BIBLIYOGRAFYA

BIBLIYOGRAFYA
Mustafa Namık Çangı : Büyük Felsefe Lügati. Fask. I (A-Affinité),
S. VI-80; Fask. II (Affirmatif-Anormal), S. 81-160; Fask. III (Anormal-
Association), S. 161-240; Fask. IV (Association-Caractère), S. 241-320
İstanbul, 1954, Cumhuriyet Matbaası. [*]
Yazar gayesini Önsözdeki şu satırlarla anlatmaktadır:
"Bu lügat kitabında felsefede görülen her kelimenin:
A. Kaynağına göre yunancası ve bundan geçmiş ise Lâtince, Almanca
Fransızca ve İngilizcede aldığı şekilleri ve mânâları.
B. Lâtinceden gelmiş ise, bu dilde ve başkaca yukarıda ismi geçen üç
çağdaş medeniyet dilinde aldığı şekilleri ve mânâları.
C. Üç yeni batı dilinin kendi bünyesinden veya Orta zaman Lâtince
bozmasından çıkmış kelimelerin asılları ve bunların her birinde kök mânâları
ve diğer ikisinde her birinin karşılıkları ve bunların da kezalik mânâları.
Ç. Yukarıda üç kaynaktan Batı felsefe dillerine geçmiş kelimelerin
dedelerimizin başlıca eserlerinde ve çağdaşlarda görülebilen karşılıkları
ve bulundukları kitaplar ve bunların içinde basılı olanların sayfaları ve bir
mânâ anlaşılır miktarda ibareleri.
D. Arabî ve nadir olarak Farisîden gelen bu kelimelerin bu dillerde
ve Türkçede mânâları.
E. Tanzimatta ve Meşrutiyet devrinde yazılmış yahut tercüme olunmuş
başlıca eserlerde kullanılan ıstılahların bulundukları kitaplardaki sayfaları
ve ibareleri. Bunların gerek gelenek ve gerek mânâ ve şekil bakımlarından
tenkitleri.
F. Bütün bu ıstılahların dil anlamı ve kelime şekilleri bakımından
Türkçede bulunuş ve yoksa yapılış tarzları araştırılmıştır. Böylece çağdaş
ilmin gösterdiği mukayese şartları dahilinde olabilirlikleri belirtilmiştir.
G. Bu araştırmalarda Anadolu ve yoksa medeniyet itibariyle ötekilere
nisbetle daha ziyade ilerlemiş komşu Türk lehçelerine müracaat edilmiştir.
Uydurma dil yoluna gidilmemiştir...." (S. V).
Eserin dört fasikülünde bu noktaların nasıl ve ne şekilde tatbik edilmiş
olduğunu göstermeğe çalışırken sayın yazarın " Ortaya konulacak
yanlışlar veya eksikler saygı ile karşılanacaktır " (S. VI) sözünden cesaret
almaktayız.
Eserde dil meselesi felsefî tarif ve tenkitlerden daha çok söz konusu
edildiği için biz de ilkin bu noktaya dokunacağız. Ancak, Önsözün F ve
G fıkralarının işaret ettiği hususları, asıl dil bilginlerinin değerlendirmek
[*] Bu tenkit basıldığı sırada Büyük Felsefe Lügati Extrospection maddesine kadar
çıkmış ve bu maddenin bulunduğu X. fasikül ile I. Cildini ( S. 1-792) tamamlamıştır
D. T. C. F, Dergisi F. 7

98 MUBAHAT TÜRKER
durumunda olduklarını kaydetmek lâzımdır. Büyük Felsefe Lûgatı' nın bildiğimiz
bütün yankılarında da 1 eser genel olarak ve yalnızca dil açısından
ele alınmıştır. Meselâ N. S. Özerdim altı sütunluk yazısının yarım sütununu
dil açısından yapılmış bir tenkide ayırmıştır; yazısı, aslında, tam
bir tenkit değil, bir tanıtmadır. Netekim, kendisi M. N. Çangı'nın Dil
Davası 2 yazısına karşılık verdiği "Küçük Bir Cevap" ta "Yazımız sadece
bir kitap tanıtması idi" demek suretiyle bu ciheti teyit etmektedir 3 .
Yazarda felsefî dili türkçeleştirmek isteği çok kuvvetle göze çarpmaktadır;
yer yüzünde yayılmış olduğumuz alan göz önünde tutulacak olursa
"bizim için de bir felsefe dili yaratmak imkânı zarurî olarak kabul edilmiş
olur" demektedir (S. V). ". . .İnsan başka dili ne kadar iyi bilse yine kendi
diliyle düşünür" (S. 6) ifadesiyle de bu görüşünü başka bir yönden desteklemektedir.
Bu hususta, meselâ,"Aboulie" karşılığında "Irksizlik" kelimesinin
teklif i sırasında olduğu gibi, bazen çok hassasiyet göstermekte ve: "Bu kadar
eski ve özlü bir kelimenin yerine batıdan gelme bir lâfzın alınmasını Türkün
fikir ve cemiyet tarihine karşı bir cinayet ve hıyanet görüyoruz" (S. 7, stn. 1)
demektedir. Ana dilimizi felsefî düşünüşü ifade edebilecek bir hale getirmeye
çalışmak hepimizi ancak memnun eder. Bu bakımdan yazarın felsefî terim
ve kelimelere birer türkçe karşılık aramak ve teklif etmek gayreti büyük
bir şükranla karşılanmalıdır. Ama, yazarın aşağıda misâllerini vereceğimiz
ve çoğunun türkçesi bilinen arapça kelime ve terkipleri bol bol kullanması
onun türkçeleştirme isteği ile uzlaştırılamaz : Darp, kaziyye, küllî mucibe,
cüzî mucibe, müveccihe kaziyye, kübra, suğra, netice, mütenakız, mütedahil,
mahmul, ayniyet mebdei (S. 1); küllî, Gaybet Levhası (S. 10); mutlakai
âmme( S. 81); kuvvani tesavii nakizeynler (S.174); cemi, tarh, darp, madrup,
mütezayef(S.16); namütenahi (S. 14); mesahai sathiye, mudallâ, muhiti daire
(S. 20); "iki adedin azamî kasımı müştereki (kasım kelimesi aynen kasım
şeklinde yazılmıştır), kendi zıfı (S. 211); nısıf daire, nısıf kutur (S. 24); "mudallâ
bir kuturla murabbam dili" (S. 29); amud, mail (S. 30); aynı mahal,
hilafı âdelikler (S. 51); müradif (S. 23); fevkal beşer (S. 123); aşkı akliî Mevlâ,
(S.127); "meksup bir ilme mukarin olmayan bir sebkat" (S. 171);mâ bihül
iştirak (S. 23); "ruhu avarızı mümkünesi ile idrâk hattı imkândadır" (S.
110); tagaddi, tenemmi (S. 110); müvellidülmâ, müvellidülhumuza (S. 139);
uruku davarip, hücrevî istimsâl (S. 236); amayı elvan (S. 150); ayneyni
rüyet (S. 297);tahtel kısır ziyaı kelâm (S. 183); lâ yünfek tedailer (S. 240).
Bir yerde ise d harfine "dal" denmektedir; arap harflerini bilmeyen kim-
1 1 - H. A. Yücel: Lügat Paralama (Makale) , Cumhuriyet 18 Temmuz 1954, S. 2.
2 - N. S. Özerdim: Kitaplar, Türk Dili, Ay. Der. Cilt III, Sa. 36, 1 Eylül 1954,
S. 735-737. 3 - H. Nimetullah Öztürk: Büyük Felsefe Lügati ve Uydurma İle İşleme, Türk
Dili, IV, Sa. 37, 1 Ekim 1954, S. 9-12.
2 Cumhuriyet, 18 Kasım 1954 S. 2.
3
Bk. Türk Dili, IV, 40, 1 Ocak 1954, S. 250.

BİBLİYOGRAFYA 99
seler için dal kelimesinin mânâsı bu değildir (S. 47). Bu misâller, Önsözünde
"Her şey gençler içindir" (S. IV) diyen yazarın hem türkçeden yana
uyandırmış olduğu ümidi gölgelemektedir, hem de "îlim milletler
arasıdır, felsefe millîdir, biz bunu unutuyoruz, kendimizi başka dillerin
kelimeleriyle düşünmeğe zorluyoruz" (S. 4) fikrine aykırıdır.
Aynı zamanda, Batıdan gelen yabancı kelimelerin dilimize girmesi
"felsefenin ruhu olan birlik cihetini ortadan kaldırmakta, liselileri körükörüne
ezberliyecekleri ve dillerinde, cemiyetlerinde bir başkası ile münasebet
kuramayacakları kelimelere sürüklemektedir; bu, halkın tabiriyle
"altı kaval, üstü şişhanedir" " (S. 34) sözlerine de aykırı düşmektedir.
Türkçeye yabancı olmak bakımından Doğu dilleriyle Batı
dilleri arasında fark olmasa gerektir. Yazar belki, " bugünkü dil hareket
halinde olup kelimeler henüz kati şeklini almamıştır ifadede
sarahat ve vuzuh zaruretiyle mânaları iyice belirmiş olan eskileri kullanılmıştır,
anlamak ve anlaşılmak, için başka çare bulunamamıştır"
(S. VI) diyecektir. Ama, mânâları iyice belirmiş dediği kelimeler gençler
tarafından ancak bir lügat yardımiyle anlaşılmaktadır 4 . Dil hareket
halinde olmakla beraber, bu eserin iddiasına uyularak, arapça kelimeler
yerine türkçeleri kullanılır ve karar bulmamış olan kelimelerin eski karşılıkları
uygun bir şekilde işaret olunabilirdi 5 .
Yazar, kaynağı Batı kültüründe olan kelimeleri reddederken "Batıda
orta tedrisatta Yunanca ve Lâtince okunmasına göre oralarda öğrenciler
için bunlarla kaynaşmak, başkaca, mazileri ve edebiyatları itibariyle kabil
iken, bizim için buna imkân ve tabiî lüzum da yoktur" (S. 7) demektedir.
4 H. N. Öztürk bu hususta şöyle söylemektedir: " .... Bu gün yeni nesil felsefe
derslerini yeni terimlerle gördüğü ve eski ıstılahları bilemiyeceği gibi onlardan bir şey de
anlamaz onun için bugün yazarın "anlamak ve anlaşılmak" için kullanılması gerekir
dediği sözler yeni terimlerle olabilir. Çünkü karşımızda Türk çocuğu ve Türk öğrencisi
vardır, eski "Osmanlı talebesi" yoktur. Yazarın en başta devrim olayını gözönüne alması
gerekirdi ve bunu gözönüne almakladır ki ancak eseri yarma kalmış olurdu" (S. 10).
Öztürk'ün bu kelimeleri genç neslin anlayamıyacağı düşüncesine iştirak etmiş bulunuyoruz.
Ancak bu eserin yarına kalması hakkındaki sözlerine şu kayıdı koymamız gerekmektedir:
Bugünkü nesil Osmanlılar devrinde yazılmış olan bir felsefî eseri anlamak için
böyle bir yardımcıya muhtaçtır. Yazarın Büyük Felsefe Lügati, hareket noktası ve gayesi
bakımından, bu gayeye hizmet edebilecek durumda bulunmaktadır.
5 Bu hususta Öztürk'ün "türkçe sözlük olmaz bugünkü neslin işine yaramaz"
(S. 12) düşüncesi tamamen tasvip edilemese gerektir. Çünkü yeni nesil orada eski
felsefî terimleri kısmen bulabilecektir. Yeri gelmişken Öztürk'ün yazısında bir noktaya
işaret etmek istiyoruz. H.N.Ö. Lûgatın yazarının "uydurma türkçe yoluna gidilmemiştir"
düşüncesine karşı bir dili işleme ile bir dili uydurma kavramlarını ayırdetmektedir.
Bu ayırdı isabetlidir; ancak, "uydurma" kavramı o yazısında "yabancı kelime" kavramı ile
karışmış gözükmektedir. Zira H.N.Ö."mefhum" kelimesini uydurma olarak vasıflandırmaktadır.
Halbuki uydurma kelimeye misâl "atmasyon" olabilir. Öyle zannediyoruz ki
bir kelime sonradan yapılmış ve türkçe kaidelerine uygun ise uygundur; sonradan yapılmış
ve türkçe kaidelerine uygun değilse uydurmadır. Bu bakımdan "mefhum" kelimesi
uydurma bir kelime değil arapça bir kelimedir, arapça kökten arapça kaidelere göre yapılmıştır;
"atmasyon" ise türkçe bir kökten fransızca şekle göre yapılmıştır, onun için
uydurmadır.

IOO MUBAHAT TÜRKER
Halbuki lâtince ve yunanca öğretimine imkân olmaması meselesi ile bu
öğretime lüzum olmadığı meselesi ayrı ayrı iki meseledir, birbirine bağlamamak
lâzımdır. Yazar, bir felsefe lûgatında yeri olmamakla beraber, durumun
özelliğinden dolayı mademki bu konuya temas etmiştir, o halde,
yunanca ve lâtince öğretimine ne bakımdan lüzum olmadığını açıklamalıydı.
Fakat o zaman da, kendisine, o dillerle hiçbir şekilde teması olmamış
bulunacak öyle bir aydınlar zümresi için, lûgatında geniş yer tutan
yunanca-lâtince kök araştırmalarının ne gibi bir mânâ ifade edeceğini
sormamız icabedecektir.
Yazarın, Önsözde bahsetmiş olduğu A, B, C, Ç, D, E, F, G fıkralarını
Kısaltmalar adı altında vermiş olduğu bibliyografya ile tam mânâsiyle
gerçekleştirebileceği hiçbir zaman ümit edilmemekle beraber, felsefî kelimeleri
ve köklerini bir araya toplamak için sarfetmiş olduğu mekanik
emek ve yakın veya uzak geçmişimize bağlayan fikir köprüsünü kurmaya
çalışması gerçekten şükranla karşılanmalıdır. Zaten, yazarın gayesi "fikir
ve felsefe işçilerine üzerinde çalışacakları malzemeyi hazırlamaktır" (S. VI).
Yazar, malzemeyi hazırlarken maddeler hakkında kendi kültürümüz
bakımından dikkate değer genişletmeler yapmakta ve açıklamalarda bulunmaktadır,
bunlara ait misâller aşağıda gösterilmiştir:
1 — Aberration (S. 4, stn. 2) kelimesi hakkındaki mânâ inceliklerine
dinî, hukukî ve ahlâkî yönden işaret etmesi yerindedir.
2 — Absence (S. 9, stn, 1) teriminin içinde geçtiği örnekleri Gelenbevî,
Ahmet Nairn, İsmail Hakkı gibi düşünürlerden vermesi, fikir tarihimizde
kelimelerin nasıl kullanılmış olduklarını göstermek bakımından, faydalıdır.
Ayrıca bu maddeye yapmış olduğu genişletme de dikkate değerdir.
3 —Abstinence (16, 2; 17, 1-2)
Abstraction (20, 1-2; 21, 1-2)
Accomodation (37, 1-2; 38, 1-2)
Accident (Sophisme de 1'), 35, 2).
Actuelle.
A Fortiori gibi maddeler hakkında kültür tarihimiz açısından
yapmış olduğu açıklamalar ve genişlemeler faydalı ve ilgi vericidir.
Ayrıca, A dicto Secundum, ad ignoratiom, ad judicium gibi lâtince
tâbirlerle yapmış olduğu genişletmeler de faydalıdır.
Böyle büyük bir lûgatta yazardan her madde hakkında tenkidi bir
tavır beklemek insaflı bir hareket olmamakla beraber, kendisinin bazı yerlerde
tenkidi bir durum almayı denediğini görmekteyiz. Absorbtion kelimesinin
psikolojik mânâsını tayin ederken (S. 16, 2) Istılah Encümeni'ni tenkit
etmesi, Bon ve Bonheur maddelerindeki tenkidi böyledir.
Ama, genişletmeler yapılırken arada felsefe ile doğrudan doğruya
ilgisi olmayan kelimeler de söz konusu edilmiştir: Acuité, Adolescence,
Adulte, Aesthesie, Agnegation, Agoraphobie, Agraphie, Airain (Loi d'),
Ainsi, Alalie, Alexie, Algique, Algesimètre, Alienation, Amoureuse, Amyb-

BİBLİYOGRAFYA 101
lopie, Ametropie, Amnesie, Ampute (Illusion des), Anarthrie, Anoreixie,
Anosmie, Anterograde, Antimnesie, Antipathie, Aphemie, Aproxie, Abtitude,
Astigmatisme, Asymbolie, Avarice, Beaux-Arts, Blastodème, Cocolalie
gibi. Görüldüğü gibi bu kelimelerin çoğu anormaller psikolojisini ilgilendirmektedir,
yerleri daha çok bir psikoloji lügati olsa gerektir 6 . Bu durum
yazarın "felsefede geçen her kelimenin" köklerini ve mânâlarını vermek
istemesinden ileri gelebilir (S. VI). Felsefede "kelime" olarak fiiller, isimler
ve zarflar da geçmektedir. O halde söz konusu edilecek kelimelerin sınırı
çizilmeliydi; eğer, bu gibi kelimelerden fedakârlık edilmek istenilmiyorsa,
Lügatin isminde bu çeşit genişletmeye işaret eden bir ilâve yapılarak durumda
açıklık sağlanabilirdi. Zira "Büyük" kelimesinin bu mânâya delâlet
etmeye kâfi geldiği söylenemez
Önsözün Ç fıkrasında "Dedelerimizin" veya "Çağdaşlarımızın" kitaplarında
görülebilen karşılıkların sahife numaraları gösterileceği vaad edildiği
halde bu vaad her zaman yerine getirilmemiştir. Meselâ, aşağıdaki
maddelere dair İbn-i Sina'dan verilen misâllerin Şifâ ve Necat'tan alındığı
belirtilmekle beraber, sayfaları işaret edilmemiştir:
Abstraction (Tecrit, niza, intiza), (18, 1-2),
Abstraire (22, 1),
Abstrait (22, 1-2),
Absurde (27, 1),
Accident (par, 351, 1),
Acquisition (45, 2),
Action (52, 1),
Affirmation (mucibe, icap; 81, 1-2; 82, 1),
Art (220, 2; 221, 1),
Assentiment (231, 2; 232, 1),
Bundan başka, Acte maddesinde, Aklı Faâl'in İbn-i Sina'nın hangi
eserinde ve sayfada o türlü tarifi verildiği belirtilmemiştir (86, 1). Action
(52, 1) daki İbn-i Haldun'un tarifinin alındığı sahife belirtilmemiştir.
Yabancı kaynakların isimleri ve o tariflerin geçtiği sayfaların belirtilmediğine
misâller :Harekî iradesizliğin P. Janet'ye göre tarifi (8, 1-2).
Gerçi Lalande'da msl. Acuité geçmektedir, ama, buna karşılık Lalande eserinin
son basımında msl. Adloescence, Adulte. . gibi terimlere yer vermemiştir. (Bk. A. Lalande:
Voc. Tech. et Cri. de la Phil. Sixième Ed. Paris 1951 P. U. F.) Yine msl. Acuité'ye başka
bir felsefe lügati yer vermemekte buna karşılık Çin, Hint ve İbranî felsefesinde geçen
terimlere yer ayırmaktadır. (Bk. The Dictionary of Philosophy ed. Dagobert D. Runes,
New-York, Tarihsiz, 1950 (?) den sonradır, Philosophical Library) Aynı Acuité kelimesini
bir terbiye lûgatında da bulmaktayız. (Bk. Dicitionary of Education, ed. Garter V. Good
New-York, London, 1945 Mc. Graw-Hill Book Co. S. 8-9.

102 MUBAHAT TÜRKER
Cousin ve Hamilton'un "mutlak" ve "namütenahi" hakkındaki fikirleri
(14, 2), Acte maddesinde L. Robin'e atfedilen fikirler (49-2), Affectif'in
Ribot'ya göre tarifi (S. 77, 1), "Le Dantec diyor ki..." diye
başlayan cümle (64, 2).
Büyük Felsefe Lûgatı'nın iri punto ile dizilmiş kısımlarında oldukça
büyük parçalar Lalande'ın Vocabulaire''inden alınmıştır 7 . İsim zikredilmediği
8 ve cümleler " " içine alınmadığı için bir tercümeden değil, tâbir
mazur görülsün, bir aktarmadan bahsedilebilir. Yazarın, Lalande'ı zikretmemesinden
dolayı, tamamen veya kısmen aktarma durumunda bulunduğu
yerler aşağıda işaret olunmuştur:
Abnégation kelimesinin İncil'den geldiğini bildiren satırlar (S. 5, stn.
2; Bk. Lalande, S. 2, stn. 1 ve a. b. c mânâları. 6, 1; Bk. L. 2, 1).
Absolu (11, 1). Burada, Lalande ile mukayese edildikte tuhaflığı meydana
çıkan görünüşte ise bulanıklığa sevkeden bir durum hasıl olmuştur,
şöyle ki: Lalande kelimenin A, B, C, D, E, F, G, H, İ, J, K, L harfleriyle
işaretlediği çeşitli anlamlarını ele almaktadır, D harfiyle göstermiş olduğu
anlamını Littré'ye göre tarif etmekte ve ikinci paragrafta şöyle söylemektedir:
"Le sens paraît être un interprétation partiellement inexact de l'emploie
de ce mot par Coussin qui appelle souvent les principes rationelles des
vérités absolus au sens E " (5, 1). Halbuki yazar bu bölümleri Türk alfabesine
göre a, b, c, ç, d, e,. . . tarzında sıraladığı için Lalande'daki E,
kendisinde d'ye tekabül etmiş olmaktadır. Böylece Lalande'ın aynen "e
mânâsında" diye alınması bir yanlış işarette bulunmaya yol açmıştır. Harfler
arasındaki bu tekabülsüzlük eserin S. 13, stn. 2 sinde de vardır.
Absolu maddesinin "II. Mabadüttabiye. . . . " ismiyle başlayan kısımları
(12, 1),
Abstraction'da A ve B parçaları (19, 2; Bk. L. 7, 2),
Abstrait'de ilk paragraf (23, 1;Bk. L. 8, 1) ve 25, 1 in hepsi (Bk. L. 8,
1-2),
Abstraites (Sciences) (25, 2; Bk. L. 8 ve 9),
Abstrus (26, 2; Bk. L. 9, 2 ve 10, 1),
Absurde (28; 2, Bk. L. 10, 1),
Achille (Argument d') deki tarif (39, 2; Bk. L. 12, 1),
Acroamatique'te "Felsefe tarihi. ..." kelimeleriyle başlayan paragraf
Lalande'dan alınmıştır. Acroamatique'te alman kısımda atlamalar yapılmıştır.
Alınan kısımda atlanan kısma dair atıflar bulunduğu halbuki c
kısımlar atlanmış olduğu için, mevcut eksiklikten dolayı bu parça mânâsız
kalmaktadır (Bk. L. 13, 2),
7
André Lalande, Vocabulaire Technique et Critique de la Philosophie, Quatrième
éd. Paris, 1938, F. Alcan.
8
Yazar dört fasikülün sadece bir yerinde Lalande'ı zikretmiştir (Bk. S. 5, stn. 1) ama
bu zikir eserde ondan parçalar aldığını belirtmekle değil başka bir hususla ilgilidir.

BİBLİYOGRAFYA 103
Acte ("Ruhiyat gibi", 47, 2; Bk. L. "Psych....", 13, 2.
"İçtimaiyat gibi", 48, 1; Bk. L. "Social...", 14, 1-2.
"II. Biri de. . . . 48", 48, 1; Bk. L. "2. Acte. . ..", 14, 2,
"E. Fiil. . . .", 48, 2; Bk. L. "E. Le Mot. . . .", 14, 2.
"Aristo.... Robin", 48, 2; 49, 1-2; Bk. L. Ay. yer.
"II. Actus 54", 50, 1; Bk. L. "2. Actus 54", Ay. yer),
Action ( "A. . . . 2)" ve "B. . . . Blondell", 54, 1-2; Bk L. 'A. Opération.
.. . objective", 16, 2; 17, 1-2; 18, 1-2.),
"Bu... düşünülmüştür", 56, 1-2; Bk. L. "Action....", 19, 1-2.
"Fiil olur", 56, ı; Bk. L. "Philosophie représentation", 19, 2),
Activisme ("A,. . . olunur", 57, 2; Bk. L. "A...." 20, 1),
Adoptation ("Gariziyat....111", 64, 1; Bk. L. "A....III", 21, 1-2),
Adéquat (B ve C parçaları, 66, 2; 67, 1; Bk. L. 22, 2),
Admettre (A, B, C, D parçaları, 70, 1-2),
Affecter ("A....eder" 74, 2;Bk. L. "A....ambiguité", 23, 2; 24, 1),
Affectivité (B ve D paragrafları, 78, 1; Bk. L. 25,. 1),
Affirmation (Affirmatif, Bk. L. 25, 2; 26, 1),
A fortiori (A ve B parçaları, 84, 1-2),
Agent (Malebranche'a atfedilen bent; Bk. L. 27, 2),
Agnostique (A ve B parçaları, 89, 2; Bk. L. 28, 1),
Agnosticisme ("Huxley..."; Bk. L. 28, 1),
Algèbre (A, B, G, Ç parçaları, 93, 2; 94, 1),
Allégeance ("Bentham. . . görülüyor", 97, 1-2; Bk. L. 30; 31 ve aşağısında
Sur Allégeance),
Alogique (99, 1-2; Bk. L. 31, 2; 32, 1),
Altéréité (Ave B paragrafları, 101, 2; Bk. L. 32, 2),
Alternatif (102, 1; Bk. L. 32, 2),
Altruisme (104, 1-2; Bk. L. 33; 34),
Amoralisme (123, 1; Bk. L. 38, 2),
Amour (A, B, C parçaları, 124, 2; 125, 1-2) ve Aşkı aklîi Mevlâ (127,
2; Bk. L. 38, 2; 39, 1 ve altında sur l'Amour),
Amour-Propre (130, 1-2; Bk. L. 41, 1. Metin aynen alınmadığı için
eserin A parçasındaki son cümle yersiz kalmaktadır, aslında bir misâldir.),
Analogue (138, 1-2; Bk. L. 44, 1; 45),
Analogie (138, 1-2; A, B, Ç parçalarından bazı kısımlar 134, 2; Bk.
L. 43, 1)
Analyse (139, 2; 140, 1-2, olduğu gibi; Bk. L. 45, 2; 46, 1-2),
Analytique (144, 1; Bk. L. 47, 2),
Ane de Buridan (148, 1; Bk. L. 48, 1-2),
Anésthétique (151, 1; Bk. L. 49),
Animalité (154, 2),
Animisme (A, B, C parçaları, 155, 2),

104 MUBAHAT TÜRKER
Anomie (anomique, 159, 2; 160, 1; Bk. L. 50, 1-2),
Anormal (160, 2; Bk. L. 50, 2),
Antécédent (A, B, C parçaları, 162, 2; Bk. L. 51, 2),
Anthropologie (A, B, C, D, parçaları, 165, 2; 166, 1-2; Bk. L. 51, 2;
Anthropomorphisme (A ve B parçaları, 168, r; 169, 2),
Anthropothéisme ("Felsefenin. . . . IX", 170,2; Bk. L. 53, 1 ve altında
Sur Anthropothéisme),
Antimorale (172, 2; Bk. L. 54, 2),
Antinomie (A, B, C parçalarının ilk paragrafları, 173-175; Bk. L. 54, 2),
Antithèse (A, B, C parçalarında bazı kısımlar; Bk. L. 54, 2),
Apagogique (178, 1; Bk. L. 54, 2),
Apathie (A ve B parçalarında bazı kısımlar, 179, 1-2; Bk. L. 55 ve
aşağısında Sur Apathie),
A pari (178, 1; Bk. L. 55, 1),
Aperception (A, B, C, Ç, D parçaları, 181, 1-2; 182, 1; Bk. L. 55,
2; 56, 1-2,),
Apparence (A, B, C, D parçaları, 188, 1-2; Bk. L. 57, 1-2, ve aşağısında
Sur Apparence),
Apparant (189, 1; Bk. L. 58, 1),
Appeler ("Mantık.... 184", 190, 1; Bk. L. 58, 2),
Appreciation ("Mantık.... olur", 193, 1; Bk. L. 59, 1),
Apprehension (A, B, C, Ç parçaları, 194, 1-2; Bk. L. 59, 1-2; 60, 1),
Apriori (A ve B parçalan, 197, 2; 198, 1-2; 199, 1, Bk. L. 60, 2; 61, 1-2),
Arbitre (Libre) (204, 1-2; Bk. L. 62, 1-2),
Arbre (de porphyre) (206, 1-2; Bk. L. 63, 1),
Arche (207, 1; Bk. L. 63, 1),
Archétype (208, 1-2; Bk. L. 63, 1-2),
Architectonique (209, 1 ; Bk. L. 64, 1),
Argument (211, 2; Bk. L. 64, 1-2),
Art (A ve B parçalarında bazı kısımlar, 219, 1-2; Bk. L. 65, 2; 66, 1),
Articulair (224, 2; Bk. L. 66, 2),
Associatif (236, 2, tamamen),
Associationisme (A ve B parçaları, 241, 1; Bk. L. 70, 2; 71, 1),
Associativité (242, 1),
Assomption (tamamen, 242, 2; 243, 1, Bk. L. 71, 1-2, ve aşağısında
Sur Assomption),
Asyllogistique (244, 2; Bk. L. 72, 1),
Atome (A, B, C, Ç parçalarında bazı kısımlar, 249, 2; 250, 1; Bk. L.
73, 2; 74, 1),
Atomisme (252, 1-2),
Attente (253, 1; Bk. L. 76),
Attraction ("A Fourier", 260, 2; Bk. L. 78, 1-2),

BİBLİYOGRAFYA 105
Attribut (A, B, C parçalarında bazı kısımlar, 262, 1-2; Bk. L. 79, 2),
Automatique (tamamen, 268, 1-2; Bk. L. 81, 1-2),
Autonomie (271, 1-2; Bk, L. 82, 1-2),
Authentique (tamamen, sadece Rembrent ismi Mustafa Rakım
olmuştur, 266, 1; Bk. L. 80, 1-2),
Autoptique (272, 1; Bk. L. 82, 2),
Autorité (A, B, G parçaları, 274, 1; Bk. L. 82, 283, 1),
Autre (277, 1; Bk. L. 84, 2),
Axiomatique (280, 1-2; 281, 1-2; Bk. L. 85,1- 2),
Baer (Loi de) (283, 2; Bk. L. 87, 1),
Battologie (285, 1; Bk. L. 87, 2),
Béatitude (A ve B parçalarında bazı kısımlar, 286, 1-2; Bk. L. 88, 1),
Besoin (290, 1-2),
Bien (A, B, C parçalan, 293, 1; Bk. L. 90, 1),
Bien (Souverain) (295, 1; Bk. L. 90, 1; 91, 2),
Biogénétique (297, 2; Bk. L. 91, 1),
Bonté (307, 2; 308, 1, Bk. L. 92, 2),
Capital (315, 2; 316, 1, Bk. L. 94, 2),
Caractère (A, B, C, Ç parçaları, 319, 2; Bk. L. 95, 2; 96, 1) Lalande'dan
alınmıştır. Ancak, yazarın bu arada bazı genişletmeler yaptığını da kaydetmek
lâzımdır: Affirmation, Affirmatif, Agnosie, Amour, Analogie, Analogue,
Apathie, Apriori, Art, Autonomie, Béatitude maddelerinde olduğu
gibi.
Lalande'ın Vocabulaire''inin kritik bir lügat olduğu ve içinde kendi
tenkitleriyle mülâhazaları bulunduğu malûmdur. Büyük Felsefe Lûgatı'nda
kaynak zikredilmemek suretiyle yapılmış olan ihmal yazarı, aslında Lalande'a
ait olan tenkit ve ihtarları kendine maletmis olmak durumuna
düşürmüştür. Aşağıda bu gibi yerlere işaret olunmuştur:
Aberration. S. 5, stn. 1, (Üç yıldızdan sonra gelen kısımlar).
Absolu. Lalande kelimenin Kant tarafından sıfat olarak kullanıldığını
işaret ederken "... mais, nous ne croyons pas qu'on trouve chez lui. . . . le
sens correspondent du substantif" (5, 2) demektedir. Yazar aynen "... . fakat
onda. . . . isme tekabül eden mânânın bulunduğunu zannetmiyoruz."
(12, 2) dediği için, aslında Lalande zannetmediği halde, görünüşte yazar
zannetmemiş olmaktadır.
Absolu ("Tenkit...", 13, 1; Bk. L. 6, 2),
Abstrait (Tenkit, 25, Bk. L. 8, 1-2),
Abstraites (Sciences) (Tenkidi fikirler, 26, 1-2, Bk. L. 8; 9 ve altında
Sur Abstraites),
Absurde ("Tenkit....", 30, 1; Bk. L. 10, 2),
Acquis ("İhtar....", 43, 2; Bk. L. 13, 1),
Acte ("Tenkit...."; Bk. L. 13; 14 ve altında Sur l'Acte),

106 MUBAHAT TÜRKER
Acte Pure ("Tenkit.. . .", 50, 2; Bk. L. 15, 2; 16, 1),
Action ("Tenkit....", 54, 2; 55, 1; Bk. L. 18, 2; 19, 1),
Affectivité ("Tenkit ", 78, 2; Bk. L. 25, 1-2),
A fortiori ("İhtar ", 84, 1-2; Bk. L. 27, 1),
Agnosie ("İhtar. . . .", 87, 2; Bk. L. 27, 2),
Agrégat ("Tenkit ", 91, 1-2; Bk. L. 28, 2),
Algèbre ("Tenkit. . . .", 93, 2; 94, 1; Bk. L. 28, 2; 29, 1, ve altında
Sur l'Algèbre),
Altéréité ("İhtar ", 101, 2; Bk. L. 32, 2),
Ame ("Tenkit. ...", 108, 2; 109, 1; Bk. L. 35),
Anormal ("İhtar....", 122, 2; Bk. L. 37, 2),
Analogie ("Tenkit....", 136, 1-2; Bk. L. 44, 1-2),
Ane de Buridan ("Mülâhaza. . . .", 148, 1; Bk. L. 48, 1-2),
Anormal ("Tenkit....", 152, 2; Bk. L. 48, 1-2),
Anthropologie ("Tenkit....", 166, 1; Bk. L. 52),
Aperception ("Tenkit. ...", 181, 1-2; 182, 1; Bk. L. 55; 56),
Apprehension ("Tenkit....", 194; Bk. L. 60),
Apriori ("Tenkit....", 197-199; Bk. L. 60; 61),
Art ("Tenkit....", 220,1-2; Bk. L. 66, 1-2).
Assentiment ("Tenkit....", 231, 1-2; Bk. L. 68, 1),
Assomption ("İhtar. . . .", 242, 2; 243, 1; Bk. L. 71, 2),
Atomisme ("Tenkit....", 252, 1-2; Bk. L. 75, 2; 76, 1),
Attitude ("Tenkit ", 259, 1; Bk. L. 78, 2; 79, 1),
Attribut ("Tenkit ", 262, 1-2; Bk. L. 79, 1),
Authentique ("Tenkit....", 266, 1; Bk. L. 80, 2),
Automathique ("Tenkit....", 268, 1-2; Bk. L. 81, 2),
Axiomatique ("Tenkit....", 279, 2; Bk. L. 85, 1),
Axiome ("Tenkit ", 280, 1, 2; 281, 1-2; Bk. L. 85, 1-2; 86, 1-2),
Barbari ("İhtar...."; Bk. L. 87, 2),
Besoin ("İhtar. . ." ve "Tenkit. . . ."; 290, 1-2; Bk. L. 89, 2),
Bien (Souverain) ("Tenkit....", 295, 1; Bk. L. 90, 2; 91, 1),
Bonté ("Tenkit....", 308, 1; Bk. 92, 1) ve
Capital ("Tenkit. . . .", 316, 1, Bk. L. 94, 2) maddelerindeki tenkit,
ihtar ve mülâhazalar aslında Lalande'a ait olduğu halde görünüşte yazara
malolmaktadır.
Bazı yerlerde ise Lalande'ın Vocabulaire'i bozularak ve verilmiş olan
kaynak bilgileri ortadan kaldırılarak aktarılmıştır. Böyle olan yerler aşağıda
işaret edilmiştir:
Aberration (S. 5, stn. 1) da Prudhon'un cümlesi " " içine alınmadığı
için aslında Lalande'ın görünüşde ise yazarın fikriyle karışmaktadır.
Abnégation da ". . .geçmiş hayat içinde sevilen ne varsa onların hepsini
unutmaktır, çünkü (Terakki bizde mevcut olan ademiyetin fenasiyle
kemale erer) (Thauler)" denilmektedir (6, 1). Halbuki Lalande'da bu

BİBLİYOGRAFYA 107
cümlenin Thauler'e ait olduğuna dair açık bir işaret yoktur (Bk. L. S. 2).
Abstractionnisme (22, 1 ; Bk. L. 2),
Aboulie (6, 2; Bk. L. 3) ve
Action (54, 1-2; Bk. L. 18) da Lalande'ın vermiş olduğu kaynaklar
ortadan kaldırılmıştır.
Algèbre'de yapılan ihmaller tuhaf bir durum yaratmıştır, şöyle ki :
Lalande'da Schröder'in eserinin ismi ve onun yanında yayın tarihi olan
(1890-1896) kaydı bulunmaktadır. Yazar, burada, eser adını zikretmeyerek
sadece bu iki tarihi kaydetmiştir. Umumiyetle bir mütefekkirin yanında
zikredilen iki sayının onun doğum ve ölüm yıllarına işaret ettiği malûm bir
gelenektir. Bu hesaba göre Schröder altı yaşında olmaktadır (Bk. L. 29, 1).
Anthropomorphisme (168, 1; Bk. L. 52, 2),
Aperception (181, 1-2; Bk. L. 55, 2) ve
Arbitre (Libre) (204, 1 ; Bk. L. 62, 1-2) de kaynaklar ortadan kaldırılmıştır.
Argument (211, 2) da yapılan atlamalar bazı parçaların mânâsız kalmasına
sebep olmuştur. Burada Gauchy delilinde olduğu gibi.
Assentiment (231, 2) da ikinci paragraf tahrif edilerek aktarılmıştır.
Aslında fikir M. Blondell'indir, görünüşte yazara malolmuştur. (Bk. L.
68 ve altında Sur Assentiment).
Attente (253, 1 ; Bk. L. 76, 1),
Attraction (260, 2, Bk. L. 78, 1-2),
Baer (Loi de) (283, 2; Bk. L. 87, 1) ve
Battalogie (2851 ; 1, Bk. L. 87, 2) de de Lalande'ın vermiş olduğu kaynaklar
kaydedilmemiştir.
Büyük Felsefe Lûgatı'nın Önsözünde Ç fıkrasındaki vaadin yerine
getirilmemesinden doğan ve yukarıda işaret etmiş olduğumuz hususlar,
yazarın hazırlamış olduğu "malzeme" nin bu kısımlarında "fikir işçisini"
şaşırtabilecek mahiyettedir.
Bu arada gözümüze çarpan yanlışlara veyahut yanlış tercümelere de
işaret etmeliyiz :
1— "... Celarent üç kaziyesi küllî salibe olan kıyastır. (Her cisim
müelleftir. Müelleften hiçbir şey kadîm değildir. Cisimden hiçbir şey kadîm
değildir,) (Bg. C. II-200)" denilmektedir (S. 1, stn. 1). Burada iki yanlış
vardır: 1- Celarent iddia edildiği gibi "üç kaziyesi küllî salibe olan bir
kıyas" değildir. Celarent E, A, E harflerinin de ifade ettiği gibi, öncülleri
(mukaddimat) tümel olumsuz (=küllî selbî), tümel olumlu (=küllî icabî),
ve sonucu (= netice) tümel olumsuz ( = küllî selbî) olan bir tasım ( = kıyas)
dır 9
. 2- Verilen misâl verilen tarife uymamaktadır. Bu misâl ancak A, E,
E ye getirilebilir.
9 Bk. Lalande, S. 104, stn. 2; Von Aster, Bilgi Teorisi ve Mantık, S. 128, İstanbul
1945, M. S. Kâğıtçı Mt.

108 MUBAHAT TÜRKER
Aynı yerde Baroco'ya verilmiş olan "... Bazı cisim kadîm değildir.
Her bir kadîm basittir. Öyle ise bazı cisim kadîm değildir" misâli yanlıştır.
Bu misâl ancak O, A, O ya yani Bocardo'ya uyar. Doğru formül şudur:
Bütün P 1er M dir, -Bazı S 1er M değildir,- Şu halde bazı S 1er P değildir 10
.
2 — Abaque maddesinde (2, 2) Lalande'dan alman metin anlaşılmadan
tercüme edilmiş gözükmektedir. Şöyle ki: "... B. Jevons'un Çotu: N'nin
a, b, c, basit hatlariyle imtizaçlarının ve 2 adedinde menfilerini gösteren bir
levhadır. Bu ing.(iliz) mantıkçısının yoluna göre müta mukaddemlerden
mantıkî neticeler çıkarmaya yarar." denilmektedir. Halbuki asıl metin
şudur: "... B. En Logique (Abaque de Jevons), Tableau à double entrée
représentant les combinaison de n termes simples a, b, c. . . . et de leurs
négation, au nombre de 2 n
. Ce tableaux sert à tirer les conséquences logiques
de premisses donnés, souvent la méthode de Jevons (Pure Logic, P.
80) (Bk. L. 1, 1). Bu metnin tercümesi şöyle olabilir: "B. Mantıkta, Abaque
de Jevons, n kadar basit a, b, c. . . . terimleriyle onların selblerinin münasebetlerini
2 n sayıda olmak üzere gösteren, hem yukarıdan aşağıya hem
soldan sağa doğru mütalea edilebilen bir levhadır. Bu levha verilmiş olan
öncüllerden ( = mukaddimat) Jevons usulüne göre mantıkî sonuçlar
çıkarmaya yarar."
3 — Abduction'un Lalande'dan aktarılmış mânâsı verildikten sonra
"... Bu da yakın olmayan bir kaziyeye nisbetle ilme daha ziyade yaklaşır.
Bunun için suğrası neticeden daha az bedihî olur." denilmektedir (S, 3,
stn. 2). "Bu" işaret sıfatının işaret ettiği şey "kıyas" veya "netice" olsa
dahi mânâ anlaşılmamaktadır. İkinci cümle ise yanlıştır. Çünkü, "abduction"
halinde küçük önerme ya sonuç kadar veya sonuçtan daha fazla muhtemeldir
11 , yazarın "suğra neticeden daha az bedihîdir" iddiası doğru değildir".
Biraz aşağıda mânâ düzeliyor ise de aynı konu hakkında ileri sürülen
biri yanlış diğeri doğru iki fikir uzlaştırılamasa gerektir.
4 — Absorbsion hakkında verilen misâl yanlıştır, zira "a = a (a + b),
a=a+f ab" değil, avab = a a (avb)=a dır (16, 2; Bk. L. 7, 2). Buna
benzer bir işaret hatası Addition'da da yapılmıştır (95, 2, Bk. L. 21, 1).
5 — Addition'un tarifinden sonra getirilmiş olan misâl yanlıştır,
"İngilizler, Fransızlar Avrupalıdır" denilmektedir (65, 2). Doğrusu şudur:
"İngilizler ve Fransızlar; Avrupalılar ve Ruslar" (Bk. L. 21, 1).
6 —Anthropologie Criminelle'in tercümesi yanlıştır, zira "... cinaî
beşeriyet. Meşru gösterilmesi müşkül, fakat pek ziyade kullanılan bir tabirdir.
Cinayet ve cünha işlerinin hususî, tabiî ve zihnî vasıflarının mütaleası."
denilmektedir (166, 1) İşlerin "zihnî vasıfları" olamıyacağı açıktır. "İşleyenlerin"
yerine "işlerinin" şeklinde bir baskı hatası yapılmış olduğu söy-
10 Bk. Lalande, S. 87, stn. 2; Von Aster, S. 129.
11 Bk. Aristote, Organon III, P. 316-317, Trad. Tricot, Paris, 1936, Vrin; Lalande S.1 1.

BİBLİYOGRAFYA 109
lense bile yanlış ortadan kalkmamaktadır. Çünkü, asıl metin şudur: "Anthropologie
Criminelle étude des caractères physiques et manteaux
particuliers aux auteurs des crimes et délits" (Bk. L. 52, 1). Doğru tercüme
".... cinayet ve cürüm işleyenlere mahsus bedenî ve ruhî vasıfların
incelenmesi" olsa gerektir.
7 — Cauchy delili anlaşılmadan tercüme edilmiş gözükmektedir;
zira "Bu da evvelkine dahil olmayandan ziyade ikincinin bütün hatlarını
ihtiva eder" denilmektedir (211, 1). Halbuki metin şudur: ".... On obtiendrai
ainsi une seconde suite ayant par définition exactement autant
de termes que la première, alors que celle-ci contiendrait cepandant tous
les termes de la seconde, plus un certain nombre de termes non-compris
dans celle-ci. Cauchy, Leçons de Pyhsique Générale" (Bk. L. 64, 2). Doğru
tercümesi şöyle olsa gerektir: ". . Böylece öyle bir ikinci seri elde edilir ki
onun terimleri tarif itibariyle, birincininki kadardır. Halbuki birinci ikincinin
bütün terimlerini ihtiva etmekle beraber, fazla olarak, ikincide ihtiva
edilmemiş olan belirsiz sayıda terimleri de ihtiva eder."
8 — Yazarın Baralipton'u Barbara ile müradif sayması yanlıştır (Bk.
284) Baralipton, bilindiği gibi, Bamalip'in müradifidir (Bk. L. 87, 1).
9 — Baroco'da verdiği misâl verdiği tarife uymamaktadır, imdi, yanlıştır:
"Bazı S M dir, binaenaleyh, S P dir" (284, 2) yerine "bazı S M değildir,
imdi, bazı S P değildir" olacaktır. Eserde biraz aşağıda verilmiş
olan misâl doğru olmakla beraber, aynı konu hakkında iki aykırı misâl
karşısında kalan okuyucunun şaşırması tabiîdir.
10 — Bocardo'da hem tarif, hem verilen misâl yanlıştır; misâl, aynı
zamanda, verilen tarife ve Bocardo'ya uymamak bakımından yanlıştır."...
Burada kübra salibei cüziye (O), suğra mucibei cüzîye (A) netice salibei
cüzîyedir (O).... Bazı M P dir, her M S dir, Binaenaleyh bazı S P değildir
gibi", (302 1) denilmektedir, halbuki Bocardo'nun doğru misâli şudur:
"Bazı M P değildir, her M S dir, imdi, bazı S P değildir." (Bk. L. 91, 2).
Tasımın şekillerinde düşülen bu hatalar baskı ve dizgi hataları sayılamasa
gerektir, zira, tariflerin mahiyetleri değişmiş ve bozulmuştur.
Aşağıda verilecek olan baskı hatalarının çoğu ise mânâyı bozacak
mahiyettedir :
1 —"... Bu düstur mantıkçıların mânâsında anlaşılırsa, ibtidaî
olmak üzere gözönüne alınmalıdır" (S. 1, stn. 2). Lalande ile karşılaştırdıktan
sonra doğrusunun şu şekilde olduğu görülecektir: "... . ibtidaî olmak
üzere göz önüne alınmamalıdır".
2 — "Bamalip. Mantık. Kıyasta dördüncü şeklin darbıdır. Mukaddemelerin
aksi tertibi ile ve neticenin sureti cüzîyede aksiyle Barbara hasıl
olur. Her M P dir, her P S dir, binaenaleyh bazı S M dir bunun rumuzî
ifadesidir" (284, 1) denilmektedir. Bu cümledeki yanlışın düzelebilmesi
için "Barbara hasıl olur..." yerine "Barbaradan hasıl olur..." denilecektir.

110 MUBAH AT TÜRKER
3 — Agrégat'daki şu cümle yanlıştır: "... Müstemleke. Takdiri kabil
olmayan bir farklanma bulunmaksızın bir vazifeyi tabiiyeti icab eder"
(91, 1-2) Doğrusu "takdiri kabil olmayan" değil, "takdiri kabil olan" veya
"oldukça önemli" dir (Bk. L. 28, 2). Ayrıca, biyolojiye ait olan bir terimin,
"colonie"nin, siyasî bir mânâ ifade eden "müstemleke" ile tercüme edilmemesi
lâzım geldiğine de işaret etmeliyiz.
4 — Animalité (154, 2) nin B parçasındaki "...Hayvanın D mânâsında..."
ibaresi "... hayvanın A mânâsında..." diye düzeltilmelidir.
5 — "Koşan elbette varır. . ." (2, 1) ibaresinin "Koşan elbet varır. . ."
şeklinde olduğu malûmdur 32 .
6 — Şu cümlenin mânâsı anlaşılmamaktadır: "... Bunlar yunanca
kelimenin Lâtin âleminde ifade ettiği medeniyetten geçmiştir." (S. 2, 2).
7 — Yakın yerine "yakın,, (3, 2); abeslik yerine abselik (30, 2); basarı
şiddet yerine "basarı hiddet,, (106, 2) ; Associationisme yerine (assosionisme)
(241, 1) El-Munkiz u min ed-Dalâl yerine "el-Munakkiz min ed-Dalal,
(275, 1) gibi daha bir çok baskı hatalarının olmaması temenni edilirdi.
* * *
Netice itibariyle, bizim burada yapmaya çalışmış olduğumuz tenkidin,
muhtevadaki bazı yanlışları işaret eden noktalar bir yana, daha çok şekle
ait olduğu görülmektedir.
Büyük Felsefe Lügatı'nın asıl ve gerçek tenkidi her maddenin mânâ ve
muhteva yönünden değerlendirilmesiyle olur. Bu ise her maddeyi genişletmek
demektir. Bunun için ilkin çeşitli tarihî devrelerde yazılmış olan felsefî
eserleri, felsefî terimleri bakımından taramak, sonra her maddeyi bilhassa
tenkidi bir görüşle düzenlemek ve sonunda maddelerin alfabetik dökümünü
yapmak gerekir. İyi bir felsefe lügatinin programı budur zannediyoruz.
Ama, böyle bir işi tek kişinin başarmasına maddî bakımdan
imkân yoktur. Uzun vâdeyle ve birlik halinde çalışmayı icab eder ve temeline,
meselâ güzel bir örneğini 13 Mlle. Goichon'un vermiş bulunduğu
lûgatta olduğu gibi 14 , monografik araştırmaları alır. Genel felsefe lügati
binasını kurabilmek için, ilkin, monografik araştırma demek olan sağlam
tuğlaları hazırlamak ve sonra kullanmak icabettiği meydandadır.
Yukarıda görebildiğimiz kadar belirtmiş olduğumuz menfî noktaların
çıkacak olan diğer fasiküllerde tekrarlanmıyacağını ümit etmekteyiz 15
.
Dr. MUBAHAT TÜRKER
12 Bk. Tevfik Fikret Halûkun Defteri, İstanbul, 1327, Tanin Mt., Nşr. H. Tahsin S.
37 (Sayfa numaraları sonradan konulmuştur).
13 Bk. A. Guillaume: JRAS, 1939, S. 323-324; J. B.: JA, t. 230, 1939, S. 313-314;
Pines: REİ, Aİ, IV, 1938 S. 48-54.
14 A.-M. Goichon: Lexique de la Langue Philosophique d'İbn Sinâ, Paris, 1938, de
Brouwer; ve Supplement'i: Vocabulaire Comparée d'Aristote et d'İbn Sinâ, Paris, 1939
de Brouwer.
15 N. S. Özerdim'in bu eserin ". . büyük bir boşluğu dolduracağı, bir kaynak olarak
daima ele alınacağı" düşüncesine söz konusu etmiş bulunduğumuz bu noktaların düzeltilmesi
şartiyle iştirak edebiliriz (Bk. Kitaplar, S. 737, stn. 2).