efsAne anlatrlmaktadrr. 185 

Goruldugu gibi, Ttirk oncesi ve Turkluk doneminde Orra 

Anadolu'nun 6zellikle Sorum-Amasya-Yozgat uggeni iqinde 

ortaya grkan bu menkabe ve efsinelerin -bagka yerlerdekinden 

ziyade- en gok bu bOlgede temerkiz etmesinin griphesiz bir 

sebebi bulunmahdrr. Orta Anadolu'nun eski gatlarla aldkah tarihi 

kangtrnldrf,rnda bu sebebi bulmak imkin dahiline girer 

gibidir. Bo$azkoy Argivi'nde ele gegen tabletlerden anlagrldr$rna 

gdre, firtrna ve G6k Tannsr ile llluyanka adrndaki ejderha 

arasrnda mucadeleyi yansltan bir Eti efsAnesi mevcuttur. Bu 

efsineye g6re, G6k Tannsr onceleri llluyanka'ya yenilirse de, 

sonra kuwetini toplayarak girigtifii yeni bir mucadelede lllu- 

l8l Delehaye, Lcs Ldgenilcs Grccqucs, s.ll, 15. Saint Th€dore'un menkabesi icin 

bkz. s.20,38. 

182 Eyice, s.227-228. Burada yazar XVl. yozyrlda zAvlyeyi ziyAret eden Dernschwam 

ve Busbecq'in gehadetlcrine dayanarak Saint Georges'la ilgili menkabenin 

Baba llyas'a uyarlandrgrnr tafsilatryla gdstermektedir. 

183 M€likoff, b Geste, ll, 7 5-77. 

184 Menkabenin metni iqin, bkz. Ah, V s.59-60. 

185 Akkaya, s.44. EfsAnenin metni icin buraya bakrlmahdtr. Buraya kaydedilenden 

daha ba$ka ornekler bulmak da m0mkrindur. 

230 

yanka'yr oldrirmeyi bagarrr.186 Eliade Etiler'in bu elstnesine 

benzeyen, fakat daha geq devirlere ait, Zeus ile dev yrlan 

Typhon arasrndaki bir mticadeleyi de zikretmektedir.lsT 

Hakikatte Etiler'in bu elsAnesinin de onlara mahsus olmadr- 

$r, Mezopotamya'da M.O. IlI. binlerde Sirmerlcr'cle, ll. bin 

iqinde Babilliler'de bu Tann ve ejderha mucadelesini anlatan 

orijinal efsineler bulunmuptur. Sumerler'de Tann Enki, Tannga 

Erechkigal'in ejderha Kur tarafrndan kagrnlmasr uzerine 

onunla mucadele ederek yener ve Tannqayr kurtanr.l88 Babil'de 

ise, M.O. 1950'lerde buyuk Tannlar araslna giren Marduk'un, 

-fiamatu adrnda muazzam bir deniz ve kaos ejderini 

oldlirdrigUne ve onun parqalanndan dunyayr yarattlglna dair 

bir elsinenin mevcudiyeti biliniyor,tse E. O. Jamcs, ipte Eriler'deki 

lrrtrna ve G6k Tannsr ile ejderha llluyanka arasrndaki 

mucadeleyi anlatan efsdnenin bu Stimer ve Babil efsinelerinden 

aktanldr$nr ve onlar gibi kozmolojik mAhiyetre oldugunu 

gdstermektedir. Hatti ona bakrlrrsa, Yah0di mitolojisindeki 

yedi bagh ejderha efsdnesi de Mezopotamya kaynakhdrr.re0 

Buraya kadar anlatrlanlar dikkate ahnacak olursa, Anadolu'da, 

bilhassa Orta Anadolu'da, koku ilk ga$lara inen Mezopotamya 

menge'li Tann-ejderha mticadelesine ait bir elsAne 

mevcut olmakta, Hrristiyanhk doneminde de koku muhtemelen 

bu efsAneye dayanan bir Saint Georges yahut Saint Th€odore 

menkabesi bulunmaktadrr. lgte San Saltrk'rn yukanya 

aldrtrmrz menkabesi belki bu sfiretle izah edilebilir. Fakat 

menkabelerdeki ejderha ile mucadele motifinin tek kaynagr- 

186 E. O. Jarnes, Mythes ct Rites dans le Proche-Orient Ancien, Paris, 1960, s.189- 

190; Eliade, llisaoire desCroyances el desldtes Religieuscs, I'aris, 1976, l, l58. 

187 llliade, aynr yerde. 

188 Jarnes, s.188. llu efsinenin farkh tiq rivayeti iqin rnirteakip sayfalara bakrlmahdrr. 

189 Schinimel, s.35, 42. 

190 Jarnes, s.t89, 197. Gercekten Tevratla Yehova'nrn Rahab veya Lcvyatan rliye 

farkh bigimde adlandrrrlan bir ejderha ile savagr yer almaktadrr (bkz. E-vub, 8, 

26; lgaya, 27, 5l), ki soz konusu Babil efsdnesine qok benzernektedir. Zaten 

'levra!'rn lJabil esAretinden sonra kalerne ahndr[r biliniyor. 

231

nrn bu oldugu'u ileri stirmek dogru degildir. Cunkti bilincligi 

tizere, Anadolu'ya gelmeden once de Ttirkler'de ejderhah destanlar 

ve ejderha ktiltune ait bazr inanqlar bulundu$unu gosteren 

bilgiler vardrr. HatrrlanacaSr gibi, O$uz Ka$an'rn meghur 

destanrnda onun boyle ejderha cinsinden bir yaratrkla ormanda 

mricadelesini nakleden bir krsrm mevcuttur.tel Trirkler'in 

Musl0man olnralarrndan sonra yeni dine uyarlanan bu destanrn 

qok eskilere ait oldugu mdlumdur. Hayli eski bir Altay masahnda 

da, Kara Ath Pergen adrndaki bir kahramanrn, yedi kat 

gosu' dtesi'dc r'avi deniz iqi'de bir canavarla yedi yrl mticadeleden 

sonra onu oldurdugu anlatrlmaktadrr.re2 

Roux, Trirklcr'in cjderha hakkrndaki relakkileri, yerlegik hayat 

suren lran ve Qin gibi komgulanndan aldrklan, ancak 

Qin'in bu konuda one geEti$i, zira eski Trirkler'de ejderha minaslna 

kullanrlan Iu kelimesinin $ince'de aynl mdnaya gelen 

lung un bozuhnug Sekli olabilece$i gdrugtindedir.re3 Koprulti 

gok daha dnceleri, ejderhanrn Qin'in dini hayatrndaki mevkiinin 

dnemine igaretle, ilgili telakkilerin Trirkler'e buradan geqti$ini 

kabul etmigri. rs4 

Hakikaten eski Qin'de ejderhanrn kozmolojik mahiyetteki 

inanqlarda onemli bir paya sahip bulundu$u anlagrlmaktadrr. 

Kuzey Wei sulAlesi zamanrna (386-535) ait bir merinde goruldugu 

rizere, Qin inanElannda ejderha suda yagayan pullu bir 

l9l Destanrn bazr riviyetlerinde oluz Kalan\n savaStrgr yaratrgrn ejderha olclufu 

zikredilmekle beraber (msl. bk. orkun, T(trhEfsdneleri, lstanbul, 19a3, s.2b- 

2l), tam olarak ne idign belli delil gibidir. ogel bunun gergedan cinsinden 

yahur bu cinse benzer bir hayvan olmasrnrn kuwetle muhtemel bulundufiunu 

yazryor (bkz. l'ur,r Mirolojisi, l,319-320). 

192 A'g.e., s.320-321. ogel bu gibi masal ve efsinelerin genellikre bag krsrmlarrnrn 

orijinal olup sonraki bolumlerinin zamanla eklendigini ve bunlann qogunun 

lludist rncnkabclerclcn ahndrgrnr yazar. 

193 Roux, Fauna, s.29. Anadolu Ttirkgc'sinde Farsga, ejiler ve ejderhann yanrnda 

Turkqe yrlan yahur evren kelimelerinin kullanrldrlr milumdur. Lu kelimesi 

tamamen unutulmugtur. Aynca ejder ve ejderta kelimelerinin kullanrlmasr, 

agagr& gor0lecegi uzere, meselenin bir de tran'la ilgili y0n0 bulundugunu 

oruya koymaktadrr. 

I94 Kdprrilu, Ilulrri}f .sorrbolk'r, s.,l.l, 

232 

surtingendir.re5 Devir, en 6nemli bir ilah olup hayat iksirini 

yapmayr o$renmigtir. Sihirli krhcryla ejderhalan oldtirerek 

drinyayr onlann tecavuzlerinden kurtarmrgtrr. re5 \ilI Eberhard, 

Qin'den gelen igte bu inanqlar dolayrsryla olsa gerek, daha qok 

erken devirlerde Hunlar'da bir ejderha ktiltunrin varhSrnr kabul 

etmekte ve onlann dini bir gehrinin "Yatan ejder gehri" 

(Gu-uang) adrnr tagrdr$nr bildirmektedir.reT HattA Hunlar'rn 

bu gehirde golgelerin ve sulann timsali ejderhalara taptlgl soylenmektedir.res 

Turk ikonografisinde ejderha (evren) konusuyla muhtelif 

eserlerinde meggul olan E. Esin, Gdkttirkler devrine ait kitibe 

ve mezar taglanndaki ejder tasvirlerine dayanarak bunlarda da 

l{unlar'daki gibi ejder ibAdeti bulundugunu tahmin etmektcdir. 

Gdkttirkler ejderhaya K6k-luu demekte olup vaktiyle 

Qin'de oldugu gibi onu sularla ilgili goniyorlardr. Ejderha hem 

su kaynaklannln hem ya$mur bulutlannrn semboludrir. lyi 

mevsimlerde gdklere qrkar, sonbaharda ise sulara veya yeraltrna 

saklanrrdr.lee Elder kultunun krsmen Uygurlar'da dahi 

mevcut olabilecef,i, Uygur sanatrnda g6rulen iki ayn ydne bakan 

ikili veya dortlu ejderha tasvirlerine dayanrlarak tahmin 

edilebilir.2m 

Eldeki bilgilea ejderha ile mucadele motifinin bir de lran'ln 

eski dinleri ile baSlantrh bir cephesi bulundutunu gosteriyor. 

lran dinleri tizerinde yaprlan aragtrrmalann meydana grkardr- 

!,rna gdre, lran'da Zerdupt 6ncesi devirde, OrtagaS lslam dunyasrndaki 

futuwet tegkilitrna benzer bir "geng erkekler tegki- 

195 Chavannes, "Le Cycle Turc des Douzc Animaux", T'oung-Pao, Vlll (1960, 

s.223). 

196 Ozerdim. Qin Dininin Mcn5ci, s.96. 

197 Eberhard, (lin'in $irrral Komgulan,s.77. 

198 Esin, "Selcuklu Sanatl Evren Tasvirinin Tirrk lkonografisinde MenSe'leri", 

SAD, I (1969), s.16l. 

199 Aynr yazar,Tttrh Kozmolojlsi, s,36 vd, Ejderhanrn eski Qin ve T[rk inanglarrnda 

su ile ilgistne dalr daha genig bilgl igin m0teaktp sryfalara bakrlmalrdrr. 

200 Esin, a.g.rn., s.165. 

233

latr"nrn oldusu gdnilmektedir. yan dint bu teskilat tiyelerinin, 

Fra€taona (gehndme,' nin Feridun'u) veya Karasispa (C.rprrp) 

adrnda, "ejderha dldriren bir kahramanr" takdis eitit

lslam oncesi ve sonrasr devirde Trirk inanglarr iginde boylesine 

yer eden ejderha kiiltiinun, ikonografiye de aksetti$i mugahede 

olunmaktadrr. Ejderha motifi, Gokttirkler ve Uygurlar'da 

oldu$u gibi SelEuklu mimari eserlerinde de srk gonilen bir motif 

olmuptur. Briyuk Selguklu ve Anadolu Selquklu Devleti'nde, 

llhanhlar'da ejderha tasvirli bayraklar kullamlmrgtr.2lo 

Havada Ugma (Levitasyon) 

Bu konuda tek iki menkabe mevcut olup onlar da Vildyetndme-i 

Sultan $ucauddtn'dedir. Bunlardan birincisine gore, bir 

grin Sultan rnuridleriyle otururken Aniden vecde gelip herkesin 

gOzii dnunde bulundutu yerden havalanarak goSe dof,ru 

y0kselmig ve bulutlann tistune qrkarak bir mriddet uqtuktan 

sonra yine yere inmigtir.2ll lkinci menkabe ise yukarda kug 

gekline girme konusunda nakledilen menkabedir. Burada, Sultan 

$uciuddin kcndirre bir koyun vermeyi reddeden stiru sahibine 

krzarak havalanrp ugmus ve bulutlara dot,ru yukselmigtir.212 

Yukanda bahsi gegen Ticri'l-Arifin Seyyid Ebu'l-Veh'nrn 

men6krbnAmesinde de, geyhin do$rudan dof,ruya detil, fakat 

havaya serdigi cubbesi veya seccadesi ristunde durduSu veya 

namaz krldrfrna dair menkabeler vardtr.zt3 

EflAki'nin kaydrna g6re MevlAni da zaman zaman goklerde 

uguyor, yedi kat semiyr dolagarak oralarda olup bitenleri gortip 

geri geliyordu.2ra Pir Sultan'a ait bir nefeste Hz. Ali'nin de 

havada uctugu terennum edilmektedir.2rs Catherine de Sienne, 

210 Koprnlu, Huhofti Semboller, s..15,46-48. 

2ll Vildyetndme-S5, v. 24b. 

212 4.g.c.,v.27a. 

211 Msl. hkz. Me nth$t 7'dca'l-AritIn Seyyid F.bu'l-Vela, v 20a, 22b.. 

214 liflrkt. il, 642. 

2l: Ozrellt, Pir Sultan Abdsl, s.l l0: 

236 

ttaydar Zulfikarl krnrna rakrnca 

Bir saatte bin menzile yetince 

Kendi kcndin mancrnrktan atrnca 

Yine pervaz edip ugan Ali'dir. 

Sainte ThErese ve Joseph Cupertino gibi bazr Hrristiyan azizle' 

rinin dahi bu gekilde havada uqtuklanna dair birgok menkabe 

vardtr.2l6 

Eliade'rn belirtti$ine gore tipik bir Budist inang olan havada 

ugmanln, eski Budist evliyi, yogi ve sihirbazlanntn menkabelerinde 

birgok orne$i vardtr. Eliade bunun, eski Hind'in halk 

inanglanndaki mistik metotlar arastnda birinci srrap iggal ettisoyler.2rT 

Buda'nttr, dururken bulundugu yerden havala- 

$ini 

narak g6klerde ugtuguna dair pek gok menkabe bulunmaktadrr. 

Yogiler de yoga metoduyla havada uqma kabiliyetini elde 

edebilmektedirler. 218 

Ditrt Unsur (Anisrr.r Erbaa) inancl 

Ddrt unsut yahut khsik deyimiyle andstr-t erbaa, yani ateg, su' 

hava ve toprak inanctndan sadece Mendhbu'l-Kudsiye veYildyetndme-i 

Otman Baba'da bahseditdif,ini gdruyoruz. Baba llyas'rn 

o$ullanndan Omer Paga'nrn halifelerinden Yusuf"un kerAmetleri 

anlatrlrrken, M andhrbu'l-Ku&iy d de 9u mtsrdlar yer almakudrr: 

Ger diyem betde onda bir i$ini 

Untdastn Yusuf gibi dugini 

Td be-hadd-i anAsu 6nr krl 

Nafizu'l-h{ikm idi zihi tahsil 

Od u su yil n dopra$a soYler 

Od u suyil n dopralAntlar 

Din o dtinya be$i Omer Bege'mun 

Kemterin bir kuluyrdr Yusuf anun2re 

krg. Manall}-Kul'dc Muhlls Paga'nrn manctntklatr atrhnn hikAycsi (v. 5la-b)' 

216 Louis Bordet, Religion ct Mysticismc, Paris, 1974, 2' baskr, muhtelif sayfalarda' 

21 7 Eliade, Chamanisme, s'320. 

218 A.g.a., s.321. 

219 Menlhft-Kud,v.fla. 

237

vild'yerndme'i otnran Baba'da ise gu mrsrararla otman Baba'nrn 

medhedildi$i gorrihir: 

Ey zihi zit-r mutahhar vey hakikat cism,i pAk 

Sensin anflsrr hAkimi hem ilb u dte5, bAd u-halizo 

Bekragiligin dnemli inanglanndan birini tegkil eden bu anasrr 

(unsurlar) telakkisinin, bazrlannca bizzat Hacr Bektag'rn yazdr$r 

kabul edilen Mahaldt'tada kuwetle iglendigi gorulmekteii.. ailah 

insanlan bu dort unsurdan yrrrtrnrgt,r. Dolayrsryla bu unsurlann 

dzelliklerini tagrrlar. Abidler denilen gerirt .hli, yelden 

yaratrlmrytrr. Zdhidler, tarikar ehli olup oddan y"rutrlmrgtrr. MA_ 

rifet ehli olan arifler, sudan, ronurr..rr"., tegkii eden mahabbet 

ehli muhibler ise topraktan yararllmrglardrr.22t 

Bektagiligin tegekkuhinde hig gtiphesiz fikirleriyle ve siirleriyle 

btiyuk bir rol oynayan XV yuzyrl Rum Abclallarrjndan 

Kaygusuz Abdal'a ait oldu8u s6ylenen bazr risAlelerrde de dOrt 

unsurun insan yaratrhgrndaki payr yine kuvvetle vurgulanmaktadrr. 

Meseld Gtilistan isimli risalede Allah'rn Aderi'i ytizrlne 

perde eyledi$i ve bu perdenin su, toprak, are$ ve yelden 

yaratrldr$r ilade olunmakra,222 sarayndme'de ise Mahaiataki 

fikirler aynen tekrarlanmaktad*.2z3 Bektagi-Krzrlbag giirinde 

dahi bu konunun srk srk ele ahndr$r gdzden kagmaz. Hatdyi, 

Aprk isen gel ber0 cdn u cAnan mendedur 

Zahide sen kandesrin ol n0r-i tman mendedrir 

Mendedrir hem yer U gogUn hikmeti vti kudreti 

Ab u dteg,hah nbAd,ctimle yeksan mendedul2a 

Z2O Vildyenamc-OB, v. 58b. 

221 Mahalatt ITaa Behtas-i Velr, S0leymaniye (t-aleli) Kutuphrnesi, nr.1500, vv. 

22a-b,la.b, 5a,8a, Aynca bk, Birge, ll7.llg, 

222 Gizel, s.108. Burada, Budaranamc'de de aynr konunun igrendigi belinilmektedir. 

223 A.g.e.,s.109. 

224 Hatdyt Divanr, s.166. 

238 

krt'asryla yine insan yaratrhgrndaki dort unsura igaret ederkcn, 

meghur Bektagi gAirlerinden Hamdullah da 

Anisrrdan bir libasa burundtim 

Nrlr u bad u hAh ri r?bdan g6rundum 

Hayru'[-beger ile cihana dondum 

Adem ile bile bir bag idim ben22s 

mrsrAlanyla aynr telAkkiyi dile getirmektedir. 

Tarih kaynaklan dort unsur inancrnrn lslamiyet'e girmeden 

qok ewel eski Turkler'de tanrndr$nr gosteriyor. Bizans lmparatoru 

Maurice namlna Batr Gokttirkleri'ne giden elqilik heyetinde 

bulunan Th6ophilacte Simocatta'nrn su cok tanrnmrg kayrtlan 

llatr Goktilrkleri'ncle ddrt. unsur inancrnrn kesin bir belgesi 

kabul edilebilir: "Turkler atepe, fevkalAde bir kudsiyet izi- 

[e ediyorlar. Aynr gekilde hava ve suyu takdis edip toprafa buytik 

bir onem veriyorlar."226 

Batr Gokturkleri'nin drgrndaki Turkler'de de bazan toprak, 

su, ateg, afaq geklinde dortlu; bazan da toprak, su, ateg, ag,ac 

ve demir veya toprak, su, ateg, a$ag ve rozgAr geklinde de$igen 

bir besli unsurlar teldkkisinin mevcut oldu$u gorulmektedir.227 

XIII. yuzyrlda Mo$ollar'da da gunep, ay, atet, su ve topraktan 

ibaret yine begli bir unsurlar tel8kkisinin varhgrnr Plan- 

Carpin'in eserinden d$reniyoruz.228 

Gortildug,U irzere britun bu dortlu ve begli unsurlar telakki- 

sinden su, ates ve toprak sabit oldu$u halde, dordUncu ve beginciler 

yerine ve zamanlna gore hava/a$a9/demir/guneg ve ay 

olarak def,igmektedir. lgte bu dordtincri ve beginci unsurlardaki 

uyugmazhk sebebiyle aragtrncrlar arasrnda eski Trirkler'de 

bu unsurlar inanctnrn mengei hususunda desigik tahminlerde 

225 Atalay, s.76. 

226 Chavanne s, Documents, s.218. 

227 Aynr yazar, Le Cycle, s.16; G6kalp, Tnrh Medcniyeti Tarihi, s.39; Tirran, Onifti 

tlayvanh Torh Tahvimi,lstanbul, 19'11, s.66; Esin, furft Kozmoloiisi, s.4-5. 

228 Bkz. Relation iles Mongoles, s.621.

ulunulmu5tur. Bugtinc kadar, Cin"t vc lran230 olnral< rizcrc 

iki deSigik menge'den bahsedildi[i gonilOr. Hatta higbirini kabul 

etmeyip bu inancrn Ttirkler'e mahsus oldu$unu dugunenler23r 

ve Sin, lran menge'lerinin ikisini birden kabullenenlcr 

de mevcuttur.232 

Tarih kaynaklarr milidrn ilk yrllan zarfrnda Qin'deki unsurlar 

telakkisi hakkrnda bilgi edinmeye yar^y^cak durumdadrrlar. 

Chavannes tarafindan kaydedilen Wang Toh'ong'a ait bir 

metinde, beg elemandan soz edilmektedir: Af,aq: lgareti yin, 

temsilci hayvanr kaplan; toprak: lgareti siu, temsilci hayvanr 

kopek; su: lgareti hai, temsilci hayvanr domuz; ateg: lgareti 

sseu, temsilci hayvanr yrlan.233 

Eski lran'daki unsurlar telAkkisi de aga[r yukan aynr aqrkhkla 

bilinmektedir. Yine Chavannes'rn bu defa bagka bir eserinde 

kaydetti$ine gore, VI. yuzyrlda lranhlar gok, toprak, grineg, 

ay, su ve nihayet ategten olugan beg unsuru takdis ediyorlardr. 

IX. yi.izyrlda lbnu\r-Nedim de Maniheist lranhlar'daki 

beg unsur telakkisinden uzun uzun bahsetmekte ve hava, ruzgAr, 

rgrk, su ve ategten ibaret bir liste vermektedir.23a Chavannes'rn 

zikretti$i metindeki guneg ve ay herhalde lbnu'n-Nedim'in 

listesindeki rgrk'rn (n0r) karlrhf,r olsa gerektir. Fakat 

229 Msl. bkz. Esin, aynr yerde. 

230 Msl. bkz. Ogel, Tarh Mitolojisi, I, 487-,+8S. Yazar Karahanhlar'da don unsurun 

burglar gibi nqerden on iki krsma aynldrtrnr Kutailgu Biliglen naklettigi 

Ugi ot uqi suv ogi boldr yil 

Uqi boldr toprah ajun boldr il 

mrsralanna dayanarak ifade etmektedir. Ona g6re Uygurlar'da da unsurlann 

sayrsr d6rttu. 

231 Bu eski fikrin sahibi Chavannes'dir. O, unsur inancrnrn T0rkler'e has bir dU- 

5drnce olduf,unu, Qinliler'in bunu Turkler'den aldrftnr ileri siirmektedir (bkz. 

I.c ( vrle ,r,4(i) 

212 lloux, fradit.ilons, s.178; aynr yazar,Fonctions, s.70-71. 

233 Chavannes, d.8.nr., s.31. Yazar uretlndc bca elcnrandan bahscttigi haldc bcairrci 

zikredilmemigtir. Fakat baSka kaynaklar aracrhlryla da beginclnin maden 

oldugunu biliyoruz (bkz. Esin, TtrhKozmolojisi, s.4-5). 

214 llke. rl-Fihrirt, s.472.47), 

240 

Maniheizm'den cok once eski lran'da unsurlar inancrna tesaduf 

edilmektedir.235 

Qin ve lran'daki unsurlar teldkkisi kargrlagtrnldr$rnda, gonihiyor 

ki, her ikisinde de sayr aynldlr, fakat ortak olanlar sadece 

ate$ ve sudur. O halde ne lran ne de Qin'deki unsurlar telAkkisi 

menkabelerdekine intibak ermemektedir. Menkabelerdeki 

anAsrr telAkkisine tam anlamryla uyan bir bagka telakkiyi 

biz, ilk devir Budizm'inde buluyoruz. Buna g6re yeryriztindeki 

her madde gu d6rt unsurdan, yani toprak (prthivi), su (ap), 

ateg (tejas) ve nizgdr'dan (vayu) yaratrlmrgtrr.236 

Agrkqa gortiltiyor ki, hem yukandaki menkabelerde, hem de 

Mahalat ve oteki Bektaqilik tarikatr iEinde meydana geririlen 

eserlerdeki dortlu unsur (od-su-yel-toprak, ateE-ab-bad-hak) 

inancr ve buna ildve olarak yaratilan geylerin bunlardan tegekkul 

etmesi fikri aynen bu Budist telAkkiyi harrrlarryor. Bu itibarla, 

dort unsur inancrnrn mengeinde bir olqude lran ve Qin etkisini 

hesaba katmak gerektiSi gibi, kanaatimizce asrl Budizm'i 

gdz onunde bulundurmak icap edecektir. Ancak, insanrn d6rt 

unsurdan yaratlldrglna dair Bektagilikteki inancrn, ilk insanrn 

beg unsurdan mrirekkep oldu$una dair Maniheizrn'dcki telakkiyi 

hatrrlatugrnr23T da hesaba katmak mantrkh olacakur. 

Ateg Ktltai 

Tarih oncesi devirlere ait bugtinkti bilgilerimiz ateg kultunun 

dof,ugu ve geligmesi konusunda yeterli deSilse de, ilk ga$lardan 

beri bu kultun dunyanrn birgok yerinde mevcut olduf,unu 

gosteren ipuglan oldukqa fazladrr. Amerika, Asya, Avrupa ve 

Akdeniz Havzasr'ndaki en eski dini sistemler iqinde ategin yerine 

ve zamanlna gdre az veya qok dnernli bir kUlt konusu oldu$u 

bilinmektedir.238 Ama ateg asrl eski Hind ve lran inangla- 

235 Runcinran, Le Manichfisme Mtditval, s.17. 

236 lSareau, s,46. 

237 lbnu'n-Nedim, s..173; Runciman, s.l8-19. 

238 "Fcu", Dlcllonnairc des Symholcsi Marclreau, s.262, 

241

nnda temel bir yer kazanmrgtrr. ozellikle Zerdugtiligin ve 

Mazdeizm'in ana esaslan ate$ ibadetine dayanrnaktaclrr, -Bu iki 

clindcn bagka Kuzey Asya vc orta Asya bozkrrlarr gibi scrr iklirn 

gartlannrn hakim oldu$u yerlerde tesekkul eden inanc sistctnlcrirrclc 

tlc ntcaiu tnbii llir rncvkii cllacufr ptiplrcsizclir. Ciinkir, 

ateg buralarda ve benzer gartlara sahip dtinyanrn oteki yerlerinde, 

her geyden ewel unmak iqin gerekli srcaSr saglamaktadrr. 

Bu sebeple zikredilen yerlerde ateg kultunun tegekku_ 

hindeki en onemli faktor, iklim olmaktadrr. 

Bu kult, aga$rya 6zetlenerek nakledilece$i tizere, Bekta5i 

menAkrbndmelerinde dikkat cekici bir huviyetre g6runmekredir, 

Mendhtbt Hcrct BcLtcp-l Velt'de kayclcdildigine gorc, bir 

gtin Ahmed-i Yesevi'nin halifeleri kendi aralannda toplanarak 

geyhlerinden icAzet istemeye karar verirler. $eyh durumu anlar. 

Gunlerden bir grin sabah namazrndan sonra, tekkenin qok 

genig olan avlusunda toplanrrlar. Mevsim krg olmadrsr halde 

ortaya bir "ulu ateg" yakrhr ve hepsi seccadesini bunun etrafrna 

serip oturur. $eyh uzun uzun duadan sonra, maksada geger. 

Denemeler yaprlrr, sonunda icizet, tarikat aldrnetleriyle 

birlikte Hacr Bektag'a verilir ve Rum diyanna g6nderilir.23e 

Aynr eserde krsmen benzer bagka bir menkabe daha nakledilir. 

Bu defa olay Sulucakaraoytikte geqmektedir. Hacr Bektag 

bir grin, abdallanyla birlikte Hrrkada$r'na grkar. Emri uzerine 

gah srrpr toplanrp buytik bir ateg yakrhr. Hacr Bektag ayaga 

kalkrp semia baslar; mtiridler kendisini takip ederler. Tam 

l

lundugunu ileri surmenin doSru olmayaca$rm, Batr Gokttirkleri'nde 

lran etkisiyle kendini g6steren bu inancr, bu dinlerin 

pek nufuz edemedigi do$u sahasrnda aramanrn manttk dtgt 

bulunduf,unu bildirmektedir.2s Gergekten Orhun KitAbelerinde 

ateg ktiltunu ima eden en ufak bir iz olmamasr bu fikrin 

dof,rulu[,unun kabul edilebilecegini g6sterir. 

Batr Gdkturkleri'nde ateg kultunun mevcfidiyetini meydana 

koyan ikinci bir g6rgu gehadeti de, 568'de lmparator Jtistinyen'in 

gonderdigi Kilikyah Zemarkos bagkanhgndaki elgilik 

heyetinin Batr Gdkturk bagkentinde gorrdugu bir muamele ile 

ilgilidir. Bizans elgileri kaSanrn huzuruna grkmadan once, iki 

tarafh yakrlmrg ateg kumeleri arasrndan gecirilmigtir. Bununla, 

elgilerin kotuluklerden temizlendiklerine inanrhyordu.2as 

Bizans kaynaklan gibi bazr Arap ve Fars kaynaklan da, 9egitli 

eski Trirk ztimreleri arasrnda ates kultune dair onemli kayrtlar 

ihtiva etmektedir. MeselA ldrisl Uygurlar'tn dnernli bir 

krsmrnrn Zerdugti idigini, bunlann atege tapng,tnr haber verir.2tr 

Mtellifin, bir XIl. yuzyrl kaynagr olan eserinde belirtildi- 

!i 

gibi Uygurlar'rn gergekten atese taprp tapmadrklannrn tAyi- 

ni gugtirr, ama yine de bu kayrtlann Uygurlar'da bir atep kulttrnun 

mevcudiyetini agrkladr$nr kabul etmek gerekir. Zira 

ancak ategle ilgili birtakrm uygulamalar muellife boyle bir ifade 

kullandrrabilir.. 

Uygurlar'dan bagka Krrgrzlar'da ateg kulttine dair yine Arap 

ve Fars kaynaklannda -go$u birbirinden ahnma- haberler bulunmaktadrr. 

Bunlarda, genellikle, Krrgrzlar'rn ategin temizleyiciliSine 

inandrklanndan dltilerini yaktrklarl ve ategin mubarek 

sayrldrlr belirtilir.zaT 

Mes'Odi'nin Acdibu'd-Dtnyd'srnda zamanr ve adt tAyin edil- 

244 Glrrud. s, l0l , 

2,15 Chavanncs, I)ocurn€nts, s.235. Ilu kayrtlar bizde de blrqoklarr nrafindan kullanrlmrgtrr 

(msl. bkz, lnan, Samaniera, s,68; Tirran, ClhanHdhimiyati, l, s,57). 

2.f6 ldrist, l,491. 

2,17 Msl, bkz, Mcrvezt, s,l8; Hud0du'l.ilcm, v. l7b; el-Mukaddesl, cl'Bed've't-Ta' 

rih, nlr. Ct. Huan, Paris, 1907,lV,221tdrisl.l, J0l. 

24 

meden Ttirkler'de ategle kehanette bulunuldutunu anlatan bir 

pasaj bulunmaktadrr. Buna bakrhrsa, Trirkler'in htikrimdarlannrn 

belli bir gunu olup bugun de buyuk bir ateg yakrlmaktadrr. 

Bu atege kurbanlar sunulur ve dualar edilir. Daha sonra, 

ategih iqinden bir gehre y0kselir. Eler bu gehre yegil ise ya$mura 

ve bollu$a, beyaz ise kurakh$a, krrmrzr ise kan d6kulmesine, 

san ise salgrn hastah$a, siyah ise hukumdann Ohimune 

veya uzak bir yolculu$a igaret sayrlmaktaydr.zs 

Ates kultuntin Ttirkler'deki tezAhurlerine benzer durumlann 

Motollar'da da bulunduf,una dair gagdag gehadetler mevcuttur. 

Rubruquis ve Plan-Carpin, MoSollar'da 6lulere ait btitUn 

egyalann atesten gegirilerek temizlenditini, gtinku ategin 

temizleyiciliSine inanrldrtrnr; ateg mukaddes sayrldr$r igin brgak 

veya demirden bir ileti atege sokmanrn yasak olduSunu, 

gorduklerine dayanarak anlatryorlar. Aynr mrigahitler, Batr 

Gokturklcri'ndeki gibi, Mogollar'rn da yabancrlan iki atca arasrndan 

yuruttuklerini yazryorlar.2as 

Mo$ollar'da atese birtakrm merasimler yaprldrfi ve bu merasimlerde 

beyaz koyun kurban edildi$i, dualar okundugu bilinmektedir.zs 

Heissig, Mofollar'rn ategi bir ilnh telakki ettikleri 

kanaatindedir. Ona g6re, ateg, bereket, zenginlik ve hayvan 

srinilerinin ilihrdrr. Bu inang Mo$ollar'da Cengiz Han'rn zamanrndan 

da qok eskilere gitmektedir. Onlar bu inanElan buyuk 

bir ihtimalle Ttrrkler'den almrglardrr.2sr 

Turkler ve Mofollar'daki ateg ktiltu hakkrndaki bu bilgilere 

bakrlrrsa, her iki toplumda da ategin 6nemli bir yeri oldugu 

anlagrhr. Yaprlan igler, uygulanan merasimler, ategin takdis 

2,18 Bursa Hriseyin Qclebi K0triphanesi nr.746, w. 63b-6.1b'dcn naklen Sefen, HildJet 

Orilusunun Mcnh$elcrl, girig, s.32-33. Buradaki Arapga mctin lnostrantsev 

tatafindan dn zikrcdilmlgtir (bkz. "Eski Trrrkler'in lnanqlarr Hakkrnds 

Dirkac Sdz", Mahalclcr vc lncclamclar, s.489)" 

2.19 Bkz. Voy agc s lias Curicux, s. I 22; Rclatlon des Mongolc s, s.621, 627 . 

250 Tucci-Hcissig, s.,$02. 

251 A.g.c., s.,130,,131. Mogollar'daki ateg kultune dair.daha geniS bilgi iqin bkz. 

N, Poppe, "Zum Fcucrkultus bei dem Mongolen", Asic MaJor,ll (1953), 

s.130-145. 

245

edildi$ini ve ytice bir gug terakki orundugunu gosteren arimetlerdir. 

Fakat btrtun bunlar ategin bir ila[ ,rn,ria,g_, ,roro 

knfi midir? Bu konuda g6^tsler i"giiit rir. M;seta]fi;;i#u" 

soruya mtispet cevap vermekte, Roux ise tersini ileri srirmektedir'252 

Ancak, bir tabiat varhsrna .i"r. "a"yrp kurbanrar sunmanrn, 

dualar etmenin onu' i"n., kabul "i'iigi"" y;i.rri,"yrlamaz' 

Eser 6yle olsaydr, eski rrrrkrer'de takdis or""""-i"g, 

tepe' kaya vs'nin de birer Tan. kabur edirmesi rur,- g"r,.ai'r., 

bu vdki desildir. Nitekim r. simo."ii" ia, rrirkrerr"?i"ri,"r.dis 

ettiklerini ama g.kteki bir Tan''ya t"ptrkla'n, tasrih soretiyle 

bunun agrk bir delilini,,r"rmektedir. 

Simdi, eski rurkrer'deki ateg kultuntin mahiyetine dair bu 

krsa tahlilden sonra bu ktiltrin m"nr"irr, aragrrrrnaya gegebiliriz. 

{raStylcrlann pek az bir krsmr bu mengei einde g6rmele_ 

rine kargr'k,zs3 gogunrugu eski rran dinreriyt" itgiti uir*"r.i"drrlar. 

Inostrantsev, Giraud, Roux ve Og"t Uuntardandr.?s 

Gerqekte, Bizans, Arap ve Fars kayniklannrn ateg kriltunun 

mevcodiyetini haber verdikleri rurk ztimrelerinin, Batr G6ktfirkleri, 

Uygurlar ve. Krrgular gibi lran kulttrr * in""ifrrr"rn 

etkisinde kaldr$r belirrenmig z=timrerer ormasr ve bunlardaki 

.ktiJlun lran'dakine gok benzerligi, rran tezini benimseyenlerin 

hakh olduklannr duqundrirmekf,dir. 

lran dinleri *stonde garrgan ilimrerin erde ertikleri sonuglara 

bakrlrrsa, ateg kurtuntin Zerdilgt'ten bire gok 6nce u". oriu- 

!u mirgahede edilmektedir. widengren ve Duchesne-Guiilemin 

vc benzeri 6nde-gelen "r.gt,r,.J"r, Zerdugt tarafrndan sistemlegtirilen 

are$ kurtuntin ortak bir eski lran-HtrJ *."i.i* 

bash oldu$unu bildirmektedir.2ss onlara gore, Zerdtigt oncesi 

252 Roux, Fonctions, s.g7,96. 

253 Msl. bkz. Esin, T,arh KozrnoloJisi, s.24. yazar burada Tnrklerdeki ares ayininin 

zaman itibariyle einriler'dekiyle aynr gunde 

"rti" or.liri.;;r.r'#i,; 

254 Inostrantseu, a.g.m., s.4gg; Giraud, s.l0l; Roux, a.g.n., s.69; Ogel, Turh lran 

llithileri, s.360-362. Bu.yazarlann nor*'hrrig uCt. Mazdekizm men5ei rizerinde 

dururlar. Roux belli bir ad vermeden lran etkisini Uf,i, torruru1i.i. 

255 widengren, s'48; Duchesne-Guitemin, "rJlran Antique et Zoroastre", s.635 

vd. 

246 

ve Zerdtigt lranr'ndaki ateg ktiltu uygulamalarrnrn eski 

Hind'dekilerle kargrlagtrrrhnasr, bu mengc' ortakh$rnr az qok 

ispat etmektedir. Htnd'deki Agni ne ise, lran'daki Atar, yani 

ateg Tanrsr odur. Aynca lran'daki rahiplerin atcgi (Farnbag), 

muhariplerin ategi (Gugnasp) ve giftgilerin ateginden (Burzen 

Mihr) ibaret tiglti telAkkinin aynen I-lind'dcki tasni[e uydugu 

da gorulmektedir.256lgte Zerdugt bu mevcut kultu alarak geligtirmil 

ve kendi sisteminin esasr haline getirmigtir. 

Zerdugtilik'te ategin temizleyiciligine ve hayatr yenileyiciligi 

ne inanrlmaktadrr. lnsanlara musallat olan kotu ruhlar ve 

uSursuzluklar atesle deledilebilir. lnsan yaratthgrndaki en tistun 

vasrflr unsur ategtir; yani insan ruhu ategten yaratrlmrgtrr; 

oldugu z^man da ruhu gokteki ilihi ategle birlegeccktir. Bu 

ildhi ateg Ahura Mazda'nrn ogludur.zsT Ategin Mazdeizm'de de 

temel bir oneme haiz oldugu bilinmektedir.2ss 

Eski ttirkler'deki ateg kultuntin Hind-lran mugterek rnengeiyle 

ilgisini gosteren bir bagka husus da Batr Gokturkleri'nde, 

Mo$ollar'da rastlanan ate$le temizlenme ve ateg arastndan geqirme 

uygulamastdrr. Bunun hem lran'da hem Hind'de mevcut 

oldu!,unu gdrtiyoruz. Eski lran'da suglulann, giinahkirlann 

ateg uzerinde yuriiyerek temizlenmeleri ve rnisumluklarlnt ispat 

etmeleri icabediyordu.2se lbn Rusta da Hindistan'da buna 

256 Widengren, s.48, 5l; Duchesne-Guillemin, s.616-637. 

257 Widengren, s.48, 50-51; kr9. Firdevst, l, 32; "Cihan padi5aht bunun uzerine 

Tanrr'yt Ovmeye basladr. O Tanrr'yr ki, kendisinc atc5 gibi ctef,crli bir arrnalanda 

bulundu. Bundan sonra da l-l05eng ateti krblc yaptr: kcndi kendine: 

"Bu Tann'nrn nurudur. Akltn varsa buna taparstn" dedi. Akanr oldulu vakir 

padigah da! gibi bir ate5 yaktr, butfln a&mlarrnt onun etrafrnda topladl". Bu 

pasajr okuduktan sonra Mendhft-H9V ve Vildyetndmc-O8'den nakledilen 

menkabeleri hatrrlamamak kabil defildir. 

258 Duchesne-Guillemin, "LEglise sassanide et le MazdCisrne", Hisloire des Religi- 

ons, 2, s. 

259 Widengren, s.49; krs. Firdevsl,11,405'410. Burada eski lran'daki ate5le rnasumiyet 

ispat etrne olaytnrn tipik bir drne$i hikdyc edilir. Padi$ah Kdvus, 

6len kansrndan olma ollu SiyavuJu yeni karrsryla zina ile ittihanr eunis, o da 

yakrlan ate5in iginden atryla gecip saglam qrkmak soretiyle suqsuz oldugunu 

gOsterrnistir. 

247

enzer bir uygulamap anlatmaktadrr. yalnrz burada ateg ustun_ 

de yririimek yerine kzrl kor olmug mddeni levhalarr avuq iginde 

tutarak yuz adrm atmak gerekiyordu. E$er kugrn de*irler o 

kiginin avucunu yakmazsa mdsum oldu$una hrikmedilirdi.26o 

Ateg kriltrinrin lran veya Hind etkisiyle $amanizm'e de geq_ 

tigini tahmin zor de$ildir. Esasrnda bu krsmrn bagrnda beliitildigi 

gibi, Trirkler'deki ateg kultrinun butun cephelerini, yu_ 

karrdaki izahata ra[,rncn, yalnv Hind-lran etkisiylc aqrkranraya 

cahsmak herhalde eksik olacaktrr. Aregin bozkri gogebe hayatlndaki 

yeri 96ze alrnrrsa, ta bidiyetinde eski rurkler'in ateg 

hakkrnda birtakr'r inanglan olmasr gerekir. lgtc $amaniz'r'cle 

butrin bu etkiler birlegmig olmahdrr.26r 

Birqok aragrr.crlar qa$rmrzda Asya'nrn muhtelif Turk ve 

gayri rurk toplulukla.nda yaygrn bir ateg ktiltri oldugunu 

meydana grkaran aragtrrmalar yapmrglardrr. Radloff'a gore Xa_ 

zaklar'da ateg kultu onemlidir ve atese bazr takdimeler sunulur. 

Kazaklar'da ategin takdisi kadrnlarca icri edirmektedir.262 

Altayhlar, Teleutler ve Yakutlar'da da ategin onemi buytikttir 

ve ate$e belli zamanlarda gegitli yiyecekler ve igecekler sunulur. 

Bunun drgrnda herhangi bir vesileyle atege kurbanlar kesilir.263 

Bu gibi uygulamalardan bagka, OrtagaS'da MoSollar'da 

oldu$u gibi arege tukurrnek, kirli ve pis nesneler atmak, su ile 

s6ndtirmek, brqak sokmak ve benzeri yaprlmasr giddetle yasak 

olan igler de vardrr.2fl 

$amanizm'deki ategle yaprlan Ayinlerden bazrlannda atege 

260 lbn Rusta, s.138-139. Tevrarta ne maksarla oldulu aqrklanmadan bir ategten 

geqirme muamelesindcn bahsolunmakta, ancak bunun fena bir 9ey oldu$u 

belinilmektedir (Krallar 1., xvl, xvtI, XXI). sucsuzlulu anlamak icin "tesi. 

geqirme inancrnrn, XV yrrzyrlda yazrlan meghur Envdru'l-Agrkin adh dint halk 

kitabrnda bile yer aldrsr g6ruhlr. Burada Nuh peygamber'in davah ve divacryr 

atc5ten gesirerek hangisinin dotru sdyledifini anladrsr hikaye cdilir (bkz. 

s. I tl7). 

261 Mesela arelle ilgili eski tlind-lran telakkileriyle qa!&g bazr inanglar kargrlagtrrrldrsrnda 

bu gorrjrsu dogrulayabilecek ipuqlarr elde editmektedir. 

262 Radloff,12,484. 

263 lnan, gamanizm,s 6g-71; l{arva, s.167. 

264 l{arva, s.163. 

248 

dualann okundu$unu A. lnan kaydetmekte ve bunlardan ornekler 

vermektedir.26s Bunlar incelendiSinde, ategin insanlann 

iyilik ve kOttilukleriyle, kaderleriyle ilgili gOrUldugU, onlara 

saadet getirebilece$i gibi bir krsrm inanglan yanslttlgl sezilir. 

Bununla birlikte bu dualann hiqbirinde ategin dnemli bir ilah 

olarak mutalAa olundu$una dair bir ipucuna rastlanmaz. Ona 

srrf insanlara laydasr dokunan ustun bir gug srfatryla dua edilip 

l

ates araslndan gesirerek muhtemel hastahklardan ve nazardan 

koruma, pislikten temizleme2To gibi uygulamalar, hemen ilk 

anda akla gelen drneklerdendir. Aynca yine Anadolu'nun pek 

gok yerinde dtigun, bayram vs. zamanlannda, yakrlan ateglerin 

ustunden atlamak, gevresinde raksetmek, donmek geklinde 

gdnilen sinsin oyunuzTr da, eski ateg iyinlerinin, mahiyetini 

kaybetmig ve folklora yerlegmig bir geklinden bagka bir 9ey 

olmamahdrr. 

Anadolu'da Sunni halk arasrnda ateg kUltUnU yansrtan bu 

gibi uygulamalar, Krzrlbag Turkler ve Kurtler'de daha belirgin 

ve ashna daha yakrndrr. Tahtacrlar'da her sabah evde yakrlan 

ateg briyuk bir hilrmet gorilr. Kadrnlar bu aregren aldrklan yanan 

bir kor parqasrnr evin brittin odalannda dolagtrrarak igerisini 

kotu ruhlardan temizlediklerine inanmaktadrrlar.zT2 Hasta 

gocuklar yahut yetigkinler, iki taraflr yakrlan ateg 6bekleri arasrndan 

gegirilmek s0retiyle tedaviye qahgrlmaktadrr. Bu muamelenin 

uygulandr$ hastahklar daha gok, sara, bayrlma vs. 

gibi ruhi bir mahiyeti, dolapsryla cinler ve fena ruhlarla ilgisi 

oldu$una inanrlan hastahklar igindir.273 Eski Turkler ve Mo- 

$ollar'da, grinumuzde Sibirya'da ve Altaylar'da atege kargr ya- 

prlmasr yasak igler, aynen Krzrlbag Turkler ve Krirtler'de de geqerlidir. 

Atepe brgak tutmak, su dokmek, pis bir gey atmak yasaktrr. 

Bunlann, ategin dlUm0ne sebep olaca$r igin, uSursuzluk 

getirdi$ine inanrhr.2Ta 

Ategin bu kadar briytk bir takdise mazhar olmasr, Bektagi 

ve Krzrlbag zumrelerinde ocaflrn da takdisine yol agmrgtrr. Bektagilerde 

oca$,a "niyaz" (secde) edilir. Er6z'tin yaptlgl mahalli 

aragtlrmalara gore, secde yerine artrk sa$ eli surup dudaklara 

de$dirmek gegmigtir.z7s Aynr ocak takdisi Altaylar'da ve yakut- 

270 Aynr yazar,Dinler Tarihi Aragurmalarr, s.66; a.g.m., s.296. 

271 Msl. bkz. Rrgvanoglu, s.169; Tanyu, a.g.m., s.295. 

272 Roux, Fonctions, s.83. 

273 Aynr yazar,Traditions, s.179. 

274 A.g.e., s.179-180; RrSvanoflu, s.168. 

275 Er62,s.329. 

250 

lar'da da mevcuttur ve yeminler ateg yanan ocak yanrnda ateg 

tizerine yaprlrr.2i6 

Ocatrn takdisi, ateg ktltUnon atalar ktiltu ile irtibatrnr hattra 

getirmektedir. Altayhlar ve Yakutlar'da, oca$rn ilk ata taralrndan 

yakrlmrg olmasr dolayrsryla ailenin scmbolri kabul eclildili 

anlagrlryor.277 Aynr telakki bugun Anadolu'da hern Srinni 

hem Krzrlbag topluluklarda mevcuttur. Atalann canlan, yakrlan 

oca$rn iginde tecelli eder.278 Bu itibarla bir evde oca$rn devamh 

yanmasr, o ailenin saadet ve sureklili$ine igaret sayrlmrgtrr. 

"Ocatrn yansln", "Ocaf,rn sonsirn" gibi dua ve beddualar, 

asrl minasr bugrin kaybolmakla beraber, hep bu eski inancrn 

ifadesidir. 

276 lnan, Samanizm, s.71. 

277 A.9.t.,s.68. 

278 Erbz, s.327. 

251

Um0mi D0giinceler 

DORDONcO BOLOM 

KITAB.I MUIGDDES 

I(euvnxu lxnNg MortFLERt 

Bu bohimde bahis konusu edilecek olan inang motiflerinin hemen 

tannmrnrn Kitab-r Mukaddeste gegen olaylarla buyuk bir 

benzerlik g6stermesi dikkate defer bir noktadrr. Hatti menkabelerden 

bazrlannrn idetd bu olaylann isim ve yer de$igtirilerek 

yaprlan birer uyarlamasr oldu$unu soylemek fazla mubila- 

$ah saplmaz. Aga$rda yeri gelince bunlardan bazr ornekler verilecektir. 

Bu tip menkabelerin sade Bektagi menAkrbnAmelerinde 

de$il dtekilerinde bile srk srk yer aldrtr mugahede edilmektedir. 

Soz konusu inang motiflerinin boyle bol miktarda ve rahatga 

kullanrlmrg olmasmda hig guphesiz bazrlannrn Kur'an-r Kerim 

ve hadislerde peygamber mficizelerinde gegmekte olmasrnrn 

buyuk payr vardrr. Bu sebeple, lslam ilahiyatr terminolojisinde 

Isrdiliyyat denilen bir krsrm mitolojik hikdyelerin kolayca bazr 

dini eserlere girdikleri ve zamanla lslami kabol edildikleri bilinmektedir. 

Bilgilerimiz bunlarrn Mtishimanlar, bu arada 

Turkler arasrna iki yolla girmig olabileceSini gdstermektedir. 

a) Turkler'in bulundutu yerlerdeki Hrristiyan ve Yah0di 

toplumlarryla kargrhkh vuk0 bulan sosyal ve kuhurel mrtnasebetler 

yoluyla. Musliiman Trirkler, zaten Kur'an-r Kerim ve ha-

disler vasrtasryla haberdar oldukra' muhtelif peygamber mtrcizelerinin 

benzerrerini tabiatryra Hrristiyan u. iu'hndil.r,d.r, 

de dinlemigler, hatti bu iki kaynakta bul.unmayan ,"f".r*,o 

ait pek gok hususrarr onlardan aktarmakta bir mahzur g;;.rniglcrdir.l 

.. b) lhtidalar yoluyra. Ttirk ve gayri rrirk gayri Mrislimrerin 

ihtidd ederek Mrishiman turklerlle bir arada y^g^ ^yubagla_ 

malarr sonucu, yi.e soz konusu noktararda xitab-r vuuai", 

lenSe'li lircok bilginin, gogu Hrristiyanhk .ncesi il;;;, 

efsinelerden_ kaynaklan un ^ri, menkabelerinin bu yoit^ giraigi 

bir vdkradrr.2 

. lgte her iki sfiretre nofuz edip yayrran Kitab-r Mukacrdes 

rrrenSe'li bir krsrm inang motiflerinin-bu arada Bektagi menakrbnimelerine 

de girdiSini gormekteyiz. Burada bunlardan bazrlan 

g6zden gegirilecektir. 

Olmeden 6nce G6!e (ekilmek 

Bu tipik motife Mendhtbu'I-Kudsiye'de ve vildyetndme-i otman 

Baba'da rasrhyoruz. Birinci cserde riviyet oiundugunu gu.., 

Baba llyas Il. Gryisuddin Keyhusrev,in adamlan frr"fridrn 

Haragna (Amasya) Kalesi'nde hapsedilmigtir. Zindanda bir de 

ke9i9 bulunmaktadrr. Baba lryas kerdmetreriyle onu Mrisruman 

eder. KegiS kendisine canlnr verecek kadar baglanmrgtrr. 5"yt 

bu zita artrk vddesinin yetti$ini, kendisini terledecegini sciy- 

I Bilindigi 

'zere, srrf M.sr.manrara ibret dersi vermek amacryra ordugu iqin, 

Kur'an-r Kerirnde nakledilen p:ry:.*. krssatan genelliklc f.,*a,r. nu"yor.f". 

aynr krssalara ait gerek Kirab-r Mukadcres metnind'e, gerekse ynzyruar uoyu uirikmip 

yazrh ve sdzlti gerenekteki tafsilatrn, daha peygamb., ir..nrnd" * Hulefdy-r 

Rngidtn devrinde M0sltiman halkrn arikasrnr qektisi biriniyor. o zamanlar 

sahabe ve Tabiin deniren, peygamber'in yakrnrnda butunanrar ve ondan 

:"I*ii nesil mensupla.nrn bu gibi konularda, gerektiginde U,.irtiy"ifuriu. 

Yah0drler'e basvurdukrarr ve bazr bitgiler ardrkhrl tarihen sibiuir (bkz. Abcrur- 

lah Aydemiq leslrdc lsrdiliyyar, Ankaia, 1979, s.44). 

2 Bunun da aynr 5ekirde daha peygamber dewinden bcri ornekreri biriniyor. Bu rip 

bilgilerin haur efsdnererin refsir kitaprannda uir. y.r i"r.i,ri,ii'ir'*".rrrl" 

(bkz. a.g.c., s.44-45), mcntkrbnemelere girmesini daba rabir karsrla"nuk ,'* ;;;; 

254 

ler. Sonra kendi simasrnr ve vucud seklini kegige verir. B6ylece 

ke9i9 gdrrintigte Baba llyas olur. Tam o srrada Baba llyas'rn Boz 

isirnli krr atr zindan duvarrnr yanp iqeri girer. $eyh ristrine atlar 

atlamaz go$e cekilerek kaybolur.3 Muhalrzlar biraz sonra 

gclcrcl< Baba llyas zannryla kegiqi gdturtrp idarn cclcrlcr. 

Yine aynr eserde, Baba llyas'rn ofullarrndan Mahmut Pa- 

5a'nrn da benzer bir gekilde, oldurulmeden once go$e gekilip 

kaybolduSu anlatrlrr. RivAyete g6re Mahmut Paga, muhremelen 

babasr gibi takibata uSradrtr ve yakalanacaf,rnr anladr$r 

iqin olsa gerek, Allah'a dua etmig ve "Mesih (Hz. lsa) gibi" gdge 

qekilmigtir.4 

Otman Baba ise, Okimunden once abdallannr bir yere toplayarak 

ne zaman 6lece$ini onlara haber vermig, "atlna binerek 

go$e gidece$ini" bildirmigtir. Gerqekten de abdallar, gokten 

bagr agrk, yahn ayak bazr kimselerin ye5il kanath bir krr at getirerek 

Otman Baba'yr bindirdiklerini "dlem-i habda" (ruyada) 

gormuglerdir.5 

Baba llyas\n, Mahmut Paga'nrn ve Otman Baba'nrn dlumlerinin 

bu tarzda ilade ediliginin bir sebebi vardrr: Bunlardan ilk 

ikisi, dtigmanlanna kargr bir ayaklanma hareketi ydneten ve 

bu hareketlere katrlan kalabahk kitlelere hitap eden kigilerdir. 

Taraftarlan kendilerini ddet6, yan ildhi dini lider olarak benimsemiglerdir. 

Dtigmanlan tarafindan Oldurtilmelerine raf,men, 

Mtiridleri, onlann oldtiklerine inanmamakta ve kendilerine 

6lurn yakrgtrnlarnamaktadrr. Bu taraftarlar kitlesi, gnnun bitirrrlc 

orrllrrtr yt'rrirlctr :rralnntra cl{rtrct'citirrr' (irrrit ll:rftllrnlrllrr, 

Nitekim tarih kaynaklan da meselA Baba llyas'rn dlrnediline 

inanrldrgrnr kaydetmek sfiretiyle naklettiSimiz menkabeyi belgelendiriyorlar.5 

Otman Baba'nrn ise herhangi bir olaya kangtt- 

4 

5 

6 

Menlihrb-Kud, vv. 38b-39a. Ashnda tarih kaynaklarr Baba Res0l diye bilinen bu 

zdtrn Amasya'da 1240 yrhnda Selquklu kuwetleriyle savagtrken oldtriild[90n0 

yaztvlar (msl. bkz. lbn Blbl, s.501-502; de Saint-Quentin, s,63-64; Ilarhebra- 

eus, ll, 540), 

Mendlt$-Kud.v.43a. 

Vildy emame -OB, w. 2 I 3b-2 I 4a. 

Msl. bkz. lbn. Bibi, s.502. 

255

Sr bilinmernckle beraberr onun da qevresinde gok geniE bir 

gayri memnunlar zimresinin toplandrsr menAkrbnAmeden anlagrhyor. 

Bu orneklerde ashnda kitle psikolojisinin aksini gormek 

mrimkundur. Kitleler ugradrklan haksvhktan kendilerini kurtaracaf,rna 

iman ettikleri gahrslara insanustri vasrflar yakrgtrrmakta, 

onlann olumsuz olduklanna inanmak istemektedirler. 

$unkri buna ihtiyaglan vardrr. Bu sebeple zaman zaman bu 

ruh halinin bir dini inang bigimine donuqttif,t g6rultir. 

Daha ilk qa$lardan beri dtinyanrn muhtelif yerlerinde olum 

denilen olayrn bir qegit dunyadan yuksege qrkma olarak kabul 

edildigine dair inanglar gonilmtigtur.T Meseld piramitlerdeki 

metinlerden olrenildisine gore eski Mrsrr dininde firavunlartn 

oltim esnisrnda goSe qrktrklanna inanrlmaktadrr. Bu grkrg bazan 

bir kug, gekirge yahut uqan bir bocek gekline girerek, bazan 

da doSrudan yukselmekle olmakta ve firavun Gtineg Tannsr 

Ra tarafindan kabul edilmektedir.s Musevilikte llyas Peygamber'in, 

atesten atlann qektiSi bir arabaya binip gote ytikselerek 

dugmanlanntn saldrnlanndan ve oltimden kurtuldu!,una 

inanrlmaktadrr.e Hrristiyanhkta da Hz. lsa'nrn garmrha gerildikten 

(crucifixion) sonra yeniden dirildi$i (rdsurrection) ve 

g6ge qekildi$i (ascension) inanct herkesEe mdlumdur.lo Aynt 

inang bir farkla lslAmiyette de mevcuttur. lslamiyet'te haga gerilenin 

Hz. lsa olmapp Allah tarafindan ona benzetilen mtindfik 

bir haviri olduf,u ve 6lmeden 6nce Hz. lsa'nrn sa$ olarak 

Allah katrna grktrgr kabul edilir.rl 

7 Eliade, 7iairc, s.91,95. Cefitli bolge ve dinlerden misaller iqin sonraki sayfalara 

bakrlmahdrr. 

8 Eliade, Histoirc des Croyances, I, 107-108. 

9 i(lrrrI I Muknrl,lrs, ll. Krullar, ll, ll-12. ltu lrll

defa motifin esasr olan "olmeden gole gekilme" inancrnrn Kitab-r 

Mukacldes'le allkasr ortada gdriintiyor. Fakat gogc grkma 

olayrnrn Mani'de olduSu gibi zindanda cereyan etmesi de aynr 

kuwetle Maniheizm'e dayandrnlabilir. Bunlardan bagka, Baba 

llyas\n yanrndaki kepigi kendine benzeterek gofie gekilmesi vc 

yerine kegigin asrlmasr, lsliml telakkinin etkisidir. B0tun bunlara 

ek olarak Baba llyas'rn beyaz bir at iisttinde g6ge grkmasr 

ise, hem Yahodi gelene$inde llyas Peygamber'in goge gekiligini,r6 

hem de $amanizm'deki gamantn beyaz at Ustunde g6!e qrkarak 

G6k Tann'nrn huzuruna gidigini hatrrlatryor. 

Britun bunlara ra$men, yukanda sayrlan gegitli etkilerin hissesini 

unutmamak kaydryla biz bu konuda temel olarak, Maniheist 

bir yoruma tAbi tutulmug Kitab-r Mukaddes erkisini 

dugunmenin daha do$ru olaca$ kanaatindeytz. Zira, daha on- 

ce de kendilerinden bahsolunan VtlI-IX. yrizyrllarrda MnverArinnehir 

ve Horasan'da Eb0 Mtslim'in OltimUnden sonra qrkan 

isyanlarda kullanrldr$ agrkga bilinen Zerdugti ve Maniheist 

ideoloji, bu dugtnceyi teyid eder mahiyettedir. Hatrrlanacalr 

uzere, bu isyanlara katrlan Turkler, Zerdugti ve Maniheist cevrelerden 

gelmekte olup liderlerinin 6lmedi$ine, gOle cekildiklerine 

inanryorlardr. Sindbad'rn taraftarlanna gore Ebff Moslim 

6lmemig, gokytrzrine gitmigti.rT Turk lshak'rn taraftarlan da 

aynr gekilde drigrintiyorlardr.ls Nihayet Mukanna'rn adamlan 

kendisinin olmeyip gdse qekildi[ini sanryorlardr.le Bu kadar 

l6 

t7 

l8 

l9 

Kitah-r Mukncldcs'tekl hu hiklye hhdrkl eskl hnlh kltaplorrnu da gcqmilrir. 

Krrh Sual'de llyas Peygamber'in bir merkep, Hz. Adern'in ak miskten beyaz bir 

at rizerinde g6te qrktrtr (bkz. s.70, 76); Envaru'l-A5rhtn'de yine llyas Peygamber'in 

kanatL bir atla gdfe havalandrgr yazrhdrr (bkz. s.129). 

NizAmrilmrllk, s.225; Melikoff, Abu Muslirrl, s.55. Herhalde b6yle bir gevie 

icinde tegekkril etmig olmasrndan ileri gelse gerek. EbO Mtslim destanrnda 

aynr motile rasthyoruz. Rivllyete gdre EbO M0slim'in babasr Esed ]{accac-r Zilim 

tarafindan idam edilnrig, fakat ceser ipren kaybolmugtur; qunk{ melekler 

tekrar dirilcn Esed'i gdge crkarmr$lardrr (bkz. Mdlikoff, s.95). Aynr gekilde 

lmam lbrahim de halife Mervan tarafindan astrnldrlrnda cesedi dirilmig ve bir 

qift yegil kanatla gOge ucmuptur (bkz. a.g.c., s.l l9). 

lbnu'n.Nedim, s.497. 

El-Bagdadi, s.258. 

genig bir kitlenin soz konusu inancr paylagmasr Maniheist krilt0r 

ve inanglarrn kuvvet derecesini g6sterir. 

lgte Baba llyas, Mahmut Paga ve Otman Baba rnenkabelcrini 

llu doSrultuda de$erlcndirrrrek icap cder. llunlann tiqti dc, llyas 

vc lsa Peygambcrlcr, yahut Mani, Ebfr M(islirn vc Mrrl

Aynr escrde buna benzer bir bagka menkabe, yinc Hacr 

Bektag'la bu defa muritlerinden Molla Snduddin arasrnda ge- 

cer.23 

Bu gekilde suyu kana gevirme olayrna biz Kitab-r Mukaddes'te 

rasthyoruz. Buradaki olay 96yle cereyan eder: Hz. Musa'ya 

inanmayan Firavun ondan bir m0cize gdstermesini ister. 

Peygamber bunu nasrl yapaca$rnr dtigunurken Allah elini nehre 

doflru uzatmaslnr emreder ve ne kadar su varsa nehirdekilerle 

birlikte kana d6nugece$ini bildirir. Hz. Musa emri yerine 

getirir. Firavun'un ve bUttn hazrr bulunanlann gozu 6nunde 

sularrn tarnarnr krpkrzrl kan olur; Mrsrrhlar higbir ycrdcn su 

alamazlar.2a Kanaatimiz ce Menihtbt Hact Behtay Ve li'deki iki 

menkabede de iglenen sozkonusu motifin, esas olarak buradan 

kaynaklandrgr dtigrinulebilir. 

Halka FelSket Musallat Etmek 

Kitab-r Mukaddeste en srk rasrlanan moriflerdendir. peygamberler 

Allah'rn emirlerine kargr gelen kitlelere CeSitli felAkerler 

rnusallat ctrniglcrdir. MeselA livita (homoseksuellik) gibi girkin 

bir gtinaha mriptelA olduklan igin LOt peygamber Allah'rn 

emriyle Sodom ve Gomorra'nrn altrnr tistilne getirmigtir.2s Allah'a 

inanmayr ve kendisine tAbi olmayr reddettikleri igin Hz. 

Nuh'un halkr, grkan bir tufanda mahvolup gitmig, ancak gemiye 

binenler kurtulmugtur.2o Almr gekilde Allah'a inanmayr ka- 

eserde olay bizzat Nuruddin caca tarafindan MevlaM'ya nakledilmistir. Bunu 

igiten Mevlini irzirlirr ve temiz geyleri pis hale getirmenin gerqek kerimet olmadrgrnr, 

asrl kerdrnetin pis 5eyleri temiz hale getirmek oldulunu ifade ile 

Hacr Bekta5i krnadrlrnr g6sterir (bkz. Enaki, I, 498). 

2j Mcndh$-HBV, s.60, 

24 Crhrs, Vll, l7-21. 

11 lehvln, XIX.2,l 25, 

26 li'fuvirr, VI-Vll. Ayrrr olay iqirr bkz. Kur'au-r Kerirn, t/0d, 25-45. Muhtcnrelcn 

bu t0farr olayrudarr rrrtilhcrn olarak g6ylc bir dc Anadolu cfslncsi vardrr: hir 

gun Kafkas daf;,larrndan gelen aksakalh bir ihriyar pontus achnrJa nrisafir scvrneyen 

bir trlkede konaklamak zorunda kahr. Fakat kimse kendisini kabul etmez. 

Buna nzrilen ihriyar, piksek bir dagrn fsttrne qrkarak tlkenin sulara gark 

260 

bul etmeyen Firavun'u cezalandrrmak igin l-lz. Musa Msrr'a 

gol

Bereket Getlrmek 

Buna dair Hacr BektaS'la ilgili iki menkabe vardrr. llki g6yledir: 

Torkistan'dan Rum diyanna gitmekte olan Hacr Bektag yolcla 

bir kOye ugrar. Bir kadrndan yiyecek ister. Kadrn biraz beklemesini 

soyleyerek evine gelir, bir parga ekme$in iqine biraz 

ya$ koyup Hacr Bektag'a gorUr{ir. Tekrar eve dOndUgunde, 6nceden 

iginde azrcrk yaS olan kripttn, agzrna kadar doldugunu 

hayretle gdrur ve yiyecek isteyen kiginin nasrl biri oldufunu 

anlar.33 

Kitab-r Mukaddeste ise goyle bir hikAye vardrr: Bir gtin peygarnber 

Eliga'ya, kocasr borE brrakarak 6lmri9 bir kadrn gelir. 

Alacakhlannrn srkrgtrrdrfrnr, evde birazcrk yafldan bagka bir 

gey bulunmadrgrnr bildirir. Eliga kadrna bulabildili kadar kap 

toplamasrnr s6yler. Kadrn kaplan toplayrp getirir. Evin kaprsrnr 

kaparlar ve ya$r butun kaplara paylagtrnrlar. Kaplann hepsi 

derhal a$ulanna kadar yagla dolar. Kadrn bunlan satrp borglarrnr 

oder.il Goruldrigu uzere her iki hikayede de bir kadrna ait 

az miktardaki ya$rn goSalmasr konusu ana motiftir. 

Hacr Bektag'rn ikinci menkabesi ise aga$rdaki gibi cereyan 

etmigtir: Bir gun kalabahk bir ropluluk kendisini ziyarete gelir. 

Misafirlere yedirecek ekmek bulunmamaktadrr. Kadrncrk Ana 

cvdc hig un bulunmadr$rnr haber verince l,lacr Bcktag un guvallarrnr 

silktirir ve bir avug kadar un birikir. yo$urup bir tekneye 

koyarlar ve Ustunri orterler. Hacr Bektag bir dua eder ve 

teknenin igi hamurla dolup tagar. Kdyrin butun gelinleri, krzlan 

gunlerce hamuru ekmek yaplp pigirirler ama teknedeki 

hamurun arkasr kesilmez. Sonunda ancak usttindeki drtuyri 

aqmak suretiyle hamuru toketebilirler.3s 

Kitab-r Mukaddesle de gu hikaye anlatrlmaktadrr: peygamber 

llya Tsarelat gehrine gider. Orada rasrladlgl bir kadrndan 

yiyccek ister. Kadrn ekme$i olmadr!,rnr, ancak bir avug unla 

33 Mcndhfu-HBV, s.24. 

34 lL Krdllar,lY,l-7 . 

l5 l\lcn0hl-llllV, s.15. 

262 

biraz yagr bulunduSunu s0ylcr. llya o undatr bir picle yaprnast' 

nr bildirir. Kadrn s6yleneni yapar ve o bir avuq undan gunlerce 

pide pigirilir; fakat ne hamur ttikenir ne de ya$ biter.35 

Daha ilk bakrgta anlagrlaca$r tizere, Hacr Bektag'tn iki menkabesiyle 

Kitab-r Mukaddestekiler arastndaki kuwetli benzerlikler 

ortadadrr. Yalnz olaylann bag taraflan her iki menkabede 

yer deSigtirmigtir. Bununla beraber hepsinde de, yolcu olan 

mubarek bir gahsrn u$radr$ koyde bir kadrndan yiyecek istemesi, 

kadrnrn vermesi uzerine evdeki yiyeceklerin artmast soz 

konusudur. Dolayrsryla Hacr Bektag'rn iki menkabesinin do$rudan 

dogruya Kitab-r Mukaddesten uyarlandr$r rahatEa soylenebilir. 

Az Yiyecekle Sok 

KigiYi DoYurmak 

Bu da ilk defa Kitab-r Mukaddeste rastlanan bir motiftir. Hikayeye 

gdre Hz. lsa gdkirtleriyle otururken kannlan actkrr. Fakat 

yanlannda az bir ekmek ve bahktan bagka bir gey yoktur. Hz. 

lsa onlan onune kor ve gikirtlerine gayrrlara oturmalannt soyler. 

Sonra ellerini gdse kaldrnp dua eder ve ekmekleri bolup 

daSrttrnr. ButUn oradakiler yiyip kannlannr donrrurlar, yine 

de tuketem ezler.31 

Hadis kitaplannda Hz. Muhammed'in de bu qegit bir m0cizesi 

rivAyet olunmaktadrr. Ebfi Talha adrndaki sahabi Hz. Muhammed'in 

acrktrgtnr anlayarak hanrmr Ummti Suleym'den 

onun iqin yiyecek bir gey ister. Kadrnca$rz evde son kalan aztcrk 

arpa unundan hamur yaparak bir ekmek pigirip mescidde 

oturmakta olan Peygamber'e gdttirtir. Bunun uzerine Peygam- 

J6 l. Krallar, XVII, l0-16. 

37 Maua, XIV l7-2i. Yine buna benzer bir bagka hikaye de XY 34'38'de bulun' 

maktadrr. Kur'an-r Kerim'de aynr mOcizeye telmih vardrr (el-Maide,ll2-ll4)' 

Burada Havlrller'in Hz. lsa'dan g6kten bir sofra indirmesini istediklerinden 

bahsedilir. Havirller ancak bu sofranrn inmcsinden sonra inanclarrnrn kuvvctlenecef,ini 

s6ylerler. Bu talep Ozerinc Hz. lsa tlua etmiq ve inen sofradan llavltrller 

doyuncaya kadar yemiglerdir. Ancak bu mocizeyi gordukten sonradrr ki, 

I lirvtlr'llrr'ln I lz, lsn'ya olnrt hlrghlrklan dalra cla fnzhlnltttrlttr.

er yanrndakileri de beraberine alarak doSruca Eb0 Talha'nrn 

ei'ine gider. Kadrn kocasrnr durumdan haberdar edince adam- 

ca$rz bagka yiyecek bir gey olmadrSr iqin srkrlrr. Ama Peygamber 

o bir ekmekle btitrin qemaati doyurur.3s 

Eldeki men2krbnAmelerde soz konusu motifle ilgili iki menkabe 

bulunmaktadrr. Bunlardan birine gore Hacrm Sultan'rn 

Horasan'dan gelirken Ahmed-i Yesevi tarafindan verilen bir 

sofrasr vardrr. Hacrm Sultan bunu bir ataca astrrmrg ve gelip 

gegenin yemesi igin serbest brrakmrgtrr. Oradan kimler gecerse 

geqsin, ne kadar kalabahk olurlarsa olsunlar sofrayr agtrklan 

zaman diledikleri kadar yiyip iqerler sonra da yerine asarlardr. 

Sofra krrk yrl bu gekilde hizmet etmigti.3e 

Abdal Musa'ya ait bir menkabede ise gunlar anlatrlrr: Abdal 

Musa bir gun miiridlerine tekkeye bir gemi dolusu asker gelece$ini 

haber verir; bunlar igin yemek hazrrlanmasrnr emreder. 

Gercekten bir saat sonra askerler sahile ayak basarlar. Mriridler 

onlan ahp tekkeye getirirler. Askerler ocaktaki kazandan 

bagka ortahkta bir 9ey gormeyince ag kalacaklannr zannederler. 

O srrada geyh derviglere yeme$i askerlere paylagtrrmalannr 

bildirir. Yemek kepCe ile krrk bin askere paylagtrnlrr. Onlerinden 

artrncaya kadar yedikleri halde kazan yine dopdolu 

durur.ao 

llu tip menkabelere EflAki'de de rasthyoruz. Bir seferinde 

Mevlani'nrn bir tepsi helva ile yrizlerce kipiyi alrrladr$r,al bir 

bagka defasrnda mriridleriyle otururken bog bir kazandan 

38 Sahihu'l-Buhari, lY 234-235; Sahihl Mrislim, IV 1784. Biraz Maua lncili'ndeki 

Hz. lsa hikiyesine benzeyen bu hadisten ba5ka, benzer olaylarr anlatan daha 

pek gok riviyetler aynr eserlerin mfrteakip sayfalannda mevcurtur. Daha genig 

bilgi igin oralara bakrlabilir. Hz. Muhammed'in bu Sekil m0cizeleri zikredilen 

hadis kaynaklannda bulundutu gibi, Tcrccmc-i gcvdhidu'n-Nribfvvc (lstanbul, 

1293) ve Tercemc-i Mcvahibu'l-lldhiyyr (lstanbul, l26l) ve benreri bazr klirrik 

cscrlcrde dc ueurt uzun unlatrlrr. 

39 Viloyctndmc-IiS, s.94-95. Bu menkabede Kur'an-r Kerim'deki Hz, lsa'nrn sofrasryla 

bir bcnzcrlik oldu$u gdriililryor. 

10 Vildyctndmc-AM, s,25-27, 

4l Eflakt, t,169. 

zil 

lezzetli bir yernek grkararak herkesin karnrnr doyurdu$u 

kaydedilir.a2 

Kiirleri Giirdiirmek 

Bu konudaki tek menkabe Kaygusuz Abdal'a aittir. Riviyete 

gore, mriridleriyle Mrsrr'a giden Kaygusuz Abdal gdzrintin biri 

kor olan sultan taralrndan huzora ga$nlrr ve gergek bir veli 

olup olmadr!,rnr anlamak igin birgok dcnemelerden geqirilir. 

lgin sonunda Kaygusuz Abdal bir dua ederek sultanrn kor goztinu 

aqar. Bu sayede gergek bir veli oldu$u ortaya grkar ve 

kendisine ikramlarda bulunulur.a3 

Bu motif hem Hrristiyan hem de lslami inanglarda Hz. lsa'nrn 

bir rnocizesi olarak bilinmektedir. Kitab-r Mukaddes'e bakrlrrsa, 

Hz. lsa bir grin iki kor adamrn yanlndan geqer. Kdrler onu tanryrp 

pegine dtigerler ve evine kadar takip ederler. Eve geldiklerinde 

Hz. lsa'ya yalvararak gozlerini aqmasrnr isrerler. O da dediklerini 

yapar ve iki kor eskisi gibi gormeye baglarlar.e Kur'an-r 

Kerim'de de birkaq yerde Hz. lsa'nrn bu m0cizesinden krcaca 

bahsedilir.a5 Yine burada, o$lu Yusuf'a olan hasrerinden dolayr 

kor olan Yakup Peygamber'in g6zlerinin, o$lu Hz. Yusul tarafrndan 

gonderilen g6mleSiyle aqrldrSr anlatrlrr.a6 l{2, Muhammed'in 

de bu gibi birkaq mocizesi oldu$unu biliyoruz.aT Fakat 

bunlann cereyan edig tarzlan biraz daha bagkadrr. 

OlU insan veya Hayvanr Diriltmek 

Bu motilin menAkrbnAmelerde oldukga yer tuttugu gdrulmektedir. 

Bunlardan birkagrnr g6yle srralayabiliriz. Men1,htbu'l- 

42 

43 

11 

45 

16 

17 

4.g.e.,1,313. 

Mcntlftr[-Kl], s.23. 

Molta, lX, 27-30. Benzer bir bagka olay igin bW. Maua, Xtt, IO-13. 

Msl, bk:. Alil lmun,49i cl-Matdc. I lO. 

Y[sul,93. 

Te rccmc4 Mcvlhlbul.llilhtyyc, s.333. 

t65

Kudslye'ye gdre, Baba llyas\n torunu Agrk paga'nrn halifelerindcn 

Ebubckir olti anlun avncuna koyarak nelcsiyle cliriltureye 

muktedirdi ve halk arasrnda Hz. lsa gibi ortileri diriltmesiyle 

g6hret bulmugtu.as 

I-Iacr Bektag bir g0n Malya ovasr'nda bir hdyrik uzerincle 

otururken aga$rdaki Thtar evlerinin arasrnda bir zengin gocu_ 

gunun fakir kuguk bir oglanr ceviz buyuklugunde bii tagla ka_ 

zaen oldurdti$unri gormrigtri. Olen gocu$un yakrnlan tagl atanrn 

pegine dtrgmirg kovahyorlardr. Korkan gocuk Hacr Bektag'a 

sr$nrr. Kovalayanlar onu isterlerse de geyh reddeder ve olen 

gocu$un cesedini yanlna getirmelerini ister. cesedi getirirler. 

Hacr Bektag onu hrrkasryla drtrip elini yrrzrine stirer stirmez 

qocuk dirilip ayaSa kalkar.ae 

Hacr Bektag'rn Konya'daki halifesi pirabi Suhan'rn da 96yle 

bir menkabesi anlatrlrr: Bir arahk Konya'da veba salgrnr olmug, 

Pirabi Suhan'rn iki gocu$u 6lmugtrir. Geride bir kuquk 

oflu kalmrgtrr. Birkag gun sonra o da 6lur. Annesi cesedin bagrnda 

aSlamaktan fenalagrnca kansrna aclyan geyh, cesede 

yaklagrr ve onu elinden tutarak aya[a kaldrnr. eocuk diril_ 

migtir.so 

Hacrm Sultan Hacr Bektag'rn kendine icdzet verdigi zaman 

beline kugattrgr tahta krhcrn kesip kesmedigini anlamak iqin 

bir katr. ikiye bigmig, derviglerin gikayeti tizerine Hacrm sultan 

dua ile katrrr yeniden diriltmigtir.sl 

Kitab-r Mukaddes'e baktrgrmrzda llya ve Eliga peygamberler'e 

nispet edilen iki gocuk diriltme m0cizesi gdr0yoruz. Bunlardan 

birincisine g6re, llya ihtiyar bir kadrnrn evinde misafir 

kahnaktadrr. Bu kadrnrn oBlu hastalanrr ve 6hir. Kadrnrn talebi 

uzerine llya dua eder. Dua biter bitmez qocuk dirilip ayaSa 

48 MenahrD-Kud, v. ll0a. 

.10 MrnttftlD.llBV, s.67, 

50 A.g.r., s.89. 

5l vildyetndme-HS, s.2't-25. Ahrned-i yesed halifelerinden llakim Ara'nrn oslu 

Hubbl Hoca'nrn kesilen dkuzleri rrpkr Hacun sultan gibi cliriluigine dairiir 

menkabeyi F K6prultr nakletmektedir (bkz. flh Murasavvrfar, s.9l). 

266 

kalkar.52 Eliga'nrn hikdyesi de buna qok benzemektedir. O da 

bir kan kocanrn evinde rnisafirdir. Bir gtin cvin crkek gocufu 

hastalanrr ve 6lur. Annesi yalvararak Eliga'dan gocu$u diriltmesini 

rica eder. Eliga da onu tekrar hayata kavugturur.s3 

Kitab-r Mukaddes'teki tiqrlncri olil tliriltrrrc lrikAyesi llz. 

lsa'nrndrr. Bir gtin birisi Hz. lsa'ya gelerek olmrig krzrnr diriltmesini 

rica eder. gdkirtlerle birlikte topluca adamrn evine gidilir. 

Hz. lsa igerideki kalabahgr drgan grkanr. Onlar kendisine 

gtilerler. Peygamber aldrng etmeden kurn cesedinin bulundu- 

$u odaya girer; onu elinden tutup kaldrnr. Krz hiqbir gey olmamrg 

gibi ayafa kalkar.s 

Buna benzer bir m0cize de Hz. Muhammed'e atfedilmigtir. 

Riviyete gdre adamrn biri Peygamber'e gelerek olmug krzrnr 

diriltirse Musluman olaca$rm sdyler. Peygamber adamla birlikte 

kabristana gider ve krzr adryla qaSrnr. Krz kelime-i gehadet 

getirerek ayaSa kalkar; adam da Musluman olur.ss 

Bu gibi kerimetler Mushiman evliyAdan bazrlan iqin de anlatrlrr. 

Meseli Ebu'l-Hasan Nuri, olmrig ege$inden bagka bir 9e- 

32 l, krallar, XVll, l7-22. 

53 Il. Ktrallar,IV 17-37. Bu hikeye Envaru'l-Asrhln'de de oldugu gibi anlarrlmaktadrr. 

Burada Eliga llyas, dirilen qocuk da Yusuf Peygarnbcr diye gegnrckredir 

(bkz. s.127). llyas Peygamber'in bu gocuk diriltrne m0cizesinin izleri Battal- 

nllnc'de bile vardrr. Rivayete g6re Battal Gazi bir keresinde Hrrisriyan askerlerini 

kovalamaktadrr. Hrzrr Aleyhisseldm 6nlerini keser ve Mrisl0man ohnalannr.ihtar 

eder. Hrristiyan askerler eger Batral Gazi I1z. lsa gibi OlUleri diriltebilirse 

teklifi kabul edeceklerini bildirirler. Battal Gazi bu igin altrndarr nasrl kalkaca$rnr 

drltunurken Hrzrr'rn tavsiyesiyle yalnrz bir adada orurnrakra olarr ll, 

yas Peygamber'e bagvurur. Ondan bir dua 6!,renir (krg. L Krrallar, XVII, l7- 

22). Askerlerin yanrna ddnen Battal Gazi, gOsterilen bir erkek bir kadrn mezarrnda 

duayr okur; mezardakiler hemen dirilip ayaga kalkartar; askerler de 

Mtsltrmanh[r kabul ederler (bkz. Menahft-r GaTavAH Seyyid Battal Gazi,ll, 

86 vd). Buradaki hiknyenin San Saltrk'a mal cdilmek s0retiyle Sallrhndtrne'ye 

de geqtigini g6rUyoruz. Yalnrz burada Hrristiyan askerlerin yerini rahipler, llyas 

Peygamber'in yerini lizrr Aleyhisselam ve llyas Peygambe r duasrnrn ycrine 

de Hz. lsa'nrn 610 diriltirken okuduSu dua almr;trr (bkz. Saltrhndrnc, w. 

296b-270a). Dirilenler ise bir erkek bir kadrn defil, iki erkek iki kadrndrr. 

54 Matta,IX, 18-25. Hz. lsa'nrn olu dirihme m0cizeleri Ahmediye'de srk anlarrlan 

hikayelerdendir (bkz. s.l7-18, 165-166). 

55 Terceme-i Mevdhibu'l-Led(tnniyyc, s.332. 

267

yi bulurrrnayan bir adamtn a$lamastna dayanamayarak egc$i 

diriltmig ve adamr sevindirmigtir.s6 Aynr gekilde MevlAnl da, 

gok sevditi neyzeni Hamza'yt cendzesi ytkanrrken diriltip aya- 

$a kaldrrmrgtrr.sT 

Bu nakledilenler arasrnda Pirabi Sultan menkabesiyle llya ve 

Eliga'nrn hikdyeleri arasrnda yakrnhk griphesiz g6zden kagmamaktadrr. 

Bunlarda, hastalanrp olen bir erkek qocuk, annesi ve 

bu qocu$un diriltilmesi ana motiftir. Pirabi Sultan menkabesinin, 

llya ve Eliga hiklyelerinin bir uyarlamasr olduSu dtigtinulebilir. 

Aynr hikayelerin krsmen Hacr Bektag menkabesinde bile 

bir ornek vazifesi gordugu ileri surtilebilir. Qrinku ana likir 

yine dirilen bir erkek gocuktur. 

Hz. lsa'nrn hiklyesi ise, yukanda gosterilditi tizere Battulname, 

Envdru'l-ASthin ve Ahmediye'deki menkabelerin ornek tipi 

olmug g0rtinmektedir. Hz. lsa'ntn bu m0cizesi Hristiyan azizlerinin 

menkabelerine de yanslm$tlr. KAfir bir kral bir gun Saint 

Georges'dan mezarda yatan 6ltileri diriltmesini ister. Aziz 

hemen duaya koyulur. Dua bitince mezarlardan beg erkek, dokuz 

kadrn ve og qocuk dirilerek ayaf,a kalkarlar. Kendi ifadeldrine 

gore bunlar dort yuz altrnrg yrl6nce olmuslerdir.ss Olu diriltme 

motifi bazr Altay ve Anadolu masallanna da girmig bulunmaktadrr.5e 

Nefes Evlidr Edinmek 

Bektagilik'te nefes evld& veya nefes otlu kavramrmn yeri btiyoktur. 

Bunun esasr gdrtinrige g6re neles kelimesinden de an- 

56 

57 

58 

Attar, ll, 53. 

Eflakr. r.231. 

Dclehaye, Les Ltgcnilcs Grccqucs, s.53. Saint Gcorgcs'un bu kerAmeti el-Taberl 

tarafindan da nakledihnektedir (bkz. 13, 955-956). Ancak burada Olenlerin 

ddrt yuz yrlhk oldu[u ifade edilir. Pir Sultan Abdalln bir manz0mesinde de, 

Hz. Ali'nin bin yrlhk bir dtuyri dirilttigi terennrim olunmugtur (bkz. Ozrelli, 

Pir Sultan Abdal, s. I 09). 

Ogel. Irirft Mitolujisi,l.3lT; Umay Gonay, Eldzr! Masatlarr, Erzurum, 1975, 

s.410-416. 

lagrlaca$r uzere, lslami inanrgtaki Hz. lsa'nrn diinyaya geligi 

olayrna dayanrr gibidir. BilindiSi gibi, lslami telakkiye gore Allah'rn 

emriyle Cebrdil Aleyhissel6m Hz. Meryem'in inzivAya 

qekildigi yere gelerek bir erkek qocuk dtinyaya getirecegini 

mtijdelemig ve nefesinden tiflemesi s0retiyle, hicbir erkekle temasr 

olmadan Hz. Meryem'in hamile kalmasrna sebep olmugtur.60 

lgte gorunrigte bu telakkiden hareketle Bektagilik ve Kr- 

zrlbaghk'ta, bir velinin nazanyla veya onun kullandrtr sudan 

igmekle bir kadrnrn gebe kahp qocuk doSuraca$rna inamlmtgtrr, 

ki do$an bu gocuk o velinin nefes evlddr yahut nefes o$lu 

kabul edilmektedir.6r Fakat bu inancr yansltan rnenkabeler incelendiginde, 

bunun lslami telakkiden gok, Kitab-r Mukaddes'teki 

Eliga'ya ait bir hikAyeye dayandrf,r gortiltir. $inrdi bu 

hikdyeyi nakletmeden 6nce, soz konusu menkabelenden Hacr 

Bektag'a ait iki tanesini gdzden geqirelim. 

Mendhftt Harl. Behtas-r Veli'de riviyet edildi$ine gdre, 

lmam Musa Kdzrm soyundan lbrahim-i SAni'nin o$lu Musa 

Sdni, Horasan halkrnrn ululanndan birinin krzr Zeynep'le evlenir. 

Aradan geqen uzun ytllara ra$,men qocuklan olmaz. Gunun 

birinde sarayln kargrsrndaki gegmeye lmam Ali Rrza gelir. 

Zeynep Hatun kocasrna haber verir ve imamr sar^ya davet 

edip af,rrlarlar, gerbet ikram ederler. Fakat imam Kerbeld'yr 

hatrrlayrp yudumladrf,r gerbeti geri kAseye brrakrr. Musa Sini 

gerbeti alarak iqeriye hanrmr Zeynep'in yamna gdtiirUr ve ona 

iqirir. O gece biraraya gelirler ve kadrn hamile kalrr. DoSan 

qocuk Hacr Bektag'rn babasl olacak olan Seyyid Muhammed'dir.62 

Boylece Hacr Bektag'rn babasr, lmam Ali Rua'nrn 

neJes evldfu olmugtur. 

lkinci menkabede ise, Hacr Bektag'rn bizzat kendisi, yukandakine 

benzer bir olayla bagka bir kadrnr qocuk sahibi yapmrS- 

60 Meryem,16-22. 

6l Bu terim Envaru'l-Ayrhrrr'de "ve tlazret-i tsa Cebrdil AlcyhisselAnr'rn nelcs ogludur" 

seklinde geqmekte vc Hz. lsa'nrn buuln m0cizelerinin Cebrlil'e has oldulu 

ifade edilmektedir (bkz. s.187), 

62 Mcnahfi-H8V, s.2-3. 

268 269

trr. Rivayete gdre, Hacr Bektag birqok yere u$rayarak uzun bir 

yolculuktan sonra nihayet Sulucakaradyrik'e gelir ve gesme 

baSr'ch camaQrr yll

asasrnl alarak yere diker. Asn derhal yegerir, dal budak sahp 

yapraklanrr ve koskoca bir a$ag olur.6e Bir bagka seferinde, rslahr 

nels eden bir haramiye bir de$nek vererek bunu yere dikmesini, 

de$nek ye$erene kadar iyilik yapmaya devam etmesini 

soyler. Qunkti deSneSin yegermesi gunahlannrn affrna igaret 

olacaktrr. Gerqekten gunun birinde degnesin yegerip dal budak 

salarak kocaman bir a$ag olduf,u gorulur.To Boylece harami 

affedildif,ini anlamrg olur. 

Hacrm Sultan da gittiti muhtelif yerlerde, gegitli a$aglardan 

yaprlma asdlannr yere dikmekte, bunlardan bazrlan diker dikmez, 

bazrlan ise krrk gtin iqinde yapraklanrp, dallanrp ulu 

aSaglar olmaktadrr.Tl Seyyid Ali Sultan attlgr bir oku dugtirSu 

yere dikmig, ok hemen bir aSag olarak meyve vermigtir.T2 Seyyid 

R0stem Gazi de qrnar a!,acrndan yaprlma bir giqi yere dikerek 

dua etmig,9i9 gittikge buyuyup geligerek bir ulu qrnar halini 

almrgtrr.T3 

Bu motifin de bir bakrma Hrristiyan geleneklerinden kaynaklandr$rnr 

bize et-Taberi gosteriyor. Tarihqi bu konuda Curcis'e 

ait iki menkabe zikretmektedir. Riviyere gore Curcis imana 

divet ettigi hukumdann yakrnlanndan Meclitis tarafindan 

agag e$yayr tekrar dalh budakh yegil agag haline getirme teklifiyle 

kargrlagmlgtlr. Curcis dua etmig ve o anda hazrr olanlann 

gozu ontinde bir anda a$ag egyA eskiden hangi a$agtan yapll- 

mrglarsa o agilC haline gclivermiglerdir.Ta Bir bagka defa Curcis 

imana divet ettiSi bir kadrnrn, evin ortasmdaki tahta direSi 

69 A.g.c., s.52. 

70 4.g.c.,s.55-56. 

7 | Vildyetndme-tlS, s.31, 69, 83. 

7 2 Vilay e ndme-SAS, s.30. 

71 A.gc ,s.42-41. 

74 ct-'lirbcrl l], 9't4. Ayrrr rrrcrrkabc lqirr bkz. Krr[ Sual, s.8,1-85. l]u eserclc il2. 

Musa vc Ilz. lsa'nrn da kuru aSaglarr, degnekleri dalh yapraklr ulu afaqlar traline 

getirdiklcri zikredihnektedir. Bu da kanaarimizce aynr Hrrisriyan geleneli 

nin bir devamr olsa gerektir. Herhalde curcis'in bu menkabeleri bizce mfllurn 

olmayan bir donemde lsldm elemine de yayrlmrp ve halk arasrnda gok tutulrnugir 

hcnzonckterlir. 

272 

meyveli bir agag haline gerirmesi teklifi uzerine, dedigini yapmlg 

ve kadrnrn bu yolla iman etmesini saf,lamrgtrr.Ts 

Yerden veya Tagtan Su Flgkrrtmak 

Bu motif bagta Mendhrbt Hact Bektast Veli olmak uzere rig 

eserde daha kullanrlmrgrrr. Fakat en bol rasrlandrgr yer, adr 

gegen menAkrbndmedir. llk menkabe, Hacl Bektag'rn Lokman-l 

Perende yanrndaki mtrridlik donemine aittir. Bir grin 

Lokman abdest almak igin bir ibrik su ister. Hacr Bektag suyu 

getirir ama geyhinden yerden bir prnar grkartmasrnr rica eder. 

$eyhi buna kadir olamayacaSrnr bildirince kendisi dua edip 

tekkenin ortasrndan bir su figkrrtrr.T6 Aynca yine Hacr Bektag, 

Sulucakara6yuk'e yerlestikten sonra, bir defa Arafat Da- 

$r'nda,77 bir defa koytin iginde,78 bir defa da bir tepe uzerindeTe 

Ahi Evren'le bulugmasr srrasrnda yerden dupduru, tertemiz 

bir su grkarmqtrr.so 

Abdal Musa bir yolculuk srrasrnda bir koy evine misafir 

olmugtur. Ev sahibinden igecek su ister, ama su kalmadr$r 

igin verilemez. Bunun irzerine Abdal Musa yumrugunu yere 

vurarak orda gok grizel suyu olan bir prnar figkrrtrr.st Emir 

Sultan da benzer bir kerimer g6stermi$tir. Anlatrldr$rna 96re 

bir gtin savaE srrasrnda gaziler abdest alacak su bulamazlar. 

Onlarla birlikte bulunan Emir SultanEz mrzra$tnl yere 

vurarak gayet grizel bir su qrkarrr.s3 Seyyid Rustem Gazi, 

75 et-Taberl,13,957. 

76 Mendhft-H8V, s.6. 

77 A.9.c.,s.28. 

78 A.g.a., s.41. 

79 A.g.e.,s.52. 

U0 A.g.c., s.87. 

8l Vildyetndme-AM, s.22. 

82 Bursa'da turbcsi bulunan ve Yrldrnm Bayezid'in damadr olan unl0 geyh Emir 

Sultan kasdcdilmcktedir. 

83 Vilityandmc-SAS, s,18, 

273

fethetti$i arazidi kurdugu tekkesinin yantna bir de$irmen 

inga etmig fakat su bulamamrgtrr. Halkrn kendistyle alay etmesi 

tizerine, de$irmenin yanrndaki bir meyil tlstrine grkar 

ve asaslnl yedi kere yere vurur. Sonuncu vurugun ardrndan 

kuvvetle qaSlayan bir su grkarak delirmenin qarkrnr dondurUr."& 

Bunlardan bagka tas veya kayadan su qrkarmaya dair de 

menkabeler bulunmaktadrr. Meseh, Karahisar kasabasrnrn sur 

kaprsr yanrnda riydzata giren Hacrm Sultan'r gdrmeye gelen 

emir Tu$rul BeS, ondan kendisi ve adamlan igin igecek su ister. 

Hacrm Sultan oradaki bir kayanrn yanlna gelip ,.ya Allah!" 

diyerek elini kayaya indirir. Kaya hamur gibi 96ker ve elini gekcr 

qckmez berrak ve so$uk bir su figkrnr. Be$ ve adamlarr gagrnrlar, 

ama geyhin veldyer gucunri de tasdik ederler.ss Seyyid 

Ali Sultan'rn attlgl bir ok, drigtt$ii yerde bir kayaya Carpar, su 

figkrrtrr; adrnr Karaprnar koyarlar.s 

Her iki tip menkabenin hem Kitab-r Mukaddes, hem de 

Kur'an-r Kerim'de 6rne$ini bulabiliyoruz. llkinde, Filistinliler'le 

cenge tutu9up susayan Sams

Musa Allah'rn emriyle denizi y^rar ve aqrlan yoldan kavmini 

kargr sahile ulagtrnr. Firavun'un askerleri peginden gelirlerse 

de orta yerde deniz tekrar kavugur ve onlan bo$ar.ea Kitab-r 

Mukaddes'te bagka bir hiknye daha vardrr, ki onda da llya ve 

Eliga'nrn Erden Nehri'nin sulannr yararak kargrya gegtikleri 

nakledilir.e5 

MendkrbnAmelerde ise bu konuda iki menkabeye rasrlamaktayv. 

MenAhtbt Hact Behtay Veli'de riviyet olunduSuna g6re, 

Hacr Bektag'rn ileri gelen halifelerinden Seyyid Cemal'in o{lu 

AsildoSan bir arahk Rumeli taralrna geEmek izere Gelibolu 

kargrsrnda boSazrn kenanna gelmigtir. Bir kayrk kiralayrp kargrya 

gegrnek dilerse de, kayrkqrlar rarafindan reddedilir. Bunun 

rizerine Asildotan denize do$ru yurrimeye baglar. O yrinidUkge 

deniz iki yana aqrlrr ve kara ortaya grkar. Bunu g6ren kayrkqrlar 

aman dileyip pigman olurlar ve istedi$i kap$r verirler.e6 

Bu menkabenin yine aynr yerde gecen bir benzeri Seyyid Ali 

Sultan igin de anlatrlrr. Yalnrz bu defa adr gegenin, kayrkqrlann 

muhalefeti uzerine, etegini kumla doldurup avuq avuc denize 

serptigi, kum serpilen yerlerin kara yolu haline geldigi kaydedilmekredir.eT 

Bir menkabesine g6re de, Hacrm Sultan'rn yaf,mur sebebiyle 

kabaran rrmatr yanp kargrya gegrigi anlarrhr: Kritahya evliyAsrndan 

Habip Hacr ve Betce Sultan dervigleriyle Seyyitgazi 

Tekkesi'ne gitmektedirler. Yolda onlerine bir rrmak grkar. Fakat 

giddetli ya$mur rrma$r kabartrp co$turmu$rur. Bu yuzden 

9't Crhrr, XIV 2l-23: e5-guarcl, 60-65. Olay Kitab-r Mukaddes ve Kur'an-r Kerim'de 

ana hatlarr itibariyle aynrdrr. llkine g6re, Hz. Musa elini denize uzatmls 

ve 5iddetli bir riizgAr denizi ortadan ikiye yararak tek bir yol aqmrltrr. Deniz 

geri kapandr$rnda bolulanlar sadece askerler olup Firavun kurtulmugtur. 

Kur'fln-r Kerirn'in riviyetinde ise Hz. Musa asdsr ile denize vurup on iki ayn 

yol nqrltnt5, lcrhilclcrrlclr lrcr hiri bir yoklnn gcgmiStlr. Dcnl: knpnrrrlrfirrrrll lsc. 

Irrrrr irsl

dar bir bOlgede ya;amr5 olmasr ile aqrklamak mtirnkrindrir. Di- 

$erleri gerek Anadolu gerekse Rumeli'nde gayri Moslim Cevrelerin 

hentiz mevcur oldu$u muhtelif ddnemlerde yagamrglardrr. 

Bu sebeple, oteki eserlerdeki Kitab-r Mukaddes moriflerinin 

bollufunu kanaarimizce Bektagili$in propaganclacr bir htiviyete, 

dolayrsryla sekretik bir yaprya mAlik olmasrna baSlayabiliriz. 

Herhalde bu s0rerle, gayri Muslimlerin yabancr olmadrsr 

konula' igleyen menkabeler aracrh$ryla onla.n ihtidala.nr 

kolaylagtrrma maksadr g0dulmtig olmahdrr. Ozellikle Mendhrbt 

Hacr Behtagt Veli, ondan sonra da Vildyetndme-i Hactm 

Sultan gibi cn yaygrn iki mendkrbnlmcnin Kitab-r Mul

ha kendini gdstermig olmakta, bu vesileyle Anadolu Turk heterodoksisine 

vticut veren ana faktorun $nlik detil, lslam oncesi 

dinlerden kalan inanglar oldutu da acrk bir sorette belirlenmi$ 

bulunmaktadrr. 

Son olarak clcncbilir ki, Bcktagt rncnlktbnlrnelcri ilzcrindc 

yaprlan bu gahgmanrn bir benzerini Bektagi-Krzrlbag giirinde 

de gerqeklegtirmek, bizi Anadolu Tirrk heterodoksisinin men- 

9e've unsurlannr tahlil konusunda daha da ileri g6trirecek, $ii 

propagandanrn hangi unsurlan Tdrk heterodoksisine kattrgrnr 

meydana grkarmaya 6nemli dlgirde yardrm edecektir. 

282 

lsl6m 

6ncesi inang 

motiflerinin 

menikrbnimelere 

da!tltgt 

DaE ve tepe k0ltri 

Ta1 ve kaya k0lt0 

Sihir ve b0y0 yapmak 

Hastalarr iyilelirmek 

Gaipten ve gelecekten 

haber vermek 

Tann'nrn insan 

pklinde 

Tabiat kuwetlerine 

hAkim olmak 

Atege h0kmetmek 

Kemiklerden diriltmek 

Kadrn-erkek 

mU*erek iyinler 

Tahta krhgla savagmak 

Ten6s0h inancr 

Hul0linancr 

$ekilde!i$irme 

Ejderha ile m0cadele 

Havada ugma 

Ddrt unsur inancl 

Atel k0lt0 

EK: 1 

TABTO I 

Not: Her rakam motif saytstnt gdsterir. 

3 o 

oo 

c |! 

E 

o 

'i oE 

{!co 

..E 

5

Kitab-r Mukaddes 

kaynakh 

motiflerin 

menAkrbndmelere 

daSrlrsr 

Olmeden 6nce g6ge 

gekilmek 

Suyu kana gevirmek 

Halka felSket 

musallat etmek 

Bereket getirmek 

Az yiyecekle 

gok kigiyi doyurmak 

K6rleri g6rd0rmek 

Olti insan veya 

hayvanr diriltmek 

Nefes evl6dr edinmek 

Kuru odunu agag 

haline getirmek 

Yerden veya tagan 

su grkarmak 

lrmagr veya denizi 

yarrp ge6mek 

lrmak veya deniz 

0st0nde ytir0mek 

TOPLAM 

284 

EK:2 

TABLO II 

Not: Her rakam motif sayrstm glstarir, 

(o 

-o .o 

6c|! 

E 

o 

'i oE 

.oc(ux 

i.! 

5 

YAZMA KAYNAKLAR 

Kevnexqe 

Cezbl, yilA/etndma-i Seyyid Ali Sulrcn, Ankara Cebeci ll Halk Kutuphanesi, 

no. I 189. 

Ebu'l-Hayr-r Rumi, Saltrhnamc, Topkapr Sarayr M0zesi (Hazine) Kfirirphanesi, 

no.l6l2. 

Elvan Qelebi, Mendkbul-Kudstye Ji Mcnds$i'l-lJnstyc, Konya MevlAnA Mtrzesi K$tiiphanesi, 

no.,1937. 

Esiri, Vilayetnilme-i Sultcn gucduddtn, Orhan K6prultr Ozel Ktiruphanesi'ndeki 

nrisha. 

Gufti Ali, Tegrifdtu' 5-guard, lstanbul Universitesi Ktrtuphanesi, Tnrkge yazmalar 

no. I 533. 

Hacr Bektag-r Velt, Mchalat, Suleymaniye (Leleli) Kuruphanesi, no. I500. 

Kncuk Abdal, Vilaycmamc-i Otman Baba, Ankara Cebeci ll Halk Kfitirphanesi, 

no.495. 

Mendhft-t Kayguquz Baba, Abdurrahman Gtzel ozel ktt0phanesindeki Elmah 

Tekkesi ntrshasr. 

Mendhft - t Mahmud Paga, Srileymaniye (Ayaso fya) Kut0phanesi, no. I 940 (mecmua 

iqinde). 

Mendhtbt Taall-Arifin Scyyid Ebul-Vcla,lsranbul Universitesi Krirtphanesi, nr. 3.127. 

RAmiz,Addbt Zure/a, lsranbul Un. Ktrttiphanesi, ty, no.9l. 

Si habuddt n Vasr tl, ?zhi rsr ul -Muilehin v c Tab str atu'l -Muhtc dtn, Biblio thtque Narionale, 

De Slane, ara. no.2036. 

Vilayc,namc-i Abilal Musa, Bedri Noyan Orel KritUphanesi'ndeki n[sha. 

BASILI KAYNAKLAR 

Abdal Musa Vellyctndmesi, Hzr. Abdunehman GU.cl, TTK Yayrnlan, Ankarr 1999, 

285

Abdrrlkahir el-Ba[dadr, el-Farhbcync'l-Frraft, ngr. M. Muhyiddin Abdulhamid, Kahire 

(tarihsiz). 

- Mezhepler Arasrndahi Farhlar, rerc0nre E. Ruhi Frglah, lstanbul, 1979, selguk 

Yayrnlarr. 

Ahmed Bican, Envltru'l-Aprfttn, lsranbul, l30l (uS basmasr). 

Alrnrcd l-{llkl, McnAhib al-Arftn; ngr. Tahsirr yazrcr, Arrklrr, l95g-1959,2 cilr. 

- Arifierin Menhtbeleri, rerctme Tahsin yazrcr, lstairbul, 1959-1961, MEB 

Yayrnlan, 2 cilt. 

Ahmedt: Ahmediye ,lstanbul, 1303 (tas basmasr). 

Alt, Gelibolulu Mustafa: Kunhu'l-Ahbar,V cilt, lstanbul, 1277. 

Agrk Qelebi: Megttiru!-guar/t, faks. n5r. Meredith-Owens, Londra, 1971. 

Asrkpagazide: Asrhpasazade larihi, ngr. AltBeE, lsunbul, 1332. 

Barhebraeus (Gregory Ebu'l-Ferec): Abu'l-Farac larihi, tercirme O. R. Dogrul, Ankara, 

1945, TTK Yayrnlarr, 2 cilt. 

el-Blront, cl-Asdru'l-Bahrye, ngr. Edouard Sachau, Berlin, lg7g. 

- Kitabu't-Tahhlh ma li'l-Hind, l.ondra, 1887. 

el-Buhart, Muhammed b. lsmail: Sahthu'l-Buharl, lV cilt, Kahire (tarihsiz). 

Buyruh, ngr. Seler Aytekin, Ankara, 1967, Emck Basrmevi. 

cl-CAhiz, Hlltlct Orilusunun Menhftelcri ve Tarhler'in Fazilctlert, rercume Ramazan 

ge5en, Ankara, 1967, TKAE Yayrnlarr. ' 

el-Cesses, Ahhdnru'l-Kur'an, ll. cilt, Kahire (tarihsiz). 

Crlveynt, AtAmelik, The History oJ thc World.Conqueror,lng. terqume J. Andrew 

Boyle, Cambridge, 1958, 2 cilt. 

Crizcitnl, Tabahatt Narrrt, Kalkura, 1864. 

Dedc Korlut Kitabr, nrr. Muharrem Ergin, Ankara l96,l, TKAE yayrnlarr. 

Demir Baba VilAyar.dne si,' Hzr. Bedri Noyan, lstanbul 1976, Can yayrnlarr. 

Dervip Burhan, Yildyetndme-i Hacrn sultan (Das villJet-ndme iles Hailsclrim sultan), 

n5r. Rudolf Tsclrudi, Berlin, l9l,t. 

EbO Cafer geyh Sad0k, Risdlcrul-ltihadattl-lmilmiyyc, rercfime E. Ruhi Frllah, Ankara, 

1978, AUIF Yayrnlarr. 

lltlirnell Mccdl, Icrcorr - l gahay &, lsrnnbul, 1 269. 

Elvan Qelebi, Menillrrbu'l-Kldsiyye lt Mendsfti'l-0nsiyyc: Baba llyw-t llorasdnt ve 

Siilalcsinin Mcnhabevl Tarihi, n5r. lsrnail E. ErOnsal-A. yaSar Ocak, TTK 

Yaytnlan, Ankara 1995,2. bs. 

Evliyn Qelebi, Seydhatndmc,II. ve VII. ciltler, tsranbul, l314-1928. 

Ferlduddtn Attar, Icrftiratu'l-Evliya, ngr. R. A. Nicholson, Leiden, 1905, E.J. Brill, 

2 cilt. 

Firdevsl, gehndme, terctm€ Necati Lugat, lstanbul, 1967-1968, MEB.yayrnlarr, 2. 

baskr, .l cilt, 

Gfllrehrl, Kcrlmilt Aht Evrcn, ngr. E Tacschner, Wiesbaden 1955. 

t.lalil b. tsmail, gcyh BedreildinMand.hftt, ngr. A. G6lprnarh - l. Sungurbey, lstanbul, 

1967, Eti Yayrnlarr. 

llihtye-i Mevllduh.Ncbt, lstanbul, l3l I (tag basmasr). 

286 

tludAdu'l-Alem, faks. n9r. V V Banhold, Leningrad, 1930. 

lbn Bibi, el-Evdniru'l-Aldiyye Ii'l-Uryfrril-Alaiyye, fak. n5r. A. Sadrk Erzi, Ankara, 

1956, TTK Yayrnlarr. 

lbn Fazlan, lbn Fazlan Saytthatnamcsl, tcrcume R. gegen, lstanbut 1925, Bedir 

Yayrnlarr. 

llrrr I larrrr, Kitahu'l-l;asl I'l-Mllcl v{l-Ijvhtt va'rr-Nifial, L citt, Krhire, I l2l. 

lbn Fligm, Stretutn Hi$cm, l. cilt, Kahire, 1955. 

lbn Hurdadbih, el-Mesdlilt vel-Mtmdlih, ngr. De Goeje, Leiden 1889 (Kudame b. 

Cafer'in Kitabu'l-Harac'l ile birlikte). 

lbn Rusta, el-/llahu'n-NeJtse, n9r. De Goeje, Leiden, 1891. 

lbnu'l-Fakih Hemedini, Kitabu'l-Buldan, ngr. De Goeje, Leiden, 1885. 

lbnu'n-Nedim, el-Fihrist, Kahire (tarihsiz). 

el-ldrist, Gtographie d'Edrisi,Frans. terctme P AmedeeJaubert, L cilt, Paris, 1836. 

el-lstahri, Kitabu MesAliki'l-Memdlih, ngr. De Goeje, Leiden, 1927. 

Kayg;usuz Abdal (Alieddin Gaybt) Mendhtbndmesi, Hzr. Abdurrahman Gozel, Ankara 


KrnalrzAde Hasan Celebi, TeThiretu'5-guard, n9r. lbrahim Kutluk, L cih, Ankara, 


Krrft Sual, lstanbul (tarihsiz), tas basmasr. 

Kitab4 Muhaddes (Eski ve Yeni Ahit), lstanbul, 1949. 

Kuran-r Kerim. 

LAtifi,Iezhire-i Ldtfi , lsunbul, 1314. 

Mahmud Kiggarl, Divan'u L0gdtit-I0r[, Ill. cilt, lstanbul, t335. 

M anzum H aa B ehta5 Veli Vildy ctnlmesi, ngr. Bedri Noyan, Aydrn I 986. 

Mendh$lCazavdt-tscyyidBattal Gazi, lstanbul (tarihsiz), rag basmasr,6 c0z. 

Mendh$tKoyunBabaSultan, Millt Kirtophane (Ankara) mikrofilm argivi, nr. 3038. 

Mervezl, Serefu'z-Zaman, Ebvab !t\-Sin ve't-Tilrh, metin ve lng. tcrctirne V Minorsky, 

Londra, 1942. 

Mes'0d!, Murflcu'z-Zeheb, ngr. M. M. Abdulhamid, Kahire, 196,1,,$ cih. 

Mirzizide Salim, Iczhira-i Salim, lstanbul, 1315. 

Molollann Glzli Tarlht, terc0me Ahmet ltmir, Ankara, l94tl, 'I"f K Yayrnlan. 

el-Mukaddest, cl-Beil' vc't-Tarih, nsr. Cl. Huart, lV cilt, Paris, 1907. t 

Muslirn b. Haccac el-Kugeyrl, Sahth'u Milslim, n5r. M. Fuad Abdulbaki, lV cik, Kahire, 

1955. 

Negrl, Kitab-r Cihanntrmd, ngr. E Taeschner, l. cilt, Leipzig, 195I. 

Nizdmirlm0k, Siyasctnamc, n9r. M. Altay K6ymen, Ankara, 1976, AUDTCF 

Yayrnlarr. 

Ortun Abideleri; nsr, Muharrem Ergin, lsunbul, 1970, 

Oruq Be!, Tevarlh-l Al-l Osman,E Babinger, Hannover, 1925. 

Relation desMongoles ouTartares, ngr. M. d'Avezac, Paris, 1839. 

de Saint-Quentin, Simon, tlistoire iles Tarlares (Ilistoria Tartanrum), n5r. Jcan Richard, 

Paris, 1965. 

287

Sevyiil Ali Sultan (Kqrl Deli) Vildyetndmcsi, Ngr. Bedri Noyan, Ankara (tarihsiz). 

$ah lsmail (l lat:lyl), llatd[ Divail, ngr. S. N0zlrer Ergun, lsrarrbul, 1961, 

SehristAnl, AMulkerirn, el-Milel veh-Nihal, n5r. M. Se1ryid Kilani, Kahire, 1961, 2 cilt. 

et-Thberi, Milletler ve Hnhnmdarlar Tarihi, tercirme Z. K. Ugan, A. Temir, 1.3 cilt, 

lstanbul, 1965, MEB Yayrnlarr. 

Tbvarih-i Al-i Osman (Die Altosmanischc Anonymen Chronihen), nqr. E Giese . Breslau, 

1922. 

Uzun Firdevst, Mtndhb.l. llao BehtaSa Velt, ngr. A. G6lprnarh, lstanbul, 1958. 

Veli BabaMenahrbnamesi, Hzr. Bedri Noyan, lstanbul 1993, Can Yayrnlarr. 

Voyages Trts Cunevx Vers ks fhrtares, Paris (tarihsiz). 

Yakut el-Hamevl, Mu'cemu'l-Buldan, n5r. F Wirstenfeld, l. cilt, Leipzig, 1866. 

Zekeriyya Kazvinl,.rlsdru'l-Bilcd, nSr. E Wuste nfeld, Lcipzig, 1848. 

ANSIKLOPEDILER . BIYOGRAFIK LOGATLER 

Bursalr Mehmet Tahir, Osmanlr Miltllficrl,l. cilt, lstanbul, 1333. 

Dictionnaire des Symboles, Paris, 1973-1971,5.ve 6. baskr,4. cih. 

Encyclop&ie dcl'lslam,1. baskr, Leiden, l9I3-1938; 2. baskr, 195,1. 

lslam Ansihlopedisi, tstanbul, 1950. 

I sldm-Ttirh Ansihlope ilisi, lsranbul, I 9,10. 

Tarh Ansihlopedisi. lstanbul, 1942. 

l'ir rh I I alh E debiy au Ansihlo p e disi, lstanbul, I 935, l. fasikUl. 

KOLLEKTIF ESERLER .KONGRE ZABITLARI- ARMAGANLAR 

Ahten des XXIV Internationalcn Orientalistenkongress (Mfrnchen, 1957), Wiesbaden, 

1959. 

F uad Koprula Arma4ail, lstanbul, 1953. 

Histoire des Religions, I. ve II. ciltler, Paris, l9l0-1972. 

lran gchin5alrlrfr'nrn 2500. Yiddntimilne Armaf,an, lstanbul, 1971. 

Mdlanges Emile Picot,ll. cilt, Paris, 1913. 

Mtmoires Couronnds, Acaddmie Royale de Belgique, Bruxelles 1888. 

MevldnAveYagama Sevinci, (lll. Uluslararasl MevlanA Semineri Bildirileri), Anka. 

ra, 1978. 

Lc Monde du Sortier (Sources Orientales: 7), Paris, 1966. 

I'roccedings of the XXVil th International Congress of Orientalists (Ann Arbor I 967), 

Wiesbaden, 1971. 

QuandleCrible EtaitDanslaPaille... (HommageAP NailiBoratav),Paris, 1978. 

R€$ia ,ldhrnclf n rat lcin, Ankara, 1966, TKAE Yayrnlarr. 

'l v,h Du'nyust r:l Kia.rrl, Auklla, 1976, 'l KAtj Yayrrrlnn. 

Il. Turh Tarih Kongresi (Zabrtlar), lstanbul, 1943. 

VJll. T(trhTarihKongresi (Bildiriler), Il. cilt, Ankara, 1981. 

l. Uluslararas Tirh Follior Kongresi Bildirilui,I. ve lV ciltler, Ankara, 1976 KulrUr 

llakanhEl Yayrnlarr. 

288 

TEZLER 

Cogan. lisat, llarl. Behtast Vclt, Mahalal, basrlrnarnrg doqentlik rczi, Ankara, 1971. 

lzgi, Ozkan,lhe ltinerury ol Wang-Yen-Te to Kao-Ch'ang, basrlurauug dokrora tezi, 

Harvard, 1972. 

Karanrustafa, Ahmet T., A study in preislamic survivals on a turlrish nrusulman text: 

Vildyelndme (Montrdal, 1981, basrlmamls master tezi, nr. 5.1822.) 

Kdpr0lii, Orhan, Iarilr Koynagr Olarah XlV. . XV. Asrrlara Ait Bdat Trirft(c Mendftrbnlmeler, 

basrlmamrg doktora tezi, lstanbul, 1953. 

Mecid MusazAde, $ia Mezhebi tginde Hul0l vr Tendtsrih. basrhnarnrg doktora rezi, 

Ankara, 1973. 

Ozdemir, M. Iurhan, Esfti Trirftlerde gcnranhh, basrlmamrg doktora tezi, Ankara, 1977. 

KITAPLAR 

Akdaf, Musufa,T'tlrhiyc'nln lktisadl ve lqtitnal Tarihl,l. cilt, lstanbul, 1974, 2. baskr. 

Akkaya, stkrt, Orta An a&tlu'da Bir Dolagma, Ankara, 193.t. 

Atalay. Bcsim, Bektaglih ve Edebiyau,lstanbul, 1340. 

Aydemir, Abdullah, Tclsirdc lsrailiyyllt, Ankara, 1979. 

Babinger, Franz, Osmanl TarihYazarlarr ve Eserlerl, qev C. Uqok, Ankara, 1923. 

Bareau, Andre, Lcs Rcligions dcl'Inilc (Bouddhisrne), Paris, 1966. 

Barrhold, V V, Motol lslil4srna Kadar Tt)rhistan, haz. H. D. Yrldrz, lstanbul, l98L 

- Orta Asya Tirrlt Torihi Halilunda Dersler, haz. K. Yagar Kopraman - A. lsmail 

- Islarn Medeniyeti Tarihi, ilnveler ve dUzeltmeler: E K0pruln, Ankara, 1963, 2. 

Aka, Ankara, 1975. 

baskr. 

Bayatlr, Osman ,IJcrgama'da Alevi Gclini vc lnanglan,lzrnir, 1957. 

Benekay, Yahya, Yapayan Alcvilih, lstanbul, 1967. 

Birdotan, Nejat, Anadolu Alevtlilinde Yol Ayrmt (l1erih ve Kdhen), lstanbul 1995, 

Mozaik Yayrnlan. 

Birge,J. Kingsley, The Bektashi Qrder of Dcnishes, Londra, 1937. 

Bdrnbaci, Alessio, Hisloire ile laLittdraturc Tirrgue, Frans. terctme I. Melikoff, Paris, 

1968. 

Boratav, P Naili, Kd ro [lu Destam, lstanbul, I 93 l. 

- 100 SorudaTnrh Folhloru,lstanbul, 1973. 

* 100 Soruda Tttrh llalh Edcbiyatt, lstanbul, I 97tt. 

Bordet, Louis, Religion et Mysticismc, Paris, 1974, 2. baskr. 

Brclrier, Louis, Mc ct Mort dc Byzance, Paris, 1969. 2. baskr, 

Browne, E. G., A Lttcrary History ol Pcrsla, L cilt, Carnbridgc, 1928, 2. baskr. 

llruirrcssen, Martirr van, Kurtl{ift. Trirftluft, Alevflihr lltnift vc Dinscl Kirnlift Mttcadelclerl, 

tcrcrirne llakarr Yurclnkul, lstanbul 2000, llctlgirn Yayrnlarr. 

Cahen, Cl., La Turquic Pre-ouomane, Paris 1988. 

Chavanncs, Edouard, Documents Sur Lcs Tou-Kiu c Occldcnlaru, Porls, 1900, 

- Contss ea Ligendct du Bouddhisme Chinoir, Paris, 1921. 

289

- Un'Iiaitt Manichten Rettouvt en Chine (l'aul pellior ile birlikte), paris, 1912. 

Delehaye, Hippolyte, Lcs L(gcniles,agiograplfiques, Bruxelles, 1955, 4. baskr. 

* Les L(gendes Grecques des Saint Militaircs, paris, I 909. 

Ebcrhard, Wolfram: (in,in ginral Komgulart,tcr. N. Ulutug, Ankara, 1942. 

Iiliadc' Mircca, Le Chananisme er l-cs Tecrrnrqucs Arcrnrques dc l,rxrarc, paris, 

1974,4. hrrskr. 

-'lia.tt( d'Illslotre des Religions, paris, 1975. 

- Ilistoire des Cr

Rasonyi, L., Tarihte Tttrhlld'h, Ankara, I 97 l. 

Rrgvanollu, Malrnrur, Do$u ASiretlcri ve Emperyalizm, lstanbul, 197g. 

Roux' Jean-Paul' La Mort chez ks peupres Artarqucs Anciens et Mtiricvaux, paris, 

1963. 

- {tkj 

ve Oratqallarih Ahay T:Arhlcrinde 6ltm, rercrime Aykut Kazancrgil, lsmn_ 

bul 1999, Kabala yapnlarr. 

- Faune ct Flore Sacr&s Dans lcs Socieils Altaiques, paris, 1966. 

- Les Traditions iles Nomailcs de laTurquie Mdriilionale,paris, 1970. 

- La Religion des Turcs et iles Mongols, paris 19g4, payot. 

- Tnthlcfin vc-Molorlarm Eshi Dini, tercimc Aykut Kazancrgir, lsranbur 199,r, 

lgaret Yayrnlan. 

Ruben. Walter, Buililhizm larihi, tercume Abidin ltil, Ankara, 1947. 

llunclrrran, Srcvr.rr, Lc Mctnkhllsmc Mt.lltvsl, Porl*, 1949. 

- La Civilisati on llyqantine, l,aris, 1952. 

Sakaotlu, Saim, I 0l Anadolu Elslnc si, lstanbul, 1976. 

- Anadolu Ttrh Elsdnelcrinilc Tas Kcsilme Morili, Ankara, 1980. 

Samancrgil, Kemal, Alevi giirlen Antolojisi, lstanbul, 1946. 

Schimmel, Annemarie, Dinlcr Tarihine Giri5, Ankara, 1955. 

stefanov, Yordan, "Demir Baba Tekkesi", Burgaristan Alnireri vc Demir Baba Tehhesi, 

ed. Ivaniqka Georgieva, T'rker Aca6glu, lstanbul 199S, K"y"ti";;i;;;. 

$apolyo, Enver Behnan, Mczhcpler 'ev. ve Tarihatlar Tqrihi, lsunbul, 19,16. 

Tanyu, Hikmet , Anhara ve eevresinile Adah vc Adah ycrlcri, Ankara, 1967. 

- Tnrhler'de Tasla llgili Inanglar,Ankara, 196g. 

- Dinlcr Tafihi Araghrmalan, Ankara, 1973. 

- Tlrhlcr'in Dint Tarihgcsi,Ankara, 1976. 

- lslamhhlan Oncc Tttrhle/ilc Tch Tann lnancr, Ankara, 19g0. 

Tekin, Sinasi, lJygurca Mctinler ll: Maytnsimit, Ankara, 1g76, 

Togan,Z. Velidi, Umoml TirhTarthinc Girig, lstanbul, 1970,2. baskr. 

- ReSidcddin OluTnlmesi , lsranbul, I 972. 

lircci, G., Les Rcligions ifiu Tibet ct dc la Mong

Dcmievlllc, Paul' "Lc Bouddhisme chrnois', tlirrorrr Dc! Rclrgronr I, paris, 1970. 

Deny, Jean, "9ry Saltyq et le nom de la ville de Babadaghi", Melanges Emile picot, 

II. cilt, Paris, 1913. 

Diyarbekirli, Nejar, "Vestiges des croyanccs alurques dans I'art seldJoukldc", rirrcica, 

lll (1971). 

Dolrul, 6. Rrza, "Ag"c", lslanr-Tnrft Ans ihlopedlsl,lstanbul, 19,10. 

Duchesne-Guillemin,J., 'Llran Antique er Zaroastre", Histoire des Rcligions l. 

Eberhard, wolfram, "Qin Kaynaklarrna G6re Garbt ve ona Asya Halkla.nrn Medeniyeti", 

TM, VIt-Vlttl (1940-1942). 

- "Eski Gin Kihiirii ve Trirkler', DTCFD,I4 (1943). ' 

- "Toba Devrinde Budist Kilisesi', DICFD. lV (1946). 

Esin' Emel, "Selquklu Sanatr Evren Tasvirinin Tiirk lkonografisinde Menge'leri", 

- "Mtladl Vlll. Yrlzyrlda T$rkistan'da lslamiyet'in Burkan Dini tle Kargrlagmasr',, 

sAD,l 0969). 

rKA, l-2 (l977-1978). 

- "lslamiyetten Onceki TUrk KtrhUr'farihi ve lsldm'a Glrig", fK[K, n, lb, lstanbul, 

1978. 

Eyice, Semavi, 'Qorum'un Meciddzrt'nde i$rk paga Ollu Elvan eelebi Znviyesi", 

Itv{, Xv (1969). 

Fahd, Toufic, "Naissance de I'lslam', Histoirc das Rcligions 2, paris, 1972, 

Gokalp, Ziya, "Trrk lli, Eski Turkler'de Din", EFM, V (1332). 

G6lprnarlr, Abd0lbaki, "Hacrm Sultan", lt{. 

- "Kaygusuz Abdal", ?1. 

Guidi, Michelangelo, "M€zdek", EIl. 

de Harlez, charles, "Les croyances des prcmiers chinois", Mtmoires couronnees, 

Acaddmie Royale de Belgique, Bruxelles, 1888. 

Hasan Fehmi,'Otman Baba Viliyernimesi", ry, V (1927). 

Hilmi Ziya, "Ttrk Tarihinde Dint Rirhiyat Mtrgahedeleri., Mihrab, sayr 13-14 

(l310). 

Huart, Cl€ment, "[tur0flya", EIL 

lrrrrlcrk. llrrlll, "l)crvtchc ulrrl suhnn: An nnnlysls ol the orman ndhc-vtlAyelnamcsi", 

fha Mlddlc East anil thc Balhans undcr thc Ottoman Empire: Essays on Economy 

anil Society, Bloomington 1993, 

lnan, Abdtrlkadir, "Ttirk Eoylarrnda Da!, Alaq ve prnar KUhU", Rerit Rahmcti Arat 

lgin, Ankara, I966. 

- "Dede Korkut Kitabr'nda Eski lnanglar ve Gelenekler", TKA, Ill-lv (1966- 

I969). 

- "Mtrshiman Trirkler'de gamanizm'in Kahntrlarr", Mahalclcr ve Incelcmeler 

- "Ttrrkler'de ve Mogoallar'da Defin Merasimi", aynr cscr. 

- "Yakut gamanizminde lja Knl", ayil cset 

lnostrantsey K., "Eski Ttrkler'in lnanqlarr Hakkrnda Birkag 562", ayil eser. 

lzgi, Ozkan, "Kao-Ch'ang Uygurlarr Hakkrnda', fD, 32 (1979). 

KafesoSlu, lbrahim, "Eski Ttrrk Dini", TED, lll (1972). 

29' 

- "Asya Turk Devletlcri", IDEK. 

Kiel, Machiel, "Sarr Saltrk vc Erken Devir Bekragllik Ozerine Notlar", 'fDA, g 

(l980). 

Koppers, Wilhelm, "llk T0rkluk ve llk lndo Cermenlik", Belleten, V (1941). 

Kdprtihi, Fuat, "Ortazaman T0rk Devletlerinde ltukokt Sernbollerdeki Motifler,. 

TrrITM, il (1e39). 

- "Mrsrr'da tjektastlik", fM, Vl (1939). 

* "Abdal", rH&l. 

- "Abdal Musa", fK, sayr 124 (1973). 

- "Ahmed Yesevi", lA. 

- "Ttrk Edebiyatrnrn Mengei", Edebiyat Aragtrrmalan, Ankara, 1966. 

Kdprultizf,de M. Fuad, "Anadolu'da lslamiyet", EFM,4-6 (l33S-1340). 

- "Bekta$lligin Menge'leri", Iy, Ill (I34I). 

Krarners, J. ll., "Ostad-Sts", Ell. 

Massigrrorr, l-. - Anavati, (i. C., "l lulOl", ,t12. 

Melikotf, Irtne, "Le Probl0rne Krzrlbap". 7urcica, XII (1975). 

- "Recherches sur I'lslam Populaire au Si0cle de Mevlana", Mevldna ve Ya5ama 

Sevinci, Ankara, 1978. 

Muharnmed Mukri, "llidde de I'lncarnation Chez les Ahl-i Haqq", Ahten des XXIV 

Internationalen Orientalistenlutngress (Mirnchen, 1957), Wiesbaden, 1959. 

Nau, E, "Textes Nestoriens, Magiques, Mazdeens, Bardtsanites, Marcionites, Manicheens, 

Moniens',JA, ll (1913). 

Noyan, Bedri, "Bekugtlikte Dokunulmayan Hayranlar", IFAD, sayr 279, (Ekim 1972). 

Ocak, Ahmet Yagar, "XlIl. ve XlV. Yuzyrllar Anadolu Turk Tarihi Bakunrndan 

Onemli Bir Kaynak: MenAkrb'ul-Kudsiye fi Menasrb'il-Unsiye", TD, 32 (1979). 

- 'Bazr MenAkrbnimelere G6re Xlll. - XV Yrizyrllardaki lhtidilarda Hererodoks 

- 'Kalenderiler ve Bektagilik", Dogumunun 100. Yidontrmttnde Ataturh'e Arma- 

- "Les milieux soufis dans les territoires du beylicat ottornan ct le probltnre dcs 

- "llacrm Sultan", TDVIA. 

geyh ve Dervislerin Rol0", OA, ll (1981). 

!an, lstanbul Universitesi Edebiyat Faktiltesi, lstanbul, l98l. 

'Abdalnn-r Runr'(1300-1389)", 71e Ott.,man Emirate (l3,0O-l]|q), crl. l:lizabeth 

A. 7-acharladou, ltctlryurnon 1991, 

Ogel, Bahaeddin, "Uygurlar'rn Menge' Efsinesi", DICFD, Vl l -2 ( 1948). 

- "Dof,u Gdktirrkleri Hakkrnda Vesikalar ve Notlar", Belleten, XXI (1957). 

- "Eski Tfirklran Ktlrtir lliskileri Hakkrnda Notlar", lran $ehingahl llnn 2500. 

Yildonumine Armagan, lstanbul, I 97 l. 

Onder, Mehmet, "Eine Neuendeckte Quelle zur Geschichte des Seltschuken in 

Anatolien", WZKM, LV ( 1959). 

6zerdim, M. Nabi, "Qin Dininin Mengei Meselesi ve Dinl lnanclar", IJelletcn, 

xxvl (1962). 

Oztelli, Cahir, "Eski lnanqlarrn Bug0nk0 lzleri", L LJluslararas'furh Folhlor 

Kongresi Bildirileri, lV cilt, Ankara, 1976. 

295

Pcuch, llenri-Charles, "Le Manichdisme", Ilisaoire des Rcligions 2, paris, 1972. 

Potapov, l-. P' "Gdgebelerin lptidar cer'aar Ilayatrarrnr Anratan (ok Eski Bir 

Adct", 1'D, l5 (1960). 

lloux, Jean-Paul, "t-a Religion des Turcs de I'orkhon du vlle er vllle silcles,' 

R'IR, l,2 0962). 

* "Trin1;ri, llssai sur le (.icl-Dicu dcs peuplcs Ahaiqucs'. RttR, CXLIX, CL.. 

- ''l-c Cahaurirn", I.c lrforrdc du -sorcicr (Sources Orientales: 7), paris, 1966. 

- "Les Fiddles de Vcrit6 et les croyances Religieuses Turques", RHR, I (1969). 

- "Une survivancc dcs Tradirions Turco-Mongoles chez les sdf€vidcs", Rlllt, I 

( te73). 

- "Dieu Dans le Kirab-r Dcde eorqut", REI, Xlllll (1975). 

- "Fo'ctions (iharnaniques ct valeur du Feu chcz les peuples Alralqucs-, Rl.tR, I 

( I e76). 

- "llecherchcs dcs survivanccs prdslanriques Dans les rbxtes Tirrcs Musulrnans: 

Le Kirab-r t)edc Qorqur",JA, CCLXIV (1976). 

Schinridt, Walter, "Eski Ttirkler'de Din., IDED, Xl[ (1964). 

spuler, Bertold, "Gdkrurkler'de Dini ve Kriltrrrleri Hakkrnda Mtrldhazalar", vIIl. 

Torh Tarih Kongresi, II. cilt, Ankara, l9gl. 

ge5en, Rarnazan, "Klisik lslam Kaynaklanna Gdre Eski rfrrkler'in Dini ve gaman 

Kelimesinin Men5ei", IED, lO-l I (1979-19S0), 

Tanyu, Hikmet, "Turkler'de Ategle llgili lnanqtar', I. rJluslararas rurft F

Altaylar 7l, ll7, 132, 146, 154, 159, 

160, t69, t76 

Altayh garnanistler 146 

Altayhlar ll8, I 19, 248.250,251 

Arnasya 10, I 26, 157, 21O,25+ 

Aruerika 170, 2.ll 

Anadolu Ahlleri 177 

z\nadolu SelCuklu Devleti 27, 105 

Anadolu Selcuklulan 219 

Anadolu Tahtacrlarr 134 

Anadolu 25, 26, 28, 29, 30, 31, 31, 34, 

35, 37, .t0, 43, 1+, 45, 17, 18, 54, 

55, 57, 74,82, 91, 97, 98, 102, 103, 

10,t, 105, 106, 107, 108, 109, ll0, 

ll l, 120, l2l, 125, t26, t27, t28, 

13.+, 138, 139, r40, 147, 149, 160, 

l7l, 174, 192, 194, 198, 205, 210, 

2t2, 2t3, /t4, 2t5, 2l 7, 218, 220, 

230, 232, 249, 250, Z5L, 268, 27 I, 

280,281.282 

Anisrr-r Erbaa (Dort unsur inancr) 217 

Anavutluk 229 

Ankara 34,43, 136 

Anohin ltB 

r\ntalya 37 

Antropofani 159 

Antropomorfizrn 200 

Apangu 163 

Arabistan 58 

Arabkir 185 

Arafat Da[r 114, l15, 119,273 

Arap SiiliAi 196 

Araplar 99, 130 

Ank Qoban 47 

Arif Coban 46 

Arkaik lnanqlar 74 

Arvak 225 

Asd (Hz. Musa'nrn) 136 

Asildolan 276 

r\sya Kavimleri 173 

Asya 170,741,248 

isrk Coban 46 

:\5rk Garip 122 

'i5rl< Kcrcrn 122 

,\5rk Pa5a 29,30, 157, 159, 160, l85, 

191,198,266 

,i5rkpagazade 36 

\t Meydanr 162 

\ta Srrn 192 

r98 

Atalar K0h0 62, 73, lt0, l3l, 251 

Atar 247 

Atnyh garnanlstler I74 

Ates lbaderi 242 

Atcs Ktilrii l8l, 24 l, 24t, 241, 245, 

247,248, t't 

Ateg 166, 167, l6tl, 169, 170,237, 

239, 210, 24t, 242, 243, 2,+ 4, 246, 

248,249,250,256 

Ath Coban Kirltorfi (ayr. bkz. Bozkrr 

Knlturt) 6l 

Attila (l{un Krah) l0l, 153 

Avcrlarrn Azizi 210 

Avrupa 60, 100, l0l, 241 

Aya Yorgi (ayr.bkz. Saint Georges) 168 

Ayin-i Cem 175,201 

Ay-mangus Masah 160 

Ayn-r Cem 179 

Aynu'd-Devle 215 

Azerbaycan 3.1,90 

AzrAil Aleyhisselanr 205, 221 

B 

Baba llaki 20S, 209, 212 

Baba llyas-r Horasanl 26, 27, 29, 30, 

143, 144, 146, r53, 157, t58, r59, 

166, 175, 185, 19I, 2t5, 237, 254, 

255,257,258,259,266 

Baba lshak 30, 146 

Baba Mecnun 171,224 

Baba Resul Ayaklanmasr 157 

Babal Hareketi 26, 27,38, 178 

Babek Hurremi lsyanr 89, 90 

Babek 178 

Babilliler 231 

Ilabinger, l: 46 

Bacr (Kadrn Veli) 175 

Bagdad 156, 169 

Baktriyan 75, 85,86, 87 

Balqrkhisarr 228,235 

Bahkesir 136 

Bahm Sultan 182, 190 

Balkan Bekta5tligi 50 

llalkanlar 34, 51, 100, 105 

Barak Raba I 56 

Bardesan 104 

Barkan, O. L. 40 

Banhold 80,86 

Basiloq N. Vladinrir 70 

Baskurtlar ll9, 112, 249 

llattal (iazi 164, 186, 213 

Battalnime 164 

llay iJlgcn I 54 

llayezid ll 12, ll,4tl 

lllyczicl-i llistanri l6l, 165 

Itayrrr Ula l)n[r I l5 

llazin, M., 134, 138 

Bedahgan 180, 219 

BeSce Sultan 276 

Ilelce 207 

Ilehnam (Prens) 209 

Bektagl edebiyatr 39 

llektast Menlkrbnimeleri 28, 122, 

142, 162, 165, 166, 168, l7l, 180, 

221, 253, 254, 27 l, 279, 281, 282 

Bektasi Menkabeleri I l 5, 261 

Bektaql Topluluklarr 183 

Bektasl 6, 15,47,48,55, ll1, r14, 

120, 142, 179, 192, 193, 201, 202, 

215, 217, 222, 226, 235, 250, 281, 

282 

Bektapiler (llk) 229 

l3ekta5ller 40,48, 122, t7l, l8l, 189, 

196 

Bektasllik (Tarikatr) 27, 37, 38, 39, 10, 

44,46,50,56, 123, I78, 184, 192, 

I 96, 197, Z4l, 269, 279, 280, 281 

Beldiceanu, lrene 40 

Belgrad 151,227,228 

Belh 77 

Bereket getirmek 262 

Begbahk 79,80 

Beskarts 220 

Beydn b. Sem'An 201 

BeyAniyye Mezhebi 201 

Bilge Kalan Kitabesi 62 

Bilge Kalan 78,83 

Bineger 2l I 

Bingdl Da[larr 120 

Bizans (lmparatorlufu) 84, 98, 100, 

r0l, I02, 103, 106, t07,219, 244 

Bizanshlar 100, 102 

lJlalter aus SiDirien 56 

Bodhisattva 79 

Ilogda I l8 

Bogornilizrn 105 

Bofazk6y Argivi 230 

Iloluyrr 4l 

Boyle,J. Andrew 142 

Boz (At) 255 

Bozkrr Hayatr l,{2 

Bozkrr Ktihiirii 6l 

lkrzok l4 

()(r, ()0 

li1firl Knflitrt 92, () ]. 

lktliik (.lur I2tl 

llrahrnadotta (Kral) 2ll 

Brahmanizm 74 

Brahmanlar 195 

Rruinesscn, M. Van l7l 

Buda 79, 127, 19J,200, 2l l, 212, 214, 

2t7,235 

Buda-Geyik llilkisi 214, 217 

Budaldndme 28 

Budist Azizler 222 

Budist Cin Ktrlturo I l0 

Budist Evliya 237 

Budist Kulliyeleri 75 

Budist Turkler 127,214 

Budistler 82, 98 

Budizm 55, 57, 62, 73, 7 4, 7 1, 76, 77, 

78, 79,80, 81, 85,86, 94,95,127, 

t45,155, 169, ltJ], l84, 19.t, 195, 

196, 210, 2l l, 214, 2r8,223,226, 

241, 281 

Budun lnli l16 

Bugut Kitabesi 76 

Buhara 77, 124, 126, 249 

Buhari 142 

Bulgaristan 41, 226, 229 

Bumin Ka!,an 76 

Burhan Abdal (Mirrid) 167,227 

Burkan Haldun Datr I l7 

Burkancrhk 79 

llursa 36,43 

Buryatlar 132, 169, 249 

Burzen Mihr 247 

Buzta! Ata Dagr I 15, I l7 

Buyu 143,146,147,259 

Buyucoluk 144 

Biiyuk ltun lmParatorlufiu 84 

Birynk Selquklular 100, l0l 

c Cadr 206 

cado 146 

Cahen, Claude 32, 54 

Cam Baba 166. 167 

299

Catherine de Sienne 236 

Cebrnil Alcyhisselarn 186, 205, 269 

Ccndhiyye Mezhebi 201 

(.engiz llan 71, ll7,158,169,173, 

245 

Cczbl 4l 

Clravanues, Ldouard 93, 240 

(.in

87, l 16, lll, 163, 195,219, 222, 

233, 236, 239, 243, 244, 245, 247 

C6lprnarlr, Abdtilbaki 32, 33, 35, 45 

Groussct 80.87 

Gugnasp 247 

Gtilistan 238 

(itintp 2j9 

Cirircistan 226 

Guvercin donu 220, 222 

II 

l ldbrtiyye l'rrkasr 196 

l-labib tlacr 207 ,276 

HaceCul-Esved ll3 

l{acr Bektag geleneli 48, 50 

Llacr Bektag Tekkesi I82 

Hacr Bektag-r Vell 27, 31, 33, 3.+, 35, 

36, 45, 47, 50, ll5, LzL, rZ2, t23, 

125, 126, 128,143, 151, 166, l7l, 

175, r8l, 182, 185, 186, 189, 192, 

202, 203, 204, lto, 2t 5, 2r9, 220, 

222, 227, 242, 259, 260, 262, 263, 

266, 269, 27 0, 27 1, 27 3, 27 7 

llacr Dogrul 220 

llacr Mihrnan 147 

llacrbcktag (llqe) 215 

I l:rcrrrr Sultln 27, 36, 4tl, L 14, l2l, 

143, 162, 165, 166, 167, l8l, 182, 

207, 22t, 226, 227, 235, 264, 266, 

274,277 

Haq 209 

Hai 240 

llakim Ata 214 

Halac Turkleri 90 

Halaclar 90 

Halep 38 

Halilurrahman GOlu 168 

tlama 39 

Hamdullah 239 

Hamurkaya 125 

llarnza (Ncyzen) 268 

tlan Tanrr Dag I I 5 

Hangay Srradaflarr 78 

Flanifler 5tl 

I tarr-Yorn Dafr I 16, I l7 

I lara5nir Kalesi 254 

l{Arezm 54,86 

I l:ireznrsah Muharnmed 173 

llarlez, C. de 67 

302 

llarun Re$id 102,173 

Harva, U. 57, 168, 169,223 

Hasan Dalr 216 

Hasan Dcde 182, 216 

llasandalr 227 

llasandcde KdyU I 19, 125, ltt2 

I lrrsluck, l- \M I19, 210, 229 

llasta iyile5tirrnck 147, l4tl, 149 

llastalrk tedavisi 243, 249 

HAgimiyye Frrkasr 196 

llntrlyt ($;rlr lsntril) It)2. 191, 202, 

2ltr 

Hava 237, 239 

Havada uqma 236,237 

llavra 102 

Haydari 48 

Hayderi Tarikatr 27 

Hayvan gekline girme 223 

Hazar Denizi 84 

llazar Devlcti 102 

Hazar T0rkleri 99 

I{azarlar l0l, 102 

Heissig 245 

llcterodoks Ttirk Z0mreleri 183 

thra Dagr l13 

Ilrristiyan Tnrkler 101 

I lrristiyanlagtrrnra 2 l5 

Hrristiyanhk geleneti 168 

Hrristiyanhk 97,98, 99, 100, l0l, 103, 

104,105, 109, lll, 127, 168,172, 

18.+,229, 230, 231, 251,256 

Hrrka 242,266 

Hrrkadalr 242 

Hrrsrzhk 223 

Hrzrr 235 

Hrzrr b. llyas (ayr, bkz. Uzun Firdevsi) 

32 

Hrzv 227 

Hicaz 34,39 

Hihaye-i Geyih2l3 

Hinllyina 75,77 ,79 

Hindistan 71, 76, 81, 130, l7l, 18.+, 

222,247 

Hiou-en-Tsang 77, 85, 86 

Hoca Celaluddin 2l.l 

I localur '[avr I I 9 

tlocend 249 

Homoseks0ellik 260 

Horasan Erenleri 33. 185 

llorlsan l.l, 40, 46, 5,t, tl6, 89, 90, 92, 

180, 219, 225,258.269 

llotan 75 

Huda-Mihman 205 

lluclntlu'l-Alem &tl 

llui-l.in 77 

Ilulnrlrriyyc 201 

Ilulol lnancr 159, ltJJ, 190, 197, 199, 

200, 201, 202,205,706 

l{un lmparatorlufu l0l 

I lrrrrlrrr 58, 62, 6'r, | 16, I ll, 152, 162. 

l6l, 23 3 

Hurremiler 178 

Hurofi 44 

Hulago 169 

l{usarn gah (ayr. bkz. Otman Baba) 44 

Hiisdmuddin Mahmud 38 

Htiseyin Gazi2l3 

llz. Adem (llk Peygamber) 127, 170, 

186, 187, 188, 190, 19l, 198,201, 

238 

Hz. Ali 69, 126,127,185, 186, 187, 

189, 190, l9l, 192,20t,202,204, 

205, 206, 216, 281 

llz. llarnza 212 

llz. I{asan 187 

I lz. I lavva I fJ6 

Hz. I'ltiseyin 50, I87 

Hz. lbrahirn (Peygamber) 167, 168,204 

llz. lsa (Peygamber) 104, 127,2A5, 

210, 255, 256, 257, 263, 265, 266, 

267,268,269,277 

t{2. Meryem 269 

llz. Muhammed (Son Peygamber) 

r36, 142, 157, 159, 160, 164, 187, 

188, 20 l, 20+, 2t2, Zt3, 22t, 263, 

265,267,275 

llz. Musa (l'eygamber) 136, 187, 260, 

26t.274,275.276.277 

Hz. Nuh (Peygamber) 260 

llz. Sulcyrnan (Peygambcr) 164 

llz. Yusuf (Peygamber) 265 

I 

Inostrantsev 87. 246 

lrak 34, 19 

lrmak / Deniz ustunde yrirtimek 277, 

278 

lrrnak / Deniz yarrlmasr 275,276, 277 

lsr-Ah l76 

Isparm 50 

I lbn lrazlan 72 

lhn Ilaznr 196 

llrn llrrstn flu, 247 

lbrr Sina 145, 152 

lbn'ul Fakih 95 

lbnu'n-Nedirn 240 

Ihrlhirrr b. l;

lsllrn dncesi 55, 56,65, 100, 145, l5l, 

t94, 2t7, 219, 222, 236, 249, 27 9, 

281 

lsliur 25, 28, 5I, 56, 95, 96, 98, 100, 

105, 1r.1, ll6, l2r,214 

lslami gelenek 143, f 6.+ 

lslami telakki 258, 269, 27I 

lsLlrnt'I'urk ldcbiyatr 140 

lslimile5rne 144 

lslirnilegtirme 1,19 

lslamiycr 53, 54, 55, 69, 71, 73,82, 

91,99, 103, 108, t09, ll0, ll3, 

t27, t15,162, t72, lB4, 256, 279 

lslirnrla5rna 53 

lsrnail b. Ahmed l6l 

lsuraililcr 196 

lsrafil 205 

lsrailiyyat 253 

lsrailogullan 274,275 

lstanbul 97, 150, 162 

lstemi Kalan 77 

lstifrak 155,156 

lsyanlar 258 

l5kence 212 

hil102 

J 

James, E. O. 231 

Jean du Plan-Carpin (ayr. bkz. Plan- 

Carpin) 67 

Jinagupta 77 

Joseph Cupenino23T 

Jristinyen (lmparator) 24.1 

K 

Kibe'nin esili I36 

Kadirilik 25 

Kafdagr I l.l 

Kafcsoflu, lbralrirn 58, 59,62, 66,67 

Kafkasya 99, l0l 

K:rlrin 152 

Kahranrannrara$ 126 

Kalecik Koyu 125 

Kalenderhane Carnii 199 

Kalendcri 27, 35, 36, 38, 42, 44, 47, 48 

Kalendcriler 38,43,49 

Kalenderilik.lT, 50 

Kaligra Kalesi (Bulgaristan) 126, 180, 

226 

304 

Kalpas (gaman) 169 

Kam 7l 

Kamiliyye 196 

Kamlar 145,152 

Kanghlar l3l 

Kan-Su 77,79,80,94 

Kao-Ch'ang Uygur Devleti 7tl 

Kao-Ch'ang 79 

Kapiga 77 

Kara Ath Pergen 232 

Kara lbrahim 162 

Karaca Ahmed Sultan 215 

Karaqay Halk Edebiyatr 2l I 

Karadeniz 100,226,277 

Karahisar f,6,271 

Karahitay 54 

Karakoyunlu T0rkrncnlcri l3.l 

Karakurum l3l 

Karasaspa 234 

Karagar 92 

Karluklar 90, 91, 99 

Kaggar 75,92 

Kaggarh Mahmud 80, 130 

KagkarTepesi 120 

Katanov ll8 

Kilvus Han 166 

Kaygusuz Abdal 27, 28, 38, 39, 42, 44, 

t18, 188, 201, 202, 207,2A9,212, 

238,265 

Kayrrkan ll8 

Kayseri 34, 106, 126, 151,216 

Kazak 153, 225 

Kazaklar 132, 248 

lGzan Be! 140 

Kazan Tirrkleri I 19 

Kazanhlar I l9 

KAzeronniye Tarikatr 214 

Kazvini, Zekeriyya 99 

Kenraller 49 

Kemik 170, l7l, 172, 173,174 

Kcrbch f9 

Kegef Nehri 23,1 

Krhq Manastrn 199 

Krhgarslan 227 

Krpqak 100, l0l 

Krrgrzlar 88, 98, f24, 132, 153, 160, 

225,211,246 

Krnkkale ll9, 125, 182 

Krrun 34,99.26 

I 

I 

I 

i 

Krrl

Maniheist 95, 104, lll, 196,240,257, 

258 

Mnniheistlcr 92, 91, 9S, l7R 

Marrlhciznr 55, 5tl, 62, 73, ttO, tl5, tt6, 

9l, 92. 9.1, 94, 95, 96, 97, 100, 105, 

ll0, 178, tr|],241, )57,281 

Mrnisa 4 ] 

Mar Mauai 209 

Ma[ion 104 

Maurice (lmparator) 239 

Maver:lunnehir f4, 54, 72,82, 86, 88, 

89,90,92,98, 124,201 

Mazdeist 87, 95 

Mazdeizm 55, 73, 84,85, 86, 87, 88, 

1 10, 183, 183, 242, 247 .281 

Mazdekiznr 84, 85, 88, 90, 9l, I10, 

183, 281 

Meciddzu 29 

Mecusi 209 

Mehdi B2 

Mehmet ll (ayr. bkz. Fatih Sultan 

Mehrnet) 44 

Mekkc ll, 212 

Mehmctilil< 214 

Melami 4,1 

Melik Danignrend 230 

Melikoff, lrene 54,69 

Memduh Paqa 135 

Mendhtb-r Ahi Evren 34 

Mendhft-t Hd,ce Ahmed.Yesevi J3 

Mendhht Haa Beh,tay Veli 30, 3l , 32, 

35, 114, t19,t22, 125, 127, 128, 

139, 175, 180, 185, 2t9,223,226, 

229, 2+2, 2s9, 260, 269, 273, 27 6. 

279, 280, 281 

Men|hfi - r Kaygusuz llaba 311, i9, 2 24, 

280 

Men\hht Koyun Baba 128 

Mentllrrb-r Lohtnan-t I'erende 33 

Mendhbt Mellana Cdaluddin-i Rurni 34 

Mendhrht Seyyid Battal Gazi 34 

A,lrncllab-r Scyvid,\{ahrnud I la.yrant i4 

Mendh$t -S relsalar 34 

Mcndhrht Saclrudclin-i Konevt 14 

Mctrdftrb'r p^ryh ll*Lctlclln III 

Mendh fu t lacn'l -AriJi n Seyy id Ebu'l- 

VeJa 215 

Mmllubt Veli llaba 50,51 

Menahbu'l-AriJin 34, 16l, 165 

306 

Mendh$u'l Kudstye 29, 30, 143, 146, 

147,153, 156, ls9, l6l, 166, 175, 

184, ttt', l9), 197, 198,215, 217, 

254, 266, 27e, 280 

Mc4gti llan 152 

Men'kur l)af,r 127 

Mentepc l82 

Merv Ahileri 177 

Merv Sehri 98, 164, 173 

Mervan 221,225 

Mervezi 88, 145 

Merzifon 136 

Mes'0dl 102,244 

Mesh 196 

Mesih 255 

Metamorphose (don de$igtirrne) 206 

Metampsikoz 183 

Mevlena 156, 16l, 165, 170, 236,261, 

26+,268,278 

Mevlevilik 25 

Mevlid 212 

Mezopotarnya 91, 103, 130, 2ll 

Mrnrq 216 

Mrsrr dini 256 

Mrsrr Firavunlarr 200 

Mrsrr 38, 39, 130, 261, 265, 274 

Mrsrrhlar 260 

Mikail 205 

Mina l19 

Miric I57, 159, 160 

Misyonerlik l0.l 

Molol istilasr 54 

Molol gamanlarr 152, 153, 169 

Molol toplumlan 134 

Mof,olistnn 76,1'17 

Mogollar 61, 62, 67, 95, I t 7, I lu, 

152,164, 169, 170, t73,2r9,239, 

245,247,248, 250 

Molla Sdduddin 260 

Monoteist Dinler l84 

Moskov Diyan 228 

Mudurnu l26 

MuSla 136 

Mu-tlan Kaf,an 76 

Muhnrrcrl ayr 135 

Muhlis Paga 29,30,157,166, t8.l; 

185, l9l 

Muhyiddin Abdal l8B, ltlg, 190,201, 

204 

Mukanna lsyanr 89,90 

Mukanna 201,258,259 

Muracl I (Padisah) 140 

Murut ll (l)ntli;iah) 42, ,tl 

Musa b. Ali (ayr. bkz. SUni l)crviri) f2 

Musa llcf 147 

Musl Sini 269, 270 

Musahiplik ayini 217 

Museviler 68 

Musevilik 91, l0l, 102, r84, 256 

Musul 168 

Mtir'min Dervig 187 

Mtiridler 150 

Mrisluman Araplar 163 

Mushiman $amanlar 149 

Muslrirnan Ttirkler lJ4, 254 

Mushimanlar 106, 253 

Mislumanlagtrrma I07 

N 

Nasr-t Seyyar 225 

Natiirizrn 57 

Ncccl 'lt) 

Ncft:s l:vlath 26t1, 269, 271 

Nefes Oflu 268, 269 

Nefes 40. 42. 45, 268. 269 

Nefesler 2Ol 

Nemrut 167 

Nesh 196 

Nesttriler 99 

Nesrorilik 97, 98, 99 

Nioradze, G. 70 

Nirvana 82 

Niwana-Sutra77 

Nizamulmiilk 221 

Nohutlu ltaba 120 

Noyan, Bedri 50 

Nuh (Peyganrber) 201, 204 

Nureddin Hoca 259 

Nuruddin Caca l5I 

Nusayriler 196 

Nusayrilik 184 

Nrinreyriyyc 201 

o 

Oban (Murid) 166 

Oca[rn takdisi 251 

Odunu afiaq haline getirmek 271,272 

Oguz 176 

Otuz Ka$an Destanl 65,2J2 

Ofuzlar 54,72,90, ql, l0],127 

Ohhnnrks, A. 70, 144. 155 

Okutan, I lasrrn 'taltsirr 174 

Olirnpos Dalr I l4 

Onil

O),rik Kit)'u 16 

()zbt'ltlcr 24t) 

P 

l)'u-S;r 7t) 

l';rrrrir 7'j 

I'upcr roissolr I 57 

I'irtrlisylltiznr Mtzlrrhi I0,i 

I'eqeneklcr I 00 

Pelliot, I'aul 9f 

Pcri (.afrran (ryr. bkz. Pcrihan) l"t9 

I)erihan 149 

l'euclr, I l.-C. 178 

I'cyg;rnrlrcrlcr ).1, 2(r() 

l'ir l)ir (l:vliya A'llc) I J4 

Pir Sukan Abdrl .i6, 190, 202, 216, 2-)6 

Pirabi Sultan 266,268 

Pirarnitler 256 

Plan-Carpin 2J9, )'+5 

I)ot:rpoq I.. ll I 7(r 

I'ravatli I tt7 

Putprrcst 'l urklcr I I (r 

I'utpercsrlcr 104 

l{ 

Ita 256 

llacllofl, W 56,70,7t,112,l lU, ti9, 

t54, 1,75,'t76,24t) 

&afi b. Leys isyanr 89, 90 

Rahs 234 

Rahuk Dagr 127 

Ramazan Mecnun 215 

Rivcrrdiyyc Frrk:rsr I 96 

Ileccp Sulran 35 

l{ccrrl

Scyh lledrcddin l9l 

Fcyhlu 36 

5ii llolge k'r I itl 

5ii I'ropagirrrdir 2tl2 

fii 44, 196,20l.2Bl 

)iilik 2rr2 

)it (l\'ygirrrrbcr) 204 

Surra l'czkirclcri 32 

Suddhodana 200 

Sumnu 4l 

T 

.l''o-po 

Kafan 76, 77 

Tabahat llJ 

'labiat 

Kuwetleri 162, l6l, 164 

labiat Kultn 63.65, 73.280 

'lacikler 

249 

lahta Krhq 179, 180, l8l,lU2, 266 

'Iahtacrlar 

135, 193, 194, 250 

lale5 134 

'lamag iduk I 16 

lang-nu-ola 78 

lirnrrBayUlgen lltl 

'lanyu, ll. 58 

'lirrkan 

99 

.lasawuf 

106. ll5 

Tag/KayaKultu 122 

'lagkent 

124 

latarlar I 18, 124, 166 

.leb-Tengri 

(Kokoqe) l58, 159,169 

'l'ecelli 205 

Itccssrid 204 

"lbke Yoresi 37 

'It'l

Yin 240 Zctnzern Suyu I 13 

\trg:r 155, 2 j7 Ze non (lmparator) 9tl 

Yogilcr 155, 237 Z-crduSt lranr 247 

Yozgat 2 )0 Zcrdtist 80, 200, 273,246 

Yorrrlilt'r I15, 194, 216,217 Z,cr-dugti 89, 90, 91, 244, 258 

Yurr:rnlrlar 6 ), I 14 7-crdustiler 104 

Zerdustilik 73, 84, 85, 86, tl7, 90, 9l, 

Z loo, lo5, l8l,2oo,242,281 

/-a!r:r 46 Zeus 231 

Z:rlridlr:r 218 Zeyncp Hatun 269 

Zril 2 ]{ Ziya Gdkalp 56, 57, 2ll 

Zrlcninc t).70 Zulfikar 187, l9l 

Zcrtrarkos (Kilikyah) 244 

312

16.941KB - Turuz.info

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?