Tam Metin

malların fiyatlarında – küçük de olsa – bir oynama mı yapılmaktaydı? Ne
yazık ki bu soruların yanıtları muğlâktır.
Kadıların terekeler üzerinden aldığı vergiler çoğunlukla resm-i kısmet
veya resm-i âdî diye adlandırılmıştır. Balıkesir’de bazen bunun eşanlamlısı
olarak harc-ı kısmet deyişine de rastlanmaktadır. Bu verginin oranının ne
olduğu ise tartışmalı bir konu olmuştur. Esasında kanunnamelerde oran
açıkça belirlenmiştir ve bu dönem için %1,5 bazen de %2 olarak
geçmektedir. Ne var ki uygulamada oldukça farklı sonuçlar ortaya
çıkabilmektedir (Öztürk, Said, 1993: 39–41). Balıkesir’e bakıldığında oranın
değişebilmekle birlikte 1670–1685 arasında %4-%5 civarında olduğu göze
çarpmaktadır. Bu, kanunnamelerdeki oranın yaklaşık üç katı epey yüksek bir
rakamdır. Örneğin, 222.270 akçe serveti olan Hasan Çelebi b. Umur Bey için
10.000 akçe resm-i kısmet; 12.120 akçe servet için ise 600 akçe resm-i âdî
alınmıştır (BSŞ, Nr.: 703, 5b -1; 6b-2). Enteresandır, 1685’ten sonraki
belgelerde verginin %2-%3 civarında seyrettiği tespit edilmektedir. Belki
gelen şikâyetler veya bir görev değişikliği buna neden olmuştu. Ama yine de
vergi sabit bir oranda kalmamıştır. Balıkesir’de kadılar varissiz terekelerden
de resm-i kısmet almışlardır. Üstelik çok daha fazlasıyla. Mesela 8004 akçe
serveti olan Ümmühân için 800 akçe (BSŞ, Nr.: 702 -116b-3), 772 guruş
serveti olan Zâhide için 130 guruş (BSŞ, Nr.: 706-79a-2), 3430 akçe serveti
olan Dimitri için ise tam 1000 akçe resm-i kısmet alınmıştır (BSŞ, Nr.: 702 -
132b-3). Öte yandan yine Dimitri (BSŞ, Nr.: 703, 8b -2) adındaki bir başka
gayrimüslim için 4683 akçeden 300 akçe, 116 guruş serveti olan ‘İsmâ’il
(BSŞ, Nr.: 709, 77b-2) için sadece 3 guruş kesilmesiyse işin diğer tarafındaki
örneklerdir. Kadıların sonuçta devlet hazinesine gidecek bir paradan böyle
dalgalı aynı zamanda büyük pay almaları kafa karıştırıcıdır.
Terekelerden yapılan kesintiler sadece resm-i kısmetle sınırlı değildi.
Kassâm başta olmak üzere bu işle ilgilenen kadı yardımcılarının adlarına
yapılan kesintiler vardı. Bunların başlıcaları kassâmiye, kâtibiyye, emîniyye,
muhzıriyye, dellâliye gibi vergilerdi. Ayrıca harc-ı sahîh, harc-ı makûl, ücret-i
kadem gibi kesintilere belgeler değerlendirilirken zaman zaman tesadüf
edilmiştir. Bu vergiler ayrı ayrı yazılabileceği gibi bir arada da