1.GİRİŞ Senesens olayı bitkilerde yaşam siklusuna bağlı bir aktivite ...

1
1.GİRİŞ
Senesens olayı bitkilerde yaşam siklusuna bağlı bir aktivite olduğu gibi bazı
durumlarda da bitkinin hayatında bitkiye avantaj sağlayıcı rol oynamaktadır. Yaşam
siklusuna bağlı olan senesens olayı bitkinin olgunlaşıp generatif aktivitelerinin
gerçekleşmesi sırasında ve tamamlanması aşamasında meydana gelir. Bu durum bitkinin
tek yıllık veya çok yıllık olmasına göre değişim göstermektedir. Bitkilere avantaj sağlayan
senesens olayında bitkinin yaşamını kolaylaştırıcı yönde senesens gerçekleşir. Bu tip
senesenste bitkinin vegetatif organlarından bazılarının bölgesel şekilde hücrelerinin öldüğü
görülmektedir.
Bu iki tip senesens olayının gerçekleşmesi sırasında bitkinin dış morfolojisinde
görülen değişimlerin yanında fizyolojik ve anatomik birçok değişiklikler gerçekleşir. Bu
değişiklikler uzun süreli ve birçok farklı araştırma yöntemleri kullanılarak incelenebilir.
Senesens olayı üreticiler tarafından değişik amaçlar için kullanılabilir. Örneğin
gövde ve yapraklarından faydalanılan bitkilerde senesens olayı geciktirilerek ürün atışı
sağlanabilir. Ya da erken senesense teşvik edilen bitkilerin içeriklerinin depo organlara
aktarımı ile verim artışı sağlanabilir. Bu şekilde bitkilerin sentezlemiş olduğu
maddelerden maksimum düzeyde fayda sağlanmış olur. Senesens olayının mekanizmasının
öğrenilmesi bu yönleriyle düşünüldüğünde sadece deneysel bir çalışma olarak
kalmayacak, insanlar için yararlı olabilen kullanım imkanları doğacaktır. Özellikle
senesensi engelleyici etkisi bilinen bir bitki gelişim düzenleyicisi olan sitokinin
kullanılarak, vegetatif yapıları kullanılan bitkilerden uzun süreli yararlanılarak daha fazla
verim elde edilebilir. Senesensi hızlandırıcı etkisi olduğu bilinen absisik asit hormonu
kullanılarak özellikle meyve senesensinin hızlandırıldığı bilinmektedir. Bu özellik absisik
asit uygulanmalarında toplanması zor olan yada henüz olgunlaşmamış meyvelerin
kolaylıkla toplanmasına imkan sağlayabilir.
Bu yönleriyle düşünüldüğünde senesens bitkilerin yaşamında önemli bir aktivite
olarak kabul edilebilir. Tarımsal amaçlı olarak kullanılarak büyük yararlar sağlayabilir. Bu
konunun değişik yönleriyle araştırılmasının da yararlı olacağı düşünülmektedir.

2.GENEL BİLGİLER
2.1. Glycine max (L.) Merrill ( Soya fasulyesi )
2
Annual (tek yıllık), bitki boyu 30-150 cm arasında değişen otsu bitkilerdir. Gövde
yuvarlak ve üzeri ince tüylerle kaplıdır. Genellikle gövde üzerinde 10-15 yan dal
oluşmaktadır.
Yapraklar bileşiktir, petiyol genellikle 3 yaprakçık (trifoliat) taşır. Bazı türlerinde
nadiren 5 yaprakçık bulunabilmektedir. Yaprakların şekli ovat olup pennat damarlanma
göstermektedirler. Yaprak uzunluğu 15-20 cm arasında değişmekte, üzeri ince tüylerle
kaplıdır. Bu tüyler yaprağın alt yüzeyinde daha açık renklidir.
Çiçekler baklagillerin çiçek yapısında olup yaprak koltuklarında 3-15 adedi bir
arada bulunmaktadır. Çiçek zigomorf (dorsoventral) simetri gösterir. Çiçekte 5 parçalı
kalix, 2’si kayıkçık, 2’si kanatçık ve bir tanesi bayrak adını alan 5 parçalı korollalar
bulunmaktadır. Çiçek rengi beyaz, erguvandır. Erkek organlar (stamen) 10 adettir. 9 tanesi
birleşmiş, 1 tanesi serbesttir. Polenler çiçek açmadan veya çiçek açtıktan sonra olgunlaşır.
Döllenme çiçek açmadan önce meydana gelmektedir. Ginekeum hipogin tiptedir. Çiçek
formülü K5 C5 A 9+1G1
Meyve legümen tiptedir. Üzeri ince tüylerle kaplıdır. Tohumları genellikle yuvarlak,
kahverengi, sarı renge sahiptir. Tohumda ortalama % 40 protein, % 18 yağ, % 26
karbonhidrat, % 8 su ve % 8 diğer maddeler içermektedir.
Soya bitkisi kazık köke sahiptir. Kök uzunluğu 60-70 cm olabilmektedir. Diğer
baklagillerde olduğu gibi yan ve ek kökler üzerinde nadozit veya nodül adı verilen
yumruların içinde Rhizobium japonicum bakterileri bulunmaktadır. Bu bakteriler havanın
serbest azotunu bitkinin faydalanabileceği forma dönüştürmektedir.
Nodül oluştuktan sonra bitki azot ihtiyacının 2/3’ sini tespit edilen azottan, 1/3 ünü
ise topraktan aldığı azottan sağlayabilmektedir. Bitki yine azot içeriğinin 1/3’ ünü toprağa
geri verir. Bu azot toprakta biyotik faktörlerin faaliyetini arttırır ve toprağın su tutma

3
kapasitesini yükseltir. Soya bitkisinin azot tespitini etkin bir biçimde yapabilmesi için
nodüllerin az sayıda, iri ve ana kökün kök tav bölgesinde bulunması gerekir. Nodüllerin
küçük ve bütün köke dağılmış halde bulunması azot tespitinin çok az yapılabileceğini
göstermektedir. Bu ayrıca soya için etkili olan bakteri suşu’ nun toprakta yeteri kadar
bulunmadığını gösterir.
Soya fasulyesinin insanlar tarafından kullanımı çok eskilere dayanmaktadır.
Anavatanı olarak Doğu Asya ülkeleri kabul edilmektedir.
Amerika bugün soya üreten ülkelerin başında gelmektedir. İstatistiklere göre soya
üretimi dünya 90 milyon tondan fazladır. Bu üretimin yarıdan fazlası Amerika’ya aittir.
Soya üreten en önemli ülkeler sırasıyla A.B.D., Brezilya, Çin, Arjantin ve Rusyadır.
Türkiye’ye soyanın I. Dünya Savaşından sonra getirildiği sanılmaktadır. 1960’lı
yıllarda ciddiyetle ele alınan soya değerlendirilebilme imkanları iyi tespit edilemediği için
unutulmuştur. 1980-84 yılları arasında devletin destekleme politikası kapsamına alınmış
olmasına rağmen, çiftçilerin ürün alımında gecikme ve ödemelerin gecikmesi gibi
sebeplerle destekleme kapsamından çıkarılmıştır. Bugün Türkiye’de yıllık üretimi 32 bin
ton olan soyanın en yaygın kullanımı yem sanayinde ve soya küspesi kullanılan tavukçuluk
alanındadır.
Soya tohumu bugün bilindiği kadarıyla 250 çeşit endüstriyel ürün elde edilen çok
önemli bir bitkidir. Bu ürünler arasında soya sütü, süttozu, yoğurt, dondurma, peynir,
margarin, benzin, mürekkep, antibiyotik, ilaç, sabun, böcek ilacı, mamalar, soya hidrolitik
sıvı yağı örnek olarak verilebilir. Belçika’ da şu anda tüketilen yıllık toplam araba yağı
miktarının % 10 kadarı soya bitkisinden sağlanmaktadır. Tüm bunların yanında insanların
dışarıdan almak zorunda oldukları yani sentezleyemedikleri 8 çeşit aminoasiti hayvani
gıdalar dışında bulunduran tek üründür.

2.2. SENESENS
4
Her canlı gibi bitkilerinde genetiksel olarak belirlenen yaşam siklusları vardır.
Sahip olduğu genlerin yönlendirdiği biyokimyasal olaylar aracılığı ile bitki yapısal
(vegetatif) olarak büyür, gelişir. Daha sonra reprodüktif (üretken) evreye geçerek çiçek
açar, tohum ve meyve oluşturur, daha sonra yaşlanarak ölür. Ancak bitki ölmeden önce
gelişim süresi içinde bazı doku ve organları bir program dahilinde canlılıklarını
kaybetmektedirler. Bitkilerde belirli bir düzen içinde meydana gelen bu katabolik olaylar
bazı biyosentetik tepkimelerin ve hormonların etkisiyle ortaya çıkmaktadır.
Senesens, bu gelişme süreci içinde bazı hücre, doku yada organların gelişmenin
amacına uygun olarak ölmesine denir. Senesens dokunun genç ya da yaşlı oluşuna bağlı
olarak meydana gelmez, gelişmenin programlı bir sonucudur.
Çok yıllık bitkilerde yaşlı organlarda senesens görülür. Daimi yeşil bitkilerde ise
yaprak ömrüne göre bir senesens vardır, ömrü dolan yapraklar dökülür. Meristematik
dokularda senesens görülmezken farklılaşmış doku ve hücrelerde görülmektedir. Doku
gelişimi sırasında bazı hücreler senesense uğrayarak ölürler
Senesensin meydana geldiği organlarda biyokimyasal değişmeler meydana gelir ve
katabolik tepkimeler hızlanır. Meydana gelen bu biyokimyasal değişmelerde klorofil
parçalanarak ksantofil ve karotinoidleri oluşturur. Bu olayın başlamasıyla birlikte
yapraktaki protein miktarı kademeli olarak azalır, proteinler aminoasitlere dönüşür. DNA,
RNA parçalanırlar, yıkılan bu maddeler gelecek mevsim ya da gelecek nesillerde
kullanılmak üzere büyüme aktivitesinde olan başka bitki kısımlarına hareket eder. Bu
olayın sebebinin bitkide çiçek ve meyve belirmesiyle birlikte tüm besin maddelerinin bu
yapılara hareket etmesinin açlığa sebep olduğu, bu nedenle generatif organ oluşumunun
bitkinin ölümüne sebep olduğu belirtilmektedir (Molish, 1938).
Bu olay sırasında görev alan hidrolitik enzimler (lipaz, DNaz, RNaz, proteaz,
klorofillaz) kompleks molekülleri makromolekül subüniteleri olan nukleotidler, şekerler,
yağ asitleri ve diğer küçük organik moleküllere ayırırlar. Ayrıca hidrolisisde mikro ve
makroelementlerde serbest kalırlar. Dokulardaki hücresel bağlantılar ise pektinaz enzimleri
ile parçalanır. Tüm bu olaylar sonucunda doku hacim kaybeder, kuruyup büzülmektedir.

5
Hidrolazlar, Kreps çevrimi enzimleri gibi birçok enzimin senesens sırasındaki aktiviteleri
incelenmiş ancak senesense özgü marker bir enzim kesin olarak belirlenememiştir (Önder,
Yentür;1999).
Arda ve Kuru (1994) Glycine max‘ ın yaşlanmakta olan kotiledonlarında senesensin
en güvenilir göstergelerinden biri olduğu öne sürülen peroksidaz aktivitesini
incelemişlerdir. Çalışmalar sonucunda hem senesense uğrayan hemde senesensi
geciktirilmiş olansoya kotiledonlarındaki peroksidaz aktivitesindeki artışta belirgin bir
farklılık gözlenememiştir. Bu sebeple peroksidazın senesens için temel bir gösterge
olmadığını rapor etmişlerdir.
Hücresel düzeyde meydana gelen senesens değişimleri elektron mikroskobu ile
yapılan incelemelerde saptanmıştır. Senesense uğrayan hücrelerde birçok organelde yapısal
bozulma görülmüştür. Bu organellerde DNA, RNA, protein, organik ve inorganik madde
miktarının azaldığı belirtilmiştir.
Senesens sırasında hücre ilk olarak kloroplastın bozulduğu serbest ribozomların
azaldığı, tonoplastın permeabl olduğu, plazma membranıın ve nukleus zarının bozulduğu,
Endoplazmik retikulum ve tüm membran sistemlerinin parçalanarak protoplazmanın
organizasyonunu yitirmesi gözlenmiştir (Butler,1967). Ancak mitokondri fonksiyonunu
senesensin son safhasına kadar sürdürdüğü gözlenmiştir Bütün bu yapı ve bileşim
bozunmalarının etkileri metabolik faaliyetlere yansıyarak fotosentez ve solunumu
etkilemektedir.. Hatta klorofil tahrip olmadan önce fotosentez hızı azaldığı belirtilmiştir.
Woolhouse (1967) Perilla frutescens yapraklarında yaprak yaşına bağlı olarak sabit
bir hızla devam eden solunumun, senesens periyodunun sonuna doğru ani bir artış
gösterdiğini ve sonra azaldığını belirtmiştir.

6
2.2.1. Bitkilerde senesens tipleri
1. Monokarpik Senesens :
Yıllık (annual) bitkilerde tohumların ve meyvaların bir defa gelişmesinden sonra tüm
bitki ölür. Monokarpik senesens gelişmekte olan tohumlar tarafından başlatılır.
2. Polikarpik Senesens
Periyodik olarak yapraklarını döken bu grupta otlar, çalılar ve ağaçlar bulunmaktadır
(tekrar tekrar yaprak, çiçek ve meyva verirler). Bu bitkiler sonbaharda yapraklarının
dökerler ve ilkbaharda tekrar yaprak, çiçek ve meyva verirler.
3. Sırasal Yaprak Senesensi :
Bitkilerde kotiledondan başlayarak apikal uca doğru sırayla ölen yaprakları kapsar.
Leopold (1961) sırasal yaprak senesensinin kotiledonlardan başlayarak, alt yapraklardan
yukarı doğru sıra ile meydana geldiğini; genç fidelerde apikal meristemin koparılması
halinde kotiledonlarda senesensin engellenebileceğini bildirmiştir.
4. Toprak Üstündeki Bitki Kısımlarının Senesensi (Sekuensiyal, Prograsif) :
Rizomlu ve bulblu bitkilerin girdiği grupta görülen senesens tipidir.

2.2.2. BİTKİNİN TAMAMINDA SENESENS OLAYI
7
Bitkilerde birçok durumda apikal meristemin aktifliğini sürdürmesi ile gövdenin üst
kısımları uzun yıllar emriyonik halini devam ettirir. Ancak bu esnada aynı bitki gövdesinin
alt kısımlarında bulunan ve daha önceden oluşan lateral organlarda senesens meydana gelir
ve ölürler. Monokarpik bitkiler olan tüm tek yıllık, iki yıllık ve bazı çok yıllık bitkiler
yaşamlarında birkez çiçeklenip meyva verirler ve ölürler ( Kelly ve Davies,1988).
Otsu ve odunsu çok yıllık bitkilerden oluşan polikarpik bitkilerde çiçek ve meyva
meydana gelişi birçok kez tekrarlanır, bir çiçek ve meyva verme döneminden sonra ölüm
olmaz (Şekil.1 ).
Şekil .1 Senesens tipleri (Leopold, 1961)

8
Senesens olayının başlamasıyla büyüme azalarak hızla reprodüktif döneme geçilir.
Murneek (1926), domates (Lycopersicum esculentum) bitkisinin büyüme hızının
çiçeklenme ve meyve oluşumu başladıktan sonra azaldığı, çiçek ve meyve koparılan
domates bitkisinde senesensin geciktirilerek bitki büyümesinde artış olduğunu belirtmiştir.
Leopold ve ark. (1959) yaptığı deneylerde soya fasulyesinin çiçek tomurcuklarını
her gün toplayarak bitkinin ölümünü bir yıldan fazla geciktirmeyi başarmışlardır. Ayrıca
soya fasulyesi uzun gün koşullarında bırakılarak çiçeklenmesi önlenir ve uzun süre
vegetatif evrede kalması sağlanmaktadır.
Sitton ve ark. (1967) Heliantus annuus (ayçiçeği) kökünün sitokinin içeriği çiçek
gelişmeye başladığı zaman hızla düşmektedir. Sonuçta tüm maddelerin meyveye gitmesiyle
bitkinin vegetatif kısımlarının sitokinin içermediğinden senesense uğrayabileceğini
belirmiştir.
2.2.3. ORGANLARDA SENESENS OLAYI
Yapraklar vegetatif evrede büyür ve kendine özgü bir boyuta ulaşınca senesens
olayı meydana gelir. Vegetatif evredeki olayların tersine fotosentez hızı ve etkinliği azalır
(Rabinowitch,1951). Yapraklarda klorofil ve RNA kaybı meydana gelir ve protein,
karbonhidrat seviyesi düşer. Lewington ve ark. (1967) fasulye bitkisi ile yaptığı çalışmada
yaprağın yaşlanması ile protein ve klorofil kaybının meydana geldiğini, bu iki bileşiğin
hızla azalması kloroplast yapısının bozulması ile ilgili olabileceğini ileri sürmüşlerdir.
Antosiyaninlerin artması nedeniyle yaprak sararmaya başlar. Solunum hızı ise belirli bir
süre sabit kaldıktan sonra ani bir artış gösterir ve tekrar azalmaktadır. Artan solunum hızı
meyva olgunlaşmasındaki solunum klimakteriğine benzemektedir. Klimakteriğin sebebi
bilinmemekte fakat etilen üretiminin ani artışı ile ilgili olduğu düşünülmektedir.

9
Yaprak senesensi boyunca kloroplastta nişasta tanelerinin kaybı, plastid
ribozomlarının yok olması, tilakoidlerin genişlemesi gibi yapısal değişimler meydana gelir.
Ayrıca kloroplast içinde büyük osmiofilik globüllerde gözlenmiştir (Butler ve Simon,
1971).
Matile (1975) vakuollerin nükleik asit, oligosakkaritler, proteinler gibi hücresel
materyallerin bozulması için ana bölgeler olduğu ve senesens boyunca çeşitli hidrolitik
enzimlerin vakuolde biriktiğini belirtmiştir. Vakuolar protein içeren hidrolitik enzimler
granüllü endoplazmik retikulum üzerinden sentezlenip vakuollere taşındığını saptamıştır.
Matile ve Winkenbach (1971) yaptıkları çalışmalarda kloroplastın senesens boyunca
yapısal değişimleri incelendiğinde osmiofilik globüllerin sayısının arttığını, internal
membran organizasyonunun değiştiğini, kloroplastların şişerek ve stromanın dejenere
olduğunu belirtmişlerdir. Senesensin son safhasında tonoplast bozulmasından sonra hücre
elemanlarının hızla parçalanarak litik materyaller içeren vakuol içeriği serbest kalmaktadır.
Tilakoidlerin bozulması ve osmiofilik globüllerin tilakoidlerin etrafını sarması,
osmiofilik globüllerin lamellar yapının bozulmasıyla oluşan lipidlerin depo yeri olduğunu
rapor edilmiştir ( Ikeda ve Ueda,1964).
Arbidopsis sp. senesensli yapraklarının vakuollerinde RD21 (papain ailesi proteazı)
toplandığını gözlemlemişlerdir. RD21’in yaprak senesensi boyunca hücresel proteinlerin
bozulmasında role sahip olduğunu belirtmişlerdir (Yamada, Matsushima, Hara-Nnishimura,
Nishimura , 2001).
Wright ve ark. (1973) senesens sırasında kloroplast proteinleri sitoplazmik
proteinlere göre daha hızlı parçalanır. Ayrıca yaprak yaşlanması sırasında sentezleme
aktivitesinin bozulmasında RNA’nın, özellikle tRNA’nın da azaldığı saptamışlardır.
Çiçeklerdeki senesens olayı genellikle çok hızlı ve ritmik bir şekilde bağımsız
olarak meydana gelmektedir.
Matile ve Winkenbach 1971’de Ipomoea çiçeklerinin senesensi sırasındaki
katabolik olayları ayrıntılı olarak incelemişlerdir. Çiçek tomurcuk halindeyken RNA,
protein, DNA içeriği en yüksek seviyededir. Çiçek solmaya başlarken DNaz, RNaz
(hidrolazlar) aktivitesi hızla artar. Katabolik olayların artışı nedeniyle DNA, RNA içeriği
azalır. Protein içeriğindeki azalmaya karşın proteaz aktivitesi değişmeyip sabit kalır. Bu

10
sebeple protein içeriğinin azalmasında özel litik bölgelerin rol oynadığı söylenebilir. Bu
litik bölgelerin membranları bozulduğunda (tonoplastın permeabl olması gibi) öz suyunun
hidrolazları sitoplazma ile karışır ve içsel sindirim başlar. Senesensin bu son noktası
otolizis olarak tanımlanır ve hücreler ölür. Ipomoea korollalarının parankima hücreleri önce
sağlamdır, hücre içeriği vakuol ile çeper arasında dağılmıştır. Tonoplast zarar görüp
permeabl olunca vakuol özsuyunun hidrolazları sitoplazma ile karışır ve otolizis meydana
gelmektedir.
2.2.4. SENESENSİ KONTROL EDEN FAKTÖRLER
Senesensin başlamasına çeşitli iç ve dış faktörlerin sebep olduğu biyokimyasal
incelemeler sonucu anlaşılmıştır.
Bitki gelişmesinde senesensi kontrol eden iç faktörler içinde en önemli olanı genetik
faktörlerdir.
Thimann (1978) Podospora ‘ da senesensi geciktiren iki gen bulmuştur.
Ambler ve ark. (1987) Sorgum ‘ da bazı genlerin sitokinin içeriğini değiştirerek
senesensin meydana gelmesini önlediğini rapor etmiştir.
Senesens olayının meydana gelmesi sürecinde genetik faktörlerin yanı sıra bitki
büyüme düzenleyicilerininde rolü çok büyüktür.
Sitokininler senesensi geciktiren bitkisel hormonlardır (Paranjothy ve Wareing,
1971; Van Staden ve ark., 1988). Sitokininler mayoz bölünme ve protein, DNA, RNA
sentezi gibi metabolik olayları arttırdığı ve ayrıca RNA’ yı parçalamaktan koruduğu
bilinmektedir.
Ayçiçeğin ksilem özsuyunun sitokinin içeriğinin, büyüme periyodunda çoğaldığı ve
büyümenin durup çiçeklenme başlamasıyla azaldığı saptanmıştır. Sitokinin kökten gövdeye
taşınmasının azalmasıda senesensi hızlandırmaktadır (Skene, 1975).
Leopold ve Kawase (1964) fasulye fidelerinin yapraklarına benziladenin (BA)
uygulaması çalışmalarında, kesilen trifoliat yapraklardan birine BA uygulaması yan

11
taraftaki uygulama yapılmamış yaprakta büyümeyi inhibe ederek senesense neden
olduğunu gözlemlemişlerdir.
Sararmış yapraklara sitokinin damlatılması halinde damlanın bulunduğu yerde
yeniden yeşerme gözlenmiştir. Ayrıca bir yerine sitokinin damlatılmış ve nemli ortamda
bırakılmış yapraklarda sitokinin damlasının bulunduğu yere komşu olan dokularda
senesensin hızla meydana geldiği saptanmıştır. Karbonhidrat ve aminoasitlerin bu
bölgelerden sitokinin bulunan bölgelere taşındığı belirtilmiştir (Wareing ve Phillips; 1973).
Nikotiana sp.’nın (tütün) yaprak yarısının bir kısmı kinetin (sitokinin) diğer
yarısıda su ile muamele edilirse zamana paralel olarak kinetin içeriğinin yaprağın total
protein miktarının artmasına neden olduğu böylece senesensi geciktirdiği gözlenmiştir.
Yulaf yaprakları kesilip mineral eriyikte yüzdürülürse klorofil kaybı ile senesens
başlar. Bu eriyiğe sitokinin ilave edilip ışığa bırakılırsa senesens gecikir, bunun nedeni
sitokinin protein ve nukleik asit sentezinin sürdürülmesini sağlaması ve vakuol
tonoplastının bütünlüğünü korumasıdır (Thimann, 1987).
Sitokininlerin membran büütnlüğünü sağlayarak senesensi geciktirdiğini
belirtmişlerdir( Thimann, 1987; Leshem,1988).
Sitokininlerin pratikte ticari değeride vardır. Senesensi geciktirme özelliği kesik
çiçeklerde ve taze sebzelerde kullanılabilir. Kesik gül ve karanfil petallerinin yaşlanma ile
sitokinin konsantrasyonu azalır oysa sitokinin (dihidrozeatin, benziladenin) ilavesi ile
çiçeğin canlılık süresi uzatıldığını belirtmişlerdir (Van Staden ve ark.,1988).
Strnad ve ark. (1997) meta-topolin adı verilen yeni bir sitokinin keşfetmişlerdir. Bu
maddenin benziladenine bir alternatif olduğunu ileri sürmüşlerdir.
Meta-topolin Triticum vulgare (buğday) yaprak segmentlerinde senesens sırasında
klorofil ve proteinin hızlı yıkımını önlemiştir. Meta-topolin uygulanan yaprak
segmentlerinde peroksidaz seviyesi kontrol yapraklarına kıyasla arttığı, senesensin
geciktiği, total klorofil kaybının azaldığı, total azot içeriğininde benzer eğilim gösterdiği
rapor edilmiştir ( Palavan-Ünsal, Çağ,Çetin , 2004).
Buna karşı araştırmacıların bir kısmı Oksinler (James ve ark., 1965; Osborne,
1967), bir kısmıda gibberellinlerin senesensi geciktirdiğini kanıtlamışlardır.

12
Sitokininlerin senesensi engellediği Nooden ve Leopold (1978) tarafından
belirtilmiştir. Sağlam ve Okatan (1990) Helianthus annuus L. ( ayçiçeği ) fidelerinde indol
asetik asit sentezleyen organların (gövde ucu ve yapraklar) ortadan kaldırılması veya bu
organların karanlıkta bırakılması sonucunda metabolitlerin etkinliklerinin sınırlandırılması
yüzünden yeteri kadar indol asetik asit sentez edilememiş olması, bu bitkilerin
kotiledonlarında sitokininlerin yıkılmasına ve bu nedenle de senensensin engellenmesine
yol açtığını belirtmişlerdir.
Ecklund ve Moore (1968) alaska bezelyesinde gibberellik asit uygulamasının
senesensi geciktirdiği, senesensli bitkilerde toplam RNA ve protein seviyesinin aynı yaştaki
senesensi geciktirilmiş bitkilerden daha düşük olduğu gözlemlemişlerdir.
Sonbaharda yapraklarını döken ağaçlardan bazılarının yapraklarına gibberellin
püskürtülmesiyle senesensin geciktiği görülmüştür (Wareing ve Phillips, 1981).
Poliamin seviyesi ise senesens sırasında düşer. Poliaminler sitokininlere
benzemektedirler, büyümeyi arttırıcı etkisi vardır. Senesensi inhibe eden poliaminler olan
spermidin ve spermin bu olayı RNaz, proteaz ve DNaz aktivitelerini inhibe ederek
gerçekleştirdikleri rapor etmiştir (Kaur-Sawhney,1982).
Etilen senesensi hızlandıran bir hormon olarak senesens ve yaşlanma sırasındaki
metabolik olayları düzenler. Etilen protein, nişasta ve klorofil kaybına neden olarak
meyvaların ve yaprak ayası senesensinde teşvik edici bir role sahiptir
(Thimann,1980;Woolhouse,1982). Absisyon bölgesinde hücre senesensini hızlandırır.
Etilen selülaz enzimini teşvik eder, hücre çeperi erimesinden sorumludur.
Çiçek senesensi ile etilen arasındaki ilişkide ayrıntılı olarak incelenmiştir. Kesik
karanfil çiçekleri 10 dakika 4 mM gümüş tiyosülfat (STS) ile işlem gördüğünde deiyonize
suda 20 o C’de 10 gün hiç bozulmadan canlı kaldıkları görülmüştür. STS karanfil çiçeğinin
senesensini geciktirmektedir. Diğer taraftan etilen selülaz ve diğer hücre çeperini
çözümleyen enzimleride teşvik eder. Bu enzimler meyva olgunlaşmasında ve çiçek
senesensinde iş görür.
Absisik asit (Mayak ve Halevy, 1972) senesensi hızlandırıcı etkiye sahiptir.
Jasmonik asit (Ueda, Kato;1980) düşük konsantrasyonlarda uygulandığında büyümeyi
baskılar, yaprak ve meyve senesensini teşvik eder ve klorofil kaybını hızlandırır.

13
Bitki senesensinin düzenlenmesinde büyüme maddelerinin rolü hakkında genel bir
teori ortaya atılmıştır (Şekil.2 ). Sadece hipotez olan bu görüşte organlar arasındaki
karşılıklı etkinin nasıl bir sistemle oluşacağı anlatılmıştır. Buna göre bitkinin aktif olarak
büyüyen vegetatif kısımlarından olan gövde (genç yapraklar dahil) ve kök uçları IAA ve
sitokinin sentezler. Bu maddeler fizyolojik etkinliklerine göre vegetatif koşulların devamını
sağlamaktadır. Vegetatif gövde ucu çiçeklenmek için farklılaşınca ve genç yapraklarda
tamamen olgunlaşınca IAA miktarı önemli ölçüde azalır. Aynı zamanda köklerde
sentezlenen sitokinin (CK) miktarıda azalır ve büyümedeki aktivitesini kaybeder. Vegetatif
dönemi teşvik eden hormonlardaki azalmayı, kökte mevcut olan ABA (absisik asit)
düzeyinin artması ve gelişen meyvadan gelen bazı regülatörlerin çoğalması izler. Bu
koşullarda bazı türlerde gelişen meyvalar tarafından sentezlenen, hipotetik sentez faktörü
(SF) yakın dokularda senesensi teşvik etmektedir. Bazı bitkilerde özellikle soya
fasulyesinde olgunlaşan tohumlar tarafından verilen bir senesens sinyali aşağıya doğru,
floem yoluyla, tüm bitkiye dağılır ve ulaştığı her yerde yaprakları, gövdenin vegetasyon
noktalarını ve kök uçlarını yeniden programlayarak senesense neden olabilmektedir (
Noodén ve Leopold, 1980).
Görüldüğü gibi senesens olayı ve bitkilerdeki değişimi çeşitli araştırıcılar tarafından
genel düzeyde, anatomik düzeyde, fizyolojik düzeyde, ve hücresel düzeyde incelenmiştir.
Bu çalışmalar sonucunda senesens olayının mekanizması ve bitkilerdeki değişimleri
aydınlatılmaya çalışılmıştır. Bu çalışmada Glycine max bitkisinde senesens sırasında
meydana gelen değişimler gövde ve yaprak anatomisindeki değişikliklerin belirlenmesi
amaçlanmıştır.

14
Şekil.2 Bitkilerde senesensin düzenlenmesinde ileri sürülen hipotez
2.2.5. Senesense Etki Eden Dış Faktörler
Dış faktörlerden kısa gün koşullarının, sıcaklık değişiminin ve kuraklığın senesense
neden olduğu kanıtlanmıştır (Wareing ve Phillips, 1973). Tütün yapraklarının senesensini
ise besin eksikliği (özellikle azot), sıcaklık ve karanlık hızlandırmaktadır.
Yulaf, buğday ve pirinç gibi tahılların izole edilmiş yapraklarının ışıklandırılması
senesensi önler ve burada ışığın etkisi fitokrom aracılığı ile olur. Işık sinyali lamina
aracılığı ile alınır ve artan oksin miktarı ile çalışır. İzole edilmiş arpa yapraklarının değişik
ışık işlemleri sonucunda, senesens sırasında protein ve klorofil içeriği değişmektedir.

2.2.6. Senesens Teorileri
15
Noodén ve Leopold (1978; 1980) senesensin değişik biçimlerde meydana gelişini
açıklayan çeşitli hipotezler ileri sürmüştür.
Rekabet hipotezi; monokarpik bitkilerde çiçek yada genç meyvaların
koparılmasıyla senesensin geciktirilebileceği, meyvalarla vegetatif organlar arasında
besinlere karşı rekabet doğduğunu ileri sürmektedir. Ancak bu teori birçok gözlemle elde
edilen bulgularla çürütülebileceği ortaya konmuştur. Xanthium sp. gibi yıllık bitkilerin
çiçeklenmesi bir şekilde engellendiğinde bu bitkiler çiçek açmadan senesense uğrarlar.
Krzek ve ark. (1966) Xanthium sp. bitkilerinin çiçek yapamaz formlarında uyarıcı
fotoperiyodların senesense neden olduğunu belirtmişlerdir
Bir başka hipoteze göre apikal meristem, gelişmekte olan yapraklar ve meyvalar
gibi genç dokular yaşlı organlardan besin maddelerini sömürmektedir. Böylece senesens
sırasında vegetatif organlardan tohumlara ya da depo organlarına madde taşınması meydana
gelmektedir.
Bu hipoteze göre bitki ömrü genetik olarak programlanmıştır. Fakat kısa gün
koşulları altında çiçeklenebilen tek yıllık bir bitki olan soya fasulyesinin sürekli ışık altında
büyütülmesiyle çiçeklenmesi engellendiğinde bitkinin bir yıldan fazla yaşadığı ve 10
metreden fazla büyüdüğü görülmüştür. Bu olay dokunun belirli bir yaşam süresine sahip
olduğunu göstermesi bakımından önemlidir.
Diğer taraftan senesensin hormonal bir mekanizma ile meydana geldiği de
bilinmektedir. Meyva ve tohum oluşurken IAA (oksin), sitokinin miktarı azalır ve meyva
ovulünde oluşan hipotetik senesens faktörü yakın organların örneğin olgun yaprağın
senesensini teşvik etmektedir. Gelişmekte olan tohumlardan gelen bir sinyal bitkinin diğer
kısımlarının senesensinden sorumlu olmaktadır (Ambler ve ark.,1987).

3.MATERYAL VE METOD
3.1. Materyallerin elde edilmesi
16
Çalışmada kullanılan materyal Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsünden alındı.
Bitkilerin yetiştirilmesi için Biyoloji bölümü botanik bahçesi kullanıldı. Deney alanı olarak
planlanan alanın toprağı işlenerek ekime hazır duruma getirildi. Deney bitkilerinin
tohumları sıra aralığı 40 cm, bitki aralığı 20 cm olacak şekilde ekildi. Deney ve kontrol
grubu parsellerine 500 bitki ekimi yapıldı. Ekimden itibaren düzenli olarak sulama yapıldı.
Ekilen tohumların çimlenme gelişmeleri günlük olarak izlendi. 10 günlük periyot sonunda
ekilen tohumların tamamına yakınında çimlenme gerçekleşti. Bu aşamadan sonra bitkilerin
sağlıklı bir şekilde gelişimi için yabancı otları temizlenip düzenli olarak sulaması yapıldı
(Şekil.3,4,5).
Şekil.3 Deney alanında çimlenerek büyümeye başlayan bitkiler

17
Şekil.4 Deney alanında çimlenmiş olan Kontrol grubu bitkileri
Şekil.5 Deney grubu bitkileri

18
Bu şekilde gelişmesi takip edilen bitkilerin 11 mayıs 2003 tarihinden itibaren
çiçeklenmeye başladıkları gözlendi. İlk çiçeklenmeden itibaren deney grubu olarak ayrılmış
bitkilerin açmış çiçekleri ve çiçek tomurcukları her gün düzenli olarak kopartıldı. Kontrol
gurubu bitkilerine ise bu işlem uygulanmadı. Deney süresince bu işlemler sürekli olarak
uygulandı. Bitkilerdeki değişimler gözlenerek fotoğrafları çekildi. Deney ve kontrol grubu
bitkilerden düzenli aralıklarla anatomik incelemeler için gövde ve yaprak örnekleri alındı,
bu örneklerin bir kısmı laboratuarda anatomik incelemeler için kullanıldı bir kısmı da daha
sonraki incelemeler için %70 alkol içine konularak saklandı.
3.2. Anatomik incelemeler
Anatomik incelemeler için çiçeklenme başlangıcında, olgunlaşma aşamasında ve deney
sonunda olmak üzere alınmış olan örneklerden preparatlar hazırlandı. Gövde anatomik
incelemeleri için jilet yardımıyla alınan kesitler safranin boyası içinde 10 dakika bekletildi.
Daha sonra fazla boyanın giderilmesi için kesitler % 96 alkol içinde bekletildi.
Alkol içerisinde bekleyen örnekler mikroskopta kontrol edilerek inceleme için
uygun aşamaya geldiğinde alkolden çıkarıldılar. Bu kesitler 50 o C erime ve donma
noktasına sahip gliserin - jelatin ( %50 gliserin - % 50 jelatin) ortamına konularak daimi
preparat haline getirildi.
Hazırlanmış olan preparatlar öncelikle ışık mikroskobunda incelendi daha sonra
Olimpus CH 2 fotomikroskobu kullanılarak fotoğrafları çekildi. Bitkilerdeki stoma
yapılarının incelenmesi için yapraklardan yüzeysel kesitler alındı. Bu kesitlere gövde
kesitlerine uygulanan işlemler uygulandı. Yaprak yüzeysel kesitlerinin çizimleri Olimpus
CH 2 fotomikroskobunun çizim aparatıyla yapıldı.

4.BULGULAR
4.1. Morfolojik Bulgular
19
Deney parsellerine ekilen kontrol ve deney bitkileri arasında çiçeklenme aşaması ve
kontrol grubunun meyvelerinin olgunlaşmaya başlamasına kadar belirgin morfolojik
faklılıklar gözlenmedi.Her iki grup bitkinin genel görünümleri büyüme hızları birbirine
yakın bir şekilde seyretti. Kontrol grubunun meyvelerinin olgunlaşmaya başladığı ağustos
ayı ortalarında ise değişimler başladı. Kontrol grubu bitkilerinin gövde uzunlukları deney
grubuna göre daha hızlı bir büyüme gösterdi. Bu bitkilerin yaprakları deney grubu
bitkilerine göre daha küçük ve daha açık yeşil renge sahip oldukları gözlendi. Kontrol
grubu bitkilerinin gövdelerinde tabandan itibaren yoğun bir meyvalanma görüldü.
Deney grubu bitkilerinin gövde uzaması yavaş bir şekilde gerçekleşti. Yapraklarının
büyük ve daha koyu yeşil renge sahip oldukları gözlendi ( Şekil. 6,7,8,9)
Şekil.6 Çiçeklenme aşamasına gelen Kontrol ve Deney grubu bitkilerinin genel görünüşü

20
Şekil.7 Ağustos ayı sonunda bitkilerin genel görünüşü
Şekil. 8 Ağustos ayı sonunda Kontrol grubu bitkilerinin görünümü

21
Şekil.9 Ağustos ayı sonunda Deney grubu bitkilerinin görünümü
Ağustos aylarının sonlarında ise iki grup bitki arasında farklılıklar daha
belirginleşmeye başladı.Kontrol grubu bitkilerindeki meyva sayısı daha arttı, meyvaların
olgunlaşmaya başlamasıyla da bitkilerin yapraklarının saramaya başladığı görüldü. Ayrıca
bitkilerin büyümesi durdu. Deney grubu bitkilerinde ise yaprak görünümünde herhangi bir
değişiklik gözlenmedi ve bitkilerin büyümeleri devam etti (Şekil.10,11 ).

22
Şekil.10 Ağustos ayı sonunda üzerinde meyva ve çiçekleri oluşmuş Kontrol grubu bitkileri
Şekil. 11 Ağustos ayı sonunda üzerinde çiçek ve meyve bulunmayan Deney grubu bitkileri

23
25 eylül 2003 tarihinde deney sonlandırıldı. Çünkü kontrol grubu olarak ayrılmış
olan deney bitkileri tamamen olgunlaşmışlardı. Bu aşamada kontrol grubunun bitkileri
yaprakları tamamen sararıp kuruduğu ve gövdelerinde yoğun bir şekilde bulunan
meyvalarında olgunlaştığı gözlendi.
Deney grubu bitkilerinde ise yaprakların hala yeşil renkli oldukları sadece yaşlı
yaprakların sarardıkları ve bitkilerin büyümeye devam ettikleri gözlendi (Şekil.12,13,14).
Şekil.12 Eylül ayı sonunda Deney ve Kontrol grubu bitkilerinin görünümleri

Şekil.13 Eylül ayı sonunda üzerinde meyve oluşmuş Kontrol grubu bitkileri
Şekil.14 Eylül ayı sonunda üzerinde meyve ve çiçek bulunmayan deney bitkilerinin
görünümü
24

4.2. Anatomik Bulgular
25
4.2.1. Kontrol Grubu Bitkilerinin Çiçeklenme Başlangıcında Gövde Anatomik Yapısı
Deneyin kontrol grubunda alınan gövde örneklerinden enine kesitler incelendiğinde
gövdenin dış yüzeyinin düzgün bir yapıya ve seyrek olarak basit örtü tüylerine sahip
olduğu görülür. İletim demetlerinin tipik bir dikotil bitki gövdesinde olduğu gibi gövde
içerisinde düzgün bir daire oluşturacak şekilde olduğu görüldü. İletim demetlerinin altında
gövdenin orta bölgesindeki hücreler ise parankimatik hücre özelliğindedirler (Şekil.15 ,16).
Şekil.15 Çiçeklenme başlangıcında bulunan kontrol bitkisi gövde enine kesiti (40X );
e) epidermis, kop) korteks parankiması, sk) sklerankima, k) ksilem.

26
Şekil.16 Çiçeklenme başlangıcında bulunan Deney grubu bitkisi gövde enine kesiti (40X);
ku) kutikula, e) epidermis, s) sklerankima.
Gövde kesitinin ayrıntılı incelemesinde epidermis tabakasının üzerinde ince bir
kütikula tabakasının bulunduğu görülmektedir. Epidermis tabakası silindirik hücrelerden
oluşmaktadır ve seyrek olarak stoma ve örtü tüyleri içerir. Epidermis altında 3-4 sıralı köşe
kollenkiması hücreleri ve bu tabakanın altında 2-3 sıralı parankimatik hücreler
bulunmaktadır. Bu parankimatik hücreler az miktarda kloroplast içermektedir. Bu
sklerankimatik hücre grubunun dışa bakan kısmında tek sıralı endodermis tabakası bulunur.
Bu tabakadan sonra iletim demetlerini kuşatacak şekilde konumlanmış olan sklerankimatik
hücre grupları bulunmaktadır. Sklerankimatik hücre gruplarının 4-5 hücre sırasından
oluştuğu ve gövdenin büyük bir bölümünde daire oluşturacak şekilde konumlandıkları
görülmektedir. Bu sklerankimatik hücre gruplarının merkeze bakan bölgesinde floem
hücreleri konumlanmıştır. Floem ile ksilem tabakası arasında kambiyum hücreleri
bulunmakla beraber bunlar preparasyonda uygulanan boya ile boyanmadıklarından fazla

27
belirgin değildirler. Ksilem dokusunun kambiyuma yakın hücreleri daha küçük olup gövde
merkezine doğru gidildikçe hücreler daha büyümektedirler. Ksilem dokusunda trake ve
trakeidler arasında1-2 sıralı parankimatik hücrelerden oluşan öz kolları vardır. Gövdenin
orta bölgesinde yer alan parankima hücrelerinin ksileme yakın bölgede küçük merkeze
gidildikçe ise daha büyük oldukları görülmektedir. Bu hücrelerde ligninleşmeden dolayı
kalınlaşmalar ve küçük hücre arası boşlukları bulunmaktadır. (Şekil.17,18 )
Şekil.17 Çiçeklenme başlangıcında olan kontrol grubu bitkisi gövde enine kesiti (100X)
ku) kutikula, e) epidermis, kop) korteks parankiması, sk) sklerankima, k)ksilem.

Şekil.18 Çiçeklenme başlangıcında bulunan kontrol grubu bitkisinin gövde enine kesiti
(100X);ö) öz bölgesi, t) trake.
4.2.2.Deney Grubu Bitkilerinin Çiçeklenme Başlangıcında Gövde Anatomik Yapısı
28
Deney grubunun alınan gövde örneklerinden enine kesitler incelendiğinde gövde
anatomik yapısının kontrol grubu ile aynı özelliklerde olduğu gözlenmiştir. (Şekil.19,20).

Şekil.19 Çiçeklenme başlangıcında olan Deney grubu bitkisinin gövde enine kesiti
(40X);sk) sklerankima, kop) korteks parankiması, k) ksilem.
Şekil.20 Çiçeklenme aşamasındaki Deney grubu bitkisinin gövde enine kesiti(100X);
kop) korteks parankiması, pk) protoksilem.
29

4.2.3.Ağustos Ayında Kontrol Grubu Bitkilerinin Gövde Anatomik İncelemesi
30
Deneyin kontrol grubunda alınan gövde örneklerinden enine kesitler incelendiğinde
gövdenin dış yüzeyinin düzgün bir yapıya ve seyrek olarak basit örtü tüylerine sahip
olduğu görülür. İletim demetlerinin tipik bir dikotil bitki gövdesinde olduğu gibi gövde
içerisinde düzgün bir daire oluşturacak şekilde olduğu görüldü. İletim demetlerinin altında
gövdenin orta bölgesindeki hücreler ise parankimatik hücre özelliğindedirler (Şekil. 21).
Şekil.21 Ağustos ayındaki Kontrol grubu bitkisinin gövde enine kesiti (40X) e)epidermis,
sk) sklerankima, kop) korteks parankiması, k) ksilem.
Gövdenin en dışında epidermis tabakasının üzerinde ince ve eşit kalınlıkta kütikula
tabakası bulunmaktadır. Epidermis hücreleri silindirik şekilli ve eşit büyüklüktedirler.
Gövdede seyrek olarak stoma ve örtü tüyleri bulunmaktadır. Epidermis altında 3-4 sıralı

31
köşe kollenkiması hücreleri ve bu tabakanın altında 3-4 sıralı parankimatik hücreler
bulunmaktadır. Bu parankimatik hücreler az miktarda kloroplast içermektedir.
Sklerankimatik hücre grubunun dışa bakan kısmında tek sıralı belirgin bir endodermis
tabakası bulunur. Bu tabakadan sonra iletim demetlerini kuşatacak şekilde konumlanmış
olan sklerankimatik hücre grupları bulunmaktadır. Sklerankimatik hücre gruplarının 4-5
hücre sırasından oluştuğu ve gövdenin büyük bir bölümünü kuşatacak şekilde
konumlanmışlardır. Bu hücre grubunun alt kısmında 5-6- sıralı kloroplast içeren floem
parankiması hücreleri bulunmaktadır. Bunlarında altında yer alan floem ve ksilem arasında
ise küçük hücrelerden oluşan kambiyum tabakası vardır. Ksilem dokusunun kambiyuma
yakın hücreleri daha küçük olup gövde merkezine doğru gidildikçe hücreler daha
büyümektedirler. Ksilem dokusunda trake ve trakeidler arasında 3-4 sıralı parankimatik
hücrelerden oluşan öz kolları vardır. Bu hücreler kloroplast içermektedirler. Gövdenin orta
bölgesinde yer alan parankima hücrelerinin ksileme yakın bölgede küçük merkeze
gidildikçe ise daha büyük oldukları görülmektedir. Bu hücrelerde ligninleşmeden dolayı
kalınlaşmalar ve küçük hücre arası boşlukları bulunmaktadır. (Şekil. 24)
4.2.4.Ağustos Ayında Deney Grubu Bitkilerinin Gövde Anatomik İncelemesi
Ağustos ayında deney grubundan alınan gövde enine kesitler incelendiğinde
kütikula tabakasının değişen kalınlıklarda olduğu görüldü. Özellikle tüylerin bulunduğu
bölgelerde daha kalın bir kütikula tabakasının bulunduğu gözlendi. Gövdedeki örtü
tüylerinin daha da büyüdükleri ve bir çoğunun kırılarak koptukları belirlendi. İletim
demetlerinin dairesel yapısını koruduğu görüldü. İletim demetini oluşturan ksilem
elemanlarının merkeze doğru sıralı bir görünüm oluşturdukları gözlendi (Şekil. 22,23).

Şekil.22 Ağustos ayındaki Deney grubu bitkisinin gövde enine kesiti (40X);
sk)sklerankima, kop) korteks parankiması.
Şekil.23 Ağustos ayındaki Deney grubu bitkisinin gövde enine kesiti (40X);
kop) korteks parankiması, k) ksilem.
32

Şekil.24 Ağustos ayındaki Kontrol grubu bitkisinin gövde enine kesiti (100X);
.kop) korteks parankiması, pk) protoksilem, ök) öz kolları.
33
Gövdenin ince yapısına bakıldığında ise epidermis tabakasının üzerindeki
kütikulanın düzensiz kalınlaşmalar gösterdiği görülmektedir. Epidermis tabakasının
hücreleri silindirik yapıda ancak farklı büyüklüktedirler. Epidermis altında yer alan köşe
kollenkiması hücrelerinin yapılarının değişime uğradığı büyüklüklerinin değiştiği,
bazılarının çeper yapılarının bozulduğu ve içlerinde yaşlı kloroplastların biriktiği
gözlenmiştir. Bu tabakanın altında daha önce mevcut olan parankimatik hücreler deforme
olmuşlardır. Aynı şekilde sklerankimatik hücre grubunun dışa bakan kısmında tek sıralı
endodermis tabakası hücreleri de çeperleri kalınlaşarak deforme olmuşlardır.
Sklerankimatik hücre gruplarını oluşturan 4-5 sıralı hücreler yapısal olarak değişime
uğramışlardır. Çünkü çeperleri tamamen kalınlaşmış hücre lümenleri yok denecek kadar
küçülmüştür. Sklerankimatik hücre grubu ile ksilem grubu arasındaki bölgede yer alan
floem ve kambiyum tabakaları yapısal olarak bozulmaya uğramışlardır. Hücrelerin
içerisinde yoğun şekilde madde birikimi meydana gelmiştir. Ksilem dokusunun kambiyuma
yakın hücreleri daha küçük olup gövde merkezine doğru gidildikçe hücreler daha

34
büyümektedirler. Ayrıca trakelerin deneyin başlangıç aşamasına göre daha büyük lümenli
oldukları gözlendi. Ksilem dokusunda trake ve trakeidler arasında parankimatik
hücrelerden oluşan 1-2 sıralıdan 7-8- sıralıya kadar hücre içeren öz kolları mevcuttur.
Gövdenin orta bölgesinde yer alan parankima hücrelerinin ksileme yakın bölgede küçük
merkeze gidildikçe ise daha büyük oldukları görülmektedir. Bu hücrelerde ligninleşmeden
dolayı kalınlaşmalar ve küçük hücre arası boşlukları bulunmaktadır. (Şekil. 25,26,27,28).
Şekil.25 Ağustos ayındaki Deney grubu bitkisinin gövde enine kesiti (100X);
ku) kütikula, sk) sklerankima, kop) korteks parankiması.

Şekil.26 Ağustos ayında bulunan Deney grubu bitkisinin gövde enine kesiti (100X);
sk) sklerankima, kop) korteks parankiması, k) ksilem.
Şekil.27 Ağustos ayında bulunan Deney grubu bitkisinin gövde enine kesiti(100X);
t) trake.
35

Şekil.28 Ağustos ayında bulunan Deney grubu bitkisinin gövde enine kesiti (40X);
ö) öz bölgesi, pk) protoksilem, t) trake.
36

4.2.5. Eylül Ayında Kontrol Grubu Bitkilerinin Gövde Anatomik İncelemesi
37
Deneyin kontrol grubunda alınan gövde örneklerinden enine kesitler incelendiğinde
gövdenin dış yüzeyindeki örtü tüylerinin kayboldukları görülür. İletim demetleri düzgün
dairesel yapısını korumaktadır. İletim demetlerinin altında gövdenin orta bölgesindeki
parankimatik hücrelerin yapılarının bozulduğu ve hücre arası boşluklarının arttığı
görülmektedir (Şekil.29).
Şekil.29 Eylül ayındaki Kontrol grubu bitkisinin gövde enine kesiti (40X);
sk) sklerankima, kop) korteks parankiması, k) ksilem.

38
Gövde kesitinin ayrıntılı incelemesinde epidermis tabakasının üzerindeki ince bir
kütikula tabakasının kalınlaştığı ve hatta kütikula birikiminin epidermis hücrelerinin
içerisine dahil olduğu görülmektedir. Epidermis tabakası hücrelerinin ezilerek şekillerini
kaybetmişlerdir. Epidermis altındaki hücrelerin tamamının köşe kollenkiması hücrelerine
dönüşmüşlerdir ve bu tabaka 10-12 hücre sırasına ulaşmıştır. Daha önce bu hücrelerde
bulunan kloroplastlarında bozularak kayboldukları görülmektedir. Daha içte yer alan
sklerankimatik hücre grubu ile kollenkima hücreleri arasında bir sıralı endodermis tabakası
varlığını sürdürmektedir. Sklerankima hücrelerinin çeperleri tamamen kalınlaşmışlar ve
lümenleri iyice küçülmüştür. Bu sklerankimatik hücre gruplarının merkeze bakan
bölgesinde floem hücreleri konumlanmıştır. Ksilem dokusunda trake ve trakeidler arasında
parankimatik hücrelerden oluşan 2-3 öz kolları vardır. Trakelerin hacimlerinin oldukça
büyüdükleri görülmektedir. Bazıları da protoksileme dönüşmüşlerdir. Merkezde yer alan
parankima hücrelerinin büyüklüklerinin arttığı ve bir çoğunun parçalandığı görülmüştür
(Şekil.31,32).
4.2.6. Eylül Ayında Deney Grubu Bitkilerinin Gövde Anatomik İncelemesi
Eylül ayına ait deney grubundan alınan gövde enine kesitler incelendiğinde
gövdenin dış yüzeyinin girinti çıkıntılar oluşacak şekilde olduğu buna bağlı olarak kütikula
tabakasının da değişen kalınlıklarda olduğu görüldü. Gövdedeki örtü tüylerinin daha da
büyüdükleri ve sayılarının arttığı görüldü. İletim demetlerinin dairesel yapısı ve ksilem
elemanlarının sıralı görünümü korunmaktadır. (Şekil. 30).

Şekil.30 Eylül ayında bulunan Deney grubu bitkisinin gövde enine kesiti (100X);
sk) sklerankima, kop) korteks parankiması, k) ksilem.
Şekil.31 Eylül ayında bulunan Kontrol grubu bitkisinin gövde enine kesiti (100X);
e) epidermis, sk) sklerankima, k) ksilem.
39

Şekil.32 Eylül ayındaki Kontrol grubu bitkisinin gövde enine kesiti (100X);
t) trake, pk) protoksilem.
40
Epidermis tabakasının üzerindeki kütikula da düzensiz kalınlaşmalar vardır.
Gövdede meydana gelmiş olan girinti çıkıntılar bu düzensizliğe neden olmaktadırlar.
Ayrıca epidermis tabakası hücrelerinin şekil ve büyüklüklerinde değişimler oluşmuştur. Bu
oluşumların nedeni olarak çıkıntıların bulunduğu bölgelerde epidermisinin altında yer alan
bazı hücrelerin aşırı büyümesi ve hücre sıralarının artması düşünülebilir. Bu düzensiz hücre
grubunun içerisinde kollenkima ve parankima hücreleri yer alır. Epidermis tabakası
hücreleri silindirik yapıda ancak farklı büyüklüktedirler. Bu tabakanın altında daha önce
mevcut olan parankimatik hücreler deforme olmuşlardır. çeperleri kalınlaşarak içerisinde
madde birikimi oluşmuştur. Aynı şekilde sklerankimatik hücre grubunun dışa bakan
kısmında tek sıralı endodermis tabakası hücreleri de çeperleri kalınlaşarak deforme
olmuşlardır. Bu hücrelerde de madde birikimi vardır. Sklerankimatik hücre gruplarının

41
endodermaya komşu olanlarının çeperleri oldukça fazla kalınlaşma göstererek hücre
lümenleri ortadan kalkmıştır. Diğer 2-3 sıra sklerankima hücresi ise daha az çeper
kalınlaşması göstermektedir. Çünkü çeperleri tamamen kalınlaşmış hücre lümenleri yok
denecek kadar küçülmüştür. Sklerankimatik hücre grubu ile ksilem grubu arasındaki
bölgede yer alan floem ve kambiyum tabakaları yapısal olarak değişime uğramış ve
içlerinde yoğun madde birikimi görülmektedir. Ksilemi oluşturan trake ve trakeidler
düzenli yapısını korumaktadır ve gövde merkezine doğru düzgün bir sıra oluşturmaktadır.
Ayrıca parankimatik hücrelerden oluşan 1-2 öz ışınları da düzenli bir şekil göstermektedir.
Gövdenin orta bölgesinin kenardan merkeze doğru büyüklüklerinin arttığı yapılarının
korunduğu görülmektedir. Bu hücrelerde ligninleşmeden dolayı kalınlaşmalar ve küçük
hücre arası boşlukları bulunmaktadır (Şekil. 33,34,35 ).
Şekil.33 Eylül ayında bulunan Deney grubu bitkisinin gövde enine kesiti (100X),
ku) kütikula, sk) sklerankima, kop) korteks parankiması.

42
Şekil.34 Eylül ayındaki Deney grubu bitkisinin gövde enine kesiti (100X);
sk) sklerankima, kop) korteks parankiması, k) ksilem.
Şekil.35 Eylül ayında bulunan Deney grubu bitkisinin gövde enine kesiti (100X);
k) ksilem.

4.2.7. Deney Süresince Yaprak Yüzeysel Kesitlerindeki Stomaların İncelenmesi
43
Çalışma sırasında bitkilerin yaprak yüzeysel kesitlerinde yapılan incelemelerde
stomaların amerillis tipte oldukları görülmüştür. Stomaların yaprağın alt yüzeyinde olduğu
için yapraklar hipostomatik tiptedir. Stomalar komşu hücrelere göre ise anamositik tiptedir.
Epidermis hücreleri ile stomaların aynı seviyede oldukları görülmüştür, bu nedenle stoma
tipi mezomorf özellik gösterir. Bu incelemeler sonucunda kontrol ve deney gruplarının
yaprak yüzeysel kesitleri incelemelerinde stoma yapı ve sayılarında belirgin bir farklılık
gözlenmemiştir.
Şekil.36 ( Temmuz ) Kontrol grubu bitkisinin yaprak yüzeysel kesiti (40X)

44
Şekil.37 (Temmuz) Deney grubu bitkisinin yaprak yüzeysel kesiti (40X)
Şekil.38 (Ağustos ) Kontrol grubu bitkisinin yaprak yüzeysel kesiti (40X)

45
Şekil.39 (Ağustos) Deney grubu bitkisinin yaprak yüzeysel kesiti (40X)
Şekil.40 (Eylül) Kontrol grubu bitkisinin yaprak yüzeysel kesiti (40X)

46
Şekil.41 (Eylül) Deney grubu bitkisinin yaprak yüzeysel kesiti (40X)

TARTIŞMA
47
Bitkilerde görülen senesens olayı esnasında meydana gelen fizyolojik ve anatomik
değişimleri inceleyen birçok araştırma yapılmıştır. Bunlar arasında dış morfolojik
değişimlerin yanında hücresel düzeyde yapılmış çalışmalar daha azdır. Anatomik
düzeydeki çalışmaları uzun süreli olarak yani bitkinin yaşamı süresince izlemek pek
mümkün olmamaktadır. Bu tür bir çalışma bazen aylar bazen de yıllar sürebilir. Yapılan bu
tür çalışmalar mevsimsel değişimlere bağımlılık göstermektedir. Bazen bir yıl boyunca
yetiştirilen bitkilerden sonuç alınamamaktadır.
Deney süresince senesens meydana gelen kontrol grubu bitkileri ile senesensin
meydana gelmesi engellenen deney grubu arasında morfolojik karşılaştırmalar yapılmıştır.
Bunun sonucunda kontrol grubu bitkilerinin tohum oluşumu ile beraber gelişmelerinin
giderek yavaşladığı ve renklerinin sararmaya başladığı gözlenmiştir. 5 aylık yaşam süresi
sonunda bu bitkiler kuruyarak ölmüştür. Fakat çiçekleri her gün koparılarak senesensi
engellenen deney grubu bitkilerinin gövde kalınlığının diğer kontrol grubu bitkilere oranla
arttığı, yapraklarının daha kalın ve koyu yeşil renkli olduğu, bitkinin oluşturduğu çiçek
tomurcuk sayısının arttığı gözlenmiştir. Kontrol bitkileri öldüğünde ise deney grubu
bitkilerinin gelişmelerini hala sürdürdükleri gözlenmiştir. Yaptığımız çalışmada her iki
bitki grubunda çiçek belirimi ile kontrol grubu bitkilerinin tohum oluşturduğu süre arasında
anatomik kesitlerde herhangi bir farklılık görülmemiştir. Ağustos ayı sonundan itibaren iki
grup arasındaki anatomik farklılıklar belirginleşmeye başlamıştır. Yapılan kesitlerde deney
grubuna ait bitki gövdesinin kontrol grubu bitkilerine göre daha fazla girinti çıkıntı
oluşturduğu gözlenmiştir. Alt tabakalardaki hücre tabaka sayılarını arttırmalarının gövdede
girinti çıkıntılara sebep olduğu belirlenmiştir. Kontrol grubu bitkilerinde ise bu şekilde
meydana gelen hücre tabaka sayısında bir atış gözlenmemiştir. Ayrıca epidermisin altında
bulunan hücrelerin büyüklüklerinin arttığı ve kontrol grubu bitkileri sarardığında bile
kloroplast taşıdıkları gözlenmiştir. Kontrol grubu bitkilerinde ise hücrelerdeki
kloroplastların bozulduğu görülmüştür. Epidermis altındaki hücrelerin ise tamamen köşe
kollenkimasına dönüştüğü belirlenmiştir.

48
Bizim çalışmamız da elde ettiğimiz anatomik ve morfolojik bulgular aşağıda verilen
araştırmacıların bulguları ile kıyaslanmıştır.
Molish’e (1938) göre senesensin meydana geldiği organlarda katabolik tepkimeler
hızlanmaktadır. Bunun sonucunda yıkılan maddeler ya gelecek mevsim kullanılmak üzere
ya da gelecek nesilde kullanılmak üzere depo organı veya başka bitki kısımlarına aktarılır.
Bizim çalışmamızda yaptığımız anatomik incelemelerde çiçeklenip meyvelenmiş kontrol
grubu bitkilerinin gövde kesitlerine bakıldığında hücresel madde içeriğinin deney grubu
bitkilerine oranla çok azaldığı gözlenmiştir.
Butler 1967’de senesens sırasında kloroplastın bozulduğu, serbest ribozomların
sayısının arttığını, hücredeki zar sisteminin bozulduğunu belirtmiştir. Bizim
gözlemlediğimiz kontrol grubu bitkilerinde meydana gelen sararmaların kloroplastın
bozulması sebebiyle meydana geldiği düşünülmektedir.
Önder ve Yentür (1999) senesens sırasındaki değişimlerin elektron mikroskobu ile
incelemiştir. Araştırıcılar senesense uğrayan hücrelerin organellerinde yapısal bozulma
meydana geldiğini belirtmiştir. Yaptığımız çalışmada ışık mikroskobu bulguları bunu
destekler niteliktedir.
Matile (1975) vakuolar sistemde bulunan çeşitli enzimlerin makromolekülleri
parçaladığını belirtmiştir. Bu görüşe göre vakuolde parçalanan bu maddeler daha kolay bir
şekilde bitkinin diğer kısımlarına aktarılabilmektedir.
Hardwick ve Woolhouse (1967) ve James (1953) senesens sırasında hücrelerdeki
yapısal bozulmaların ve organel bozulmalarının metabolik faaliyetlerden fotosentez ve
solunumu olumsun etkilediğini belirtmişlerdir. Bu etkileme sonucunda fotosentezin
azaldığı, solunumun belirli bir süreye kadar sabit olarak devam ettiği fakat senesens sonuna
doğru ani bir artışla beraber azalmaya başladığını rapor etmişlerdir. Bizim yaptığımız dış
morfolojik gözlemlere göre bu bulguların doğru olduğunu düşünmekteyiz.
Murneek 1926’da senesens olayı başlangıcıyla bitkilerde büyüme hızının
yavaşladığını belirtmişlerdir. Ayrıca çiçekleri koparılan domates bitkisinde senesensin
geciktirilmesi nedeniyle büyümesinde artış olduğu belirtilmiştir. Yaptığımız çalışmada da
deney grubu bitkilerinde büyümenin devam ettiği, kontrol grubunda ise çiçeklenme ve
meyvelenme nedeniyle büyümenin durduğu gözlenmiştir.

49
Leopold ve ark. 1959’da soya fasulyesi ile yaptığı çalışmalar sonucunda sensensi
geciktirerek bitki ölümünü bir yıl geciktirmişlerdir. Bizim çalışmamızda deney grubu
bitkileri kontrol grubu sararıp olgunlaşmaya başladığı zamanda bile yaşamını
sürdürmüşlerdir. Ancak havaların soğumasıyla bitkiler soğuk etkisiyle ölmüşlerdir. Uygun
iklim şartları sağlandığında bitkilerin yaşamlarını sürdürecekleri düşünülmektedir.
Bu bulgulara göre bitkilerde anatomik değişimlerin nedeni olarak senesens sırasında
oluşan fizyolojik faaliyet değişiminden kaynaklanan madde aktarımı ve aktarılan
maddelerin gittikleri bölgelerdeki birikimi düşünülebilir. Elde ettiğimiz bulgulara göre bu
madde birikimi deney grubu bitkilerinde gövdede parankimatik dokularda görülmektedir.
Kontrol grubunda ise bu birikim çok düşük düzeyde kalmıştır. Bunun nedeninin kontrol
grubu bitkilerine aynı zaman süresi içinde sentezlenen maddelerin meyve ve tohumlara
aktarıldığını düşünebiliriz. Deney grubu bitkilerinde böyle bir madde aktarım olmadığı için
bu maddeler gövdede birikir. Bu konuyla ilgili bulgularımız daha önce yapılmış
çalışmaları destekler niteliktedir. Çalışmada elde edilen bulguların daha sonra yapılacak
çalışmalara katkı sağlayacağı kanısındayız. Ayrıca senesens konusunda yapılacak yeni
çalışmaların bitkilerden daha fazla faydalanabilme açısından yararlı olacağı görüşündeyiz.

50
KAYNAKLAR
AMBLER J.R. and et al.(1987) “ Genetic regulatoion of senescence in a tropical grass” The
American Society of Plant Physiolgists.
ARDA N., KURU A.,(1994) “Soya fasulyesinde yaşlanma ile ilgili olarak peroksidaz
aktivitesi üzerine incelemeler”. XII. Ulusal Biyojoji kongresi. EDİRNE
BUTLER R.D.(1967) “ The fine structure of senescing cotyledons of cucumber” Jour. Exp.
Bot., 18:535-543.
BUTLER R.D. and SİMON E.W. (1971) “ Ultrastructural aspects of senescence in plants.”
Adv.Geront. Res. 3: 73-129.
ECKLUND P.R., MOORE T.C. (1968).” Quantitative changes in Gibberellin and RNA
correlated with senescence of the shoot apex in the Alaska pea”. Amer.J.Bot. 55 (4) 494-
503.
HURKMAN W.J., (1979). “Ultrastructural changes of chloroplasts in attached and
detached, aging primary wheat leaves”. Amer. J. Bot. 66 (1) :64-70.
IKEDA T. And UEDA R. (1964) “ Light and electron microseopical studies on the
senescence of chloroplasts in Elodea leaf cells.” Bot. Mag. (Tokyo) 77: 336-341.
JAMES A.L., ANDERSON I.C.,GREER H.A.L. (1965) “ Effect of naphthalenacetic acid
on field-grown soybean.” Crop. Sci., 5:472-474.
KAUR-SAWHNEY R., SHİH L.,FLORES H.E.,GALSTON A.W. (1982) “ Relation of
polyamine synthesis and titer to aging and senescence in oat leaves”. Plant Physiol. 69:405-
410.

51
KELLY M.O.,DAVİES P.J.(1988) “The control of whole plant senescence.”Crit. Rev.Plant
Sci., 7:139-173.
KENDE H. and BAUMGARTNER B. (1974) “ Regulation of agingin flowers Ipomoea
tricolor by ethylene” Planta 116:279-289.
KRİZEK D.T., McILRATH W.J., VERGARA B.S., (1966). “Photoperidic induction of
senescence in Xanthium plants”.Science 151:95-96.
LESHEM Y.Y. (1988) “ Plant senescence processes and free radicals” Free Radical
Biology and Medicine , 5: 39-49.
LEOPOLD A.C., NIEDERGANG- KAMIEN E., JANICK J. (1959). “Experimantal
modification of plant senescence” . Plant Physiology.
LEOPOLD A.C.(1961) “Senescence in plant development” Science. 134:1727-1732.
LEOPOLD A.C.(1980) B” Temperatura effects on soybean imbibition an leakage” Plant
Physiol.165:1096-1098
LEOPOLD A.C., KAWASE M. (1964).” Benzyladenine effects on bean leaf growth .and
senescence” .Amer.J.Bot. 51 (3) :294-298
LEWİNGTON and et al. (1967) “ The yellowing of attached and detached cucumber
cotyledons” J.Exp.Bot. 18:526-534.
MAYAK S. And HALEVY A.H.(1972) “ Interreletionships of ethylene and abscisic acid in
the control of rose petal senescence” Plant Physiol., 50:341-346)

52
MATİLE P., WİNKENBACH F.(1971) “ Function of lysosomes and lysosomal enzymes
in senescing corolla of morning glory( Ipomoea purpurea)” J.Exp.Bot. 122:759-771.
MATİLE P.(1975) “The lytic compartment of plants cells”. Springer Verlag, Berlin and
Newyork
MOLİSCH H.(1938) “The longevity of plants” Science Press. Lancaster, Pa.
MURNEEK A.E.,(1926). “ Effects of correlation between vegetative and reproductive
functions in the tomato”. Plant Physiol.1:3-56.
NOODEN L.D., AND LEOPOLD A.C.(1978) “ Plant hormones and related compounds.”
Elsevier Scientific Publishing Co., Amsterdam.
NOODEN L.D. And LEOPOLD A.C.(1980) “ Phytohormones and the endogenous
regulatoin of senescence and abscission” . In: Phytohormones and related compounds: A
Comprehensive treatise . LethamD.S., GOODWİN, P.B., HİGGİNS T.J.V.(eds.), vol.2
Amsterdam.Elsevier.
OSBORNE D.J.(1967) “Hormonal regulation of leaf senescence” Symp. Soc. Exp. Biol.
21:305-322.
ÖNDER N., YENTÜR S. (1999). Bitkilerin Büyüme, Gelişme, Farklılaşma ve Hareket
Fizyolojisi. İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü. S f:81-87 İstanbul.
PALAVAN-ÜNSAL N., ÇAĞ S., ÇETİN E.(2004) “Meta -topolinin buğday yaprak
senesensindeki rolü.” Journal of Cell and Molecular Biology 3:23-31.

53
PARANJOTHY K., and WAREİNG P.F. (1971) “The effect of abscisic acid, kinetin and 5fluorouracyl
on ribonucleic acid and protein synthesis radish leaf discs.” Planta 99:112-119.
RABİNOWİTCH E.I.(1951) “Photosynthesis and related processes.” Interscience,
Newyork.
SAĞLAM S., OKATAN Y. (1990) “Bazı epigeik fidelerde sırasal yaprak senesensi üzerine
incelemeler”. X. Ulusal Biyoloji Kongresi.Erzurum.
SKENE K.G.M. (1975) “Cytokinin production by roots as a factor in the control of plant
growth.” Pages 365-369, In: J.G.Torrey and D.T. Clarkson (eds.). The Development and
Function of Roots. Academic Press, New York.
SİTTON D.et al. (1967) “Decreased cytokinin production in the roots as a factor in shoot
senescence .” Planta, 73:296-300.
STRNAD M. and et al. (1997) “ Meta-topolin, a highly active aromatic cytokinin from
poplar leaves (Populus canadensis Moench.)” Phytochemistry.45:213-218
THİMANN K.V. (1978) “Senescence : In Controlling factor in plant development” Special
issue of the Botanical magazine , Tokyo.1:19-43.
THİMANN K.V. (1980) “ The senescence of leaves.” In: Senescence in plant CRC Press :
85-115, Boca Raton, Florida.
THİMANN K.V. ( 1987) “ Plant senescence : Aproposedintegration of constituent
processes”. Amer.Soc. Plant Physiol. : 1-19. Rockville, Maryland.
UEDA J. And KATO J. (1980) “Isolation and identification of a senescence, promoting
substance from wormwood (Artemisia absinthium).” Plant Physiol.66: 246-249.

Van STADEN J. et al. (1988) “ Senescence and aging in plants” Academic Press.
Pages 281-328. New York.
54
WAREİNG P.F. AND PHİLLİPS I.D.J. (1973) “The control of growth and differantiation
in plants.” Pergamon Press, Oxford.
WAREİNG P.F. AND PHİLLİPS I.D.J. (1981) “ Growth and differentition in plant”
Pergamon Pres, Oxford.3. eds.
WOOLHOUSE H.W. (1967) “ The nature of senescence in plants.” Symp. Soc. Exp. Biol.
21:179-213.
WOOLHOUSE H.W. (1982) “ Biochemicaland molecular aspects of plant senescence” In:
Molecular Biology of Plant Development (eds.) H.Smith and D.Grierson, Blackwells,
Oxford.
WRİGHT R.D. et al. (1973) “ Changes in leucyl tRNA species of pea leaves during
senescence and after zeatin treatment.” Mech. Aging Dev., 1: 403-412.
YAMADA K., MATSUSHİMA R., NİSHİMURAM. HARA-NİSHİMURAI. (2001). “A
slow maturation of a cysteine protease with a granulin domain in the vacuoles of senescing
Arabidopsis leaves” .Plant Physiol. 127 (4) :1626-1634.

ÖZGEÇMİŞ
55
1980 yılında Edirne’nin Havsa ilçesinde doğdum. Ortaöğrenimimi 1997 yılında
Havsa Melahat Kilimci Lisesi’ nde tamamladıktan sonra aynı yıl Trakya Üniversitesi Fen
Edebiyat Fakültesi Biyoloji bölümünü kazanarak lisans eğitimime başladım. 2001 tarihinde
lisans programını bitirdim. 2002 yılında Trakya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü
Biyoloji Anabilim Dalı Sitoloji bölümü Yüksek Lisans Programına kabul edildim. Bir
yıldan beri Çorlu Alfa Dershanesinde Biyoloji öğretmeni olarak çalışmaktayım