1 TOPRAK ĠLMĠ DERS NOTLARI Toprak ... - Orman Fakültesi

1 

TOPRAK ĠLMĠ DERS NOTLARI 

Toprak Kavramı ve Toprağın Tanımlanması 

Toprak nedir? ġeklindeki bir soruya verilen cevaplar incelenirse çok değiĢik olduğu görülür. Bunun baĢlıca 

iki nedeni vardır. Bunlardan biri toprakların çok değiĢik görünümler arz etmesi, ötekisi de toprağı herkesin 

kendisinden beklediği yarara ve fonksiyona göre tanımlamasıdır. 

Pallmann‟a göre “toprak, katı yeryüzünün fiziksel bölünme ile gevşemiş olan, kimyasal ayrışma, humus 

oluşumu ve madde taşınması gibi olaylarla değiştirilmiş bulunan üst kısmıdır” 

Orman toprağı ve karakteristikleri 

Orman topraklarının ayrı olarak incelenmesi söz konusu edilince, zihinlerde bazı sorular belirmektedir. 

Örneğin; bir orman toprağı meyve yetiĢtirilen, çayırla kaplı olan, hububat ekilen topraklardan farklı mıdır? 

• Orman toprağının geliĢiminde derin ağaç köklerinin, orman ölü örtüsünün ve bunların ayrıĢma 

ürünlerinin, orman vejetasyonuna bağlı özel canlıların ve mikroiklimin büyük etkisi vardır. 

• Orman toprağı ile tarım toprağı arasındaki farkları doğuran faktörlerden bir baĢkası da tarım 

topraklarının sürekli iĢlenmesi, sulanması ve gübrelenmesidir. Bu nedenle orman toprağının bir çok 

özellikleri doğallığını korumaktadır. Bu nedenle orman topraklarının horizonları doğallığını 

koruduğu halde tarım toprakları hiç değilse üst horizonları doğallığını kaybetmiĢtir. 

Bu nedenlerden dolayı orman toprakları incelenip araĢtırılırken aynı toprak bilimi ilkelerini uygulamak 

doğru olmaz. 

Toprağın OluĢumunda Etkili Olan Faktörler (Toprağın OluĢum Faktörleri) 

Toprağın oluĢumunda etkili olan faktörler toprağın oluĢum faktörleri veya toprak yapan faktörler olarak 

isimlendirilir. Toprak, coğrafyaca belirli bir mevkide yeryüzü Ģekli, iklim, canlılar faktörlerinin etkisi 

altında anakayaların ayrıĢması ile zaman içinde oluĢur ve geliĢir. Bu tariften toprağın oluĢumu üzerinde 

etkili olan baĢlıca faktörlerin yeryüzü Ģekli, iklim, anakaya, canlılar ve zaman olduğu anlaĢılmaktadır. Bu 

beĢ ana faktör ve yerine göre diğer faktörler toprağın oluĢumunda ve toprak oluĢtuktan sonra da toprağın 

geliĢiminde devamlı ve dinamik etkiler yaparlar (ġekil 3). Toprak, bu toprak yapan faktörlerin bir 

fonksiyonu olarak ifade edilir. 

Toprak oluĢumunda etkili faktörler. 

Anakaya 

Toprağın oluĢtuğu anakayanın cinsi, mineralojik bileĢimi, minerallerin iri veya ince taneli oluĢu, killi veya 

kumlu oluĢu, katı veya gevĢek oluĢu topraklaĢmayı önemle etkiler. Diğer bütün faktörler bu çeĢitli 

özellikteki anakayalan etkilediklerinde farklı sürede topraklaĢmayı sağlayabilirler. Toprağın oluĢumunun 

temel maddesi olan anakaya en önemli toprak yapan faktördür.

2 

Ġklim 

Toprağın oluĢumu, olgunlaĢması ve geliĢimi olaylarında iklim özelliklerinin etkisi çok önemlidir. YağıĢ, 

sıcaklık ve havanın nisbî nemi baĢlıca etkili iklim özellikleri olarak kabul edilir. 

Yeryüzü ġekli 

Yeryüzü Ģeklinin toprak oluĢumu ve geliĢimi üzerindeki etkileri doğrudan ve dolayısı ile olmak üzere iki 

grupta toplanır. 

Yeryüzü Ģekli özelliklerinin toprak oluĢumu ve geliĢimindeki doğrudan etkileri arazinin Ģekline, eğimine ve 

bakısına bağlı olarak değiĢmektedir. Birim alana düĢen yağıĢ düz arazide toprağa sızıp sızıntı suyuna 

dönüĢmektedir. Eğimli arazide ise birim alana düĢen aynı miktar yağıĢın bir kısmı yüzeysel akıĢa 

dönüĢmektedir. Eğimli arazide toprağı sızan su ise yamaç boyunca aĢağı doğru toprağın içinde sızmaktadır. 

Yamaçlardan gelen yüzeysel akıĢ ve sızıntı suları alt yamaçlarda ve vadi tabanında durgun suya veya 

tabansuyuna dönüĢmektedir. 

Yüzeysel akıĢ ile meydana gelen toprak (veya kil) taĢınması sonucunda sırtlarda ve üst yamaçlarda sığ ve 

taĢlı topraklar, alt yamaçlarda ve taban arazide derin ve taĢsız (veya az taĢlı) topraklar oluĢmaktadır. 

Yüzeysel akıĢ ile meydana gelen toprak (veya kil) taĢınması sonucunda sırtlarda ve üst yamaçlarda sığ ve 

taĢlı topraklar, alt yamaçlarda ve taban arazide derin ve taĢsız (veya az taĢlı) topraklar oluĢmaktadır. Düz 

arazide birim alana gelen güneĢ enerjisi de bakının ve eğimin etkisi ile yeryüzü Ģekline göre farklı olarak 

alınmaktadır. Bu farklar bir yandan toprakların derinliğini ve taĢlılığını, bir yandan da toprakların genetik 

geliĢimlerini etkilemektedir. 

Birim alana gelen aynı miktardaki yağıĢ ve güneĢ enerjisi farklı yeryüzü Ģekillerinde farklı miktarlarda 

alınır. Yeryüzü Ģekillerinin sebep olduğu farklı nem ve sıcaklık iliĢkileri (yerel iklim farkları) toprak 

oluĢumu ve geliĢimini de etkiler. 

Canlılar 

Canlıların toprak oluĢum ve geliĢimindeki etkileri iki ayrı bölümde incelenir Toprakların doğal olarak 

oluĢum ve geliĢmeleri üzerinde etkili olan canlılar bitkiler ve toprak hayvancıklarıdır. Toprakların insan 

etkisi ile (antropojen) değiĢikliklere uğraması olaylarını ise ayrıca incelemek gerekmektedir. 

Bitki köklerinin geliĢmesi (özellikle çap geliĢmesi) esnasında yaptıkları basınç çok yüksektir. Örnek olarak; 

10 cm. çapında 1 m. uzunluğunda bir ağaç kökünün çap geliĢmesi esnasında 30-50 tonluk kayayı 

kaldırabilecek gücü geliĢtirebileceği hesaplanmıĢtır. Ağaç kökleri kayaların çatlaklarına girerek ve burada 

geliĢerek kayaların çatlaklarının geniĢlemesine veya parçalanmasına sebep olurlar. 

Toprağın Genel Yapısı 

Toprağı oluĢturan öğeler katı, sıvı ve gaz olmak üzere üç madde grubu içinde toplanmaktadır. 

Toprağın katı maddeleri bileĢim ve karakteristikleri bakımından birbirinden kolayca ayrılabilen inorganik ve 

organik olmak üzere 2 gruba ayrılır. 

Topraktaki Ġnorganik maddelerin esas kaynağı anataĢ veya anamateryaldir. TaĢların ayrıĢmasından, çakıllar, 

çakılların ayrıĢmasından kum ve tozlar meydana gelir. Bunlarda kimyasal ayrıĢmaya uğrayınca kendilerini 

meydana getiren minerallere ve mineraller de elementlerine ayrılır. Özel koĢullarda kil mineralleri de 

meydana gelir. 

Topraktaki organik maddelerin kaynağını esas olarak bitki artıkları (ölü örtü ve toprak altı kısımları) 

oluĢturur. Bunun dıĢında toprak faunası ve florası bu hususta önemli roller oynar. 

Toprağın sıvı maddeleri: toprak suyu, besin tuzları, birçok iyonlar, hatta organik maddeler ve oksijen 

içerdiğinden buna toprak çözeltisi ismi verilmektedir. Bitki yaĢamı için ekolojik yönden son derece önemli 

bir toprak öğesidir. 

Toprağın gaz maddeleri: toprak canlı bir varlıktır. Onun için solunum yapar. Bu nedenle de havaya 

gereksinme vardır. Katı toprak taneciklerinin arasında kalan boĢlukları (gözenekleri) hava ve su kendi 

aralarında paylaĢırlar. Toprakta, bitki kökleri ve mikroorganizmalar solunum ile bol miktarda CO2 verirler. 

Bu nedenle toprak havası, atmosferik havaya kıyasla CO2 bakımından çok daha zengindir..

3 

Toprağın Profili ve Toprak Horizonları 

Bundan önceki kısımda açıklanmıĢ bulunan faktörlerin meydana getirdiği oluĢum süreçlerine göre, toprağın 

kazanmıĢ olduğu genetik yapı, bir toprak profilinde somutlaĢtırılmaktadır. Bilindiği üzere toprak profili, 

düĢey bir toprak kesitine verilen isimdir. Gerçekten bir yol yarmasında veya açılacak toprak çukurunda 

düĢey yöndeki toprak kesiti, yani toprak profili incelenirse, üst yüzden derinlere doğru renk, tane büyüklüğü, 

organik madde, lekelilik vb. özellikler bakımından farklı katmanlar görülebilir. Bu katmanlara toprak 

horizonları veya daha basit bir ifade ile horizon ismi verilmektedir. 

Toprak profili; dikdörtgen pirizması Ģeklinde kazılan çukurun geniĢ olan ve en fazla ıĢık gören düĢey yüzüne 

verilen isimdir. Açılacak çukurun geniĢliği genellikle 75 cm., uzunluğu ise 1-1.5 m olmalıdır. Bu çukurda 

anakaya çok derinde ise profil derinliği 120-130 cm. ye kadar kazılır. 

Toprak Horizonları 

Toprak horizonları renk, kalınlık, tane büyüklüğü, 

lekelilik, toprak taneciklerinin istiflenme düzeni vb. 

özellikler bakımından birbirinden farklı yatay toprak 

tabakalarıdır. Horizonlar, harfler, ve sayılarla 

gösterilmektedir. Ana horizonlar büyük harflerle 

gösterilmektedir (O, A, B, C gibi). Ana horizon kendi 

içinde bazı özellikler bakımından farklılık gösterirse, 

bu horizonun simgesi olan büyük harfin sağ yanına ya 

bir küçük harf ya da sayı konur (Ah veya A1, Gor 

gibi). Bir ana horizondan öbürüne geçiĢ kesin değilse 

bu geçiĢ horizonu her iki horizonu simgeleyen harfler 

yan yana yazılarak belirtilir (A-B, A2-B1 gibi).

4 

AYRIġMA OLAYLARI (Weathering) 

Fiziksel AyrıĢma-Parçalanma olayları 

-Sıcaklık farkları: Kayalar kimyasal bileĢimleri birbirinden farklı minerallerin bir araya gelmesi ile 

oluĢmuĢtur. Minerallerin kimyasal bileĢimlerine bağlı olarak renkleri de bir birinden farklıdır. Minerallerin 

renklerinin ve tane çaplarının farkı sıcakta farklı genleĢmelerine ve soğukta farklı büzülmelerine sebep olur. 

-Don: Kayaların çatlaklarında toplanan suyun donması ve hacminin artması (yaklaĢık %9) sonucunda 

kayalar parçalanır. Kayaların gözenekleri, çatlakları, gece gündüz arasındaki sıcaklık farklarından dolayı 

kaya yüzeylerinde oluĢan kabuklar ve ince çatlaklar suyun girip donarak parçalanmaya sebep olabileceği 

boĢluklardır. 

-Su: Bu etki, suyun yağıĢ, akarsu, kar, buz, buzul, deniz ve göllerdeki durumuna ve hareketine bağlı olarak 

değiĢik Ģekillerde görülür. YağıĢ esnasında damla darbesi ile tüfler gibi yumuĢak kayalar oyulmakta ve peri 

bacasına benzer oluĢumlar geliĢmektedir. 

Akarsular gerek kendi darbe etkileri ile gerekse taĢıdıkları çakıl ve kumların çarpma etkisi ile yataklarını 

oyup aĢındırmaktadır. 

-Rüzgar: Kurak mıntıkalarda sıcaklık farkları ile ufalanmıĢ ve karıĢık olarak yığılmıĢ malzemenin ince 

kısmı (kum ve toz) rüzgar tarafından üfürülerek taĢınır ve kuytu yerlerde yığılır. Rüzgarla taĢınan ince çaplı 

malzeme ve bilhassa kumlar çarptıkları kayaları zımparalar gibi aĢındırır. 

-Canlılar: Bitki köklerinin geliĢmesi esnasında yaptıkları basınç çok yüksektir. Örnek olarak 10 cm çapında 

1 m uzunluğunda bir ağaç kökünün çap geliĢmesi sırasında 30-50 tonluk bir kayayı kaldırabilecek gücü 

geliĢtirebileceği hesaplanmıĢtır. Ağaç kökleri kayaların çatlaklarına girerek ve buralarda geliĢerek 

kayaçların çatlaklarının geniĢlemesine veya parçalanmasına sebep olurlar. 

Mekanik ayrıĢma olayları sonucunda kayaç parçalarının ufalanması yüzey alanının geniĢlemesine neden 

olur. Böylece kimyasal ayrıĢma olaylarının cereyan ettiği alan da artar. Mineral parçacıkların boyutu ne 

kadar küçükse, kimyasal ayrıĢma hızı da o derece büyük olur. Bu nedenle fiziksel ayrıĢma, kimyasal 

ayrıĢmanın baĢlamasını hazırlayan önemli bir olaydır. 

Yukarıdaki örnekte; 

1 m 2 x 6 = 6 m 2 0.25 m 2 x 48 = 12 m 2 0.0625 m 2 x 384 = 24 m 2 

Kimyasal AyrıĢma Olayları: 

Bir mineralin yapı taĢı olan iyonlarını serbest hale geçiren ve onlardan yeni mineraller meydana gelmesini 

sağlayan kimyasal ayrıĢma olayları çözünme, hidratlanma, hidroliz ve oksitlenme olarak dört aĢamada 

incelenebilir. 

- Çözünme: 

Çözünme, gerçek anlamda bir kimyasal reaksiyon olmadan, bir mineralin sulu bir ayrıĢma çözeltisine geçiĢ 

aĢamasını ifade eden bir deyimdir. Kayalardaki bileĢiklerden bazılarının (özellikle karbonatlar ve sülfatlar) 

suda iyonlarına ayrılması (erimesi) çözünme olayıdır. Kayalardaki tuzların çözünmesi sonucunda, kayanın 

yapısında boĢluklar oluĢur. Kireç taĢlarında ve dolomitlerde çatlak sisteminin geliĢmesi ve geniĢlemesi 

çözünme olayının sonuçlarından biridir. Kireç taĢlarının içinde mağaraların oluĢumu da çözünme olayının 

diğer bir sonucudur. 

- Hidratlanma: 

Hidratlanma kristallerdeki katyonların su dipolleri ile sarılıp kristalden koparılma olayıdır. Su molekülleri 

bir dipol durumundadırlar. Su molekülleri her ne kadar elektriksel denge bakımından nötr iseler de bir üçgen 

Ģeklinde oldukları ve hidrojen iyonlarının pozitif yükleri oksijen iyonunun negatif yükü ile aynı hizada 

bulunmadığından bir dipol teĢkil ederler. Negatif yüklü ve 2 değerlikli oksijen pozitif yüklü iyonlara doğru 

yönelir ve su dipolleri katyonların etrafını sarar. Böylece katyon hidratlanmıĢ olur. Hidratlanan katyonun 

çevresi ile elektriksel bağları zayıflar. Çünkü su molekülleri bir yalıtım kuĢağı görevi görürler. Su 

moleküllerinin katyonlara doğru hareketi ve onları sarma hareketi bir yüzey gerilimi ile suyun tutulma 

olayıdır (adhezyon ile suyun tutulması). Buna karĢılık su moleküllerinin birbirini tutma olayı ise kohezyon 

ile tutulma olayıdır. Adhezyon ile katyonu saran su moleküllerinin çevrelerini diğer su molekülleri 

kohezyonla sarar ve katyonun kristal kafesinden koparılmasını sağlarlar

5 

Kristallerin köĢelerinde, kenarlarında ve yüzeylerinde bulunan katyonların açıkta kalan yüzeyleri veya 

serbest kalan bağlan farklıdır. Teorik olarak düzenlenmiĢ olan taslağa göre kristalin köĢesinde bulunan bir 

katyon üç yönden, kenarında bulunan bir katyon 2 yönden, yüzeyde bulunan bir katyon ise bir yönden 

bağlantısız ve açık durumdadır. Katyonların bulundukları yere göre su dipolleri tarafından sarılması ve 

koparılma olanağının değiĢik olduğu anlaĢılmaktadır. Özellikle köĢelerde bulunan katyonlar yukarıda 

açıklandığı Ģekilde hidratlanıp kolayca kristalden ayrılırlar. Böylece kristal kafesi giderek çöker ve 

ayrıĢmaya uğrar. 

- Hidroliz: 

Genel anlamda hidroliz, bir tuzun, su iyonları ile bileĢimini değiĢtirmesi olayıdır. BaĢka bir ifade ile 

hidroliz, bir tuzun, su iyonları ile reaksiyona girerek kendini meydana getiren asit ve bazına ayrılması 

demektir. Bu kural silikat mineralleri için de geçerlidir. Örneğin bir silikat minerali olan potasyumlu 

feldispat (ortoklas) toz haline getirilip saf su ile çalkalansa ve bu çözeltiye birkaç damla fenolfitaleyn 

dökülse, renk pembe olur. Bu da reaksiyonun alkalen olduğunu gösterir. Bundan da feldispatın aĢağıda 

verilen kimyasal denklemden görüleceği üzere su iyonları ile reaksiyona girerek, kendisini meydana getiren 

bazın kökünü (OH - ) açığa çıkarttığı sonucuna varılır. 

KAlSi3O8 + H-OH HAlSi3O8 + KOH 

Ortoklas Ortoklas Baz 

asidi 

- Oksitlenme: 

Minerallerdeki demir, manganez ve kükürt gibi katyonlar 2 değerli durumlarından 3 değerli duruma 

yükseltgenerek oksitlenirler. Oksitlenme ile bileĢime giren oksijen atomları minerallerin kristal yapısının 

geniĢlemesine ve çevreye basınç yapmasına sebep olur. Oksitlenen minerallerin geniĢlemesi sonucunda 

kayaların özellikle dıĢ yüzeyleri ve çatlaklarında parçalanıp dağılmalar meydana gelir. Demirin 

oksitlenmesine bağlı olarak, renk kırmızıdan koyu kahverengiye kadar değiĢir. Renk değiĢiminin ulaĢtığı 

kesim kayadaki minerallerin oksitlenme derinliğini gösterir. 

Magmatik kayaçlar 

Tüm plütonik ve çoğu volkanik kayaçlar, magmadan mineraller kristallendiğinde oluĢurlar. KristalleĢme 

süreci kristal çekirdeklerinin oluĢması ile baĢlar ve bunların sonradan büyümesi ile devam eder. Magmadaki 

atomlar devamlı hareket halindedir. Soğuma baĢladığında, bazı atomlar bağlanarak küçük gruplar 

oluĢtururlar. Atomların düzenleniĢi kristallerdeki düzene karĢılık gelmektedir. Sıvıdaki diğer atomlar, bu 

kristal çekirdeklerine kimyasal bağlarla bağlanarak belirli geometrik düzen içinde olur ve bu çekirdekler 

kristal olarak büyüyerek kayaç içinde tek tek taneler Ģeklinde yer alan mineral tanelerini oluĢtururlar. Hızlı 

soğuma sırasında kristal çekirdeklerinin oluĢum oranı (hızı) büyüme hızını (oranını) aĢmakta ve sonuçta çok 

küçük tanelerden oluĢan bir kütle ortaya çıkmaktadır. YavaĢ soğumayla ise büyüme oranı (hızı) 

çekirdeklenme hızını aĢar ve bağıl olarak daha büyük taneler oluĢur.

6 

Magmatik kayaçların dokusu (tekstürü) 

Magmatik kayaçların dokusu magmanın veya lavın soğuma hızıyla bağıntılıdır. Derinlerdeki yavaĢ soğuma 

gözle görülebilen iri kristallerin oluĢmasına neden olur. Bu tür dokuya faneritik doku adı verilir ve 

plütonik kayaçların en önemli özelliğidir. Faneritik dokulu kayaçlardaki mineral taneleri, büyütme 

olmaksızın, gözle kolaylıkla görülebilir. 

Lav akıntılarında ve bazı yüzeye yakın sokulumlarda hızlı soğuma sonucunda oluĢan çok ince taneli dokuya 

da afanitik doku adı verilir. Afanitik dokulu kayaçlardaki mineral tanelerini büyütme olmaksızın görmek 

olanaksızdır. 

Belirgin olarak farklı boyuttaki mineral taneleri bileĢimine sahip olan dokuya porfiritik doku denir. Bu 

kayaçlar daha kompleks soğuma sürecine sahiptir. Büyük mineral tanelerine fenokristal, daha küçük 

tanelerin oluĢturduğu kesime hamur (matriks) adı verilir 

Magmanın yavaĢ soğumaya baĢladığını kabul edelim. Bu durumda bazı mineraller oluĢmaya ve bunlar 

büyümeye baĢlar. Magma‟nın tümüyle kristalleĢmesinden önce, içinde katı mineral taneleri ve artık sıvı faz 

yeryüzüne çıktığında çok hızlı bir Ģekilde soğur ve böylece afanitik doku geliĢir. Sonuçta, magmatik kayaç, 

ince taneli kristalin hamur içinde dağılmıĢ fenokristal (büyük mineral) taneleri içerir, ve kayaç porfiritik 

karaktere sahiptir. 

Lav bazen o kadar hızlı soğur ki lavın tüm bileĢenleri kristal bir yapının geliĢmesi için gerekli olan zamana 

sahip olamaz. Bu tür hızlı soğuma sonucunda obsidiyen gibi doğal cam oluĢur. Obsidiyen minerallerden 

oluĢmamasına rağmen magmatik kayaç kabul edilir. 

Bazı magmalar büyük oranda su buharı ve diğer gazları içerirler. Bu gazlar soğumuĢ lavlarda hapsolursa 

vesikül olarak adlandırılan çok sayıda küçük boĢluklar oluĢur. Bu dokuya vesiküler doku adı verilir. 

GRANĠT 

BileĢimi kuvars, ortoklas mikadan oluĢur. GeniĢ bir yayılıĢ alanına sahiptir. Rengi griden kırmızıya kadar 

değiĢir. Sert, fakat genellikle kaba taneli bir taĢtır. Onun için genellikle fiziksel bölünmesi kolay olur. 

AyrıĢma sonucunda bileĢimindeki mineraller de kendini meydana getiren elementlere ayrıĢır. Böylece 

genellikle kumlu balçık ve balçık tekstüründe kaba taneli toprakları meydana getirirler. Tepkimesi (pH) asit, 

derin, su tutma kapasitesi düĢük, drenajı iyi topraklar oluĢtururlar. Genellikle çok miktarda K ve Na içerirler 

buna karĢılık P, Ca ve Mg bakımından fakirdirler. 

Granit anakayası bulunan yerlerde tercih edilecek türler; Fıstıkçamı, Sahilçamı, Kızılçam, Akasya, Aylantus, 

Kıbrıs akasyası ve iğde‟dir. 

Bulunduğu yerler; Kapıdağ, Kazdağı, Uludağ, Pendik civarlarında TavĢantepe, Gebze civarlarında 

Sancaktepe, Çatalca, Sivrihisar, KırĢehir, EskiĢehir, Bergama ve Kozak. 

RĠYOLĠT 

BileĢiminde Kuvars, Feldispat ve Mika bulunur. AyrıĢma hızı düĢüktür. Asit tepkimeli, kumlu, su tutma 

kapasitesi düĢük drenajı iyi topraklar verirler. 

Bitki besleme gücü zayıftır. Sığ topraklar verdiğinden genellikle ağaçlandırmaya uygun değildir. Bursa- 

Çekirge ve Merzifon taraflarında bu kayaç bulunmaktadır. 

SĠYENĠT 

Granite çok benzer, yalnız kuvars içermez veya çok az kuvars içerir. Oldukça çabuk ayrıĢır ve ince tekstürlü 

toprakları oluĢtururlar. Bu nedenle killi balçık veya kil topraklarını meydana getirir. Arazi eğimli olmazsa 

verimli toprakları oluĢtururlar. Bu topraklar üzerinde geniĢ yapraklı ormanlar (kayın, akçaağaç, dıĢbudak) 

iyi geliĢir. Granit topraklarına kıyasla daha çok potasyum içerir. Divriği, Sivrihisar ve Keban kurĢun madeni 

civarında yayılıĢ gösterir. 

TRAKĠT 

BileĢimi ortoklas, biyotit ve amfibol ve/veya piroksenlerden oluĢur. Yani kuvarssız veya çok az kuvarslı bir 

granittir. Sert olanları yavaĢ ayrıĢır ve genellikle Ca, Mg ve P bakımından fakir olan verimsiz topraklar 

oluĢtururlar. Bu topraklar sığ ve kurak topraklardır. Ġçlerinde kuvars olmadığı için genellikle ince tekstürlü

7 

killi balçıkları meydana getirirler. Ağaçlandırma açısından elveriĢli değildir. Bulunduğu yerler: Afyon, 

Isparta Dereboğazı, Kütahya Köhke-Çayca, Konya Sille, Çorum Osmancık, Erzurum Kamber, Foça 

Sarımsaklı, Ankara Bağlum. 

DĠYORĠT 

Sodyumu çok feldispatlar ile hornblende, ojit, biyotit veya bunlardan biri, bu kayacın bileĢimini oluĢturur. 

Koyu renkli veya grimsi siyah renkli bir kayaçtır. Genellikle ince tekstürlü, killi toprakları meydana getirir. 

Hem kil miktarının çok oluĢu, hem de plajyoklasların ayrıĢma ürünü olan Ca bulunması nedeni ile bu 

topraklar güç yıkanır. Onun için besin maddesi içeriği bakımından granit topraklarından daha zengindirler. 

Diyorit‟ler genellikle yavaĢ ayrıĢırlar ve iskelet bakımından fakir toprakları meydana getirir. Bütün bunlara 

karĢın verimli topraklardır. Yeterli toprak derinliği olması durumunda her türlü ağaçlandırmaya uygundur. 

Bu kayaç Konya Akdağ ve Karadeniz kıyılarında bulunmaktadır. 

ANDEZĠT 

Sodyumu çok plajyoklaslar çoğunlukta olup, hornblende, ojit, biyotit veya bunlardan birisine sahip nötr bir 

anakayadır. Strüktür bakımından ince taneli bir dıĢ püskürük kayaçtır. Ülkemizde geniĢ alanlara yayılmıĢ 

bulunan andezitlerin renkleri kırmızı, pembe, gri, kahverengi olmak üzere çok değiĢir. 

Özellikle pembe renkli olanlarından aynı renkte topraklar meydana gelmektedir. Bu topraklar az eğimli 

yamaçlarda ve düzlüklerde derin, çok eğimli yerlerde sığ ve taĢlıdır. B horizonları genellikle %20-40 

arasında iskelete (taĢ ve çakıl) sahiptir. Genellikle killi kumlu balçık tekstüründe toprakları meydana 

getirirler. Ülkemizdeki sarıçam ormanları, andezit anataĢından oluĢan topraklar üzerinde genellikle orta 

bonitette geliĢim yapmaktadırlar. 

GABRO 

Koyu renkli, kaba tekstürlü ve ağır bir taĢtır. Kalsiyumlu feldispatlar, ojit ve çok az miktarda kuvars 

minerallerinden oluĢur. Olivinli olanlar yeĢil renklidir. AyrıĢmasından ince tekstürlü topraklar meydana 

gelir. Bu topraklar, Ca ve Mg bakımından yeterli düzeyde olup köklerin yayılabileceği derecede gevĢektir. 

Bazik, ağır bünyeli, su tutma kapasitesi yüksek , drenajı kötü topraklar verir. Mutlak derinliği fazla olan 

yerlerde ağaçlandırmaya elveriĢli. Turhal ve Porsuk Barajı civarında bu kayaca rastlanmaktadır. 

BAZALT 

Feldispat ve ojit minerallerinden oluĢur (bazen olivin de bulunabilir). Kuvars bulunmaz. Koyu renkli ve 

genellikle ince, masif yapılı bir taĢtır. Yüksek oranda kolay ayrıĢabilen minerallere sahip olmasına rağmen, 

kayanın kendisi ayrıĢmaya karĢı büyük direnç gösterir. Bu nedenle ayrıĢması yavaĢ olur. Onun için de 

genellikle sığ ve taĢlı toprakları meydana getirirler. Özellikle yamaçlarda taĢ tarlaları ismi verilen bol taĢlı 

topraklar çoğu kez gözlenebilir. 

Bazalt anataĢının yayıldığı bölgelerde, büyüklükleri çok değiĢik olan fakat çok değiĢik olan fakat çok 

belirgin geometrik Ģekiller arz eden bazalt sütunlarına rastlanır. 

Bazalt toprakları genellikle koyu kahverengi, çok derin olmayan, taĢlı, kil bakımından zengin 

topraklardır.Diyarbakır, Siverek, ViranĢehir, Van gölünün kuzeyi, Erzurum Ovasının doğusu, Pasinler 

Ovası, Bingöl, Boyabat, Rize, Kula, Demirci, Ġzmir Aliağa Körfezi civarı, Tokat, Ünye 

PERĠDOTĠT 

Kuvars hiç yoktur. Silikat halinde bağlanmıĢ SiO2 oranı bile %45 in altında olan derinlik kayacıdır. Onun 

için bunlara ultrabazik kayalar da denir. BileĢimlerinin çoğunluğunu olivin oluĢturur. AyrıĢmaları güç 

olduğu için genellikle iskelet bakımından zengin topraklar verirler. Ülkemizde bazalt ve gabro ile genellikle 

iç içe bulunurlar.Sığ topraklar vermesi nedeniyle ağaçlandırmaya elveriĢsizdir. 

OBSĠDĠYEN 

Koyu renkli, camsı yapıya sahip sert bir püskürük kayaçtır. Volkanik doğal cam olarak nitelenebilir. 

BileĢimini %80 üzerinde SiO2 oluĢturur. Bazen demir ve daha baĢka bazlarla zenginleĢir. O zaman rengi 

siyahtan kahverengiye dönüĢebilir. Çok güç ayrıĢır, sığ ve taĢlı, verimsiz toprakları oluĢturur. Ülkemizde

8 

doğu ve kuzeybatı Anadolu‟da (Tatvan - Nemrut Dağı, SarıkamıĢ yöresi, Kızılcahamam Çamlıdere yöresi 

vb.) geniĢ alanları kaplar. 

TORTUL KAYAÇLAR 

Daha önce oluĢmuĢ kayaçların yağmur, rüzgar, buzul, sıcaklık gibi atmosferik etkenlerle parçalanması, 

bölünmesi, ufalanması, çözündürülmesi ve bu ayrıĢma ürünlerinin yine bu kuvvetler tarafından çukur 

bölgelere toplanmalarıyla oluĢur. 

AyrıĢma Ürünleri 

Kayaç parçaları 

(Granite, Bazalt, ġist vb.) 

ÇözünmüĢ iyonlar 

(Kalsiyum, Potasyum, Sodyum vb.) 

Demir oksitler 

(Hematit, Göthit vb.) 

Kil mineralleri 

(Kaolinit, Montmorillonit vb.) 

Diğer mineraller 

(Kuvars, Ortoklas, Muskovit vb.) 

Erozyon ve TaĢınma 

Su Rüzgâr Buzul Yer çekimi 

TaĢlaĢma (litifikasyon = diyajenez) 

Doğada malzeme birikimi Ģayet jeosenklinal denilen çoğunlukla denizlerle kaplı büyük çukurlarda meydana 

gelirse binlerce metre kalınlıktaki bu ayrık malzeme taĢlaĢma (litifikasyon = diyajenez) denilen olay sonucu 

tabakalı tortul kayaçları meydana getirir. TaĢlaĢma olayı Ģöyle geliĢir. Binlerce metre kalınlıktaki bu ayrık 

malzeme hem kendi hem de üzerinde bulunan okyanus suyunun ağırlığı ile sıkıĢmaya baĢlar. 

Jeosenklinallerin tabanlarında litosfer ince olduğundan aynı zamanda tabanda bir çökme baĢlar. Üst basıncın 

etkisiyle önce taneler arasında boĢluklardaki hava ve su dıĢarı atılarak bir sıkıĢma baĢlar. Çökme nedeni ile 

yükselen basınç ve sıcaklık etkisiyle taĢlaĢma ve tabakalı bir yapı kazanma gerçekleĢir. Bu olayda 

çözeltilerinde rolü vardır. 

TaĢlaĢma ile kazanılan tabakalı yapı tortul kayaçların en karakteristik özelliğidir. Tortul kayaçların bir baĢka 

özelliği de fosil denilen taĢlaĢmıĢ canlı kalıntılarını içermeleridir. 

Tortul Kayaç Tipleri 

Sedimentler oluĢum Ģekilleri bakımından üç sınıfa ayrılırlar

Kırıntı (Klastik =mekanik) sedimentler 

Kimyasal sedimentler 

Organik sedimentler 

9 

1- Kırıntı tortullar: Bunlar akarsu, buzul, rüzgar, deniz dalgaları gibi dıĢ kuvvetler tarafından mekanik 

yolla parçalanarak veya parçalanmıĢ olanların birleĢtirilmesiyle oluĢmuĢ taĢlardır. Mekanik bölünme 

sonunda meydana gelen parçaların büyüklüğüne ve bunların gevĢek veya birbirine yapıĢık olup olmadığına 

göre ayrılırlar. Dağınık taĢlar (taĢ, çakıl, kum, toz), yapıĢık taĢlar (konglomera, kumtaĢı, toztaĢı ve kiltaĢı). 

TaĢlaĢma -Sedimentlerin 

tortul kayaçlara dönüĢümü 

SıkıĢma 

Sedimentler arasındaki boĢlukların ve hacmin küçülmesi 

Çimentolanma 

BoĢlukların küçülmesi, mekanik dayanıklılığın artması 

Çimento maddeleri: kalsit, kuvars, demir oksit, kil 

2- Kimyasal tortullar: Kimyasal çözündürme ve birleĢtirme süreçleri sonunda oluĢan sedimentlerdir. En 

önemlileri kayatuzu, alçı taĢı (jips), kalkerler (kireçtaĢı), traverten, tebeĢir ve dolomittir. 

BileĢimi 

Kalsit 

Halite 

Jips 

Kayaç Ġsmi 

KireçtaĢı 

Kaya tuzu 

Alçı taĢı 

3- Organik tortullar: Bunlar bitkisel ve hayvansal orjinli sedimentlerdir. En önemlileri mercan kalkeri, 

diatomit, radiolorit, taĢ kömürü, linyit, turba. 

YapıĢık taĢlar veya katı sedimentler dağınık sedimentlerin kil, kireç, silisyumdioksit, demirli bileĢikler 

gibi doğal çimento maddeleri ile birbirine yapıĢtırılması sonucunda meydana gelmiĢlerdir. Böylece 

kumlardan kumtaĢı, tozlardan toztaĢları, çakıllardan konglomeralar oluĢmuĢtur. Bu tanımlamadan 

anlaĢılacağı üzere bunların toprak verme değeri, doğal çimento maddelerinin türü ile katılaĢmıĢ 

kütledeki tanelerin büyüklüğü ve minerolojik bileĢimine göre değiĢir. Doğal çimento maddesinin 

ayrıĢması nekadar kolay olursa ve ayrıĢtıktan sonra da bir besin maddesi olarak nekadar yararlı olursa, 

böyle bir katılaĢmıĢ sedimentten o derece iyi ve verimli topraklar meydana gelir. Örneğin yapıĢtırıcı 

maddesi silisyumdioksit olan bir kumtaĢı, yapıĢtırıcı maddesi kireç olan bir kumtaĢına kıyasla çok daha 

fakir ve elveriĢsiz toprakları meydana getirir. Bunun nedeni, silisyumdioksit güç ayrıĢtığından sığ 

toprakları oluĢturur. Bunun dıĢında, ayrıĢtıktan sonra silisyumdioksit besin maddesi olarak hiçbir değer 

taĢımaz. Kireç ise tam bunun aksi özelliklere sahiptir. 

YapıĢtırıcı madde olarak doğal çimento maddesinin dıĢında katılaĢmıĢ kütledeki tanelerin 

büyüklüğü ve minerolojik bileĢimlerinin de kayacın toprak verme değeri üzerinde önemli roller oynar. 

Gerçekten katılaĢmıĢ bir sedimentte taneler ne kadar iri olursa toprak verme değeri o kadar düĢük olur. 

Çünkü katılaĢmıĢ sedimentin yapıĢtırıcı maddesi ayrıĢtıktan sonra iri taneler, örneğin konglomeranın 

çakılları serbest kalır ama bunlar ne suyu tutar, ne de besin maddesi verebilir. Buna karĢılık bir 

kumtaĢının kumları, sözü edilen her iki özellik bakımından da çok daha elveriĢli Ģartlar meydana getirir. 

ÇAKILLAR (BreĢ ve Konglomera) 

Akarsu (yuvarlak), deniz (oval) ve buzul (köĢeli ve çizikli) veya yerinde parçalanma (köĢeli) etkileri 

sonunda taĢlar ufalanarak çakıllara dönüĢürler. Çakıllar çapı 2-20 mm arasında bulunan materyallerdir. 

Çakılların çimentolanması ile köĢeli çakıllardan breĢ, köĢeleri yuvarlanmıĢ çakıllardan konglomera 

meydana gelir. BreĢ ve konglomeraların parçalanıp topraklaĢmaları çimento maddesine ve çakılların 

mineralojik yapısına bağlıdır. AyrıĢtıklarında iskelet bakımından zengin çakıllı kum topraklarını verirler.

10 

Bu topraklar besin maddelerince fakir ve kurak ortamlar oluĢtururlar. Eğer çimento maddeleri kil ve 

kireç karıĢımından oluĢmuĢ ise balçıklı kum veya kumlu balçık topraklarını meydana getirirler. 

KumtaĢları 

Tane çapı 2-0.02 mm arasında olan materyallere kum denir. ÇeĢitli etkenlerle oluĢmuĢ olan kumlar 

gevĢek tortullar halinde yığılmıĢ durumda bulunurlar. Göl tortullarında yatay, akarsu tortullarında çapraz 

tabakalar teĢkil ederek yığılmıĢlardır. Kil, karbonatlar (genellikle kireç), demirhidroksit Fe (OH)3 veya 

silis Si02 ile çimentolanarak kum taneciklerinin yapıĢması ile kumtaĢları meydana gelir. 

Tamamen kuvarstan meydana gelene kumtaĢları kuvarslı kumtaĢı, feldspatlar (ortoklas) ve mika 

pulcuklarının pek bol olduğu kumtaĢları arkoz, iri ve ince taneli kumlar, kil ve ince çakıllar ile feldspat 

taneciklerinin vd. minerallerin biraraya gelmesi ile oluĢan kumtaĢları grovak ve kayaç kırıntıları, kuvars 

ve diğer minerallerin biraraya gelmesi ile oluĢanlar lithik kumtaĢları olarak adlandırılırlar. 

YapıĢtırıcı madde silisyumdioksit olursa fakir toprakları meydana getirirler. Kil ve kireçli olanlar, derin 

ve göreli olarak verimli toprakları oluĢtururlar. Kumlar kuvarsın dıĢındaki minerallerden örneğin 

feldispat, mika vb. oluĢmuĢlarsa hem ayrıĢmaları kolay olur, hem de besin maddeleri bakımından zengin 

toprakları verirler. KumtaĢlarından meydana gelen topraklar, derin ve havalanması iyi olan topraklardır. 

Suyu geçirmeleri hızlı olur. Onun için organik madde ile karıĢtırılırlarsa ideal toprakları oluĢtururlar 

ToztaĢları 

Buna, bazı jeoloji uzmanları miltaĢı da demektedirler. Toz tane boyutu (0.02-0.002mm) sınıfının egemen 

olduğu ince toprak taneciklerinin (%70 kadar toz) doğal çimento maddeleri ile birbirine 

yapıĢtırılmasından ve su altı koĢullarında meydana gelen bir sedimenttir. Birçok bölgelerde, özellikle 

Ġstanbul yöresinde büyük yer kaplar. Bunların ayrıĢmasından genellikle orta derin, toz balçığı 

tekstüründe topraklar meydana gelir. Bu topraklarda drenaj koĢulları orta-iyidir. 

Lös; rüzgâr tarafından taĢınıp; yığılmıĢ olan tozlu materyaldir. Özellikle yarıkurak ve kurak bölgelerde 

kayaların sıcaklık farklarından dolayı parçalanıp ufalanması ve rüzgârın taĢıdığı parçacıkların çarpıĢması 

ile öğütülmesi sonucunda meydana gelen malzeme gene rüzgâr tarafından taĢınıp yığılır. Bu materyaller 

su etkisi ile bir ayrıĢmaya veya çözünmeye uğramadıkları için mineralojik bakımdan oluĢtukları kayanın 

bileĢimine aynen sahiptirler. Bu nedenle lös'ler derin ve besin maddesince kuvvetli topraklar (verimli 

topraklar) verirler. 

KiltaĢları 

Killer tane çapı < 0.002 mm olan taneciklerden oluĢurlar. Bu boyutta sekunder minerallerden olan kil 

minerallerinin yanında mekanik olarak ufalanarak kil boyutuna ulaĢmıĢ mika, feldspat ve hatta 

kuvars parçacıkları da bulunur. Ayrıca klorit, serpantin, kalsit ve demiroksitler ile aluminyumoksitler 

de kil boyutunda olup kil bolümü içinde bulunurlar. 

Killer özellikle büyük nehirlerin yayılarak denize ulaĢtıkları yerlerdeki taĢkın alanlarında, göllerin 

veya denizlerin diplerinde çamur halinde çökelirler. Bu çökelme sırasında killere bir miktar kum ve 

toz da karıĢmıĢ olabilir. Çökelen çamur demir bileĢikleri ve yerine göre kireç de ihtiva eder. Suların 

çekilmesi ile kil tortulları oluĢur. 

Killer, büyük su kütleleri altında çökelmesi ve su kütlesinin basıncına uzun süre maruz kalmaları 

veya daha sonra kil tabakaları üzerine yığılan baĢka materyallerin basıncı altında kalmaları 

sonucunda katılaĢıp tabakalı (Ģisti) bir yapı kazanırlar. Bu taĢlaĢmıĢ killere yapısına göre kil taĢı veya 

kil Ģisti denir. 

Kil tortulları ve kil taĢları kireçsiz iseler geçirgen olmayan, ağır topraklar verirler 

Marn 

BileĢimi kil ile kalsiyumkarbonattan (CaCO3) oluĢur. Kayacın bileĢimindeki CaCO3 miktarı %30-50 

arasında ise Kil marnı, %50-70 arasında ise Kireç marnı ismi verilir. Eğer kil marnında kil içine az 

miktarda toz ve ince kum karıĢmıĢ ise, buna balçık marnı denir. Karbonat içeriği %35-70 arasında 

olan topraklara marn toprağı denir. Bu toprakların genellikle reaksiyonu alkalendir, ince tekstürlü 

topraklardır. 

Özellikle fosfor, azot ve organik madde marn toprakları için çok önemlidir. Yüksek pH derecesinden 

dolayı orman ağaçlarının beslenme sorunları vardır. O nedenle bu topraklara dikilecek fidanların bol

11 

miktarda humus içeren tüplü ve saksılı fidanlar olması gerekir. Düz yerlerde drenaj sorunları ve buna 

bağlı olarak kötü havalanma koĢulları ortaya çıkabilir. 

Kireç TaĢları (Kalker) 

Kireç taĢları, kalsit ve aragonit kristallerinin çok küçük boyutta olanlarının biraraya gelmesinden 

oluĢur. Erüptif ve metamorfik kayaçları oluĢturan minerallerdeki CaO karbondioksitli sularla 

çözünerek kalsiyumbikarbonat haline dönüĢür ve tabansuları veya yamaç sızıntı sularına geçer. Bu 

sular kaynak, dere ve nehirler ile göllere veya denizlere ulaĢır. Bunlardaki CO2 denizlerde yaĢayan 

algler ve yosunlar tarafından fotosentez için kullanılır; böylece kalsiyumbikarbonat CO2‟ini 

kaybedince kalsiyum karbonat halinde çöker. Bu olay Ģu kimyasal süreçlerle açıklanabilir: 

CaO + H2O + 2 CO2 Ca (HCO3)2 

Ca (HCO3)2 CaCO3 + H2O + CO2 

Ayrıca, denizlerde ayrıĢmakta olan organizma artıklarının çıkardığı amonyak da CaCO3‟ ı çökeltir. 

Bundan baĢka suların soğuması ve basıncın azalması da kalsiyumbikarbonatlı sulardan 

karbondioksidin ayrılmasını sağlayabilir. 

Kalsiyumkarbonatlı sular denize ulaĢıncaya kadar birçok toz ve kil gibi küçük toprak taneciklerini de 

birlikte sürükler. Bu nedenle CaCO3 ile birlikte bu toz ve kil de çöker. Böylece kireç taĢlarının 

bileĢimine toz, kil hatta ince kum da girmiĢ olur. 

Kalker kayaların toprak verme değerleri, bunların sertlik derecelerine, içindeki katık maddelerin 

oranına bağlıdır. Örneğin saf CaCO3‟ tan oluĢan bir kalker anakayasının %56‟sı CaO, %44‟ü CO2‟ 

tir. O nedenle içinde kil ve toz miktarı çok olan, yani katık maddeler bakımından zengin olan kalker 

anataĢlarından derin ve verimli topraklar meydana gelir. Çünkü CaCO3 ayrıĢınca yarısına yakın 

kısmı karbondioksitli sular olarak kaybolup gider. Toprağı ancak içindeki kil, toz ve demirhidroksit 

gibi maddelere meydana getirir. 

BileĢiminde genellikle kil çok olduğu için kalkerden meydana gelen topraklar genellikle ince 

tekstürlü ağır topraklardır. Bu nedenle de geçirgenliği ve havalanması iyi olmayan topraklardır. 

Yalnız, kalker anakayalarının çatlaklı ve yarıklı bir yapıya sahip olama gibi kendine özgü bir özelliği 

vardır. Bu da CO2 içeren sularda az veya çok çözünmeleri, bu suların etkisi ve öteki toprak oluĢumu 

olayları tarafından oluĢturulan bir karakteristiktir. Bu nedenle üzerlerindeki bitkilerin kökleri, bu 

çatlaklar boyunca derine inerek, buralarda birikmiĢ su ve ince topraktan yararlanabilir ve böylece iyi 

bir geliĢim yapabilirler. 

Bu yarık ve çatlaklar aynı zamanda üzerindeki ince tekstürlü topraklar için drenaj kanalı görevi 

yaparak doygun su nedeni ile meydana gelebilecek kötü havalanma Ģartlarını da ortadan kaldırır. 

Bunun için, kalker topraklarına sıcak topraklar da denir. Bu durum, aynı zamanda bir su kıtlığı da 

meydana getirir. 

Saf ve sert kalkerler sığ ve iskelet bakımından zengin toprakları meydana getirir. YumuĢak kalkerler 

derin, killi balçık ve kil tekstüründe topraklar verir. Kalker üzerinde oluĢan topraklar bol miktarda 

humus içerirse, kırıntılılıkları ve su tutma güçleri artar. Bunların derinlikleri de çok olursa verimli 

topraklar olarak nitelenebilir. Bu toprakların genellikle pH değerleri nötre yakın olduğundan, bitkiler 

için fosfor beslenmesi iyi değildir. Potasyum eksikliği de vardır. 

Ülkemizde rendzina, terra fuska, terra rosa gibi önemli toprak tipleri bu anakayalar üzerinde 

oluĢmaktadır. 

Traverten 

Kalsiyum karbonat içeren sıcak suların yeryüzüne çıkarak karbondioksitini kaybetmesi sonucunda 

CaCO3 kimyasal olarak çöker ve travertenler oluĢur. Bunların sert olanları güç ayrıĢır, sığ ve 

iĢlenmesi, ağaçlandırılması güç taĢlı toprakları meydana getirir. Gözenekli olanları geçirgendir ve 

göreli olarak çabuk ayrıĢır. Akdeniz bölgesinde ve Marmara bölgesinde oldukça geniĢ yayılıĢ 

alanlarına sahiptirler. 

Dolomit

12 

Kalsiyumkarbonat ve mağnezyumkarbonattan oluĢan, genellikle sert ve güç ayrıĢan bir kimyasal 

sedimenttir. Saf olduğu zaman sığ ve taĢlı toprakları oluĢturur. Katık madde olarak kil oldukça 

yüksek oranlarda bulunursa verimli, derin toprakları meydana getirebilir. 

METAMORFĠK KAYAÇLAR (BaĢkalaĢım Kayaçları) 

Daha önce oluĢmuĢ kayaçların (tortul ve magmatik kayaçlar) sıcaklık ve basınç altında orijinal 

karakteristiklerini kaybetmeleri sonucunda oluĢan kayaçlara metamorfik (baĢkalaĢım) kayaçlar denir. 

METAMORFĠZMA 

Yerkabuğunun derinliklerinde hüküm süren değiĢik fiziksel ve kimyasal Ģartların etkisiyle katı halde 

geliĢen mineral değiĢikliğine metamorfizma denir 

Metamorfizmayı etkileyen faktörler: 

–Sıcaklık 

–Basınç 

–Gözenek sıvıları 

–Zaman 

Metamorfizma çeĢitleri; 

1. Bölgesel Metamorfizma (Rejyonal Metamorfizma) 

2. Dokanak Metamorfizması (Kontak Metamorfizma) 

3. Fay- zonu Metamorfizması 

4. Hidrotermal Metamorfizma 

5. Çarpma veya Ģok metamorfizması 

1. Bölgesel ( Rejyonal ) Metamorfik Kayaçlar : 

GeniĢ alanlarda meydana gelen bu metamorfizma türünde jeolojik etkenler çok farklıdır. Sıcaklık ve 

basınçla birlikte bir miktar su ve kayaçtaki diğer maddelerin etkisiyle yada kayaca yeni maddelerin 

eklenmesi ve eksilmesi ile yeni mineraller türer, mevcut minerallerin bazıları değiĢime uğrar. Bu 

surette kayacın özellikleri kısmen yada tamamen değiĢir. Görünümde de bu değiĢiklik belirgindir. 

Metamorfizma esnasında çoğu zaman teknotizmada (yerkabuğunun deforme olması) görülür. 

Tektonizma sırasında kristallerde ezilmeler, kırılmalar ve basınç altında belli yönlerde dizilimler 

görülür. Böylece kayaçta daha önce mevcut olmayan Ģisti bir yapı meydana gelir. Yapraklanmaya 

benzeyen yani sivri uçlu bir cisimle zorlandığında yaprak yaprak ayrılma özelliğindeki bu Ģisti 

yapı ile bölgesel metamorfik kayaçlar diğerlerinden kolayca ayrılır. 

2. Dokanak (Kontak) Metamorfik Kayaçlar : 

Magmanın kayaçların arasına sokularak komĢu kayaçları etkilemesiyle meydana gelirler. Yüksek 

sıcaklıktaki bir derinlik kayacının bir yüzey taĢı veya damar taĢı ile temas etmesi sonucunda o taĢta 

meydana getirdiği değiĢme ve bu olaya verilen addır. Bu tür değiĢime esas etkili faktör erimiĢ 

materyalin sıcaklığıdır. KomĢu kayaç kumtaĢı ise kuvarsite dönüĢür Ģeyl ise sleyt ( kil, toz, çamur 

taĢı ) veya hornflez denilen boynuz taĢına (biotit, andaluzit, staurolit, granat, plajyoklas ) kireç taĢı 

ise mermere dönüĢür 

* Büyük magmatik kütlelerin çevresinde sıcaklık nedeniyle oluĢan metamorfizmadır 

* Dokanak metamorfizması geçiren kayaçlar dilinimli bir yapıya sahip değildir 

* Çok değiĢik basınç koĢullarında oluĢabilir 

3- Fay- zonu metamorfizması: 

Büyük bir fay veya kırık boyunca oluĢan metamorfizmadır. Deformasyon yüksektir. 

Metamorfizmaya çok az rekristalizasyon eĢlik eder. 

4- Hidrotermal Metamorfizma: 

Termal çözeltilerle bir kayaç çözündürülerek bileĢim ve kristal yapısı bakımından değiĢime 

uğratılabilir. Kireç veya marnın çözündürülerek Ģisti silisli kalker meydana gelmesi bunun tipik

13 

örneğidir. Diğer tip metamorfizmalarda da hidrotermal etkenler rol oynadığından bu tip 

metamorfizmayı belirlemek oldukça güçtür. 

5- Çarpma veya Ģok metamorfizması: 

Gök taĢlarının çarpması sonucunda geliĢen yüksek basınca bağlı metamorfizmadır. 

Sleyt (Arduvaz) 

Ġnce taneli kayaçların (kil, çamur, Ģeyl, tüf) düĢük derecede metamorfizmaya uğraması sonucu 

oluĢmuĢ çok ince, mükemmel yapraklanmalı bir kayaçtır. BileĢenleri gözle görülmez. 

BileĢimi feldispat, kuvars, mika ve kil den oluĢur. Kimyasal ayrıĢması yavaĢ, mekanik parçalanma 

hızlıdır. Ġnce tekstürlü (killi) toprakları meydana getirirler. Bu toprakların nem ve hava ekonomisi iyi 

değildir; kök yayılıĢı için elveriĢsizdir. 

Sleyt‟in oluĢturduğu topraklar besin maddelerince zengin olmalarına rağmen, çok düĢük poroziteleri 

nedeniyle bitkiler bu maddelerden gereği gibi faydalanamaz. Sığ topraklar verirler. 

Islah edilmeleri durumunda ağaçlandırmaya uygun hale gelebilir. 

Fillit 

Minerolojik bileĢimi mika, kuvars ve kilden oluĢmuĢtur. Mineral kristalleri çok küçüktür. Bu nedenle 

çok yavaĢ ve güç ayrıĢırlar, meydana getirdikleri topraklar genellikle toz balçıklarıdır. Bu toprakların 

fiziksel özellikleri kötüdür. Özellikle kötü havalanma ve drenaj koĢullarına sahiptirler. Genellikle 

orta derin ve sığ topraklar verirler. 

Fillit; 

-Sleyt‟e benzeye, fakat daha metamorfik ve daha iri taneli minerallerden oluĢmuĢ ince yapraklanmalı 

bir kayaçtır. 

-Sleyt‟ler ile Ģistler arasında geçiĢ taĢıdır. 

-Yağsı bir parlaklığa sahiptir 

MikaĢist 

Ġleri derecede metamorfizmaya uğramıĢ, düzlemsel ve çizgisel yapı paralelliği iyi geliĢmiĢ orta taneli 

metamorfik bir kayaçtır. BaĢlıca mika, klorit, kuvars ve talk minerallerini içerir. Yapraklanma 

kalınlığı fillitlere göre daha fazladır (cm mertebesinde). BileĢenleri gözle tanınır. 

MikaĢistlerden genellikle killi türde, derin ve geçirgenlikleri pek fazla olmayan, besin maddelerince 

zengin topraklar oluĢur. Ancak kuvarsça zengin olan kuvars-serisit Ģistlerin toprakları ince kum 

bakımından zengin, besin maddelerince de fakirdir. KalkĢistler ise kalsiyumca zengin killi topraklar 

verdikleri için mikaĢistler arasında özel bir yere sahiptirler. MikaĢistlerin topraklaĢma hızı bir yandan 

mineralojik yapılarına, öte yandan tabakaların yeryüzüne göre eğimine bağlı olarak değiĢir. 

Gnays 

BaĢkalaĢım kayalarından, iri taneli olup mineralojik bileĢiminde kuvars, feldspat ve mika 

minerallerinin çoğunlukta bulunduğu taĢlara gnays adı verilir. Gnayslar granit ile aynı mineralojik 

bileĢime sahiptirler. Ancak minerallerinin ezilmiĢ ve Ģisti bir yapı kazanmıĢ olmaları ile granitten 

ayrılırlar. Bu nedenle gnays ile granit arasında geçiĢ formlarına sık rastlanır. Erüptif kökenli

14 

kayalardan (özellikle granit) oluĢan gnayslara ortognayslar, tortul kayalardan oluĢan gnayslara da 

paragnayslar denir. 

Gnaysların topraklaĢma hızı tanelerin iriliğine, mineralojik yapıya bağlı olduğu kadar tabakaların 

yatay, eğik veya dikey duruĢuna da bağlıdır. Ġri taneli, kuvarsça fakir buna karĢılık feldspat ve 

mikaların bol bulunduğu gnayslar diğerlerinden daha hızlı topraklaĢırlar. Tabakaları yeryüzüne dikey 

veya eğik olan gnayslar da yatay tabakalı olanlara nazaran daha kolay ufalanıp topraklaĢırlar. 

Gnayslar derin, balçıklı kumdan kumlu balçık ve balçığa kadar türde, süzek topraklar verirler 

Gözlü gnays 

Bazı gnayslar büyük göz Ģekilli mineraller (genellikle feldispat) içerir. Bu kayaçlara gözlü gnays adı 

verilir. 

Kuvarsit 

Kum taĢlarının ezilmesi ile baĢkalaĢıma uğrayıp Ģistî bir yapı kazanmaları sonucunda kuvarsitler 

meydana gelir. Tanelerin küçüklüğü ve basınç etkisi ile iyice sıkıĢtırılmıĢ olmalarından dolayı 

kuvarsitler güç ayrıĢırlar. Bu nedenle kuvarsitlerin bulunduğu yerler sivri tepelikler veya sarp 

kayalıklar halinde belli olur. Kuvarsitlerden oluĢan topraklar kumca zengin süzek fakat besin 

maddelerince fakirdir. 

Mermer 

Kireç taĢlarının baĢkalaĢıma uğrayıp kristalize olması ve kristallerin ezilmesi ile mermerler oluĢur. 

Mermerler oluĢtukları kireç taĢının katık maddesine göre çeĢitli renklerde bulunurlar. Güç 

topraklaĢırlar. Ġçerdikleri kirecin yıkanıp gitmesi ve toprağın ancak katık maddelerden oluĢması 

nedeni ile mermerlerden oluĢan topraklar sığ ve kil türündedirler. Mermerlerin çatlaklı yapısından 

dolayı üst toprak sığ olmakla birlikte topraklaĢma ve kökler bu çatlaklı yapı boyunca derinlere 

ulaĢırlar. 

Serpantin 

Minerolojik bileĢimi mağnezyumsilikattır. Olivinin (Mg, Fe)2 SiO4 ayrıĢmasından meydana gelir ve 

kimyasal bileĢimi H4Mg3Si2O9‟dur. Açık veya koyu yeĢil renkli bazen yılan derisi gibi benekli bir 

taĢtır. 

Serpantinler büyük ve küçük alanlar halinde ülkemizin çeĢitli yerlerinde bulunurlar. AyrıĢmaları çok 

yavaĢtır. Bu nedenle sığ ve besin maddeleri bakımından fakir toprakları verirler. Bundan dolayı 

kurak ve fakir topraklardır. Bunlar üzerinde geliĢmiĢ topraklarda yapılacak ağaçlandırmalar ve doğal 

gençleĢtirmeler büyük bir çoğunlukla baĢarısızlığa uğramaktadır. 

ElveriĢsiz edafik ve ekolojik koĢullar oluĢturan bir baĢkalaĢım kayacıdır. Bu nedenle üzeri genellikle 

çıplaktır, yani bitki bakımından fakirdir veya hiç bitki taĢımazlar. Masif bir yapıya sahip olmaları, 

fiziksel ayrıĢmalarını engeller, besin maddesi bakımından yalnızca Mg sahip bulunmaları da kötü 

beslenme Ģartları oluĢturur. Ormancılık bakımından üzerlerinde diri örtü varsa korunmalıdır; çıplak 

olanlarında ise çok zorunlu olmayınca ağaçlandırma amacıyla büyük masraflardan kaçınmalıdır.

15 

KĠL MĠNERALLERĠ 

Toprağın Ø < 0.002 mm (Ø < 2 μ) den küçük tane çapına sahip olan bölümü kil olarak kabul edilir. 

Kil mineralleri silikatların ayrıĢması sonucunda sekunder olarak oluĢmuĢ hidroksilli 

aluminosilikatlardır. Kil mineralleri alçak basınç ve düĢük sıcaklıkta oluĢtukları için pulcuklar 

halindedirler. Yapıları tabakalı ve yaprakçıklıdır. Yaprakçıklı yapıdan dolayı kil mineralleri su alınca 

ĢiĢerler ve yaprakçıklar birbirinden belirli bir mesafeye kadar uzaklaĢır. Böylece kil minerallerinin 

yüzeyleri de (iç yüzey) artmıĢ olur. Kil minerallerinin yaprakçıkları 2, 3 veya 4 tabakalıdır. Tabaka 

sayısına göre kil minerallerinin iç yüzeyi değiĢiktir. Ġki tabakalı kil minerali olan kaolinit‟in 

1gramında 80 m 2 , üç tabakalı olan montmorillonit‟in 1 gramında 800 m 2 yüzey vardır. 

Su alıp ĢiĢen kil minerallerinin bu iç yüzeyine bazı katyonlar da girerek yerleĢirler. Böylece kil 

mineralleri bir yandan toprağın su tutma kapasitesini bir; yandan da katyon tutabilme kapasitesini 

arttırırlar. Kil minerallerinin toprakta bulunuĢu toprağın bitki besleme gücünde çok önemli etkiler 

yapar. 

Kil mineralleri, toprağın fiziksel ve kimyasal özellikleri ile biyolojik aktivitesi için son derece 

önemlidir. Kilin büyük bir özgül yüzeye sahip olması (birim kütleye veya hacme düĢen yüzey 

geniĢliğidir) büyük bir adezyon ve kohezyon kuvvetine sahip olmasını sağlar.Böylece su tutma 

kapasitesi çok yüksektir. Ayrıca toz ve kum taneciklerini bu kuvvetlerle çekerek birbirine yapıĢtırır. 

Kil Minerallerinin Kristal yapısı 

Kil mineralleri yaprakçıklı bir yapıya sahiptirler. Yaprakçıkların herbiri iki, üç veya dört 

tetrahedron ve oktahedrondan meydana gelmiĢlerdir. Tetrahedronlar bir silisyum katyonu 

etrafında yeralmıĢ dört oksijen anyonundan, oktahedronlar ise Al, Fe ve Mg gibi iyonların etrafında 6 

oksijen ve/veya hidroksil iyonlarının belirli düzene göre yer almasıyla oluĢurlar. Tetrahedronlar ile 

oktahedronların üst üste gelip aralarındaki oksijen köprüleri ile birbirine bağlanmaları sonucunda 

tabakalı bir yaprakçık meydana gelir. Yaprakçıkların üst üste gelmesi ile de kil mineralleri oluĢur 

Ġki tabakalı (1:1 tipi kil minerali) yaprakçıkların yapısında yer alan tetrahedronların oksijenleri 

yaprakçığın üst yüzeyinde bir oksijen tabakası oluĢturur. Oktahedronların alt yüzeyindeki oksijenler 

ise açıkta kalan (-) yükleri (elektronlar) ile hidrojenle birleĢerek bir OH-tabakası oluĢtururlar. Böyle 

iki tabakalı bir kil yaprakçığının diğer bir kil yaprakçığı ile üst üste gelmesi sonucunda 

tetrahedronların oksijen tabakası ile oktahedronların hidroksit tabakası karĢı karĢıya gelmiĢ olur. Ġki 

tabakanın arasında yer alan H + iyonları bir OH-0 bağlantısının kurulmasını sağlarlar. Böylece iki 

tabakalı kil minerallerinin yaprakçıklan arasında elektriksel bir çekim gücü meydana gelir. Bu 

nedenle iki tabakalı kil minerallerinin yaprakçıklarının arasına su molekülleri giremez ve 

yaprakçıklar birbirinden pek fazla uzaklaĢamaz. Yaprakçıkların su almadan önce aralarında 2.7 

angström olan mesafe su alma ile değiĢmez

16 

Üç tabakalı (2:1 tipi kil minerali) yaprakçıkların yapısı ortada bir oktahedron, alt ve üstte birer 

tetrahedron tabakası Ģeklindedir. Tetrahedronlardan dolayı yaprakçığın iki yüzeyinde de oksijen 

tabakaları yer alır. Kil yaprakçıklarının üst üste gelmesi ile oksijen tabakaları da karĢı karĢıya gelmiĢ 

olurlar. Negatif yüklü oksijen iyonlarını birbirine bağlayan katyon olmadığı için yaprakçıklar 

birbirine elektriksel olarak bağlanamaz. Bu nedenle 3 tabakalı kil minerallerinde yaprakçık aralığı 

meselâ montmorillonitte 3.4 Å kadar iken, su alınca yaprakçıkların arasındaki mesafe 14-18 Å'a 

çıkar. Yani kil minerali su alarak ĢiĢer. 

Kil minerallerinin yaprakçıklarının arasına su moleküllerinin giriĢinin mineralin tabakalı 

yapısı ile iliĢkisi 

Ġzomorf yer değiĢtirme 

Tetrahedronlardaki Si +4 ve oktahedronlardaki Al +3 katyonları yerine Fe, Mn veya Mg katyonları 

geçebilir. Tetrahedronlardaki Si +4 yerine Al +3 katyonu da geçer. Birbirine yaklaĢık çapta (aynı 

koordinasyon sayısına sahip katyonlar) fakat farklı pozitif elektrik yüküne sahip katyonların yer 

değiĢtirmesi (izomorf yer değiĢtirme = izomorf substitusyon) ile kil minerallerinde negatif yük 

fazlası ortaya çıkar. Negatif yük fazlası Na + , K + , Ca +2 , Mg +2 ve diğer katyonların kil minerallerine 

bağlanması ile nötrleĢtirilir. Ancak bu katyonlar kendilerinden daha aktif bir katyon (meselâ H + ) ile 

yer değiĢtirebilirler. Bu yer değiĢtirme olayı kil minerallerinin toprağın katyon tutabilmesi ve 

gerektiğinde katyon değiĢimi özelliğini kazanmasını sağlar. Kil mineralleri katyon değiĢimi 

özelliklerinden dolayı bitki beslenmesinde çok önemli role ve etkiye sahiptirler. 

Kilin en önemli özelliği, yüzeylerinde bitki besin maddesi olarak minerallere ait elementleri 

tutmasıdır. Buna iyon adsorbsiyonu denir. Böylece Ca, Mg, K, NH4, Fe, Zn, vb. besin maddeleri 

toprakta yıkanarak, bitki köklerinin alamayacağı kadar derinlere gitmekten kurtulur.

17 

Ġyon adsorbsiyonu, yani killerin yüzeylerinde anyon ve katyonları tutması, en basit olarak Ģu Ģekilde 

açıklanabilir: kil minerallerinin yüzeyleri negatif elektrik yükü ile, kenar ve köĢeleri de pozitif 

elektrik yükü ile bezenmiĢtir. Bunlar aksi elektrik yüklerini çekerek katyon (+) ve anyonları (-) 

yüzeylerinde ve kenarlarında adsorbe ederler. Killerdeki bu yükler, kil kristal kafesinin iyonik 

yapısından ve sürekli cereyan eden bazı kimyasal reaksiyonlardan (hidroliz ve iyonların yer 

değiĢtirme olayları) kaynaklanır. Ġyon adsorbsiyonu ile tutulan besin elementleri, baĢka iyonlarla yer 

değiĢtirebilir. Buna da iyon değiĢimi denir. 

Topraktaki Önemli kil Mineralleri 

Ġki tabakalı kil minerallerinin yaprakçıkları bir tetrahedron bir de oktahedron tabakasının oksijen 

köprüleri ile birbirine bağlanması sonucunda meydana gelmiĢlerdir. Bunların arasında en yaygın 

olarak bulunanları kaolinit ve halloysit dir. 

Ġki Tabakalı Kil Mineralleri (1:1 tipi kil minerali) 

Kaolinit 

Kaolinitin iki tabakalı olan yaprakçıklarının tetrahedronlarm bulunduğu yüzeyi oksijen tabakası, 

oktahedronların bulunduğu yüzeyi hidroksit tabakası ile kaplıdır. Üst üste gelen yaprakçıkların alt 

yüzeyindeki hidroksit tabakası (H + katyonu arada yer aldığı için) birbirini elektriksel olarak çeker. 

Bu nedenle esas kalınlığı 7.2 Å, yaprakçık arası açıklığı 2.7 Å olan kaolinit su alıp ĢiĢmez ve 

yaprakçıklar birbirinden uzaklaĢmaz. Kaolinitin yaprakçıkları arasındaki 2.7 Å'lık aralığa katyonlar 

giremez. Ayrıca izomorf yer değiĢtirme olmadığı için negatif elektrik yükü de pek yoktur. 

Kaolinit, bu Özelliğinden dolayı iç ve dıĢ yüzeyi su alma ile değiĢmediği gibi değiĢtirilebilir 

katyonları da negatif elektriksel güç ile pek az bağlayabilir. Kaolinitin katyon değiĢim kapasitesi 3- 

15 me/100 gr arasında olup pek düĢük sayılır. Kaolinit ihtiva eden topraklar ıslandıkları vakit suyu 

emmedikleri için cıvıklaĢırlar. Katyon değiĢim kapasiteleri de düĢük olur. Bu topraklara kireç 

karıĢtırılarak kırıntılılık ve süzeklik sağlanamaz. Ancak bol organik madde (humus) ile ıslâh 

edilebilir. Bu nedenlerle kaolinitli topraklar sorun çıkaran ve bitki beslenmesi bakımından da zayıf 

topraklar olarak kabul edilirler. 

Bu kil türü beyaz renkli olup porselen fabrikalarının hammaddesidir. 

Bir katyonun miliekivalen değerini bulmak için o katyonun 100 gram mutlak kuru toprakta 

adsorpsiyonla tutulan miktarı miligram cinsinden bulunur; sonra bu değer o katyonun molekül 

ağırlığının bileĢme değerine bölünmesiyle elde edilen ekivalen gram değerine bölünür. 

Örnek: 100 gram mutlak kuru toprakta 8 miligram Mg ++ belirlenmiĢse, mağnezyumun molekül 

ağırlığı 24 bileĢme değeri 2 olduğuna göre ekivalen gramı = 24 / 2 = 12; miliekivalen olarak değeri 

ise: 8 / 12 = 0.67 dir, ve 0.67 me Mg / 100 gr olarak gösterilir. 

Bu 8 miligram potasyuma ait olsaydı, potasyumun molekül ağırlığı 39 ve bileĢme değeri 1 olduğu 

için ekivalen gramı 39 / 1= 39, miliekivalen olarak ise: 8 / 39 = 0.21 dir ve 0.21 me K / 100 gr 

olarak gösterilir. 

Halloysit 

Halloysit de kaolinit gibi bir tetrahedron, bir oktahedron tabakasının üst üste gelmesi ile teĢekkül 

etmiĢtir. Ancak kaolinitin aksine silikat tabakaları arasında su molekülleri yer almıĢtır. Bu nedenle 

7.2 Å olan esas kalınlık su alıp ĢiĢerek 10.1 Å 'a kadar artabilir. Yaprakçıklar arasındaki 2.7 Å olan 

kaolinit'de değiĢmediği halde Halloysit'de su alıp ĢiĢme sonucunda artar. Halloysit su alıp ĢiĢebildiği 

için toprakta suyun tutulmasında faydalı olur. Halloysitin katyon değiĢim kapasitesi 5-10 me/100 

gr'dır 

Üç Tabakalı Kil mineralleri (2:1 tipi kil minerali) 

Üç tabakalı kil minerallerinin yaprakçıkları bir oktahedron tabakasının altına ve üstüne iki 

tetrahedron tabakasının birleĢmesi sonucunda oluĢmuĢlardır. Daha önce de belirtildiği gibi 

tetrahedronların dıĢ yüzleri oksijen tabakası ile kaplı olduğundan yaprakçıklar arasında bu iki oksijen 

tabakasını bağlayacak bir katyon bulunmamaktadır. Bu nedenle 3 tabakalı kil mineralleri su

18 

aldıklarında yaprakçıklar birbirinden uzaklaĢırlar. Bu olay su alan kil minerallerinin ĢiĢmesi olarak 

tanımlanır. 

ĠLLĠT 

Ġllitlerin bir kısmı mikaların (muskovit, biotit) hidratlanması ile, bir kısmı da silikatların ayrıĢması ve 

yeniden teĢekkül sonucunda oluĢurlar. Ġllit mineralleri esas itibariyle mikaların pulcuklarının 

aralanması ve bu aralıkların su alıp ĢiĢebilir bir duruma gelmesi ile teĢekkül eder. Mika pullarının 

aralanması önce kenarlardan su alarak baĢlayıp iç kesime doğru geliĢir. Bu olay mika pullarının ve 

özellikle potasyumun hidratlanması olayıdır. Potasyum katyonlarının (su dipolleri ve hidronyum 

etkisi ile) hidratlanması sonucunda mika pulcuklan birbirinden ayrılır. Bu arada hidratlanan K + 

kalyonu da hidronyum tarafından yaprakçıklar arasından dıĢarıya alınır. Böylece yaprakçıkların arası 

daha da açılır ve giderek mika illit'e dönüĢmüĢ olur. Bu nedenle illit ile mika arasında birçok ara 

safhası bulunur. Ġllitler daha küçük tane çapında oluĢları (0 < 0.002 mm), pek az kristalleĢmiĢ 

olmaları291, daha az potasyum (% 4-6), fakat daha fazla kristal suyu ihtiva etmeleri ile mikalardan 

ayırt edilirler. 

Ġllit minerallerinin esas kalınlığı 10 A olup su alıp ĢiĢliklerinde kalınlık artar Kalınlığın artması illitin 

vermikulite geçiĢ safhasında 15 A'e, montmorillonite geçiĢ safhasında 20 Â'e ulaĢır. Ġllitlerin katyon 

değiĢim kapasiteleri 20-50 me/100 g arasındadır 

Vermiküllit 

Vermiküllit biotit'ten geliĢmiĢ olan illitin fazla miktarda K + kaybetmesi ve yaprakçıkları arasında K + 

yerine Mg ++ katyonlarının girmesi ile geliĢir. Vermiküllilin esas kalınlığı 10 A olduğu halde su alıp 

ĢiĢerek Mg ++ veya Ca ++ ile doyurulduğunda kalınlık 15 A'e ulaĢır. Vermiküllitin katyon değiĢim 

kapasitesi 100-200 me/100 g arasındadır. Eğer vermiküllit mineralleri yüksek miktarda K + veya 

NH4 + katyonları ile karĢılaĢırlarsa bu katyonlar değiĢtirilebilir durumdaki Mg ++ ve Ca ++ yerine 

geçerler. Bu durum vermiküllitli toprakların yüksek miktarda potasyumlu veya amonyumlu 

gübrelerle gübrelenmesi sonucunda oluĢur. Yeniden K + ve NH + 4 ile doygun hale gelen vermiküllit 

minerallerinin su kaybedip kururlarsa tekrar su almakla ĢiĢmediği kalınlığın 10 A'e indiği ve ili ite 

dönüĢtüğü görülür. Ġllite dönüĢme ile artık potasyumun toprak suyuna geçmesi zorlaĢır veya 

mümkün olmaz (potasyumun ve amonyumun fiksasyonu). 

Montmorillonit (Smektit) 

Montmorillonit mineralleri illit ve vermikülite benzeyen bir kristal yapısına sahiptirler. Ancak su alıp 

ĢiĢliklerinde ve Mg ++ ile doyurulduklarında 10 Â olan esas kalınlık 20 A'e, 3.4 A olan yaprakçık 

aralığı ise 14 Â'e kadar ĢiĢer. Montmorillonitlerde su alıp ĢiĢme ve yaprakçıkların birbirinden 

uzaklaĢması olayı mineralin doyurulduğu katyona önemle bağlıdır. Ca ++ veya Mg ++ ile doyurulmuĢ 

montmorillonitler esas kalınlık olan 10 A'den 20 Â'e kadar ĢiĢtikleri halde, Na + ile doyurulmuĢ 

montmorillonitlerde 160 Â'e kadar ĢiĢme tesbit edilmiĢtir. Ortamda daha fazla sodyumun bulunması 

montmorillonitin yaprakçıklarının birbirinden bir daha biraraya gelemeyecek kadar uzaklaĢmalarına

19 

sebep olur (Tuzlu topraklarda Na-montmorillonit teĢekkülü). Vermiküllit ise Na + ile doyurulduğunda 

ancak 15 Â'e kadar ĢiĢebilir. 

Montmorillonitlerin katyon değiĢim kapasitesi 80-120 me/100 g arasında değiĢir. Yüksek miktarda 

K + veya NH4 + katyonları ile illite dönüĢmezler (K-fıksasyonu yok). Su kaybedip kuruduktan sonra 

yeniden su alıp ĢiĢebilirler. 

Topraklar ıslandığında katyonların hidratlanması 3 tabakalı kil minerallerinin geniĢlemesine yol açar. 

Kil yaprakçıkları arasındaki sarı renkle gösterilen katyonlara su bağlanarak hidratlanır. HidratlanmıĢ 

katyonların çapı büyür ve böylece kil yaprakçıkları aralanır. 

Kil Minerallerinin OluĢumu 

Kil mineralleri erüptif kayalardaki silikat minerallerinin ayrıĢma ürünlerinden, tabakalı silikat 

minerallerinin (mikaların) hidratlanması ve yaprakçıklarının aralanmasından sekunder olarak 

oluĢurlar. Ayrıca tortul materyallerdeki kil mineralleri olduğu gibi toprağa intikal edebilirler. Kil 

minerallerinin oluĢumunda temel prensip Ģudur; aynı mineralden farklı iklim ve ortam (pH ve 

katyonlar) Ģartları altında farklı kil mineralleri oluĢabildiği gibi, farklı minerallerden aynı iklim ve 

ortam Ģartlarında aynı kil mineralleri de oluĢabilir. O halde kil minerallerinin oluĢumu, oluĢtukları 

mineralin özelliklerine bağlı olduğu kadar iklim, pH ve ortamdaki katyonlara da bağlıdır. 

Silikatların ayrıĢma ürünlerinden kil minerallerinin oluĢumu 

Silikat minerallerinden feldspatlar, piroksenler ve amfibollerin ayrıĢması ve kristal yapılarının bu 

ayrıĢma sırasındaki değiĢimi ile kil mineralleri sekunder olarak teĢekkül ederler. Silikatlardan kil 

minerallerinin teĢekkülü sırasında iklim özellikleri, ortamın reaksiyonu (pH, asit veya alkali) ve 

ortamdaki katyonların cinsi ile miktarı oluĢacak kil mineralinin cinsini tayin eder. 

Ortamda reaksiyonun alkalen oluĢu, yüksek miktarda K + , Na + , Ca ++ ve Mg ++ bulunuĢu öncelikle üç 

tabakalı kil minerallerinin teĢekkülüne sebep olur. Eğer K + iyonları fazla ise illit mineralleri, Mg ++ 

iyonları fazla ise montmorillonit mineralleri, çok fazla Mg ++ iyonunun varlığı halinde klorit teĢekkül 

eder. 

Ortamda reaksiyonun asit oluĢu ayrıĢma ürünlerinin hızla yıkanıp ortamdan ayrılmalarına sebep olur. 

Bu defa serbest kalan silis asidi ile ortamda bulunabilen K + , Na + , Ca ++ ve Mg ++ iyonları tarafından 

iki tabakalı kil mineralleri meydana getirilir. 

Kaolinit grubu mineraller, iyi havalanan, Ģiddetle yıkanan, asit reaksiyonlu ortamlarda oluĢur. Bu 

nedenle Ülkemizde çok yağıĢlı Rize bölgesinde, topraklardaki killer genellikle kaolinit grubu 

killerdir. 

Tabakalı silikatların aralanması ile kil minerallerinin oluĢumu 

Tabakalı silikat mineralleri olan mikalar (muskovit ve biotit) tabakalarının aralanması ile kil 

minerallerine dönüĢürler. Öncelikle fiziksel etkiler sonucunda mikalar parçalanarak kil boyutuna 

kadar (0 < 0.002 mm) ufalanır. Yüzeyin artıĢı kimyasal ayrıĢmanın daha da artmasına ve mika 

yaprakçıklarının kenarlarındaki K + iyonlarının hidratlanarak yerlerine H + , Ca ++ , Mg ++ gibi iyonların 

geçmesine sebep olur. Bu fiziksel ve kimyasal ayrıĢmaların sonucunda K+ kaybeden mika ili ite 

dönüĢür. Eğer illitin K + kaybı devam eder ve yaprakçıklar aralanmaya devam ederlerse potasyumun

20 

yerine (ortamda varsa) Mg ++ ve Ca ++ geçer. Bu geliĢme ile illit, vermiküllite veya montmorillonite 

dönüĢür. 

TOPRAK ORGANĠK MADDESĠ 

Toprağın katı kısmını oluĢturan madde gruplarından biri de organik maddelerdir. Toprağın içinde ve 

üstünde bulunan tüm ölmüĢ bitkisel ve hayvansal maddeler ile bunların organik ayrıĢma ürünlerine 

toprak organik maddesi denmektedir. Topraktaki canlı organizmalar toprak organik maddelerinden 

sayılmazlar. 

Ormanda toprağın organik maddesinin önemli bir kısmı ağaçların yaprakları, meyve ve tohumları, 

bunlara ait kozalak, vd. organlar kabuklar ve dallardır. 

Toprak organik maddesi ile ilgili kavramlar 

Humus: Üzerinde anlam bakımından anlaĢmaya varılamayan deyimlerin baĢında humus terimi 

gelmektedir. Humus terimi bazen, toprak organik maddesi olarak çok genel anlamda, bazen de 

organik maddelerin belirli bir ayrıĢma aĢamasındaki morfolojik durumunu ifade etmek amacıyla 

kullanılmaktadır. Fakat genellikle, humus deyimi, organik maddenin tümünü birden ifade etmek için 

kullanılmaktadır. 

HumuslaĢma (Humifikasyon): Organik artıkların Ģiddetle ayrıĢarak koyu renkli, yüksek moleküllü 

ürünlere (humin maddelerine) dönüĢmesi olayıdır. 

Mineralizasyon: Kompleks bileĢime sahip organik maddelerin, toprak mikroorganizmaları 

tarafından bir seri zincirleme olaylarla ayrıĢtırılması CO2, H2O ve mineral besin maddesi (Mg, Fe, N, 

S vb.) gibi anorganik ayrıĢma ürünlerinin meydana gelmesi sürecidir. Örneğin bitkisel maddelerde 

organik halde bağlı bulunan azotun, bu yolla amonyum katyonu (NH4 + )haline gelmesine azot 

mineralizasyonu denir. 

Ölü Örtü: Özellikle orman ekosistemlerinde, mineral toprak üzerinde yatan ve çoğunluğunu bitkisel 

artıkların oluĢturduğu organik madde tabakasıdır.

21 

Toprak Organik Maddesinin BileĢimi ve Miktarı 

Toprak organik maddesi, kimyasal bileĢim olarak hem metal olmayan maddeleri (C, H, O, N, S, P) 

hem de metalleri, özellikle Ca, Mg, K, Na, Cu, Mn, Zn, Al, Fe gibi maddeleri içermektedir. Ancak 

organik maddelerin kimyasal yapısı çok karıĢıktır. BaĢlıca yapı maddeleri selüloz (%20-50), 

hemiselüloz (%10-30), ligninler (%10-30), tanen, renkli maddeler, kutin, suberin, yağlar ve mumlar 

(%1-8), proteinler (%1-15) dir. 

Orman topraklarının organik madde kaynağını yıllık yaprak dökümü, doğal dal budanması, toprak 

canlıları ile bitki kökleri oluĢturur. Özellikle çok çabuk ayrıĢmayan ölü örtü, mineral toprak üzerinde 

önemli miktarlarda organik madde birikimi meydana getirir. Bu miktar ağaç türüne, meĢcere yaĢına, 

iklime ve topoğrafik koĢullara göre değiĢir. 

Ülkemizde çeĢitli ağaç türlerine ait meĢcereler altında belirlenen 

ölü örtü miktarlarına ait bazı örnekler 

Ağaç Türü Ölü örtü miktarı kg/ha Bakı

Göknar +Kayın (yaĢlı) 

Göknar +Kayın (orta yaĢlı) 

Göknar +Kayın (genç) 

Göknar +Kayın+Sarıçam 

Kayın (yaĢlı) 

Sarıçam 

22 

73531 

43284 

30275 

34570 

36618 

32672 

Organik madde miktarı yetiĢme ortamlarına ve toprak derinliğine göre çok değiĢmektedir. Örneğin 

turbalıklarda % 80-90 oranında olan organik madde miktarı, kültür topraklarında çok seyrek hallerde % 15‟i 

geçer. Ayrıca toprak derinliğine göre de büyük bir değiĢim gözlenmektedir. Mineral toprağın en üstünde (0- 

5 cm) % 10 olabilen organik madde miktarı, 60 cm toprak derinliğinde % 0.5 ve daha düĢük düzeye 

inebilmektedir. 

Orman topraklarında genellikle toprağın üst kesimi (Ah-horizonu) organik madde bakımından zengindir. 

Organik madde toprağın derinliklerine inildikçe azalır. Ancak humus podsollerinde veya bu tipe yakın 

topraklarda organik maddenin Ah horizonundan sonra yıkanma (Ae) horizonunda azalıp, humus birikimi 

(Bh) horizonunda yeniden arttığı tespit edilmiĢtir. 

Göknar ormanları altındaki topraklarda organik karbonun toprağın derinliklerine doğru dağılımı ve 

yükselti-iklim kuĢaklarına göre değiĢimi. 

Topraktaki organik madde miktarları ile ormanın tür bileĢimi arasında önemli iliĢkiler bulunmuĢtur. Kayın 

meĢceresi altında organik maddenin az oluĢu kayın ölü örtüsünün meĢe ölü örtüsünden daha geç 

KB 

K 

KB 

B 

G 

B

23 

ayrıĢmasından ileri gelmektedir. Öte yandan toprağın türü de organik madde miktarı üzerinde önemli etkiler 

yapabilmektedir. Aynı iklimi tipinin etkisi altında yapılan araĢtırmalar killi topraklarda organik madde 

miktarının daha fazla olduğunu göstermektedir. Bu durum killi topraklarda biyolojik faaliyetin daha yavaĢ 

gerçekleĢmesinden ileri gelmektedir. 

Organik Horizonların Tanıtımı 

BaĢlıca üç çeĢit organik horizon veya alt horizon ayrılmaktadır. 

Yaprak Tabakası (L-Tabakası, OL) 

Orman ağaçlarının son yıla ait yapraklarının oluĢturduğu bir tabakadır. Yapraklar genellikle bütünlüğünü 

korumakta, fakat üzerlerinde 1-10mm çapında, düzgün olmayan Ģekle sahip lekeler bulunabilmektedir. 

Bunlar bazen nokta görünümüne kadar küçük olabilmektedir. Yaprak yüzeylerinde böcek yeniği delikler ve 

damarlar boyunca çatlaklar bulunabilir. Yaprak veya ibrelerde genel bir solgun renk hakimdir. 

Çürüntü Tabakası (F-Tabakası, OF) 

Yaprak tabakasının altında, mekanik olarak ayrıĢmıĢ, parçalanmıĢ ve renk değiĢimleri meydana gelmiĢ, 

damarlar arasındaki yaprak kısımları kısmen veya tamamen ortadan kalkmıĢ, parçalanmıĢ yapraklardan 

oluĢan bir tabakadır. Yaprak parçacıkları üzerinde %5-15 oranında, siyah renkli, kolloidal boyutta ince 

organik madde görülür. 

Humus Tabakası (H-Tabakası, OH) 

Yüzey humusun %80 üzerinde ince, siyah renkli, amorf organik maddeden oluĢan tabakalarına humus 

tabakası denir. Bu tabakanın, özellikle çürüntü tabakasına yakın kısımlarda bazen yaprak, yahut kök veya 

kabuk artıkları bulunabilir. Bu tabaka genellikle siyahımsı bir renge sahiptir. 

Humus Tipleri 

Orman ekosistemlerinde mineral toprak üstünde birikmiĢ olan organik artıkların (ölü örtünün) 

morfolojik görünümleri renk, doku Ģekli, tabakalaĢma, tabaka sıralanıĢı ve buna benzer 

karakteristikleri bakımından çeĢitlilik arz eder. Bu özelliklere göre birbirinden ayrılan ve belirli 

karakteristiklerle tanımlanabilen değiĢik organik madde veya humus oluĢumlarına humus tipleri 

(humus formları) denmektedir. Humus tiplerinin meydana geliĢinde edafik, klimatik ve biyotik 

faktörler etkili olmaktadır. 

Bunların ortak etkisine göre üç ana humus formu ayrılmaktadır. 

Karasal ortamda geliĢmiĢ humus tipleri 

• Mul tipi humus 

• Çürüntülü mul tipi humus 

• Ham humus 

Islak ortamda geliĢmiĢ humus tipleri 

• Karasal humus tiplerinin ıslak ortamda gelişmiş formları 

(Islak mul, Islak çürüntülü mul, Islak mor) 

• Turbalıklar 

• Mul Tipi Humus

24 

• Hem yüzey humusta, hem de Ah- horizonunda ayrıĢmanın çok hızlı olduğu bir humus formudur. 

Humus tabakası hiçbir zaman bulunmaz. Çürüntü tabakası da çoğunlukla yoktur. Toprak canlıları, 

özellikle solucanlar bol miktarda bulunur. Toprak reaksiyonu (pH) zayıf asit veya nötrdür. 

Tipik mul tipi humus OL-Ah horizonlarından oluĢur. Yoğun bir biyolojik aktivitenin bulunduğu 

ortamlarda, organizmalar ölü örtüyü kısa zamanda ayrıĢtırarak mineral toprağa karıĢtırır. Onun için 

yüzey humusunda OH- tabakası hiçbir zaman bulunmaz. 

Mul tipi humusun alt tipleri her ülkenin özelliklerine göre değiĢebilir. Türkiye‟de kumlu topraklar 

üstünde rastlanan kum mul‟ü, kireçli topraklar üstünde rastlanan kireç mul‟ü sıcak ve nemli iklim 

etkisi altında geliĢen gizli mul gibi humus tipleri de bulunmaktadır. 

Kum mul‟ü esas itibariyle kumlu topraklar üstünde rastlanan ve humusun 20 cm‟e kadar toprağa 

karıĢarak esmer renkli Ah horizonunu meydana getirebildiği bir mul tipi humustur. 

Kireç mulü kireç taĢından veya kireçli anamateryallerden oluĢmuĢ topraklar üstünde ılık ve nemli 

iklim etkisi altında, canlıların yüksek faaliyeti ile teĢekkül etmektedir. Kireç mulü çok hızlı ayrıĢma 

süreci sonunda oluĢmaktadır. 

Gizli mul‟ün (crypto mul) en önemli özelliği Ah horizonlarının esmer değil bozumsu renkte 

görünmesidir. Bazlarca zengin ince taneli topraklar üstünde yaprak tabakasının ve humusun hızla 

ayrıĢması ve ayrıĢma ürünlerinin (humik asit) üst toprakta humatlar yapması Ah- horizonunun boz 

renkte görünmesine sebep olmaktadır. Gizli mul‟de Ah- horizonu azot bakımından zenginleĢmiĢtir. 

Çürüntülü Mul Tipi Humus 

Ilıman iklimin etkisi altındaki yerlerde kıĢ mevsiminin serin ve nemli, yaz mevsiminin ise sıcak ve 

kurak oluĢu toprak canlılarının faaliyetleri üzerinde ve kimyasal ayrıĢmanın hızı üzerinde yavaĢlatıcı 

veya durgunlaĢtırıcı etkiler yapar. Böyle ortamlarda MeĢe, kayın yerine göre karaçam, sarıçam vb. 

ağaç türlerinin yapraklarının ayrıĢması az veya çok asit ürünler verdiği için bunların ölü örtülerinde 

yaprak tabakası hemen humuslaĢamaz. Arada bir çürüntü (fermantasyon) safhasından geçen 

humuslaĢma sözkonusu olur. Ölü örtünün böyle bir ara ayrıĢma safhasından geçmesi sonucunda 

yaprak (Y), çürüntü (Ç) ve humus (H) tabakalarının alt alta sıralandığı bir yapı ortaya çıkar. 

Ham Humus 

Ortam Ģartlarının mikrobiyolojik faaliyeti engellediği ve ayrıĢmayı pek yavaĢlattığı yerlerde ölü örtü 

mineral toprak üstünde ve ondan kesin bir Ģekilde ayrılmıĢ (karıĢmamıĢ) olarak yatar. Ölü örtüde 

yaprak (Y), çürüntü (Ç) ve humus (H) tabakası alt alta sıralanırlar. Humus mineral toprakla ya hiç 

karıĢmamıĢ veya çok ince bir kısımda karıĢabilmiĢtir. 

Ham humus çok nemli ve serin (soğuk) iklim etkisinde (kuzey enlemleri ve yüksek dağlar) sarıçam, 

karaçam, ladin ağaçları ile orman gülü, ayı üzümü veya fundalıkların vb. çalıların altında bazlarca 

fakir kayalardan oluĢmuĢ toprakların üstünde geliĢir. 

Horizon sırası OL-OF-OH-Ahe/Ae Ģeklinde olan bir humus formudur. Özellikle OH- tabakasındaki 

materyal kırılınca keskin kenarlı parçalar meydana geldiğinden, bu özelliği ile çürüntülü mul‟den 

ayrılır. 

Mineral toprakta podsolleĢme yönünde bir geliĢim vardır. ElveriĢsiz biyolojik faaliyetten dolayı 

organik madde ayrıĢması çok yavaĢ cereyan etmektedir. Toprak faunası çok azdır. Toprak

25 

reaksiyonu Ģiddetli asittir. Besin maddesi ekonomisi özellikle fosfor, azot ve kalsiyum bakımından 

kötüdür. 

Ham Humusa KarĢı Çareler 

Ham humusu ayrıĢtırmak için ormancılar çeĢitli yöntemler kullanmak zorunda kalmıĢlardır. Ham 

humus sadece bitki besin maddelerinin ekolojik sistemdeki dolaĢımını engellemekle kalmaz, asit 

karakterli ayrıĢma ürünleri ile toprağın yıkanmasına da sebep olur. Daha ileriki asitlik derecelerinde 

toprakta kil minerallerinin ayrıĢması ve bitkiler için zehir etkisi yapan alüminyum katyonunun açığa 

çıkması söz konusudur. 

• AyrıĢmanın hızlandırılması için ölü örtüye daha fazla ıĢık ve güneĢ enerjisi sağlamak amacı 

ile ormanda aralama kesimleri yapmak. 

• Ağaçlandırma alanlarında toprak iĢlemesi yaparak ölü örtü ile toprağı karıĢtırmak 

• Ġbreli ormanlara yapraklı, yapraklı ormanlara ibreli ağaç türlerini karıĢtırmak 

• Kireçleme ve kontrollü ölü örtü yakma 

• Turbalıklar 

• Yarı karasal koĢullarda, organik maddeler, tamamen siyah renkli amorf humus maddelerine 

dönüĢemez. Yarı humuslaĢmıĢ organik artıkların su içinde yığılmasından meydana gelen bir oluĢum 

geliĢir. Buna turba oluĢumu, meydana gelen yarı humuslaĢmıĢ organik artıkların oluĢturduğu kitleye 

de turbalık denir. 

• Turbalıklar su altı koĢullarında oluĢtukları için havayla teması kısmen veya tamamen kesilir. Bu 

Ģekildeki ortamlarda meydana gelen biyolojik ayrıĢmalara anaerob ayrıĢma denir ve bu tür ayrıĢma 

ile yarı humuslaĢmıĢ, çoğu kez orijinal materyalin Ģeklini koruyan bitki artıkları birikimi turba 

meydana gelir. 

• Turbalıklar esas itibariyle alçak turbalıklar ve yüksek turbalıklar olarak iki farklı oluĢum gösterirler. 

• Alçak turbalıklar mineral maddelerce ve özellikle kalsiyum ile azotça zengin sularda teĢekkül eder. 

Alçak turbalıkların yüzeyi düz olup buralarda yetiĢen Söğüt, Kızılağaç, Su kamıĢı, Patlangaç, Saz 

gibi türlerin artıklarından oluĢmuĢlardır. 

• Yüksek turbalıklar mineral maddelerce fakir sularda teĢekkül ederler. Bu sularda besin maddesi 

istekleri az olan Turba yosunu (Sphagnum), Yün otu, Süpürge çalısı ve çeĢitli bodur çalılar 

yetiĢebilmektedir. Sphagnum türleri ortada yüksek, çevrede alçak bir kitle halinde yaĢar ve geliĢirler. 

Bundan dolayı Sphagnum turbalıkları yüksek turbalık olarak isimlendirilmiĢlerdir. Yüksek 

turbalıklar lifli yapılarından dolayı daha yüksek su tutma kapasitesine sahiptir. Bu nedenle sera ve 

bahçelerde bu turba tipi tercih edilir. 

• Turba su altı koĢullarında en az %30 organik madde içeren yarı ayrıĢmıĢ bitki artıklarının üst üste 

yığılarak oluĢturdukları esmer veya siyah renkteki kitledir. Ancak turba tabakasının suyu çekilmiĢ 

durumda 

• Sphagnum turbalıklarından vakum aleti ile alınan materyal fabrikalara götürülür ve daha sonra odun 

ile diğer artıklar elenerek temizlenir. Paketlenerek sera ve bahçe topraklarının kötü özelliklerinin 

iyileĢtirilmesinde kullanılırlar 

• Ülkemizde turbalıklar oldukça azdır. Bölgesel iklim koĢulları ve su ortamlarının oluĢturduğu 

turbalıklar niteliğindedir. Göle‟ye yakın Yalnızçam Dağları‟nda, Abant Gölü‟nde, Amanos 

Dağları‟nda, Kuzey Karadeniz Dağları‟nda turbalıklar bulunmaktadır. 

Toprak Organik Maddesinin AyrıĢmasında Rol Oynayan Faktörler 

Organik maddenin kimyasal maddeler bakımından bileĢimi, ayrıĢma hızı üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. 

Özellikle, bitkisel organik artıklara ait yapı maddelerinin bu hususta oynadığı roller birçok araĢtırmalara 

dayanarak ayrıntılı bir Ģekilde belirlenmiĢtir. Bu yapı maddelerinin bir kısmı ayrıĢma hızını artırmakta, bir 

kısmı ise azaltmaktadır. 

AyrıĢma hızını arttıran organik yapı maddeleri; 

Protein, Ca, Mg, P2O5, K, azot, Ģekerli maddeler, niĢasta, hemiselüloz, pektin, güzel kokulu aromatik 

bileĢikler ve suda kolay çözünen maddeler. 

AyrıĢma hızını düĢüren yapı maddeleri ise Ģunlardır;

26 

Reçineler, ligninler, hoĢa gitmeyen kokular, alkoloidler (acı lezzet veren maddeler), glikozitler, yağlar, 

tanenli maddeler. 

Her bitki türünün yukarıda sayılan maddeler bakımından yapısı farklı olduğundan, ayrıĢma hızları da değiĢik 

olur. Örneğin Sambucus nigra, Alnus glutinosa, Ulmus campestris ölü örtüsü çok hızlı ayrıĢtığı halde, 

Platanus, Fagus, Quercus pedunculata ölü örtüsü yavaĢ ayrıĢır. Ġğne yapraklardan oluĢan ölü örtü ise çok 

güç ayrıĢmaktadır. 

Organik maddelerin ayrıĢma hızı üzerinde rol oynayan yapı maddelerinden biri de azottur. Örneğin azot 

bakımından zengin olan ağaç yapraklarının daha kolay ayrıĢtığı araĢtırmalarla belirlenmiĢtir. Bunun ölçüsü 

olarak da yaprakların içerdiği karbon miktarının azot miktarına oranı karbon-azot oranı (C/N) bir ölçüt 

olarak alınmaktadır. Örneğin C/N > 30 olursa ayrışma çok yavaş olmakta, bu oran 20-30 arasında olursa, 

ayrışma hızının normal olduğu, 20’den küçük olduğunda da organik madde ayrışmasının çok hızlı cereyan 

ettiği ifade edilmektedir. 

Toprak Organik Maddesinin Önemi 

1- Toprakta ayrıĢma olaylarına etkileri 

Bazı mineral maddelerin ayrıĢma hızını artırır ve podsollaĢmaya neden olabilir. Organik maddelerden 

meydana gelen bazı organik asitler topraktaki kalsit, aragonit, magnezit, dolomit, siderit vb. mineralleri 

çözündürmektedir. Soğuk ve nemli iklimlerde ise, organik asitleri, alüminyum ve demiroksitler ile killeri, 

koruyucu kolloidler halinde toprak içinde taĢıyarak, alt toprak horizonlarında biriktirmektedir. 

2- Toprak strüktürüne etkisi 

Organik maddeler, bireysel toprak taneciklerini birbirine yapıĢtırarak, kırıntı veya agregat denilen toprak 

parçacıklarını meydana getirir. Böylece bir çimentolayıcı, veya yapıĢtırıcı etki yaparak kırıntı strüktürünün 

oluĢumunda önemli roller oynamaktadır. Organik madde, özellikle topraklarda kaba gözenekleri bulunan bir 

agregat strüktürünün oluĢmasını ve bunun stabil olmasını sağlar. Toprak organik maddesi topraklarda 

azaldığı zaman, topraklar sert, sıkıĢık ve kesekli olur. Dolayısıyla toprağın fiziksel özellikleri bozulur. 

Toprak organik maddesi özellikle aĢırı killi, drenajı bozuk topraklar ile kumlu toprakların ıslahında çok 

faydalı olur. 

Organik madde, özellikle topraklarda agregat strüktürünün oluĢmasını ve bunun stabil olmasını sağlar. 

Yukarıdaki basit bir deneyle organik maddenin agregat stabilitesi (kırıntı dayanıklılığı) üzerindeki etkisi 

kolaylıkla anlaĢılmaktadır. Organik maddece zengin topraktaki (sol) kırıntılar dağılmadan su içerisinde 

kaldığı halde, organik maddece fakir toprağın (sağ) su içerisinde kolayca dağıldığı görülmektedir. 

3- Toprakların su tutma kapasitesine etkisi 

Toprakların su tutma kapasitesini artırır. Örneğin bir kum toprağının maksimum su tutma kapasitesi %28, 

killi balçığın %44 olduğu halde, bu oranın turba organik maddesinde %1057 olduğu, bu koĢullarda 

yararlanılabilir su miktarlarının ise killi balçıkta %13, turba organik maddesinde %84 olduğu 

bildirilmektedir. Organik madde yüksek su tutma kapasitesine sahiptir; kendi ağırlığının 3-5 katı su tutabilir. 

Bu özellik kumlu topraklar için önemlidir. Kum topraklarına %12 oranında humus karıĢtırıldığında 

yararlanılabilir su miktarının iki katına çıktığı araĢtırmalarla belirlenmiĢtir. 

Organik medde bakımından zengin toprağın su tutma kapasitesi organik maddece fakir topraktan daha 

yüksektir. 

Her ikisine aynı miktarda su döküldüğünde organik maddece zengin toprakta suyun ıslattığı koyu renkli 

kısım daha düĢüktür. Bunun nedeni organik maddenin toprağın su tutma kapasitesini artırması ile ilgilidir. 

4- Toprağın hava ekonomisine etkisi 

Humus toprakta iyi bir kırıntı yapısı oluĢturduğundan, toprakların hava ekonomisini de düzeltmektedir. 

Yapılan araĢtırmalardan elde edilen sonuçlara göre, bir toprağın humus miktarı %0‟dan %15‟e çıkarıldığı 

zaman gözenek hacminin %42‟den %70‟e yükseldiği belirlenmiĢtir. 

5- Toprakların ısı ekonomisine etkileri 

Toprakların ısı ekonomisi de organik maddeler tarafından etkilenir. Humus koyu renkli olduğu için güneĢ 

ıĢınlarını çok absorbe eder ve sıcaklığı artırabilir. Fakat humus çok su tuttuğundan, nemli durumda iken tam 

aksine bir kum toprağına kıyasla daha serin olur. Bunun dıĢında, mineral toprakların özgül ısısı (0.2 cal/gr), 

humusun özgül ısısından (0.3-0.4 cal/gr) daha az olduğu için mineral toprak humuslu bir topraktan daha çok 

ısınabilir.

27 

6- Toprağın biyolojik özelliklerine etkileri 

Toprak organik maddesi, toprak organizmalarının besin kaynağı olduğu için toprak biyolojisinde de önemli 

roller oynamaktadır. Diğer yandan yüksek miktarda organik maddenin bulunması halinde saprofit 

organizmaların geliĢmesi artar ve parazitlerin geliĢmesi baskı altına alınır. 

7- Toprağın besin ekonomisine etkileri 

Toprak organik maddeleri, besin maddesi kaynağı ve iyon adsorpsiyon kompleksi olarak toprakların besin 

ekonomisi üzerinde önemli etkilere sahiptir. 

Toprak organik maddesinin besin kaynağı olarak önemi, özellikle azot için büyük bir değer taĢır. Çünkü 

toprakta öteki inorganik besin maddelerini verecek mineraller bulunduğu halde, azotun kaynağı sadece 

organik maddelerdir. Toprak organik maddesi ılıman bölge topraklarının azot (N) ihtiyacının hemen hemen 

tamamını, fosforun (P) %50-60‟ını, kükürdün (S) %80‟den fazlasını sağlar. 

İyon adsorpsiyon kompleksi olarak toprakların besin ekonomisi üzerinde oynadığı rollere gelince: Toprakta 

kolloidal boyutlara kadar ayrıĢmıĢ amorf humus maddeleri, geniĢ yüzeylerinden dolayı anyon ve katyonları 

adsorpsiyon yolu ile tutarlar. Bunları bitkilere verirler veya baĢka iyonlarla değiĢtirirler. 

8- Toprak kirliliğini önleme 

Toprak organik maddesi tarımsal mücadele amacıyla kullanılan ilaçları özellikle de herbisitleri absorbe 

ederek onların toksik (zehir) etkilerini ve yıkanarak taban sularına karıĢmalarını önler. Bu durum nemli 

bölgelerde, yoğun tarımsal ilaçların kullanıldığı durumlarda çevre kirliliği açısından büyük önem 

taĢımaktadır. 

9- Tamponluk etkisi 

Humus maddeleri, toprak reaksiyonunun ani olarak değiĢmesine engel olur. Buna tamponluk etkisi 

denmektedir. Toprak organik maddeleri çok çeĢitli olduğundan hem zayıf asit, hem de zayıf alkalen 

karakterde olanları vardır. O nedenle bunlar hem asit, hem de alkalen yöndeki toprak reaksiyonu değiĢimini 

bir dereceye kadar engelleyerek ani reaksiyon değiĢimlerinin önüne geçerler. 

Buraya kadar yapılan açıklamalardan anlaĢılacağı üzere toprak organik maddesi veya humusun en 

önemli fonksiyonları Ģunlardır: 

1- Bazı minerallerin ayrıĢma hızını arttırır ve podsollaĢmaya neden olabilir. 

2- Toprak strüktürünü ıslah eder 

3- Toprakların su ve hava ekonomisini düzeltir. 

4- Toprağın iyon değiĢim kapasitesini yükseltir. 

5- Toprak mikroorganizmaları ve organizasyonlu bitkiler için bir besin maddesi kaynağıdır. 

6- Toprağa tamponluk özelliği kazandırır. 

Organik Madde Ekonomisinin Düzenlenmesi 

Tarım ve bahçe kültürlerinde, organik gübrelemenin sağlanması, ahır gübresi verilmesi, vb. önlemlerle sorun 

çözümlenebilir. Tarım topraklarına yılda 5 ton/ha kadar organik gübre verilebileceği, birçok yetiĢme 

ortamlarında 2-4 ton/ha kadar organik madde verilmesinin yeterli olacağı bildirilmektedir. 

Ormancılıkta ise, ölü örtünün normal bir ayrıĢma hızı ile sürekli olarak toprağa humus maddesi sağlamasına 

çalıĢılır. Bunun yanında, orman ölü örtüsünden yararlanmanın mutlak olarak önüne geçilmelidir. Çünkü, 

araĢtırmalardan elde edilen sonuçlara göre, orman ekosistemlerinin humusu veya daha genel bir ifade ile 

toprak organik maddesi, özellikle toprağın azot ekonomisi için büyük bir önem taĢımaktadır. 

Azot ekonomisi bozulmuĢ orman topraklarına mineral gübre verme, lupin (yahudi baklası) ekme, ham 

humusa kireç karıĢtırma gibi önlemlerle, azot mineralizasyonu ve azot rezervleri arttırılmaktadır. 

Humusun toprakta iyi bir strüktür meydana getirebilmesi için, bu toprağın en azından %7 oranında humus 

(organik madde) içermesi gerektiği ifade edilmektedir. Onun için özellikle ince tekstürlü topraklar, ahır 

gübresi ile gübrelenirse, hem besin rezervleri artar, hem de iyi bir strüktür sağlanarak bitkilerin besin 

maddelerini kolayca alabilecekleri su ve hava ekonomisi meydana getirilmiĢ olur.

28 

TOPRAĞIN ÖZELLĠKLERĠ 

Toprağın kendine özgü birçok fiziksel ve kimyasal özelliği vardır. Toprağı iĢlemek ve ondan ürün elde 

etmek isteyen her uygulama dalı da toprağın özelliklerini iyi incelemek ve gereğini yapmak zorundadır. 

Ormancılıkta da toprağın özellikleri bilinmeden ve bu özelliklere uygun bir tür seçimi veya uygulama 

yöntemi karĢılaĢtırılmadan yapılacak her iĢlemin sonucunda baĢarısızlık sözkonusudur. Ormancılıkta yanlıĢ 

uygulamanın sebep olduğu baĢarısızlık tarımda olduğu gibi hemen anlaĢılamaz. Aksine ormancılıkta uzun 

yıllar geçip yüksek masraflar yapıldıktan, emekler sarfedildikten sonra baĢarısızlığın farkına varılabilir. Bu 

nedenle toprağın özelliklerinin iyi incelenmesi gerekmektedir. Ancak toprak özelliklerinin tek tek 

incelenmesi de yeterli değildir. Toprak, çeĢitli özelliklerinin birbirini dinamik bir Ģekilde etkilediği 

heterogen bir sistemdir. Toprağın belirli bir üretime tahsisi için birçok özelliğinin incelenmesi ve bir 

özellikler bileĢkesinin çıkartılması gerekmektedir 

Toprağın Fiziksel Özellikleri 

Toprağın fiziksel özellikleri; toprağın derinliği, taneliliği (tekstürü), iç yapısı (strüktürü) ve gözenekliliği, 

sıkılığı, taĢlılığı ve bunlara bağlı olarak toprak suyu, toprak havası, toprağın sıcaklığı ve rengi gibi konuları 

kapsar. 

Toprağın Derinliği 

Toprağın derinliği teriminden Toprak Genetiğinde toprağın B-horizonunun alt sınırına kadar olan kalınlığı 

anlaĢılır. Bu kesim toprak oluĢumu ve geliĢimi sonucunda topraklaĢmıĢ olan ve Toprak Ġlmi'nde solum 

olarak tanımlanan kesimdir. Bitki yetiĢtiriciliğinde ise bitki köklerinin geliĢebildiği materyalin derinliği 

sözkonusudur (fizyolojik derinlik). Ayrıca anakayaya kadar olan derinlik mutlak toprak derinliği olarak 

isimlendirilir. 

Normal olarak toprak derinliği köklerin yayılıĢ göstermiĢ olduğu derinlik olarak kabul edilir. 

a) Anakaya 150 cm. den sonra baĢladığı için çok derin ve köklerin ilerleyiĢini engelleyici bir sınırlama yok 

b) Orta derecede derin. 60-70 cm. den sonra kök ilerleyiĢini engelleyici ince çimentolanmıĢ bir pas taĢı 

mevcut. 

c) Çok sığ. Çünkü yüzeyden yaklaĢık15 cm. den sonra taban suyu veya durgun su mevcut 

Topraklar çeĢitli derinliklerde olabilirler. OluĢtukları anakayanın özelliklerine, yeryüzü Ģekline, bitki 

örtüsüne, iklim özelliklerine ve canlıların (özellikle insanın) etkilerine bağlı olarak toprakların derinliği 

değiĢir. Genellikle yamaçların üst kesiminde topraklar daha sığ, orta kesimde derin ve alt yamaçta daha 

derindirler. Dik eğimli yamaçlardaki topraklar, hafif eğimli yamaçlardakilerden daha sığdırlar. Kolay

29 

ufalanabilen kayalardan derin, güç ufalanabilir kayalardan sığ topraklar oluĢur. Tabakaları arazinin yüzeyine 

dik durumda olan kayalar, tabakaları yatay durumda olanlardan daha derin toprak verirler. KireçtaĢı 

topraklarının derinliği taĢın içindeki katık maddesine ve çatlak sistemine önemle bağlıdır. GevĢek tortul 

materyallerin toprakları anamateryalin tane yapısına bağlı olarak farklı derinliklere sahip olurlar. 

Topraklar derinliklerine göre aĢağıda belirtilen tablodaki sınır değerlere göre sınıflandırılırlar . 

Toprakların derinliklerine göre sınıflandırılması 

Pek sığ 100 cm 

Toprağın derinliği; ağaç köklerinin geliĢebilecekleri toprak hacmini, bu toprakta tutulan su ve bitki 

besin maddesi kapasitesini etkilediği için önemli bir fiziksel toprak özelliğidir. 

Toprağın TaĢlılığı 

Topraklar oluĢtukları anakayanın özelliğine ve topraklaĢmanın derecesine göre farklı miktarlarda taĢ 

içerirler. Toprağın taĢlılığı topraklaĢmanın derecesi hakkında fikir verebildiği gibi, toprağın su ve besin 

kapasitesi hakkında da önemli etkilere sahiptir. Toprakların taĢlılık oranına göre de sınıflaması yapılmıĢtır 

Toprakların taĢlılığa göre sınıflandırılması 

Az taĢlı 

TaĢlı 

Orta taĢlı 

Çok taĢlı 

Ġskelet toprağı 

< % 10 

% 10-25 

% 25-50 

% 50-75 

> %75 

Toprakların 2 mm den daha büyük çapa sahip çakıl ve taĢ kısmı iskelet olarak adlandırılmakta ve toprağın 

taĢlılığını oluĢturmaktadır 

Toprağın taneliliği (Tekstür) ve Toprak Türleri 

Toprağın Taneliliği (Tekstür) 

Ġnce toprak bölümü Ø < 2 mm olan toprak taneciklerini kapsar. Ġnce toprağın içinde kum (Ø 2.0-0.02 mm), 

toz (Ø 0.02-0.002 mm) ve kil (Ø < 0.002 mm) bölümleri ayırtedilir. Toprağın mineral kısmı kaba bölümü 

olan taĢ (Ø > 20 mm) ve çakıllar (Ø 2-20 mm) ile ince toprak bölümündeki kum, toz ve kilin karıĢımından

30 

meydana gelmiĢtir. Toprağın taneliliği (tekstür) terimi toprağın mineral kısmını teĢkil eden bu taneciklerin 

boyutlarını ve toprağın iri taneli veya ince taneli oluĢunu ifade etmek için kullanılır. Yukarıda sıralanan tane 

çapları Uluslararası Toprak Ġlmi Derneğinin 1933 yılında kabul etmiĢ olduğu sınıflandırmadır. Bazı ülkeler 

ise değiĢik tane çapı sınıflandırmaları kullanırlar. Türkiye'de Ġstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Toprak 

Ġlmi ve Ekoloji Anabilim Dalında kurulduğu 1942 yılından beri uluslararası tane çapı sınıflandırması 

kullanılmaktadır. 

Uluslararası sınıflama A.B.D. ‘de kullanılan sınıflama 

TaĢ >200 mm. 

Ġri çakıl 200-20 mm. 

Ġnce çakıl 20-2 mm. 

Kum 2-0,02 mm. 

Toz 0,02-0,002 mm. 

Kil

Ġri kum 2-0,6 mm. 

Orta kum 0,6-0,2 mm. 

Ġnce kum 0,2-0,06 mm. 

Kaba toz 0,06-0,02 mm. 

Orta toz 0,02-0,006 mm. 

Ġnce toz 0,006-0,002 mm. 

Kil

-Hidrometre silindirine çözelti konduktan sonra 1000 ml.‟ye saf su ile tamamlanır. 

-Silindir mevcut delikli bir karıĢtırma çubuğu ile karıĢtırılır 

-KarıĢtırmadan 20 sn. sonra hidrometre silindirin içine konur. 

-Hidrometre okumaları yapılır. 

Uluslararası toprak ilmi derneğinin kabul ettiği çap sınıfları ile bunların 20 ºC de çökme süreleri 

Kum ( Φ 2-0,02 mm) çökme süresi 4'48'' 

Toz ( Φ 0,02-0,002 mm) çökme süresi 2 saat 

Kil ( Φ < 0,002 mm) çökme süresi 24 saat „kaba kil için‟ 

32

-Türkiye‟de uluslararası çap sınıflaması kullanıldığı için; 

Ġlk okuma 4'48'' de yapılır ve aynı anda sıcaklık termometre ile ölçülür. 

Ġkinci okuma 2 saat sonra yapılır ve yine sıcaklık kaydedilir. 

-Birinci ve ikinci okumalardaki hidrometre değerlerini düzeltmek için 20 ºC (68 ºF) üstünde bulunan her 

derece için hidrometre değerine 0,36 eklenir. 20 ºC nin altında olan her değer için 0,36 çıkarılır. 

-Hidrometre okumalarında ikinci bir düzeltme de katılan kalgon için yapılır. 

Daha sonra aĢağıdaki eĢitlikler yardımı ile Kum, Toz ve Kil yüzdeleri bulunur. 

% Kil+Toz = DüzeltilmiĢ I. Hidrometre okuması x 100 

Mutlak kuru toprak ağırlığı 

% Kil = DüzeltilmiĢ II. Hidrometre okuması x 100 

Mutlak kuru toprak ağırlığı 

34 

KUM TOPRAKLARI VE KUMLU TOPRAKLAR 

Kum toprakları ve kumlu topraklarda tane çapları 0.02 mm'den büyük olan bölüm hakimdir. Bu iri tane 

çapları arasında kalan iri çaplı boĢluklar (gözenekler) nedeni ile kum toprakları süzek (suyu tutamayan), iyi 

havalanabilen ve çabuk ısınan topraklardır. Kuraklığın hakim olduğu mıntıkalarda veya mevsimlerde kum 

toprakları kurudur (Tabansuyu etkisi altında değillerse). Kilin bulunmayıĢı veya az bulunuĢu kum 

topraklarında bitki besin maddelerinin de az tutulmasına sebep olur. Bu nedenle kum toprakları genellikle 

fakir topraklardır. Kumların mineralojik yapısına ve organik madde miktarına bağlı olarak kum topraklarının 

verim derecesi yükselir. Kum topraklarının özellikleri organik madde ile iyileĢtirilebilir. Kimyasal gübreleri 

tutamadıkları için gübrelemenin etkisi kalıcı değildir. Bazı yerlerde kum topraklarına bir miktar kil (üç 

tabakalı killerden) karıĢtırmak uygun olur. 

BALÇIK TOPRAKLARI 

Kum ile kilin ve bir miktar da tozun karıĢması ile balçık toprakları meydana gelir. Kumun hakim olduğu 

balçıklar kumlu balçık, tozun hakim olduğu balçıklar tozlu balçık, kilin hakim olduğu balçıklar killi balçık

35 

(ağır balçık) adını alır. Eğer bu üç tane çapı sınıfı arasında dengeli bir karıĢım oranı varsa, toprak balçık 

olarak isimlendirilir. Balçık toprakları iri, orta ve ince gözeneklere sahip, aĢırı süzek olmayan fakat çok fazla 

ölü su tutmayan topraklardır. Bu sebeple bitkiler tarafından faydalanılabilir su tutma kapasiteleri yüksek, 

havalanmaları yeterlidir. Kumlu topraklardan daha geç, kil topraklarından daha erken ısınırlar. Kil 

bölümünden dolayı bitkiler için yeterli besin maddelerinin tutulması da mümkündür. Balçık topraklarının 

verim gücü yüksektir. Kimyasal gübrelerin de etkisi yeterli ve belirli bir süre için devamlıdır. 

KİL TOPRAKLARI 

Kil bölümünün (0 < 0.002 mm) hakim olduğu topraklardır. Ġnce çaplı kil tanecikleri arasında kalan küçük 

gözeneklerde suyun ve havanın hareketi güçleĢmiĢtir. Bu nedenle kil topraklan sıkı, ıslandıkları vakit 

havalanmaları çok güç, ısınmaları da o derece geç olan topraklardır. Genellikle süzek değillerdir. Kil 

topraklarının kireçli olanlarında iyi bir kırıntı bünyesi geliĢmiĢtir. Kireçli kil toprakları daha iyi 

havalanabilen ve suyun da belirli bir ölçüde sızabildiği topraklardır. Kireçsiz kil topraklarında suyun sızması 

genellikle engellenmiĢ ve su durgunlaĢmıĢ olabilir (Durgunsu toprakları - pseudogleyleĢme). Kilin yüksek 

miktarda bulunuĢu kil topraklarının bitki besin maddelerince zenginliğini ve gübrelemelerin etkisinin 

kalıcılığını sağlar. Buna karĢılık kök geliĢimi için fiziksel özellikler pek elveriĢli sayılmaz veya bazı 

Ģartlarda yetersiz olduğu dahi söylenebilir. 

Kum, balçık ve kil topraklarının fiziksel ve kimyasal özelliklerinin 

genel olarak karĢılaĢtırılması 

Toprak özelliği Kum toprakları Balçık toprakları Kil toprakları 

Süzeklik 

Sıkılık 

Faydalanılabilir su kapasitesi 

Su tutma gücü 

Durgun su oluĢumu 

Havalanma 

Isınma (Ġlkbahar) 

Soğuma(Sonbahar-KıĢ) 

ĠĢlenebilirlik 

Besin maddesi kapasitesi 

Yıkanma hızı 

Kimyasal gübre etkisi 

Genel değerlendirme 

• Fiziksel özellikler 

• Kimvasal özellikler 

AĢırı 

GevĢek 

DüĢük 

Az 

Yok 

Ġyi 

Erken 

Erken 

Kolay 

Fakir 

Çok hızlı 

Hızla geçici 

Çok iyi 

Kötü 

Orta 

Sıkıca 

Yüksek 

Orta 

Yok 

Orta 

Orta 

Orta 

Orta 

Ġyi 

Orta 

Kalıcı (orta süre) 

Arazi kullanma Orman Orman-Tarım 

Meyvacılık vd. 

Ġyi 

Ġyi 

Kötü 

Pek sıkı 

Orta 

Yüksek 

Var 

Kötü 

Geç 

Geç 

Güç 

Orta-iyi 

Güç 

Kalıcı (uzun süreli) 

Kötü 

Ġyi 

Çayır-otlak-tarım 

TOPRAK STRÜKTÜRÜ 

Toprak strüktürü veya yapısı denince, katı toprak taneciklerinin istiflenme düzeni ve buna bağlı olarak 

toprak gözenek sisteminin Ģekli anlaĢılır. Katı toprak taneciği deyimi kum, toz ve kil gibi primer elemanlarla 

bunların kümeleĢmesi sonucu oluĢan kırıntıları kapsamaktadır. Bu katı parçacıkların, istiflenme düzeni 

topraktaki küçük boĢlukları, yani gözenekleri de Ģekillendirdiğinden, toprak strüktürü aĢağıdaki gibi 

tanımlanmaktadır: Toprak strüktürü toprak gözeneklerinin yapısal düzenidir. 

Toprak strüktürünün önemi: 

Bu tanımlamalardan anlaĢılacağı üzere strüktür, toprağın su ve hava ekonomisi, kök yayılıĢı, besin 

maddelerinin alınabilmesi, vb. ekolojik ve pedolojik özellikler üzerinde önemli derecede etkili olmaktadır.

36 

Topraktaki kırıntılar ve buna bağlı olarak boĢluklar (gözenekler) toprak canlılarının faaliyeti, yıkanma ve 

birikme olayları, kök geliĢimi, vb. olaylarla sürekli değiĢtirilmektedir. Bu nedenle strüktür, toprağın statik 

değil dinamik bir özelliğidir. 

Strüktür toprak içindeki su ve havanın miktarını kontrol etmektedir. Bitkiler toprakta yeterli oranda su 

bulunduğu durumlarda bitki besin elementlerinden yararlanabilmektedir. 

Bitki kökleri ve çimlenen tohumlar solunum yapmak için yeterli oksijene yani havaya ihtiyaç gösterirler. 

Mikroorganizma faaliyetleri de topraktaki hava ve suyun miktarına bağlıdır. Havalanmanın iyi olmadığı 

Ģartlarda nitrifikasyon olayı engellenir ve buna bağlı olarak bitki geliĢmesi olumsuz etkilenir. 

Toprak strüktürü su ve havanın yalnızca miktarı üzerinde etkili olmayıp aynı zamanda hareket ve 

dolaĢımlarını da yönlendirmektedir. Uygun bir toprak strüktürü tarafından düzenlenmiĢ, optimum hava-subesin 

elementi iliĢkisi olmadıkça toprakta fazla miktarda besin elementlerinin bulunması iyi bir bitki 

geliĢmesi ve yüksek ürün için yeterli değildir. 

Strüktür aynı zamanda toprakların erozyona uğrama derecelerini de kontrol etmektedir. Dayanıklı 

strüktüre sahip topraklar strüktürsüz ya da dayanıklı olmayan strüktür içeren topraklara kıyasla erozyona 

daha az uğramaktadır. 

Toprak strüktürü değiĢik kriterler dikkate alınarak sınıflandırılmaktadır. En çok kullanılan ve en önemli olan 

sınıflandırma kriterleri Ģekil, boyut (büyüklük) ve kırıntı dayanıklılığı olarak ifade edilebilir. 

Toprak taneciklerinin birbirlerine yapıĢarak meydana getirdikleri geometrik Ģekil, sınıflandırmada esas 

alınır. ġekil bakımından toprak strüktürleri iki ana sınıfa, bu sınıflar da kendi içinde alt sınıflara 

ayrılmaktadır. 

Basit Strüktür 

Bu strüktür sınıfında tanecikler bir geometrik Ģekil oluĢturmazlar. Bunun iki alt sınıfı vardır. 

Tek tane strüktürü: 

Toprak tanecikleri bağsız bir yığın halinde çözük olarak bulunur. Kum toprakları, bu strüktür için tipik bir 

örnek olarak verilebilir. 

Masif strüktür: 

Toprak tanecikleri birbirine yapıĢır, belirli bir geometrik Ģekil meydana getirmezler. BaĢka bir anlatımla, 

toprak taneciklerinin birbirine iyice yapıĢtırılmasından meydana gelen Ģekilsiz bir toprak kütlesinin yapısı 

masif olarak nitelenir. Su ile doyup bir bütün kitle halinde ĢiĢmiĢ killer ve balçıklı killer bu strüktür tipi için 

örnek gösterilebilir. Ayrıca podsol toprakların pas taşı horizonları da masif strüktüre sahiptir. 

Toprağın yüzünü çok kalın tabakalar halinde kaplayan ham humus tabakasındaki bazı organik asitler yağıĢ 

suları ile mineral toprağa girebilir. Mineral toprağın üst kısımlarından kil, humus ve seskioksitleri alt

37 

tabakalara taĢır ve çöktürür. Bu çöken kil-humus-seskioksit kompleksi beton gibi sert bir tabaka oluĢturur. 

Buna pastaĢı denir. Kökler buradan aĢağı inemez. 

Teksel taneler ve masif kütleler strüktürsüz gruba girmektedir.Teksel toprak taneleri birbirlerinden ayrı 

olarak, bireysel iĢlevde bulunurlar. 

Masif kütlelerde strüktürel üniteler agregat karakteri gösteremeyecek kadar büyüktür. 

Kumlu ve tozlu topraklarda taneciklerin çoğunluğu teksel durumda bulunmaktadır 

BileĢik strüktür 

Toprak tanecikleri birbirine kenetlenerek, çevrelerinden kopup ayrılmak suretiyle, belirgin Ģekillenme 

yüzeylerine sahip doğal parçacıklar halinde bulunurlarsa, bu yapıya bileşik strüktür veya agregat strüktürü 

denir. 

Kırıntılı (Granüler) strüktür: 

Kırıntılar küre Ģeklinde olup yatay ve düĢey eksen hemen hemen birbirine eĢittir. Granüler strüktüre orman 

ve mera alanlarında daha çok bol humuslu Ah horizonunda, tarım topraklarının iĢleme zonundaki (pulluk 

zonu) üst toprakta rastlanır. 

Granüller (kırıntılar) yüksek biyolojik aktivite ve yoğun köklenmenin etkisiyle oluĢur. Bunlar 

çoğunlukla yuvarlakçadır, çapları 1-10 mm. arasındadır ve poroziteleri yüksektir. 

Blok (Topak) strüktür: 

Topraklar, toprak taneciklerinin birbirine yapıĢarak oluĢturdukları ve eni, boyu, derinliği birbirine yakın 

ölçülerde, kırıntıdan daha iri olan parçacıklardır. Topakların çapı 5-50 mm arasında değiĢir. Topaklar köşeli 

topak ve yarıköşeli topak olarak iki alt tipe ayrılır. Kil ve humusca daha zengin topraklar ile kil toprakları 

köĢeli topakları, balçıklar ve bilhassa kumlu topraklar yarı köĢeli topakları geliĢtirirler. Topaklı yapı 

genellikle Esmer Orman Toprağının balçıklanma zonunda (Bv) ve diğer toprakların yıkanma zonunda (A) 

geliĢmiĢ olarak bulunur. 

Bloklar (topaklar) her üç ana ekseni eĢit uzunlukta olan ve granüllere oranla por yüzdesi daha az 

olan, çapları daha büyük agregatlardır. Blok strüktür özellikle kilce zengin topraklarda belirgindir. 

Prizmalı strüktür: 

Toprak tanecikleri birbirine yapıĢarak boyu eninden fazla olan prizma Ģeklindeki parçacıkları da geliĢtirirler. 

Prizmalı yapıda boy 10 - 100 mm arasında olabilir. Prizmalı yapı, prizmalı ve sütunlu olmak üzere iki alt 

tipe ayrılır. Prizmalı yapıda köĢeler belirgindir. Sütunlu yapıda ise köĢeler yuvarlanmıĢtır. Prizmalı yapıya 

toprakların birikme zonunda rastlanır. Sütunlu yapı ise genellikle tuzlu topraklarda geliĢir. 

Prizmatik strüktürde tepeler ve köĢeler düz ve belirgindir. 

Prizmalar çoğunlukla 3 ila 6 pürüzlü yüzey tarafından sınırlanan ve düĢey yönde uzanan 

agregatlardır. Prizma strüktürü çoğu zaman blok strüktürün altında bulunur. 

Tabakalı (Levhalı) strüktür: 

Toprak taneciklerinin bazen basınç altında bazen asit ortamda birbirine yapıĢarak eni boyundan daha uzun 

olan iç yapı elemanları geliĢtirdikleri görülmüĢtür. Bu yapı levhalı yapı olarak isimlendirilir. Levhalı yapıda 

parçacıkların kalınlığı 1-10 mm arasında değiĢir. Basınç etkisi ile tortul materyallerden oluĢan toprakların 

anamateryal (Cv) horizonlarında, asit ortam etkisi ile podsolların yıkanma (Ae) horizonlarında görülürler. 

Levha strüktürü yatay yönde yığılmıĢ levhalar basınç sonucunda, özellikle de yük altında kalmanın 

sıkça değiĢmesi durumunda oluĢurlar. Levhaların kalınlığı 1-50 mm. dir. 

Toprak Strüktürü Üzerinde Etkili Olan Faktörler 

l Bitkiler 

l Toprak ĠĢlemesi ve Sulama 

l Toprak Canlıları 

l Toprak Neminin DeğiĢimi 

l Absorbe Edilen Katyonlar 

l Organik Madde 

l Toprağın Türü 

Bitkiler 

Bitki köklerinin çap geliĢimi sırasında çevreye yaptıkları basınç toprak taneciklerinin sıkıĢmasına ve 

kırıntılanmaya yol açar. Saçaklı bir kök sistemi iyi bir kırıntılı yapının geliĢmesini de sağlar. Köklerin

38 

çürümesi ile oluĢan organik kolloidler özellikle kil ve oksitlerin biraraya gelip yapıĢmasını ve kırıntılanmayı 

sağlarlar. 

Bitkilerin ve ölü örtünün toprak yüzeyini sıkça örtmeleri toprağın yağmur damlalarının darbe etkisinden 

korunmasını sağlar. Damlaların darbe etkisi ıslanan üst topraktaki kırıntıların dağılmasına yol açar (özellikle 

kumlu topraklarda). 

Toprak ĠĢlemesi ve Sulama 

Toprak iĢlemesi ile toprağın üst kısmında yüksek oranda bulunan organik madde, alt topraklara karıĢır ve 

kırıntılaĢmayı artırır. 

Yine toprak iĢlemesi ile yüzeydeki atmosferin etkisi alt topraklara ulaĢabilir. Kuraklık ve don olaylarında üst 

toprak ile alt toprak arasındaki sıcaklık farkı kırıntılaĢmaya sebep olur. 

Devamlı ve ağır sulanan sahalarda da strüktür üzerinde oluĢan baskı, bir sıkıĢma meydana getirir ve 

strüktürü olumsuz etkiler. 

Sulama suyunun aĢırı tuzlu ve bulanık olması (kil fraksiyonu taĢıması) da strüktür üzerinde olumsuz etki 

yapar. 

Toprak ĠĢlemesi ve Sulama 

Toprak iĢlemesi ile toprağın üst kısmında yüksek oranda bulunan organik madde, alt topraklara karıĢır ve 

kırıntılaĢmayı artırır. 

Yine toprak iĢlemesi ile yüzeydeki atmosferin etkisi alt topraklara ulaĢabilir. Kuraklık ve don olaylarında üst 

toprak ile alt toprak arasındaki sıcaklık farkı kırıntılaĢmaya sebep olur. 

Devamlı ve ağır sulanan sahalarda da strüktür üzerinde oluĢan baskı, bir sıkıĢma meydana getirir ve 

strüktürü olumsuz etkiler. 

Sulama suyunun aĢırı tuzlu ve bulanık olması (kil fraksiyonu taĢıması) da strüktür üzerinde olumsuz etki 

yapar. 

Toprak Canlıları 

Toprak içindeki canlılardan özellikle toprak makro faunasını oluĢturanlar; strüktür üzerinde 

etkilidirler.Toprak içine taĢıdıkları organik maddeler, toprak içinde oluĢturdukları boĢluklar, salgıladıkları 

dıĢkılar vasıtasıyla kırıntılı bir toprak oluĢumunda önemli yer tutarlar. 

Toprağın organik maddesini mineral maddesi ile birlikte yiyebilen solucanlar bu iki maddenin çok iyi bir 

Ģekilde karıĢımını ve taneciklerin de birbirine yapıĢmasını sağlarlar 

Yine daha küçük yapıdaki mikroorganizmalar da agregatlaĢma üzerinde olumlu etki yaparlar. Özellikle 

salgıladıkları organik kolloidler sayesinde kırıntılaĢmayı artırıcı katkıda bulunurlar. Mantarların iplikçikleri 

(miseller) ve bakteri kolonileri toprak taneciklerini birbirine yapıĢtırırlar. Mikroflora tarafından salgılanan 

maddeler toprağın kırıntılanmasına sebep olurlar 

Toprak Neminin DeğiĢimi 

Toprak nemindeki değiĢimler (toprağın kuruması ve ıslanması) toprağın iç yapısı üzerinde etkili olurlar. 

Kurak topraklarda genellikle katyonların miktarı artar. Böyle dönemlerde özellikle killi topraklarda 

katyonların ve oksitlerin etkisi ile toprakta yapıĢma üst seviyeye çıkar. Kuruyan ve yapıĢan topraklarda iri 

topaklar halinde çatlaklar görülür. 

AĢırı nem, kötü drenaj ve ıslaklık toprakların strüktürüne olumsuz özellik kazandırır. Özellikle kumlu 

topraklarda, katyonların serbest kalarak suya geçmesi ile taneciklerde çözülme oluĢur ve strüktür yapısı 

dağılır. 

Topraktaki Katyonlar 

Topraktaki katyonların cinsi ve miktarı toprağın özellikle kil bölümünün biraraya gelip pıhtılaĢmasını veya 

birbirinden ayrılıp serbest kalmasını sağlayabilmektedir. Özellikle Ca ++ ve Mg ++ gibi iki değerli katyonlar 

negatif değerli kil mineralleri ile zincirler teĢkil ederek kilin pıhtılaĢmasına ve kırıntılı bir yapının 

oluĢumuna sebep olmaktadır. Buna karĢılık toprakta K + ve özellikle Na + miktarının artıĢı toprağın kırıntılı 

olan yapısının bozulmasına ve taneciklerin serbest kalmasına sebep olur. 

Organik Madde 

Toprağa karıĢan organik maddelerden kolloidal yapıda olanlar toprak taneciklerinin yapıĢmasını ve 

kırıntılanmasını sağlarlar. Öte yandan organik maddenin toprak canlıları için besin maddesi oluĢu topraktaki 

canlı faaliyetini arttırır, kırıntılanmayı hızlandırır ve geliĢtirir. Balçık toprağında her iki yılda bir hayvan 

gübresi ve yeĢil gübre ile yapılan gübrelemelerin sonucunda (20 yıllık iĢlem ve ölçme) suya dayanıklı (su 

etkisi ile dağılmayan) kırıntıların miktarının arttığı tespit edilmiĢtir.

39 

Toprağın Türü 

Toprakta iç yapının geliĢiminde en etkili ve baĢ faktör durumunda olan toprağın tane çapı karıĢımı yani 

toprak türüdür. Kumlu topraklarda tek taneli ve bağsız yapının, kireçsiz kil topraklarında ise masif yapının, 

kum+toz+kil'in belirli ölçüde karıĢımı sonucunda ortaya çıkan balçıklarda ise birleĢik yapı elemanlarının 

oluĢumu tamamen toprak türüne bağlıdır 

Toprak strüktürünün yönetimi 

Kaba tekstürlü Topraklar: Kumlu topraklarda iyi bir strüktür için organik madde ilavesi faydalı olabilir. 

Organik madde bu tür topraklarda toprak partiküllerini birarada tutmanın yanı sıra su tutma kapasitesini de 

artırır. 

Ġnce tekstürlü Topraklar: Kil veya Kumlu kil gibi toprakların yönetimi kaba tekstürlü olanlara göre daha 

zordur. Killi topraklar ıslak iken iĢlendiğinde yüksek plastiklik ve kohezyondan dolayı agregatlar dağılır, 

partiküller serbest hale gelir ve iri gözenekler (makroporlar) azalır. Bu durumda su ve hava hareketi büyük 

oranda engellenir. Kuruduğunda ise serttir. Killi topraklar çok kuru iken iĢlenirse büyük kesekler oluĢur. 

Tohum yatağı olarak bu toprak yapısı uygun değildir. Bu durum killi toprakların iĢleme zamanının nem 

durumuna göre belirlenmesinde dikkatli olunması gerektiğini göstermektedir. 

Toprağın Bağlılığı 

Toprağın iri veya ince taneli oluĢu veya iri tanelerin ince taneler tarafından birbirine yapıĢtırılmıĢ 

olması toprak taneciklerinin birbirine bağlılığına dikkatimizi çeker. Ġri taneli kum toprakları taneleri 

birbirine yapıĢmadıkları için bağsız durumda bulunurlar. Buna karĢılık kil topraklarının taneleri birbirine 

yapıĢtıkları için bağlı ve pek sıkı durumdadırlar. Kum, toz ve kilin biraraya gelmesi ile oluĢan balçıklar 

hakim tane çapına ve yapıĢtırıcı kilin miktarına göre gevĢek, gevrek veya sıkı olarak bağlı bulunurlar. 

Toprağın bağlılığı aynı zamanda toprağın sıkılık dereceleri ile ifade edilir. 

GevĢek ve gevrek topraklar geçirgen yani süzek oldukları gibi kök geliĢimi için de uygun 

topraklardır. Buna karĢılık sıkı ve pek sıkı topraklar güç geçirgen veya geçirimsiz topraklardır. 

Bunlarda köklerin geliĢimi fiziksel bir dirençle karĢılaĢtığı gibi havalanma güçlükleri ve suyun 

durgunlaĢması kökler ve diğer canlıların faaliyeti için sorunlar yaratır. Toprağın bağlılığı ve sıkılık 

derecesi organik maddenin karıĢması, katyonların yıkanması veya birikmesi veya oksitlerin bulunuĢu 

ile iliĢkili olarak değiĢir. 

Hacim ağırlığını belirlemek için toprağın tüm hacmi ölçülür 

Tane yoğunluğunu belirlemek için toprağın sadece katı kısmının hacmi ölçülür

40 

Toprakların hacim ağırlığını belirlemek için, araziden hacmi bilinen kaplar içine, doğal istiflenme düzeni 

bozulmamıĢ toprak örnekleri alınır. Bunlar 105 o C‟de kurutulur ve bu toprak örneği tartılarak ağırlığı 

bulunur. Bu örneğin hacim ağırlığı Ģu Ģekilde hesaplanır: 

Hacim Ağırlığı = 105 o C‟de kurutulmuĢ toprak ağırlığı 

BozulmamıĢ toprak örneği hacmi 

Hacim ağırlığının ölçü birimi gr/cm 3 veya gr/lt olarak ifade edilebilir. 

Toprakların hacim ağırlığı, yaklaĢık olarak 1.3 gr/cm 3 kabul edilmekle birlikte, bu değer gözenek hacmine 

ve toprak türlerine göre çok değiĢir. 

Toprağın Gözenekliliği 

Toprak tanecikleri ve toprak kırıntıları arasında irili ufaklı boĢluklar bulunmaktadır. Bunlara toprak 

gözenekleri denmektedir. Bu gözeneklerin veya boĢlukların birim toprak hacmindeki miktarına toprağın 

gözenek hacmi veya toprak gözenekliliği ya da gözenek oranı denmektedir. 

Toprak tanecikleri arasında kalan boĢluklar toprağın gözenekleri olarak isimlendirilir. Toprağın gözenekleri, 

toprak tanelerinin çapları veya toprak parçacıklarının çaplarına göre çeĢitli iriliktedir. Toprakların gözenek 

hacmi % 30-70 arasında bulunmaktadır. Organik maddenin karıĢımına göre gözenek hacmi daha da artar. 

Kum topraklarının gözenekleri iri, fakat toplam gözenek hacmi küçüktür. Kil topraklarında ise gözenekler 

ince fakat toplam gözenek hacmi fazladır 

Belirli bir toprak hacmindeki gözenek miktarı, yani toprağın gözenek hacmi Ģu formüle göre hesaplanır: 

Gözenek hacmi (%) = (1- Hacim ağırlığı) x 100 

Özgül ağırlık 

Toprak gözeneklerinin çapları en ince 0.2 mikrondan küçük, en kaba 75 mikrondan geniĢ olabilirler. Çapı 75 

mikrondan daha büyük olan gözenekler yağıĢ anında bile su ile dolu bulunmazlar. Çapı 50-75 mikron 

arasındaki gözeneklerdeki su yağıĢın hemen arkasından sızıp gider. Bu gözenekler ancak durgun su 

Ģartlarında dolu bulunabilirler. Çapı 50-10 mikron arasında bulunan gözeneklerde su sızıntı suyu halinde 

yerçekimi etkisi ile hareket eder. Bu gözeneklerde suyun hareketi pek hızlı olmaz. Ancak suyun yerçekimine

41 

karĢı tutulması da mümkün olamaz. Çapı 10-0.2 mikron arasında bulunan gözeneklerde ise su yerçekimine 

karĢı tutulur ve ancak bitki köklerinin geliĢtirdikleri emme gücü ile alınabilir. Çapı 0.2 mikrondan küçük 

olan gözeneklerde tutulan su bitkiler tarafından da alınamaz 

Toprak Suyu ve Toprak-Su ĠliĢkileri 

Tüm canlılar için olduğu gibi bitkiler için de suyun öneminin ne kadar büyük olduğu hepimiz tarafından 

bilinmektedir. Gerçekten, topraktaki besin maddelerinin bitki kökleri tarafından alınabilmesi, bunların 

yapraklara kadar taĢınması, orada fotosentez olayının cereyan edebilmesi gibi önemli süreçlerin hepsi suyun 

varlığı ile mümkün olmaktadır. Ayrıca fotosentez olayı sonucunda oluĢan organik maddelerin kimyasal 

değiĢimi, hücrelerin yaĢayıp çalıĢabilmesi, topraktaki zehirli maddelerin çözündürülerek seyreltilmesi, 

optimum bir toprak havalanması, vb. olaylar üzerinde suyun oynadığı roller son derece önemlidir. 

Subtropik iklim kuĢağında bulunması nedeniyle yağıĢların belirli mevsimlerde düĢtüğü ve çoğunlukla yaz 

kuraklıklarının hüküm sürdüğü ülkemizde, suyun yukarıda sayılan fonksiyonlarını yerine getirebilmesi, 

büyük ölçüde, toprağın bazı özelliklerine bağlıdır. Bu nedenle ülkemizdeki bitki geliĢimi bakımından 

toprak-su iliĢkileri büyük bir önem taĢımaktadır. 

Toprakta suyun tutulması ve Toprak suyu enerjisi 

Toprakta ve bitkide suyun hareketi ve tutulması basit bir madde alıĢveriĢi değildir. Bu olay çeĢitli tipteki 

enerji alıĢ-veriĢine ait süreçlerin bir sonucudur. Burada sözkonusu enerji suyun serbest enerjisi olarak 

isimlendirilmektedir. 

Suyun serbest enerjisi, suyun molekül yapısı ile bazı fiziksel ve kimyasal süreçlerden kaynaklanır. Su 

molekülleri bir dipol oluĢturduklarından, bir hekzagonal Ģebeke oluĢturacak Ģekilde birbirine bağlanırlar. 

ġekilde görüleceği üzere bir molekülün hidrojen atomları komĢu molekülün oksijen atomunu çekerek bir 

bağ oluĢturur. 

Bu hidrojen bağlarının adezyon, kohezyon ve yüzeygerilim kuvvetlerinin kaynağı olduğu kabul 

edilmektedir. Bu kuvvetler ise topraklarda suyun tutulması ve hareketini yönlendirmektedir. Adhezyon 

toprak ile su molekülleri arasındaki çekim kuvveti olarak tanımlanabilir. Yüzeygerilim ise su ile havanın 

temas ettiği arakesitte meydana gelen bir enerji olup, bu enerji sadece toprakta suyun tutulmasını sağlayan 

bir kuvvettir. Yüzeygerilim, su moleküllerinin birbirini çekme kuvvetinin (kohezyon), hava ile su 

moleküllerinin birbirini çekme kuvvetinden daha yüksek olmasının bir sunucudur. 

ĠĢte bir toprakta su ile iliĢkili olarak adhezyon ve yüzeygerilim kuvvetleri ne kadar büyük olursa, toprakta 

suyun tutulma gücü de o kadar büyük olur. BaĢka bir anlatımla toprakta suyun hareket serbestisi engellenmiĢ 

olur. ĠĢte bir toprakta suyu toprağa bağlayan kuvvetler ne kadar az olursa suyun serbest enerjisi, yani kendi 

kendine hareket ederek sağlayacağı iĢ gücü o kadar yüksek olur. O halde suyun serbest enerjisi deyimi, her 

maddede olduğu gibi suyun da bir potansiyel enerjisi olduğunu ifade etmektedir.

42 

Toprakta suyun miktarı ne kadar çok olursa, serbest enerjisi o kadar fazla olur. Çünkü su miktarı arttıkça 

toprak tarafından suyun adezyon ve yüzeygerilimle tutulması o kadar az olur. Bu nedenle toprakta su, ıslak 

toprak kısmından kuru toprak zonuna doğru hareket eder. BaĢka bir ifade ile suyun toprakta hareketi, yüksek 

derecede serbest enerjiye sahip olduğu zondan, düĢük serbest enerjinin bulunduğu zona doğru olur. Hareket 

eden suyun miktarı bu iki zon arasındaki enerji farkına bağlıdır. Topraktaki suyun serbest enerjisini 

etkileyen kuvvetler, toprak tanecikleri ile su arasındaki adezyondan doğan adsorpsiyon ile yüzeygerilimden 

kaynaklanan kapillarite dir. Toprakta suyun hareketini sağlayan baĢka bir kuvvet de ozmotik basınç tır. 

Bunun anlamı, bir çözeltideki iyonlarla su arasındaki çekim kuvvetidir. Buraya kadar sayılan bu 

kuvvetlerden ilk ikisine matrik kuvvet denmektedir. Yerçekimi kuvveti ise, suyun yukarıdan aĢağı doğru 

hareket etmesini sağlayan ayrı bir kuvvettir ve suyun serbest enerjisini arttırmaktadır. Bu açıklamalardan 

anlaĢılacağı üzere toprak suyunun toplam potansiyeli, yani toplam gücü matrik, osmotik ve yerçekimi 

kuvvetlerinin toplamına eĢittir. 

Bu iki farklı su çeĢidi matrik potansiyeli (adsorbe edilmiĢ su ve kapillar su) oluĢturmaktadır. 

Adsorbe edilmiĢ su toprak fraksiyonları tarafından çok kuvvetli bir Ģekilde tutulur. Yüzeygerilimi ise suyun 

kapillar boĢluklarda daha düĢük kuvvetle tutulmasını sağlar. 

Ozmotik Basınç 

Farklı konsantrasyonlara sahip sıvılar içeren iki bölme arasında çözücü sıvının (su) moleküllerini geçiren 

fakat çözünmüĢ maddenin (Ģeker) moleküllerini geçirmeyen bir yarı geçirgen zar (membran) bulunduğunu 

düĢünelim. Bu durumda su molekülleri zardan geçecek ancak Ģeker molekülleri geçemeyecektir. Bu olay 

osmoz olarak bilinmektedir. Su moleküllerinin yayınımı iyonik çekimler nedeni ile sağa doğru fazla olacak 

ve bu bölmeye bağlı borudaki çözelti seviyesi, su moleküllerinin yayınım basıncına karĢı koyabilecek bir 

hidrostatik basınç oluĢuncaya kadar yükselecektir. Bu basınç oluĢunca, yani dengeye ulaĢıldığında söz 

konusu yükselme duracaktır. ĠĢte bu andaki hidrostatik basınç çözeltinin ozmotik basıncı olmaktadır. 

Toprak suyunun potansiyeli üzerindeki ozmotik etkiler, çimlenen tohum ve geliĢen bitkilerin su alımını 

kısıtlayacak düzeyde yüksek tuz konsantrasyonuna sahip topraklarda önem kazanmaktadır. Toprakta, suda 

çözünmüĢ tuzların ve yarı geçirgen bir membranın (köklerin hücre duvarları) bulunması durumunda ozmotik 

potansiyel oluĢmaktadır. Suyun toprak içindeki akıĢında, yarı geçirgen bir membranın varlığı söz konusu 

olmadığından, ozmotik potansiyel önemli değildir. Ancak suyun bitki tarafından alınması konusunda bu 

potansiyel etkili olmaktadır. 

Kapillarite

43 

DüĢey durumdaki kapillar boru içinde suyun yükselmesi, kapillarite kavramı ile açıklanmaktadır. DüĢey 

doğrultudaki kapillar bir borunun alt ucu bir kap içindeki su yüzeyi ile temas ettiğinde suyun kapillar boru 

içinde belli bir düzeye kadar yükseldiği görülmektedir. Suyun kapillar boru içinde yükselmesine neden olan 

esas kuvvet kapillar borunun kuru durumdaki iç yüzeyi ile su molekülleri arasındaki adhezyon kuvvetidir. 

Bunun yanında su molekülleri arasındaki kohezyon kuvveti de suyun yalnızca kapillar borunun çeperlerinde 

değil boru kesitini tamamen dolduran bir sütun halinde yükselmesini sağlamaktadır. Suyun kapillar 

yükselmesi yerçekimine karĢıt bir olaydır. 

Suyun kapillar gözeneklerdeki hareketi ise yerçekiminin etkisine bağlı olarak yukarıdan aĢağı doğru değil, 

hemen her yöne doğru olur. Toprağın bir kesimindeki kapillar gözeneklerin su ile doygun duruma gelmesi 

ile henüz su ile doymamıĢ olan diğer toprak kesimlerindeki kapillar emme gücü doygun kesimdeki 

gözeneklerden suyun emilmesini sağlar. 

Kapillar gözeneklerde suyun sıvı durumdaki hareketi gözenek çapına dolayısı ile toprak türüne bağlıdır. 

Kumlu topraklarda kapillar gözenek çapları daha iri olduğu için kapillarite ile suyun yükselmesi kumlarda 

ani olmakta ve 35 cm kadardır. Buna karĢılık ince taneli ve dolayısıyla kapillar gözenekleri de küçük çaplı 

olan balçıklarda kapillarite ile suyun yükselmesi 85 cm‟den daha fazladır. Kapillar suyun hareketi, sızıntı 

suyu ile toprağın alt kesimine taĢınmıĢ olan bitki besin maddelerinin tekrar üst kesimlere taĢınmasını 

sağlayabilmektedir. Suyun kapillarite ile yatay yönde yayılmasının da bitki besin maddelerinin kök 

sisteminin çevresine taĢınmasında etkisi vardır. 

Toprak arasındaki boĢluklarda ve toprak tanecikleri yüzeyinde tutulan suyun alınabilmesini sağlayacak 

enerji, su ile doymuĢ bir toprak örneği üzerine konacak geçirgen bir zara uygulanacak emme kuvveti ile 

ölçülebilir. Topraktan suyu alan bu emme gücünün değeri, toprak tarafından suyun tutulma enerjisine eĢittir. 

O halde bu emme gücü ölçülebilir ise, toprakta suyun tutulma enerjisi de ölçülebiliyor demektir. Bu hususta 

geliĢtirilmiĢ aletlerle bu uygulama yapılmaktadır. Emme gücü veya toprakta suyun tutulma enerjisinin birimi 

ya atmosfer veya bar, yahut da bir sıvı sütununun yüksekliğidir. Bilindiği üzere 1 atmosfer 1 cm 2 ye yapılan 

1000 gramlık basıncı ifade eder. 1 bar ise 1 cm 2 ye yapılan 1033 gramlık basınç demektir. Toprak tarafından 

suyun tutulma enerjisinin su sütunu olarak ifadesi ise Ģu Ģekilde açıklanabilir: kuramsal olarak varlığı kabul 

edilen 1 cm 2 tabanı olan su sütunlarının yüksekliği aynı zamanda belirli miktardaki bir basıncı veya su 

ağırlığını ifade etmektedir. Örneğin böyle bir sıvı sütunundan 1000 cm yüksekliğe sahip olanının hacmi 

(tabanı 1 cm 2 kabul edildiği için) 1000 cm 3 tür. Bunun ağırlığı 1000 gramdır. Dolayısıyla tabana yaptığı 

basınç 1 atmosfer veya yaklaĢık olarak 1 bar demektir. 

Toprak tarafından tutulan suyun tutulma enerjisini su sütunu olarak ifade etmek için pF simgesi 

kullanılmaktadır. Bu deyim su sütunu yüksekliğinin (cm) logaritmik ifadesidir. Örneğin bir toprak 

kolloidinin yüzeyindeki nemin tutulma gücü 1 000 000 cm yüksekliğindeki bir su sütununa eĢit olsa, bunun 

pF olarak değeri: 

pF = log h = log 1000 000 = log 10 6 = 6 olur. 

O halde pF simgesi, toprakta suyun tutulma gücünü su sütunu olarak göstermeyi basitleĢtirmek için 

kullanılmaktadır. Fakat son yıllarda bar ölçü birimi pF ölçü birimine göre daha çok kullanılmaktadır. 

TOPRAK SUYU ġEġĠTLERĠ 

Higroskopik su 

Kapillar su 

Sızıntı suyu 

Tabansuyu 

Durgun su 

Higroskopik su: 

Toprakta kolloidal taneciklerin yüzeylerini kaplayan bir film Ģeklindeki toprak nemidir. Toprak tarafından 

31 atmosferin ( pF > 4.5) üzerindeki kuvvetlerle tutulur. Bitkiler bundan yararlanamaz. Pratik olarak 

toprağın hava kurusu durumunda tutmakta olduğu su higroskopik su olarak tanımlanır. Toprakların tane çapı 

ve ve buna bağlı olarak değiĢen yüzey ince gözeneklerin miktarı hava kurusu durumuna ve higroskopik su 

miktarına etki eder. Bu nedenle higroskopik su miktarı toprak türüne göre farklıdır. Kumlu topraklarda daha 

az, killi topraklarda daha fazla higroskopik su tutulur. 

Kapillar su: 

Su ile doymuĢ toprakta geniĢ gözeneklerdeki su sızıntı suyu halinde sızıp gittikten sonra iri ve orta çaplı 

gözeneklerde tutulan su kapillar su olarak tanımlanır. Toprak tarafından tutulma tutulma gücü 0.3 - 15

44 

atmosfer arasında değiĢir. Diğer bir ifade ile 2.5 - 4.2 pF kuvvetle 10 - 0.2µ arasındaki gözeneklerde tutulan 

sudur. 

Sızıntı suyu: 

GeniĢ kaba gözeneklerden hızla, dar kaba gözeneklerden yavaĢ olarak, yerçekimi kuvveti altında aĢağılara 

doğru hareket eden sudur. Toprakta tutulma enerjisi 0.1 - 0.2 atmosfer arasındadır. Bu nem derecesindeki 

topraklara ıslak topraklar denir (pF < 2.5). Bu topraklarda suyun tutulma enerjisine hidrostatik potansiyel 

ismi verilmektedir. Bitkiler sızıntı suyundan faydalanabilirler. Ancak bu faydalanma suyun kök çevresindeki 

sızma süresine bağlıdır. 

Taban suyu: 

Toprakta derinlere doğru sızan su geçirimsiz bir tabakaya rastlarsa daha derinlere sızamayarak toprağın 

gözeneklerini doldurur. Su bu defa geçirimsiz tabakanın eğimine veya bazı yerlerde arazinin eğimine bağlı 

olarak hareket eder. 

Tabansuyu devamlı hareket halinde olduğu gibi mevsimlere bağlı olarak toprak içinde belirli bir üst ve alt 

seviyelere sahiptir. Tabansuyunun üst ve alt seviyeleri kırmızı renkte yatay yükseltgenme çizgileri ile 

belirgindir. Tabansuyunun devamlı bulunduğu kesim ise gri rengi ile belirgindir. 

Tabansuyunun üst yüzeyinden itibaren su topraktaki kapillar gözeneklerde (kapillarite ile) yükselir. Bu 

kesim kapillar saçak olarak tanımlanır. Bitki kökleri kapillar saçağa veya tabansuyuna ulaĢtıkları taktirde bu 

sudan faydalanabilirler. Tabansuyunun toprak içinde yukarı doğru tırmanması toprağın tekstürüne bağlı 

olarak değiĢir. 

Durgun su: 

Toprakta geçirimsiz bir tabakada veya bu tabakanın üstünde gözenekleri dolduran su hareket edemediği 

veya çok yavaĢ hareket edebildiği için durgunlaĢır. Durgun suyun oluĢtuğu topraklar kıĢın ve ilkbaharda 

ıslak, yazın ise kurudurlar. 

Durgun sudaki serbest oksijen bitki kökleri ile diğer mikroorganizmaların solunumu sonucunda kısa sürede 

tükenir. Solunum için yeterli oksijen bulamayan earob organizmalar ölürler veya anaerob olanlar topraktaki 

oksitleri indirgeyerek serbest kalan oksijeni kullanırlar. Özellikle üç değerli demir oksitlerin iki değerli 

demir oksitlere indirgenmesi ile toprakta kırmızı (pas rengi) ve boz (gri-yeĢil- mavimsi yeĢil) renkli bir 

mermer deseni görünümü ortaya çıkar. Bu boz-pas lekeli oluĢum durgun suyun varlığının en belirgin 

göstergesidir. 

Toprak suyu ve gözenek çapları arasındaki iliĢki

45 

Organik medde bakımından zengin toprağın su tutma kapasitesi organik maddece fakir topraktan daha 

yüksektir. 

Her ikisine aynı miktarda su döküldüğünde organik maddece zengin toprakta suyun ıslattığı koyu renkli 

kısım daha düĢüktür. Bunun nedeni organik maddenin toprağın su tutma kapasitesini artırması ile ilgilidir. 

Bitkilerin Yararlanması Bakımından Toprak Neminin 

Tanıtımı ve Sınıflaması 

Bitkilerin topraktaki sudan yararlanabilmeleri, su miktarına bağlı olmakla beraber, su miktarı bu hususta rol 

oynayan tek faktör değildir. Bu hususta baĢka faktörler, örneğin toprak türleri de önemli derecede etkili 

olmaktadır. Örneğin bir kil toprağı %30 oranında su içerse bile bitkiler bu sudan yararlanamazlar. Buna 

karĢılık % 12 oranında suya sahip bir kum toprağında alınabilecek su bulunmaktadır. Bunun nedeni kil 

toprağında su miktarı % 30 düzeyine indiğinde suyun tutulma gücü 15 atmosferi aĢmaktadır. Yüksek 

organizasyonlu bitkiler 15 atmosferden daha yüksek emme kuvvetleri ile toprak tarafından tutulan suyu 

alamamaktadırlar. Bu nedenle topraktaki su miktarı, her zaman için bitkilerin bu sudan yararlanıp 

yararlanamayacakları hakkında bir fikir vermez. Bundan dolayı bilim adamları, su miktarı, suyun toprakta 

tutulma gücü ve bitkilerin bu sudan yararlanma iliĢkileri bakımından higroskopik nem, solma sınırı 

(pörsüme sınırı) ve tarla kapasitesi gibi deyimler kullanmaktadır. 

Higroskopik nem: 

Higroskopik nem çok küçük gözeneklerde 31 atmosfer basınçtan (pF > 4.5) daha yüksek güçle tutulan 

toprak suyudur. Pratik olarak 105 o C de toprağın tutmakta olduğu nem nem higroskopik nem olarak kabul 

edilir. Kil miktarındaki artıĢ higroskopik nem miktarının da artmasına sebep olur. Bitki toprak suyu iliĢkileri 

bakımından önemsizdir. Ancak toprak analizlerinde elde edilen bütün sonuçlar 105 o C de kurutulmuĢ toprak 

için verilir. 

Solma sınırı: 

Bitki kökleri en fazla 4.2 pF (15 atmosfer) lik bir emme gücü ile toprak suyunu alabilirler. Bu noktada 

toprağın içerdiği nem miktarı solma sınırındaki veya solma noktasındaki nem miktarıdır. Diğer bir ifade ile, 

toprakta bitkiler su noksanlığından dolayı pörsürler ve bu toprağa su verilmemek koĢulu ile sürekli 

pörsümüĢ durumda kalırlarsa, bu toprağın su miktarı veya nem içeriği solma sınırındadır denir.

46 

Solma noktası kesin bir değer olmayıp toprak ve çevre Ģartlarına göre bazı değiĢiklikler gösterebilmektedir. 

Bu değer bitki için yarayıĢlı olan toprak suyunun alt sınırını belirlemektedir. 

Tarla Kapasitesi: 

Tarla kapasitesi sızıntı suyu topraktan sızıp ayrıldıktan sonra kapillar gözeneklerde tutulan suya eĢdeğer 

nemi ifade etmektedir. Diğer bir anlatımla, doyurucu bir yağıĢtan sonra, düĢey yöndeki su hareketi durduğu 

anda (yağıĢa bağlı olarak genellikle 2-4 gün sonra) bir toprağın tutmuĢ olduğu su miktarını ifade eden bir 

deyimdir. Bitkiler tarafından yararlanılabilen suyun üst sınırını ifade eden bir deyimdir. 

Tarla kapasitesi sınırındaki toprağın nem durumu uygulamada toprağın tavda olması Ģeklinde ifade edilir. 

Toprağın tavda olması deyimi ile; yağıĢ veya sulama suyunun fazlasının topraktan sızıp ayrılmasından sonra 

toprağın kürek, çapa, kazma veya pulluk gibi iĢleme aletlerine yapıĢmadan iĢlenebilir durumda olmasını 

belirtmektedir. 

Yaralanılabilir su miktarı: 

Bitkiler tarla kapasitesi sınırı (2.5 pF = 0.33 atmosfer) ile solma sınırı (4.2 pF = 15 atmosfer) arasında 

kapillar gözeneklerde (0.2 – 10 µ) tutulan sudan faydalanabilirler. Bu nedenle bu iki nem sınıfı büyük bir 

önem taĢımaktadır. Toprakların faydalanılabilir su kapasitelerinin hesabı tarla kapasitesindeki nem 

miktarından solma sınırındaki nem miktarının farkı alınarak bulunur. 

Faydalanılabilir = Tarla kapasitesi - Solma sınırındaki 

Su miktarı (FSK) sınırındaki nem (TK) nem (SN) 

ġekil farklı nem içeriğine sahip 100 gram tozlu balçık toprağın su ve hava hacimlerini göstermektedir. 

En üstteki tamamen nem bakımından doymuĢ toprağı temsil etmektedir. Bu durum yağmurdan veya 

sulamadan kısa bir süre sonraki nemdir. Su kısa bir süre sonra iri gözeneklerden (makropor) akar. Bu 

durumda toprak tarla kapasitesindedir. Solma sınırına kadar bitkiler suyu topraktan kolaylıkla alabilirler. 

Bu durumda toprakta önemli miktarda su vardır ancak bitkilerin alamayacağı kadar büyük kuvvetle 

tutulmaktadır. Daha fazla nem içeriği azaldığında higroskopik nem olarak adlandırılır ve su sadece toprak 

kolloidlerinin etrafında bulunur. 

Faydalanılabilir su kapasitesi üzerinde etkili faktörler 

*Toprakta kil oranı arttıkça tarla kapasitesi sınırındaki nem miktarı artmaktadır. Bu durumda killi 

toprakların daha fazla su depo ettikleri ve bitkilere daha fazla su verebilecekleri zannedilir. Gerçekte durum 

böyle değildir. Solma sınırındaki nem miktarının killi topraklarda çok yüksek olması killi toprakların 

faydalanılabilir su kapasitelerinin azalmasına sebep olmaktadır. Bitkiler için en fazla yarayıĢı su orta 

tekstürlü (balçık) topraklarda tutulmaktadır. Kumlu balçık ve balçıklı kum toprakları ile Balçıklı kil ve kil 

topraklarında faydalanılabilir su kapasiteleri balçık topraklarından daha azdır. 

* Toprak tavda iken toprak iĢleme yapmak gözenek hacminin artmasını ve buna bağlı olarak faydalanılabilir 

su kapasitesinin artmasını sağlar. 

* Organik maddenin varlığı, hem topraktaki kapillar boĢlukların miktarını artırdığından hem de organik 

maddenin kendisi yüksek su tutma kapasitesine sahip olduğundan, benzer tekstürlü topraklarda organik 

madde içeriği arttıkça yarayıĢlı su miktarı da artmaktadır. 

* Strüktür de faydalanılabilir su kapasitesini kontrol eden bir diğer etmendir. Ġyi agregatlanmıĢ killi 

toprakların (kireçsiz killerin kireçlenmesi) 0.2-10 µ arasındaki gözeneklerin hacminin fazla olması 

faydalanılabilir su kapasitesini de artırmaktadır. 

Toprak Havası 

Toprak suyu tarafından doyurulmamıĢ boĢ gözeneklerde bulunan hava toprak havası olarak tanımlanır. 

Toprağın hava kapasitesi nem durumuna göre çok değiĢmektedir. Toprağın hava kapasitesi iri çaplı 

gözeneklerin ( > 10 µ) hacmine bağlıdır ve % 5 - 40 arasında değiĢir. 

Toprak havası toprak içinde organik ve anorganik maddelerin ayrıĢması ve yeni kimyasal oluĢumlar için 

gereklidir. Toprak içinde yaĢayan mikroorganizmalardan aerob olanlar, toprak hayvancıkları ve bitki kökleri 

de solunum için toprak havasına muhtaçtırlar. 

Toprak havasının bileĢimi 

Toprak havasının bileĢimi atmosferdekinden özellikle CO2 ve O2 oranı bakımından farklıdır. Toprak 

havasında oksijen miktarı % 20.6 (Atmosferde % 20.9) civarında, karbondioksit miktarı ise % 0.2 – 0.7 

(Atmosferde % 0.03) arasında bulunmaktadır. 

Toprakta yaĢayan mikroorganizmaların ve bitki köklerinin solunumu ve organik maddelerin ayrıĢması 

toprak havasının CO2‟ ce zenginleĢmesine sebep olur.

47 

Orman ve tarım alanlarından yılda toplam 4000 m 3 /ha CO2 in atmosfere ulaĢtığı bildirilmektedir. Bu 

miktarın 2/3‟ü toprak organizmalarının faaliyetinden, 1/3‟ü ise kök solunumundan kaynaklanmaktadır. 

Toprak Havasının Yenilenmesi 

Toprak havası ile atmosfer arasında karĢılıklı gaz alıĢveriĢi vardır. Buna toprak havalanması veya toprak 

solunumu denmektedir. Bu olay, kütle akımı (konveksiyon) ve difüzyon olmak üzere baĢlıca iki süreç 

sonunda meydana gelir. Toprak havasının bileĢimine göre; en azından %10 oranında oksijen varsa (aĢağı 

sınır), en çoğunda %5 oranında CO2 bulunursa (yukarı sınır), bu toprak havalanması sınır değerdedir. BaĢka 

bir ölçü olarak da bir toprağın hava kapasitesi en azından % 10-15 ise bu toprağın havalanması iyi olarak 

kabul edilmektedir. 

Toprak Havası ile Bitki GeliĢimi Arasındaki ĠliĢkiler 

Bitki kökleri, özellikle yeni çimlenmekte olan fidecikler, topraktaki oksijen kıtlığına karĢı çok duyarlıdırlar. 

Ağaç kökleri, % 2 oranında oksijene sahip toprak havasına kısa bir süre dayanabildikleri halde, fidecik 

köklerinin %10 oksijen oranında bile geliĢimlerinin yavaĢladığı ifade edilmektedir. 

Toprağın yetersiz havalanma koĢullarına dayanabilen bazı ağaç türlerinin bulunduğu, araĢtırma ve sera 

denemeleri ile belirlenmiĢtir. Bu türler Salix, Tilia cordota, Eucalyptus camaldulensis, Quercus petraea, 

Fraxinus angustifolia, Taxodium disticum, Alnus glutinosa gibi ağaç türleri girmektedir. 

Toprağın yetersiz havalanma koĢullarına dayanıksız olan ağaç türleri ise: Fraxinus excelsior, Acer 

pseudoplatanus, Acer campestre, Acer platanoides, Quercus robur, Cedrus libani, Robinia pseudoacacia, 

Picea abies ve yerli Pinus türleri. 

Toprak havalanması toprak mikroorganizmaları için de son derece önemlidir. Aerobik organizma denilen ve 

ancak yeterli oksijenin bulunduğu ortamlarda faaliyet gösteren organizmalar, oksijen kıtlığında organik 

maddeleri ayrıĢtıramaz, organik madde artıkları birikir. Anaerobik organizmalar ise, bu koĢullarda 

topraktaki oksitlerden (demir ve mangan oksitleri) oksijenini alır, onları redükler. Her iki Ģekilde de toprakta 

bazı zehirli maddeler oluĢur. Bunun sonucunda Ca, Mn ve Fe besin maddeleri alınamaz, toprak reaksiyonu 

değiĢir. 

TOPRAK SICAKLIĞI 

Yeryüzüne ulaĢabilen güneĢ enerjisi miktarı üzerinde atmosfer tabakalarının kalınlığı, içindeki katı, sıvı ve 

gaz halindeki maddelerin cinsi ve miktarı, mevsimler, günün çeĢitli saatleri, bitki örtüsü, arazi yüzü Ģekli, 

enlem dereceleri vb. faktörler etkilidir. Atmosfere ait faktörlerin etkisinden dolayı ve yeryüzünden meydana 

gelen yansıma gibi nedenlerle güneĢ enerjisinin ancak %50‟sine yakın kısmı toprağa ulaĢabilir. 

Toprağın mineral ve organik madde bileĢimi, nem içeriği ve rengi gibi fiziksel özellikler doğrudan ve 

dolaylı olarak toprak sıcaklığını etkilemektedir. 

Toprak rengi, ıĢınları yansıtmak veya absorbe etmek suretiyle etkili olur. Yangından sonra siyah renge 

dönüĢmüĢ olan bir humuslu orman üst toprağının sıcaklığının, aynı yerde yanmamıĢ toprağa kıyasla 2.7-5.5 

o C daha yüksek olduğu belirlenmiĢtir. 

Her maddenin ısı iletkenliği ve özgül ısısı değiĢik olduğu için, toprağın minerolojik bileĢimine, humus ve su 

içeriğine göre sıcaklığı da değiĢmektedir. 

ÇeĢitli maddelerin özgül ısıları farklı olduğundan, sıcaklıklarının 1 o C yükselmesi için alınması gerekli 

güneĢ enerjisi miktarı da farklı olacaktır. Örneğin içinde 100 gram su bulunan bir toprak kitlesi, aynı 

minerolojik bileĢimdeki kuru toprağa kıyasla 100 kalori daha çok ısı alabilirse ancak her iki toprak aynı 

sıcaklık derecesinde olacak demektir. Onun içindir ki ıslak topraklara soğuk topraklar adı verilmektedir. 

Çalık ve taĢ bakımından zengin topraklar ötekilerine kıyasla daha çabuk ve daha yüksek derecelere kadar 

ısınacaklardır. Böylece kurak toprakları oluĢturacaklardır. 

Toprak tekstürüne göre de ısı iletkenliği değiĢmektedir. Isı iletkenliği çoktan aza doğru Ģu sıra ile 

gitmektedir: Kum > Balçık > Kil > Turba 

Toprak Sıcaklığının Ekolojik Önemi ve Bitki GeliĢimine Etkisi 

Sıcaklık, don meydana getirecek derecede düĢmüĢse fizyolojik kuraklık meydana gelir. Yani toprakta su 

olmasına karĢın, bitki bu suyu alamaz. Bunun aksine toprak çok ısınırsa, içindeki su buharlaĢarak kuraklık 

meydana gelir. Bu durum yalnız suyun değil, besin maddelerinin de bitki kökleri tarafından alınmasını 

engeller. 

Çimlenme için gerekli minimum toprak sıcaklığı istekleri de bitki türlerine göre değiĢmektedir. Esasında 

sıcaklık optimum dereceye kadar yükseltilmesi ile çimlenme yüzdesi hızla artmaktadır.

48 

Ağaç köklerinin geliĢmeye baĢlaması için gerekli minimum toprak sıcaklığının 0 o C‟nin biraz üzerinden 7 

o o 

C‟ye kadar değiĢtiği bildirilmektedir. Kök geliĢimi için gerekli optimum toprak sıcaklığı ise 10-25 C 

arasında olduğu bildirilmektedir. 

TOPRAĞIN RENGĠ 

Toprak rengi, klimatik toprak tiplerinin sınıflandırılmasında kullanılan çok önemli bir fiziksel toprak 

özelliğidir. Büyük toprak grupları dünyanın çeĢitli ülkelerinde renk esas alınarak birer sistematik ünite 

halinde sınıflandırılmıĢlardır. Bunun dıĢında renk, arazide toprak tanıtımı esnasında horizonların ayırımı, 

organik madde miktarının tahmini, kimyasal çökeleklerin tanınması, yıkanma ve birikme olaylarının 

belirlenmesi için son derece önemli bir fiziksel toprak karakteristiğidir. 

Toprağın rengi bazı maddeler tarafından doğrudan doğruya, bazı maddeler ve karakteristikler tarafından 

dolaylı olarak etkilenmekte veya meydana getirilmektedir. 

Toprağa doğrudan renk veren maddeler 

Organik maddelerin ayrıĢma ürünleri, demir ve mangan bileĢikleri, kalsit, aragonit, kuvars, feldispatlar, 

mika ve killerdir. 

Toprak rengini dolaylı olarak etkileyen maddeler ve faktörler 

Toprağın rengi üzerinde toprak nemi ve tekstürü dolaylı bir Ģekilde etkili olmaktadır. 

Yüksek derecede nem içeren topraklar güneĢ ıĢınlarını yüksek derecede absorbe ettikleri için, olduklarından 

daha koyu görünür. Kuru topraklar ise, ıĢığı daha çok yansıttıkları için ıslak topraklardan daha açık renkli 

görünüme sahiptir. 

Kaba tekstürlü topraklarda iç yüzey, ince tekstürlü topraklara kıyasla daha az olduğundan, belirli miktardaki 

bir renk maddesi, örneğin humus, toprak tanecikleri etrafında daha kalın bir tabaka oluĢturur, dolayısıyla 

koyu görünür. Gerçekten kum topraklarında %1-2 oranındaki demir hidroksitin meydana getirdiği renk, kil 

topraklarında ancak %5-10 miktarındaki demir hidroksit ile sağlanabilmektedir. 

Toprak renginin belirlenmesi 

Toprak rengi, profilde yapılacak gözlemlerle, horizonlara göre ve bilinen renklerle bir yaklaĢım sağlanarak 

belirlenebilir (boz, esmer, kırmızımsı kahve, vb.). Fakat, subjektif bir belirleme olduğu için karĢılaĢtırma 

bakımından kesinlik arzetmez. Bu nedenle bir standart tanıtım imkanı sağlamak amacıyla Toprak Renk 

Kartları isimli bir renk kitapçığı geliĢtirilmiĢtir (Munsell Soil Color Charts). Bu kitapçığın bir sayfasına 

dikdörtgen Ģeklinde renkli kartonlar yapıĢtırılıp, numaralanmıĢ, karĢı sayfaya da bunların isimleri 

yazılmıĢtır. Rengi belirlenmek istene topraktan bir miktar örnek alınıp, bu sayfalardaki renklerle 

karĢılaĢtırılır, en çok hangisine uyuyorsa, onun ismi ve simgesi, bu örneğin rengi olarak belirlenmiĢ olur. 

Belirlenen renk üç özelliği ile hassas olarak belirlenir. Bu özellikler; ton (hue), açıklık derecesi (value) ve 

karıĢım derecesi (chroma) dır. 

Böylece dünyanın her yerinde aynı anlama gelen toprak renk belirlemesi yapılmıĢ olmaktadır. Münsell 

ıskalasına göre renk tayini taze açılmıĢ profil kesitlerinde ve yeterli derecede nemli olan topraklarda yapılır. 

Toprak renginin ekolojik önemi 

Toprak renginin bitki geliĢimi üzerindeki etkisi azdır. Bununla beraber, toprağın jeolojik orijini, oksidasyon 

ve redüksiyon olaylarının derecesi, organik madde miktarı, yıkanma ve birikmeler gibi önemli toprak 

karakteristiklerinin bir indikatörüdür. 

Genellikle gri ve soluk renkler nemliliği, yani bir redüklenme ve yıkanmayı gösterir. Kırmızı renkler ise 

oksitlenmeyi, yani sıcak toprak iklimi koĢullarını ve iyi bir drenajı simgeler. 

Toprak rengine göre toprakların verimlilikleri hakkında bir tahminde bulunabilme imkanı vardır. Genellikle 

koyu renkli toprakların daha verimli, açık renklilerin fakir topraklar olduğu ifade edilmektedir. Bu nedenle 

toprak rengine göre verimlilik derecesi bakımından topraklar en verimlisinden en fakirine doğru, siyah > 

esmer > pas kahverengi > grimsi kahverengi > kırmızı > gri > sarı > beyaz Ģeklinde sıralanmaktadır. 

Bu sıralanıĢ veya kural her zaman için geçerli olmayabilir. Çünkü verimlilik üzerinde iklim ve zaman 

faktörleri de önemli rol oynar. Örneğin alüvyal topraklar açık renkli oldukları halde, genç topraklar oldukları 

için verimlidirler. 

Toprak rengi, olgun topraklarda erozyonu belirleme için bir gösterge olabilir. Örneğin erozyona uğramıĢ 

topraklarda koyu renkli A- horizonu aĢındırıldığı için, anamateryalin rengi egemen olur. 

Toprak rengi klimatik toprak tiplerinin sınıflandırılmasında, eskidenberi bir ölçü olmuĢtur.

TOPRAK 

CANSIZ BÖLÜM 

KATI KISIM 

49 

TAġ Ø> 20 mm 

ANAORGANĠK MADDELER ÇAKIL Ø 20-2 mm 

ORGANĠK MADDELER 

BOġLUK KISMI (GÖZENEKLER) 

CANLI BÖLÜM 

TOPRAK HAYVANLARI 

GAZ KISMI (Toprak Havası) 

SIVI KISMI (Toprak Suyu) 

(mikrofauna, ilkel hayvanlar, geliĢmiĢ hayvanlar) 

TOPRAK BĠTKĠLERĠ 

(Bakteriler Mantarlar vd. ilkel bitkiler, geliĢmiĢ bitkiler) 

Tablo 3. Toprağın genel yapısı 

KUM Ø 2-0.02 mm 

TOZ Ø 0.02-0.002 mm 

KĠL Ø

50 

Toprağın ince kısmı tane çapı 2 mm den küçük olan kısım olup kum, toz ve kil boyutundaki maddelerden 

oluĢur ve ince toprak adını alır. 

Kum ve toz boyutundaki mineral parçacıkları suyu ancak yüzey çekimi ile tutabilirler. Elektrik yükü 

bakımından dengede olduklarından katyon ve anyonları pratik olarak tutamazlar. 

Kum toprağın iri taneli ve iri gözenekli olmasını sağlar. Toz ise toprağın gözeneklerini tıkadığı için toprağın 

geçirgenliğini olumsuz yönde etkiler. Toz suyu emmediği için tozlu topraklar ıslanma sonucunda cıvık bir 

yapı kazanır. 

Kil ise negatif elektrik yüklerine sahip olan bir mineraldir. Bu nedenle kil katyon ve anyonları elektriksel 

olarak bağlayabilir. 

Kil yaprakçıklı bir yapıya sahip oldukları için suyu da emebilir. Bu özelliklerinden dolayı killer topraktaki 

katyonları bağlayıp toprağın kırıntılı bir yapı kazanmasına sebep oldukları gibi suyu da emip toprağın 

cıvıklaĢmasını önlerler. 

Ayrıca killer katyonları tekrar toprak suyuna verebildikleri için bitki beslenmesi bakımından çok 

önemlidirler. 

Toprağın Mineralojik bileĢimi 

Toprağın oluĢtuğu anakayada bulunan minerallerden henüz ayrıĢmamıĢ olan bir kısmı toprak içinde de 

bulunur. Anakayadaki minerallerin ayrıĢmaya dayanıklılığı ve ayrıĢmanın hızı bu minerallerin topraktaki 

bulunuĢunu ve miktarlarını etkiler. 

Anakayalardaki minerallerden bilhassa kuvars, çok güç ayrıĢtığı için kuvarslı kayalardan oluĢmuĢ 

topraklarda bol miktarda bulunur. Kuvars silikatların ayrıĢması ve silisin serbest kalması sırasında sekonder 

olarak da (opal) teĢekkül edebilir. 

Kuvars genellikle toprağın kum bölümünü teĢkil eder.Ancak ufalanarak toz ve kil boyutlarına kadar 

küçülmüĢ kuvars tanecikleri de toprakta bol miktarda bulunur. Opal kil boyutundadır. 

Kuvarslı erüptif kayaların topraklarında kuvars miktarı genellikle %50 den fazla olduğu halde, kuvarssız 

erüptif taĢların, bazik erüptif taĢların toprakları ile kireçtaĢı, kil Ģistleri ve lös topraklarında kuvars oranı 

genellikle %50‟nin altındadır. Akarsuların yığdığı kumlardan ve rüzgar kumlarından oluĢmuĢ topraklarda 

kuvars oranı %95‟e kadar çıkabilir. 

Potasyumlu feldispatlar (ortoklas) ile sodyumlu feldispatlar (albit) daha güç ayrıĢtıkları halde kalsiyumlu 

feldispatlar (anortit) veya albit – anortit karıĢımı olan plajioklaslar daha kolay ayrıĢırlar. 

Toprağın içinde piroksenler, amfiboller, olivin ve biyotit genellikle pek az bulunur. Bu mineraller de kolay 

ayrıĢırlar. 

Bu minerallerden baĢka daha az bulunan ve ağır mineraller olan magnetit, ilmenit, zirkon ve turmalin de 

ihtiva ederler. 

TAġ ve ÇAKIL 

1. Toprağın iskelet kısmını oluĢtururlar 

2. Suyu tutmazlar 

3. Toprakta boĢlukların oluĢmasına ve havalanmaya katkı sağlarlar. 

KUM: 

1. Toprağın ince kısmıdır. 

2. Suyu yüzey çekimi ile tutar 

3. Elektriksel yük bakımından dengededir. Anyon ve katyonları tutmaz 

4. Toprağın iri taneli ve iri gözenekli olmasını sağlar. 

TOZ: 

1. Toprağın ince kısmıdır 

2. Suyu ancak yüzey çekimi ile tutabilir. 

3. Elektriksel yük bakımından nötr oldukları için anyon ve katyonları tutamazlar 

4. Toz toprağın gözeneklerini tıkadığı için toprağın geçirgenliğini olumsuz yönde etkiler 

5. Toz suyu emmediği için tozlu topraklar ıslandığında cıvıklaĢır 

KĠL: 

1. Kil negatif yüklerine sahiptir az miktarda da (+) pozitif yüke sahiptir. Bu nedenle kil anyon ve 

katyonları elektriksel olarak bağlayabilir. 

2. Kil yaprakçıklı bir yapıya sahip olduğu için suyu emebilir.

51 

3. Katyonları bağlayıp toprağın kırıntılı bir yapı kazanmasına sebep olurlar. Bu yüzden killi topraklar 

cıvıklaĢmaz 

4. Killi topraklar tutmuĢ oldukları katyonları tekrar toprak suyuna verirler. Onun için bitki 

beslenmesinde önemli rol oynarlar. 

ORGANĠK MADDELER: organik kökenli maddeler canlıların her türlü artıklardan oluĢur (yaprak, ibre, 

kozalak vb. canlıların kendileri) 

1. Bunlar fiziksel ve kimyasal (biyolojik aktivitenin sonucu) olarak ayrıĢırlar. 

2. Sonuçta kolloidal boyutta humusa dönüĢürler 

3. Humus yapısı gereği anyon ve katyonları tutar. Bunları suya verir 

4. Humus suyu da tutar 

5. Bitki beslenmesi açısından da önemlidir. 

TOPRAĞIN BOġLUK HACMĠ: 

Toprak tanecikleri kum, toz ve killer organik maddelerle birbirine yapıĢık durumda (kırıntı ve diğer 

strüktür) bulunurlar. Bu toprak parçacıkları arasında önemli miktarda boĢluk kalır (Toprak gözenekleri). 

- BoĢluk, hava ve su ile doldurulur 

- Gözenek hacmi toprak hacminin % 40-60‟ını teĢkil eder 

- Kuru topraklarda bütün gözenekler hava ile, ıslak topraklarda iri gözenekler su ile doludur. 

- Toprak havasında atmosfer havasına göre O2 az, CO2 fazla ve su buharı fazla 

- Bunun nedeni mikrobiyolojik faaliyet ve organik madde ayrıĢması sonucu ortaya çıkan CO2 

fazlalıdır. 

TOPRAK SUYU 

- Toprak gözeneklerinde yer alır 

- Toprak suyu içinde tuzlar, iyonlar ve toprak havası 

- Bitki beslenmesinde toprakta alınabilir durumdaki suyun miktarı önemlidir. 

- TOPRAĞIN CANLI BÖLÜMÜ 

- -Ġlkel hayvanlar (solucanlar, karıncalar, örümcek, böcek) 

- -GeliĢmiĢ hayvanlar (köstebek, fare, tavĢan) 

- -Bakteriler, algler ve mantarlar, yosunlar, likenler toprak bitkilerini oluĢturur 

- Toprak canlıları bir yandan toprak organik maddesini ayrıĢtırırken, diğer yandan da kendi artıkları ile 

toprağa organik madde olurlar. 

- Oksitler 

- Toprağın oluĢumu ve geliĢimi sırasında ayrıĢma ürünleri olarak meydana gelen maddeler 

arasında oksitler de vardır. Topraktaki oksitler adı altında demir, alüminyum, manganez ve silisyum 

hidroksitleri, oksihidroksitleri ve oksitleri ile silis asidi anlaĢılır. Bu katyonların oksitlenmesi 

sırasında ortamda su bulunduğu için genellikle hidroksitleri teĢkil eder. Sonradan suyun kaybı ile 

hidroksitler oksitlere dönüĢür. 

- Kil Mineralleri 

- Toprağın tane çapı Ø < 0.002 mm küçük olan bölümü kil bölü olarak kabul edilir. Kil 

mineralleri silikatların ayrıĢması sonucunda sekonder olarak oluĢmuĢ hidroksilli alüminosilikatlardır. 

- Kil mineralleri alçak basınç ve düĢük sıcaklıkta oluĢtukları için pulcuklar halindedir. Yapıları 

tabakalı ve yaprakçıklıdır. Basıncın ve sıcaklığın düĢüklüğü iri kristalli kil minerallerinin geliĢimini 

önlemiĢtir. 

- Yaprakçıklı yapıdan dolayı kil mineralleri su alınca ĢiĢerler ve yaprakçıklar birbirinden uzaklaĢır. 

Böylece kil minerallerinin yüzeyleri (iç yüzey) de artmıĢ olur. Kil minerallerinin yaprakçıkları 2,3 

veya 4 tabakalıdır. Su alıp ĢiĢen kil minerallerinin iç yüzeyine bazı katyonlar da girerek yerleĢirler. 

- Böylece kil mineralleri bir yandan toprağın su tutma kapasitesini bir yandan da katyon 

tutabilme kapasitesini artırır. Kil minerallerinin toprakta bulunuĢu toprağın bitki beslenme gücünde 

çok önemli etkiler yapar. 

- Kil Minerallerinin Kristal Yapısı 

- 

- Kil mineralleri yaprakçıklı bir yapıya sahiptir. Yaprakçıkların her biri iki, üç veya dört 

tetrahedron ve oktahedrondan meydana gelmiĢtir (ġekil 6).

52 

- Tetrahedronlar bir silisyum katyonu etrafında yer almıĢ dört oksijen anyonundan, 

oktahedronlar ise bir alüminyum katyonun etrafında yer almıĢ altı oksijen anyonundan oluĢurlar. 

- 

- Tetrahedronlar ile oktahedronlar üst üste gelip aralarındaki oksijen köprüleri ile bir birine 

bağlanmaları sonucunda tabakalı bir yaprakçık meydana gelir. Yaprakçıkların üst üste gelmesi ile de 

kil mineralleri oluĢur. 

Ġki 

tabakalı yaprakçıkların yapısında yer alan tetrahedronların oksijenleri yaprakçığın üst yüzeyinde bir oksijen 

tabakası oluĢturur. 

Oktahedronların alt yüzeyindeki oksitler ise hidrojen ile birleĢerek bir OH - tabakası oluĢtururlar. Böyle iki 

tabakalı bir kil yaprakçığının diğer bir kil yaprakçığı ile üst üste gelmesi sonucunda tetrahedronların oksijen 

tabakası ile oktahedronların hidroksit tabakası karĢı karĢıya gelmiĢ olurlar. 

Ġki tabakanın arasında yer alan H + iyonları ile OH-O bağlantısının kurulmasını sağlarlar. 

Böylece iki tabakalı kil minerallerinin yaprakçıkları arasında elektriksel bir çekim gücü meydana gelir. 

Üç tabakalı yaprakçıkların yapısı ortada bir oktahedron, alt ve üstte birer tedrahedron tabakası Ģeklindedir.

53 

Tetrahedronlardaki Si +4 ve oktahedronlardaki Al +3 katyonları yerine Al +3 , Fe +2 , Mn +2 veya Mg +2 katyonları 

geçebilir. 

Birbirine yaklaĢık çapta (aynı koordinasyon sayısına sahip katyonlar) fakat farklı pozitif yüküne sahip 

katyonların yer değiĢtirmesi (izomorf yer değiĢtirme=izomorf substitusyon) ile kil minerallerinde negatif 

yük fazlası meydana çıkar. 

Negatif yük fazlası Na + , K + , Ca +2 , Mg +2 ve diğer katyonların kil minerallerine bağlanması ile nötrleĢirler. 

Ancak bu katyonlar kendilerinden daha aktif bir katyon, mesela H + , ile yer değiĢtirebilirler. 

Bu yer değiştirme olayı kil minerallerinin toprağın katyon tutabilmesi ve gerektiğinde 

katyon değişim özelliğini kazanmasını sağlar. Kil mineralleri katyon değişim özelliklerinden dolayı bitki 

beslenmesinde çok önemli role ve etkiye sahiptirler. 

Topraktaki Önemli Kil Mineralleri 

İki tabakalı kil mineralleri: yaprakçıkları bir tetrahedron bir de oktahedron tabakasının 

oksijen köprüleri ile birbirine bağlanması sonucunda meydana gelmiĢlerdir. Bu kil mineralleri Kaolinit ve 

Halloysit‟tir.

54 

Kaolinit: Kaolinitin iki tabakalı olan iki tabakalı yaprakçıklarının tetrahedronların bulunduğu yüzeyi oksijen 

tabakası, oktahedronların bulunduğu yüzeyi hidroksit tabakası ile kaplıdır. 

Üst üste gelen yaprakçıkların alt yüzeyindeki hidroksit tabakası (H + katyonu arada kaldığı 

için) birbirlerini elektiriksel olarak çeker.Bu nedenle kaolinit su alıp ĢiĢmez ve yaprakçıklar bir birinden 

uzaklaĢmaz. 

Kaolinitin yaprakçıkları arasına katyon giremez. Ayrıca izomorf yer değiĢtirme olmadığı 

için negatif elektrik yükü de pek yoktur. 

Kaolinit bu özelliğinden dolayı iç ve dıĢ yüzeyi su alma ile değiĢmediği gibi katyonları da negatif elektriksel 

güç ile bağlayamaz. Kaolinitin katyon değiĢim kapasitesi 3-15 me/100gr arasında olup pek düĢüktür. 

Kaolinit ihtiva eden topraklar ıslandıkları vakit suyu emdikleri için cıvıklaĢırlar. Katyon 

değiĢim kapasiteleri düĢük olur. 

Bu topraklara kireç karıĢtırılarak kırıntılılık ve süzeklik sağlanamaz. Ancak bol organik madde ile ıslah 

edilebilirler. Bu nedenle kaolinitli topraklar sorun çıkaran bitki beslenmesi açısından da zayıf topraklar 

olarak kabul edilirler. 

Halloysit: Kaolinitte olduğu gibi aynı kristal yapıya sahiptir. Ancak halloysitler su alarak ĢiĢmektedirler. 

Halloysit su alıp ĢiĢebildiği için toprakta suyun tutulmasında yardımcı olur. Atyon değiĢim kapasitesi 5-15 

me/100 gr‟dır. 

Üç Tabakalı Kil Mineralleri: Yaprakçıkları bir oktahedron tabakasının alt ve üst kısmına iki tetrahedron 

tabakası birleĢmesi ile oluĢmuĢlardır. 

Tetrahedronların dıĢ yüzeyleri oksijen tabakası ile kaplı olduğundan yaprakçıklar arasında 

bu iki oksijen tabakasını bağlayacak bir katyon bulunmamaktadır. Bu nedenle 3 tabakalı kil mineralleri su 

aldıklarında yaprakçıklar birbirinden uzaklaĢır. Yaprakçıklar arasındaki açıklığa katyonlar girerek yerleĢirler 

ve iki yandaki elektrik yüklerine sahip oksijen tabakaları arasında elektriksel bağ ile tutulurlar.

55 

Üç tabakalı kil mineralleri 1:1:1 veya Si:Al:Si olarak gösterilirler. Üç tabakalı kil 

mineralleri arasında toprak özellikleri bakımından önemli olanlar Ġllit, Vermiküllit ve Montmorillonit‟tir. 

Ġllit: Ġllitlerin bir kısmı mikaların (Muskovit ve Biotit) hidratlanması ile bir kısmı da silikatların ayrıĢması 

ile yeniden teĢekkülü sonucunda oluĢurlar. 

Ġllit mineralleri esas itibariyle mikaların pulcuklarının aralanması ve bu aralıkların su alıp geliĢebilir bir 

duruma gelmesi ile teĢekkül ederler. 

Önce mikalar kenarlardan su almaya baĢlar su içeri doğru devam eder. Bu olay özellikle K + iyonunu 

hidratlanması olayıdır. Potasyum katyonlarının (su dipolleri ve hidronyum etkisi ile) hidratlanması 

sonucunda mika pulcukları bir birinden ayrılır. Bu arada hidratlanan K + katyonu da hidronyum tarafından 

yaprakçıklar arasından dıĢarıya alınır. Böylece yaprakçıklar arası daha da açılır ve ve zaman içinde mika 

illite dönüĢür. 

ġekil 8. Mikanın Ġllite daha sonra vermikulit ve montmorillonite dönüĢmesi 

Ġllitler mikalardan; 

Daha küçük tane yapılarına sahip olmaları (

56 

Montmorillonit: 

Montmorillit minerallerinin kristal yapısı vermiküllit ile illite benzemektedir. Su alıp 

ĢiĢtiklerinde ve Mg ++ ile doyurulduklarında 10 A olan esas kalınlıkları 20 A olur. 

Montmorillitlerde su alıp ĢiĢme ve yaprakçıkların birbirinden uzaklaĢması olayı minerallerin doyurulduğu 

katyona önemle bağlıdır. 

Ca ++ veya Mg ++ ile doyurulmuĢ montmorillitle esas kalınlık olan 10 A‟den 20 A‟ye kadar ĢiĢtikleri halde, 

Na + ile doyurulmuĢ montmorillitlerde 160 A‟e kadar ĢiĢebilmektedir. 

Ortamda çok fazla Na (Sodyum) bulunması montmorillitin yaprakçıklarının bir birinden bir daha bir araya 

gelemeyecek kadar uzaklaĢmasına sebep olur (tuzlu topraklarda Na-montmorillit teĢekkülü). 

Montmorillitler illitlerden veya bazalt gibi bazik erüptif kayalardaki minerallerden geliĢebilirler. 

Montmorillitlerin katyon değiĢim kapasiteleri 80-120 me/ 100gr arasında değiĢir. Yüksek miktarda K + veya 

NH4 + katyonları ile illite dönüĢmezler (Potasyum Fiksasyonu yok). Su kaybedip kuruduktan sonra yeniden 

su alıp ĢiĢebilirler. 

Dört tabakalı kil mineralleri: dört tabakalı kil mineralleri tetrahedron ve oktahedron tabakalarının 

tet/okt/tet/okt olarak üst üste gelmesiyle oluĢurlar. 

Ġki tabakalı kil minerallerinde olduğu gibi bunlarında su aldıklarında ĢiĢme özellikleri hemen hemen yok 

gibidir. Dolayısıyla katyon değiĢim kapasiteleri de düĢüktür. Dört tabakalı kil minerallerini Klorit temsil 

eder. 

Kil Minerallerinin OluĢumu 

Kil mineralleri; 

*Erüptif kayalardaki silikat minerallerinin ayrıĢma ürünlerinden, 

*Tabakalı silikat minerallerinin (mikalar) hidratlanması ve yaparakçıkların aralanmasından sekonder olarak 

oluĢurlar. 

Kil minerallerinin oluĢumunda temel prensip Ģudur; 

Aynı mineralden farklı iklim ve ortam (pH ve katyonlar) Ģartları altında farklı, farklı minerallerden aynı 

iklim koĢullarında aynı kil mineralleri oluĢabilir. 

O halde kil minerallerinin oluĢumu; 

*OluĢtukları mineral özelliklerine 

*iklim 

*pH 

*Ortamdaki katyonlara bağlıdır. 

1. Silikatların AyrıĢma Ürünlerinden Kil Minerallerinin OluĢumu: 

Silikat mineralleri feldispatlar, piroksenler ve amfibollerin ayrıĢması ve kristal yapılarının bu ayrıĢma 

sırasındaki değiĢimi ile kil mineralleri sekonder olarak teĢekkül eder. Genel olarak silikatların ayrıĢması 

sonucunda kil minerallerinin teĢekkülü olayı ġekil 9‟daki gibidir. 

Ortam reaksiyonunun alkalen oluĢu, yüksek miktarda K + , Na + , Ca ++ ve Mg ++ bulunuĢu özellikle 3 tabakalı 

kil minerallerinin teĢekkülüne sebep olur. 

Ortamda reaksiyonun asit oluĢu ayrıĢma ürünlerinin hızla yıkanıp ortamdan ayrılmalarına sebep olur. Bu 

defa serbest kalan silis asidi ile ortamda bulunabilen K + , Na + , Ca ++ ve Mg ++ iyonları tarafından iki tabakalı 

kil mineralleri meydana gelir (Örnek ortoklasın hidrolizi ile kaolinit oluĢumu). 

2) Tabakalı Silikatların Aralanması Ġle Kil Minerallerinin OluĢumu 

Tabakalı silikat minerali olan mikalar tabakaların aralanması ile kil minerallerine dönüĢürler. Öncelikle 

fiziksel etkiler sonucunda mikalar parçalanarak kil boyutuna kadar (0.002mm) ufalanırlar. 

Yüzeyin artıĢı kimyasal ayrıĢmanın daha da artmasına ve mika yaprakçıklarının kenarındaki K + iyonlarının 

hidratlanarak yerlerine H + , Ca ++ ve Mg ++ gibi iyonların geçmesine sebep olur. Bu fiziksel ve kimyasal 

ayrıĢmaların sonucunda K + kaybeden mika illite dönüĢür. 

Eğer illitin K + kaybı devam ederse potasyum yerine (ortamda varsa) Ca ++ ve Mg ++ geçer. Bu geliĢme ile illit, 

vermiküllite veya montmorilonite dönüĢür (ġekil 10).

57 

3) Kil Minerallerinin DeğiĢimi Ġle AyrıĢması: 

Kil mineralleri oluĢumu sağlayan faktörlerin devam eden etkisi bazı değiĢimlere uğrarlar veya bu faktörlerin 

değiĢimi ile ayrıĢırlar. Ġllitin vermiküllite veya montmorillonite dönüĢmesi gibi. Ortam Ģartlarının değiĢimi 

ile kil minerallerinin yapısında da değiĢiklik olabilir. 

Özellikle ortam asitleĢmesi sonucunda (pH=4,5) kil mineralleri tahrip olmaya aĢlar. Ortamın pH sının 3 ve 

3‟ün altına düĢmesi kil minerallerinin hızla bozulmasına sebep olur. Ortamın asitleĢmesi ile üç ve dört 

tabakalı kil mineralleri K + , Na + , Ca ++ ve Mg ++ kaybederek Hidrarjillite dönüĢürler (PodsollaĢma ile iliĢki 

kuralım) (ġekil 11). 

Toprağın Canlıları ve Organik Maddesi 

Toprak canlıları toprağın içinde veya dıĢında fakat toprağa bağlı olarak yaĢayan canlılardır. 

Toprak canlıları organik atıkların (yaprak, meyve, kabuk, ibre vb.) parçalanması ayrıĢtırılması toprakla 

karıĢtırılması olaylarını önemli derecede etkilerler. 

Toprak canlılarının bütün bu faaliyetleri toprağın fiziksel ve kimyasal özellikleri üzerinde toprağın verim 

gücünü azaltacak veya artıracak derecede etkili olurlar. 

Orman ağaçların yetiĢme ve büyüme hızları, orman topraklarının verim güçlerine ve toprak canlılarının 

faaliyetlerine bağlıdır. 

Toprak Canlılarının YaĢam ġartları 

Toprak canlıları toprağın içindeki boĢluklarda ve gözeneklerde yaĢarlar. Bitki kökleri içinde durum farklı 

değildir. Gerek toprağın içinde yaĢayan organizmalar, gerekse bitki kökleri yaĢamlarını devam ettirmek için; 

1. Solunum için havaya (02) 

2. Su ihtiyaçları için neme 

3. YaĢayabilmeleri için optimum sıcaklık değerine 

4. Beslenmeleri için besin maddelerine 

5. Ortam reaksiyonunun (pH) kendileri için optimum oluĢuna önemli derecede bağlıdırlar. 

Bu sayılan özellikler optimumdan ayrıldıkça canlılar için olumsuz Ģartlar oluĢmaktadır. 

1) Hava: Toprak boĢluklarında su ve hava bulunmaktadır. Hava içerisinde ise havada çözünmüĢ 

oksijen bulunmaktadır. 

* Oksijen toprak canlıları tarafından tüketilir. Sonuçta ortamdaki karbondioksit miktarı artar.

58 

* Toprağın devamlı havalanması gerekmektedir. Yani toprak havası ile atmosferdeki oksijenle zengin 

havanın devamlı bir Ģekilde yer değiĢtirmesi gerekmektedir. 

Toprak gözeneklerinin tamamen su ile dolu olması halinde toprak havasız kalır. Havaya bağlı olarak 

yaĢayan canlılar (Aerob) ölürken, havasız ortamda yaĢayan canlıların (Anaerob) sayısı artar. 

Bu canlıların faaliyeti sonucu çıkan ayrıĢma ürünleri ise toprağın diğer canlıları için olumsuz etki yaparak 

ölümlerine sebep olur. 

2) Nem: Toprak canlıları için topraktaki su ve toprak havasının nemi çok önemlidir. 

* Topraktaki su ve nem canlıların türüne göre değiĢmekle birlikte genel olarak % 50-80 arasında 

bulunması durumunda ideal olarak kabul edilir. 

* Toprak havasını soluyan hayvanların çoğunluğu toprak havasındaki nemin % 80-100 arasında olmasını 

arzu ederler. 

* GeliĢmiĢ bitkiler besin maddelerini su aracılığı ile alırlar. Ancak solunum için suyun içinde erimiĢ 

havaya veya gözeneklerdeki havaya da ihtiyaç duyarlar. 

3) Sıcaklık: Toprak canlıları hayat faaliyetlerini sürdürebilmeleri için toprağın yeterli sıcaklıkta olması 

gerekir. 

Toprak canlıları için ideal sıcaklık 25-35 0 C arasındadır. 80 0 C üzerindeki sıcaklıklarda toprak canlılarının 

çoğu yaĢayamaz. 

Toprak sıcaklığını, solunum ve oksidatif ayrıĢma sonucunda ortaya çıkan sıcaklık, güneĢ ıĢınları ve ılık 

yağmurlarla topağa ulaĢan sular artırır. 

Toprak üzerindeki bitkiler, ölü örtünün gölgeleme etkisi sonucu toprak sıcaklığını artıran veya en azından 

aĢırı ısınma veya aĢırı soğumayı önleyen etkenlerdir. 

Toprakta yaĢayan karıncalar sıcaklığa karĢı hassastırlar. Özellikle ilkbaharda karıncaların faaliyete 

baĢlaması toprağın ısındığını (Vejetasyonun baĢladığını) gösteren en önemli delillerdendir. 

4) Besin Maddeleri: Gerek mikroorganizmalar gerekse geliĢmiĢ bitkiler mineral besin maddesi olarak 

Azot, Fosfor, Kükürt, Potasyum vb. besin maddelerine ihtiyaç duyarlar. 

Canlılar kullandıkları karbonu genellikle daha önce yaĢayıp ölmüĢ canlı artıklarından ayrıĢma ile alırlar. 

Klorofilli canlılar ise havanın karbondioksitini alıp özümleyerek karbon bileĢikleri yaparlar. 

Topraktaki iyon dengesinin canlılar için önemi büyüktür. Ġyonlardan birinin fazlalığı canlılar üzerinde zehir 

(Al +3 zehirlenmesinde olduğu gibi) etkisi yapabilir. 

Toprakta bir bölümü ilksel üreticiler, bir bölümü de tüketiciler olarak görev yapan canlılar toprak içinde 

optimum Ģartlarda dengeli bir beslenme zinciri kurmuĢlardır. 

AĢırı gübrelemeler, deterjanlar, haĢere mücadele ilaçları toprağı kirleterek toprakta yaĢayan canlı 

toplumlarının ölümüne sebep olmaktadırlar. 

Dengeli ekolojik bir sistem kurmuĢ olan canlı toplumlarından tamamının veya büyük bir bölümünün ölümü 

üretim-tüketim olaylarını engeller ve toprağın verimini azaltır. 

5) Toprak Reaksiyonu: Toprak reaksiyonunun değiĢmesi toprakta yaĢayan canlı toplumlarının 

değiĢimine yol açar. 

1) Genellikle hafif asit-hafif alkalen topraklarda bakterilerin önemli bir bölümü ile aktinomisetler, maviyeĢil 

yosunlar, algler bol miktarda bulunurlar. 

2) Toprak reaksiyonunun asitleĢmesi (pH

59 

Bu canlıların yuvaları, açtıkları tüneller, biriktirdikleri besin maddeleri ve dıĢkıları ile ölüleri toprağın 

derinliklerine kadar havanın ulaĢmasını, yağıĢ suyunun hızla sızmasını ve organik maddelerin derinliklere 

kadar varmasını sağlar. 

Bitki köklerinin çürümesi ile meydana gelen boĢluklar da ayrı bir TÜNEL SĠSTEMĠ oluĢturur. Bu yuvatünel 

sistemine “TOPRAĞIN MĠMARĠSĠ” adı verilmektedir. ĠĢlenen topraklarda bu sistem bozulur. (tarım 

topraklarında) 

Topraktaki solucanlar beslenirken toprağı organik maddesi ile birlikte yutmaktadır. Bu ise toprağın 

organik maddesinin daha kolay ayrıĢmasını temin etmektedir. 

Böylece toprak karıĢır ve toprak kırıntılı bir yapı kazanarak fiziksek özellikler iyileĢir. 

Asit reaksiyonlu topraklarda eklem bacaklılar, örümcekler, sıçrayan böcekler daha fazla miktarda bulunur. 

Ilıman bölgelerde çeĢitli karınca (kırmızı orman karıncaları) türleri bulunur. Bunlar tüketicilik görevinin 

üstlenirler. 

2. Mikroorganizmaların Faaliyetleri ve Etkisi 

Toprak mikroorganizmaları, mikrofauna ve mikroflora olarak iki bölümde incelenir. 

BAKTERĠLER: Toprakta yaĢayan bakterilerden bir kısmı “karbon bileĢiklerini” yapabilmek için toprak 

havasındaki CO2 „in karbonunu kullanırlar. Bu iĢlem içinde gerekli enerjiyi amonyağı, kükürdü veya 

demiri oksitleyerek elde ederler. 

Azot bakterilerinden “nitrit bakterileri” (nitrosomonas) topraktaki amonyağı (NH3) nitrite oksitlerler (1). 

Nitrat bakterileri ise (nitrobakter) nitritleri nitratlara dönüĢtürürler (2). 

(1) 2NH3 +3O2 Nitrit Bakterileri 2HNO2 + 2H2O + 79000 kalori 

(2) 2HNO2 +O2 Nitrat Bakterileri 2HNO3 + 21000 kalori 

KÜKÜRT BAKTERĠLERĠ: (Thiobacillus thiooxidans) toprakta ve organik maddelerdeki (amino 

asitlerde) kükürdü H2SO4 „ e varana kadar oksitlerler (3). 

Kükürt bakterilerinin bu oksitlenme faaliyeti ile toprağın reaksiyonu 1 pH‟ya kadar düĢebilir ve ortamdaki 

kalsiyumda CaSO4 halinde bağlanabilir. 

Özellikle alkalen reaksiyonlu topraklara kükürt serpilmesi durumunda toprak reaksiyonu nispeten asitleĢir 

ve fazla miktardaki kalsiyumdan dolayı Zararlı mikroorganizmaların üremesinin önlenmesi veya 

KLOROZUN engellenmesi sağlanabilir (orman fidanlıklarında). 

Kloroz; Kalsiyum fazlalığına bağlı olarak N, Mg gibi elementlerin alınaması sonucu bitkide sararmalar 

meydana gelmektedir. 

2S + 2H2O + 3O2 Kükürt Bakterileri 2H2SO4 + 28400 kalori 

TOPRAKLARIN KĠMYASAL ÖZELLĠKLERĠ 

Toprakların kimyasal özellikleri denince, genel olarak toprak reaksiyonu = toprak asitliği ve toprağın 

besin maddeleri bakımından karakteristikleri anlaĢılmaktadır. 

◙ Ġyon Adsorbsiyonu (Tutma) ve DeğiĢtirilmesi 

Topraktaki kil, humus ve oksitlerin yüzeylerinde anyon ve katyonları tutmasına iyon adsorpsiyonu denir. 

Toprağın iyonları tutması geniĢ yüzeylerde ve elektriksel güçlerin etkisi ile mümkün olur. Tutulan bu 

iyonlar, toprak çözeltisindeki baĢka iyonlarla yer değiĢtirebilmektedir. Toprak kolloidleri ile toprak çözeltisi 

arasında meydana gelen bu iyon alıĢveriĢine iyon değiĢtirilmesi denmektedir. 

İyon adsorbsiyonu ile topraktaki besin maddeleri yıkanıp çok derinlere gitmekten kurtulmuĢ olur. İyon 

değişimi ile de bitkilere bu besin maddelerinden yararlanma imkanı sağlanmıĢ olur. 

Toprakta iyonları tutabilen kil + oksitler + organik madde birliği “toprağın katyon değiĢim kompleksi” veya 

“toprağın kolloid kompleksi” olarak tanımlanır. 

◙ Toprakta Katyon DeğiĢimi 

Katyonların toprakta tutulması ve bunların baĢka katyonlarla değiĢtirilmesi, anyonlara kıyasla daha 

önemlidir. Çünkü bitki için büyük bir önem taĢıyan mineral besin maddelerinin çoğu katyon halinde 

tutulmaktadır. Gerçekten Ca, Mg, K, Na, NH4, Al, Fe, H gibi pozitif yüklü iyonlar, negatif yüklü kolloidal 

mineral ve organik toprak parçacıklarının yüzeyinde tutulur. Organik parçacıkların negatif yükü “–COOH” 

ve “–OH” gruplarından kaynaklanmaktadır. Ġnorganik toprak parçacıklarının (kilin) negatif yükü ise silis 

atomlarına bağlı hidroksil gruplarının iyonlaĢmasından veya kilin yapısındaki katyonların baĢka katyonlarla 

yer değiĢtirmesi sonucu meydana gelen pozitif yük açığından, yani negatif yük fazlasından doğmaktadır.

60 

Topraktaki kil ve humusun yüzeylerinde, adsorbsiyon ile katyonları tuttuğu ve bunları baĢka katyonlarla 

değiĢtirebildiği basit bir deneyle kolayca anlaĢılır. Bir toprak saf su ile iyice çalkalanır ve süzülürse, süzüğe 

amonyumokzalat eklendiğinde kalsiyumokzalattan oluĢan beyaz bir çökelek meydana gelir. Bu olay Ģu 

Ģekilde açıklanabilir: saf suyun hidrojen iyonlarından bazıları topraktaki Ca ++ katyonu ile yer değiĢtirmiĢ ve 

süzüğe Ca ++ katyonu geçmiĢtir. Süzüğe amonyumokzalat eklendiğinde kalsiyumokzalat‟tan kaynaklanan 

beyaz bir renk meydana gelmesi, bu değiĢimin gerçekten cereyan ettiğini kanıtlamaktadır. 

Bu Ģematik denklemden görüleceği üzere toprakta pozitif yük dengesi bozulmamıĢ, 4 pozitif yüke sahip iki 

kalsiyum katyonu yerine, 4 tane hidrojen iyonu geçmiĢtir. O halde, toprak, bir çözeltiden bir katyonu alıp 

bağladığında o çözeltiye ekivalan miktarda (eĢdeğer elektrik yüküne sahip) baĢka bir katyon vermektedir. 

Katyon DeğiĢiminde Etkili Faktörler 

1- Katyonların kendi özellikleri 

2- Toprak kolloidlerinin özellikleri 

3- Toprak suyunda bulunan katyonların yoğunluğu 

4- Katyon değiĢiminde anormallikler 

1- Katyonların kendi özellikleri 

Katyonların toprak kolloidleri tarafından tutulabilme Ģiddetleri onların hidratlanma enerjilerine ve elektrik 

yüklerine bağlıdır. Katyonların hidratlanma enerjileri çapları ile iliĢkilidir. Büyük çaplı olan Na, K ve NH4 

gibi katyonların hidratlanma enerjileri daha küçük çaplı olan Ca ve Mg‟ unkilerden daha azdır. 

Genel bir kural olarak hidrojen katyonu dıĢında, iki değerli katyonlar bir değerli katyonlara kıyasla daha sıkı 

olarak ve daha büyük kuvvetle tutulur. Örneğin Ca, Mg gibi katyonlar, toprak kolloidleri tarafından kuvvetli 

olarak tutuldukları halde, Na çok gevĢek tutulur. Onun için öteki katyonlarla çok çabuk yer değiĢtirerek 

çözeltiye geçer. 

Genel olarak topraklarda aĢağıdaki absorbe olma sırası görülmektedir: 

Al > Ca > Mg > K > Na 

2- Toprak kolloidlerinin özellikleri 

Toprağın en önemli değiĢtiricileri kil mineralleri ve organik maddedir. Buna karĢılık oksitler ve hidroksitler 

daha çok anyon adsorbsiyonu için önemlidir. Bir toprağın değiĢim kapasitesi, kil minerallerinin ve humin 

maddelerinin miktarına, kullanılabilir yüzeylerinin büyüklüğüne ve yükün büyüklük ve cinsine bağlıdır. 

Toprak kolloidleri farklı özelliklerinden dolayı katyonları belirli bir sıraya göre değiĢen güçlerle tutarlar. Bu 

olaya toprak kolloidlerinin katyon seçimi denir. 

3- Toprak suyunda bulunan katyonların yoğunluğu 

Toprak suyunda daha yoğun olarak bulunan katyonlar toprak kolloidlerinde tutulmuĢ olan katyonlarla yer 

değiĢtirmektedir. Toprak suyunda bir katyonun çok fazla bulunması halinde bu katyon toprak kolloidlerinde 

tutulmuĢ katyonların yerine geçip onların da toprak suyuna geçmelerini sağlamaktadır. Örneğin bir toprağa 

artan konsantrasyonlarda NH4Cl çözeltisi verildiği zaman, gittikçe artan miktarda NH4 toprağın katyonları 

ile yer değiĢtirmektedir. 

Ancak katyon değiĢimi sırasında her katyon diğer katyonlarla tutunma yeri bakımından 

rekabet içindedir; ve bu durum topraklarda sürekli vardır. DeğiĢik katyonların rekabet edebilme yetenekleri, 

kendi özelliklerine ve değiĢtiricinin cinsine bağlı olarak çok farklıdır ve öyle bir etkiye sahiptir ki, herhangi 

bir katyonun katyonlar yükündeki oranı, sadece kendisinin çözeltideki kısmına değil, aynı zamanda diğer 

katyonlarla rekabet edebilme yeteneğine de bağlıdır. 

4- Katyon değiĢimindeki anormallikler 

DeğiĢtirilebilir katyonlardan bazıları bazı durumlarda yukarıdan beri sıralanan katyon değiĢim esaslarına 

uymamaktadırlar. Kil minerallerinden vermikullitin fazla miktarda K + veya NH4 + katyonları aldığı ve su 

kaybederek kuruduğunda illite dönüĢmesi olayı katyon değiĢimindeki anormalliklere bir örnektir. Bu olay 

K + ve NH4 + un fiksasyonu olarak tanımlanır. K + ve NH4 + iyonlarının veya bunlardan birinin vermikullit 

yaprakçıklarının arasına çok miktarda girmesi ve kilin su kaybetmesi sonucunda mika-illit-vermikullit 

geliĢimi tersine döner ve yaprakçıklar mika yaprakçıkları gibi birbirine sıkıca bağlanırlar. Yaprakçıklar 

arasında kalan K + ve NH4 + katyonları da diğer katyonlarla değiĢtirilemez. 

Toprağın Katyon DeğiĢim Kapasitesi ve Baz Doygunluğu

Rizosfer 

Toprak canlıları ile mikroorganizmaların doğrudan temas halinde olduğu yüzeye 

rhizoplane adı verilmektedir. Örneğin buğday bitkisinin kök ve kök tüylerinin meydana getirdiği 

alan yaklaĢık 6 m 2 dir. Bitki kökleri tarafında etkilenen toprak alanı rhizosfer olarak 

adlandırılmaktadır. Bu alan oldukça değiĢkendir. Kökler silkelendikten sonra kök üzerinde kalan 

toprak kısmıdır. Bazı bitkiler salgıladıkları materyal ile toprak partiküllerini çimentolayarak kök 

çevresinde rhizosheat adı verilen bir bölge meydana getirir. 

72

73 

Bitki kökleri yakın çevresine çeĢitli organik maddeler, amino asitler, Ģekerler ve 

vitaminler salgıladığı için mikroorganizmaların sayısı ve faaliyetleri bu bölgede yoğundur. R/S oranı 

ile kökün çevresindeki mikroorganizma toplumlarına etkisi belirlenmektedir. 

Burada R= rhizosfer içindeki mikroorganizma sayısını veya biomasını, S=köklerin 

etkisi dıĢındaki toprakların mikroorganizma sayısını veya biomasını ifade etmektedir. Bu oran 

genellikle 5 ile 20 arasında değiĢmektedir. Ancak >100 de olabilir. 

Azot besin maddesinin önemi 

• Su ile birlikte minimumda bulunan besin maddesidir 

• Atmosferin %78’i azottan oluĢmasına karĢın bitkiler element halindeki bu azotu doğrudan 

alamazlar 

• Toprakta azot veren mineral yoktur 

• Proteinlerin oluĢumu için mutlak gerekli besin maddesidir. Proteinlerin %16’sı azottan oluĢur 

• Klorofil molekülünün bir parçasıdır. Bu nedenle iyi bir azot beslenmesi ile hızlı bir artım 

gerçekleĢir ve aynı zamanda asimilasyon organları koyu yeĢil bir renk alır ( kloroplast 

sentezini artırır) 

Azot DolaĢımı 

• Azot kazancı 

– 1. YağıĢlar 

– 2. Ġnorganik ve organik gübreleme 

– 3. Biyolojik azot fiksasyonu 

• Azot kaybı 

– 1. Denitrifikasyon 

– 2. Yıkanma 

– 3. Bitki tarafından alınım ve hasatla uzaklaĢtırma 

• YağıĢlar 

• ġimĢek çakması sırasında elementer (N2) azot atomlarına ayrılır ve oksijenle birleĢerek azot 

oksitler oluĢur. OluĢan bu azot oksitler yağmur suyunda eriyerek nitratları oluĢturur ve 

yeryüzüne ulaĢır. Toplam azot kazancının % 5-8’lik kısmını teĢkil eder.

• Ġnorganik ve organik gübreleme 

74 

Heber iĢlemi ile 600 o C sıcaklık ve 200 atm. basınç altında atmosferik azot ve hidrojenden amonyak 

(NH3) üretilmektedir. Basınç ve sıcaklık için genellikle doğalgaz ve kömür kullanılmaktadır. 

Amonyak doğrudan veya üre ve amonyımnitrata dönüĢtürülmektedir. 

• Biyolojik azot fiksasyonu 

Serbest yaĢayan bakteriler: Azotobakter, azotomonas gibi bakteriler havanın serbest azotunu 

bünyelerinde bağlayabilmektedirler. Nötre yakın pH derecelerinde, yeterli oksijen bulunduğu 

ortamda ve güneĢ ıĢığı altında azotu bağlarlar 

N2 + 6H 

2NH3 

Oksijensiz ortamda Clostridium türü mantarlar ile mavi yeĢil algler de azotu 

bağlayabilmektedirler 

Ortak yaĢayan bakteriler: Bitki köklerinde yumrular teĢkil ederler. Rhizobium, Bradyrhizobium 

ve Azorhizobium bakterileri baklagillerin köklerinde yumru oluĢumunu sağlarlar. Nötre yakın 

toprak asitliğinde ve havalanması iyi olan topraklarda etkindirler. 

Yonca köklerindeki Rhizobium bakterilerinin oluĢturduğu yumrular. Her bir yumru yaklaĢık 2-3 

mm uzunluğunda 

Ağaç köklerinde ortak yaĢayan yumru bakterileri de toprak havasındaki serbest azotu 

bağlayabilmektedir. Kızılağaç, yalancı akasya, iğde ve demir ağacı köklerindeki bakteriler bunlara 

örnek verilebilir. 

Toprakta azot mineralizasyonu 

Topraktaki hayvansal ve bitkisel artıklarda bağlı bulunan azot, mikroorganizmalar 

tarafından ayrıĢtırılması sonucunda nitrat ve amonyum halinde açığa çıkar. Buna azot 

mineralizasyonu denir. Açığa çıkan amonyumun bir kısmı özel bakteri grupları tarafından okside 

edilerek nitrat azotuna çevrilir. Bu olaya nitrifikasyon denir. Ġyi havlanabilen ve hafif asit-hafif 

alkalen reaksiyonlu topraklarda amonyum önce nitrosomonas tarafından nitritlere, nitritler de 

nitrobakter tarafından nitratlara yükseltgenmektedir. 

Denitrifikasyon

75 

Bazı organizmalar nitrat halindeki azotu oksijen ihtiyaçlarını gidermek için 

kullanırlar ve nitratı nitrite veya elementer azota çevirirler. Bu olaya denitrifikasyon olayı denir. Bu 

Ģekilde bir azot kaybı meydana gelmektedir. Ayrıca atmosfere karıĢan N2O sera etkisinde bulunan bir 

gaz olduğu için de önemlidir. Denitrifikasyon olayı daha çok oksijenin kıt olduğu ıslak topraklarda 

cereyan eder. Alkalen toprakların amonyum tuzları ile gübrelenmesinde bu olay hızlanır. Bu nedenle 

kireçli toprakların amonyum tuzları ile gübrelenmesinin ıslak devrede yapılmaması gerekmektedir. 

Mikoriza 

Mikoriza, toprak kökenli mantarlarla bitki kökleri arasındaki karĢılıklı yararlanmaya 

dayanan bir ortak yaĢama iliĢkisidir. Bitki kökleri mantarlara yaĢaması ve geliĢmesi için gerekli 

karbonhidratları, mikorizal mantarlar da bitkiye su ve besin elementlerini sağlamaktadır. 

Mikorizanın Sağladığı Faydalar 

• Besin maddeleri ve su alımını artırır 

• Hastalık ve zararlılara karĢı direnci artırır 

• Sorunlu topraklarda bitki geliĢimine yardımcı olur 

• Kök yenilenmesini teĢvik eder 

• Bitki büyümesini hızlandırır 

• Kuraklığa karĢı bitkiyi korur ve direnci artırır 

• Toprak strüktürünü iyileĢtirir 

• Kimyasal gübre kullanımını azaltır. 

Yıkanma ve PodsollaĢma 

Toprak geliĢiminde toprak suyunun düĢey yönde hareketi sonucunda üst topraktaki ayrıĢma ürünleri olan 

katyon ve anyonların alt toprağa taĢınması ve orada birikmesi olayı yıkanma olarak tanımlanır. Yıkanma 

olayının sonucunda üst toprakta ağarmıĢ (boz) renkli yıkanma zonu (Ae), alt toprakta kırmızı (veya 

kırmızının tonları) renkli birikme (Bs) zonu geliĢir. Yıkanma olayı eluviation kelimesinden gelen e harfi 

ile belirlenir. Bu nedenle yıkanma zonu Ae (veya A2) harfleri ile iĢaretlenir. Birikme olayı ise 

söskioksitlerin (demir ve alüminyum oksitler) birikmesi ile tanımlandığı için birikme zonu Bs (veya Bı) 

harfleri ile iĢaretlenir. 

Yıkanma olayının Ģiddetli asit ortamda ileri aĢamalara ulaĢması halinde yıkanma zonunun rengi odun külü 

gibi beyazımsı gri bir renk alır. Birikme zonu ise kırmızı renklidir. Bu derecede ileri gitmiĢ yıkanma 

podsollaĢma olarak tanımlanır . PodsollaĢmanın ileri aĢamasında birikme horizonunda biriken söskioksitler 

çok fazla miktarda olup toprak tanelerini çimentolayarak sert bir pas taĢı tabakası oluĢtururlar. Pas taĢı 

tabakası bitki köklerinin daha derinlere geliĢmelerini engeller. Bu derecede geliĢmiĢ podsollar "demir 

podsolu" olarak tanımlanır. Soğuk ve nemli (yağıĢlı) iklim etkisi altındaki süzek topraklarda ayrıĢamayan 

kolloid organik maddelerin de üst topraktan taĢınıp birikme zonunun üst kesiminde birikmesi ile esmersiyah 

renkli humus birikimi (Bh horizonu) geliĢir. Bu topraklar "demir-humus podsolu" olarak tanımlanır. 

Topraktaki yıkanma - birikme olayları soğuk ve nemli iklim etkisinde sadece katyonların ve söskioksitlerin 

yıkanıp - birikmesi Ģeklinde geliĢmektedir. Bu olay Ae ve Bs horizonlarının geliĢimini gerçekleĢtiren 

podsollaĢma olayıdır. Bu kadar Ģiddetli asit Ģartlarda (pH < 4,5) toprağın kil mineralleri de ayrıĢmaya 

uğramaktadır. Buna karĢılık ılıman iklim etkisi altında yıkanma-birikme olayları kil bölümünün taĢınıp 

birikmesi ile birlikte geliĢmektedir (pH 4,5 - 6,5 arasında). Bu defa solgun - esmer orman topraklan ile 

boz-esmer orman topraklarının geliĢimi görülmektedir. 

Toprağın yüzünü çok kalın tabakalar halinde kaplayan ham humus tabakasındaki bazı organik asitler yağıĢ 

suları ile mineral toprağa girebilir. Mineral toprağın üst kısımlarından kil, humus ve seskioksitleri alt 

tabakalara taĢır ve çöktürür. Bu çöken kil-humus-seskioksit kompleksi beton gibi sert bir tabaka oluĢturur. 

Buna pastaĢı denir. Kökler buradan aĢağı inemez. 

Buna karĢılık ılıman iklim etkisi altında yıkanma-birikme olayları kil bölümünün taĢınıp birikmesi ile 

birlikte geliĢmektedir (pH 4,5 - 6,5 arasında). Bu defa solgun - esmer orman topraklan ile boz-esmer 

orman topraklarının geliĢimi görülmektedir. 

Kilin TaĢınıp- Birikmesi (Lessivation)

76 

Ilıman iklim tiplerinin etkisi altında ve toprak reaksiyonunun pH 4,5 -6,5 arasında bulunduğu ortamda kil 

bölümü dispersiyona uğramaktadır. Kil bölümünün dispersiyona uğraması için ön Ģart topraktan kalsiyumun 

yıkanmasıdır. Kalsiyum ve magnezyum ile iki ve üç değerlikli katyonlar kil bölümünün pıhtılaĢmasına 

(peptizasyonuna) sebeb olmaktadırlar. Bu katyonların yıkanması ile kil bölümü serbest kalmakta 

(dispersiyon) ve sızıntı suyu ile topraktaki çatlak - tünel sistemi boyunca aĢağı doğru taĢınmaktadır. 

Kil bölümünün üst topraktan taĢınıp alt toprakta birikmesi olayı genellikle "lessivation" olarak 

tanımlanmaktadır. Lessivation kelimesi yerine Türkçe karĢılığı olan "kilin taĢınması ve birikmesi" veya 

"kilin taĢınıp -birikmesi" deyimi kullanılır. Kilin taĢındığı yıkanma zonu A, (1= lessivation), biriktiği zon ise 

Bt (t = ton = kil) harfleri ile gösterilir. Al yerine A3, Bt yerine Bo harfleri ile de iĢaretleme yapılmaktadır. 

Kilin taĢınması ve birikmesi ile yıkanma ve birikme olayları genellikle birlikte gerçekleĢtiği için yıkanma 

zonu Ael veya Ale, birikme zonu Bs, veya Bts harfleri ile gösterilmelidir. Bu iĢaretlemede hangi geliĢim olayı 

daha kuvvetli ise onun iĢareti olan harf önce yazılmaktadır. 

Kil bölümünün taĢınması ile yıkanma zonu kil bakımından fakirleĢir, birikme zonu ise zenginleĢir. Yıkanma 

zonundan bir miktar demir yıkanması da olduğundan renk solgun kahverengine, birikme zonu ise kırmızımsı 

kahverengine dönüĢmektedir. Böylece "Esmer Orman Toprağı" tipi solgun yıkanma zonlu bir toprağa 

dönüĢmektedir. Bu yeni genetik tip "Solgun-Esmer Orman Toprağı" olarak tanımlanır. Daha kumlu 

materyallerden oluĢmuĢ topraklarda veya daha ileri aĢamadaki yıkanma - taĢınma - birikme olaylarında 

yıkanma zonunun rengi ağarmakta ve birikme zonu ise daha kırmızı veya kahvemsi kırmızı renk almaktadır. 

Tabansuyu Topraklarının GeliĢimi (GleyleĢme) 

Toprağın sızıntı suyunun geçirimsiz bir tabaka üstünde birikmesi ve eğime bağlı olarak toprak içinde hareket 

etmeğe baĢlaması tabansuyu oluĢumu olarak nitelenmektedir. Tabansuyu toprak gözeneklerini doldurduğu 

için bu gözeneklerde toprak havası kalmamaktadır. Havanın yokluğu tabansuyu zonunda bir takım 

indirgenme olaylarına sebep olmakta ve 3 değerli demir bileĢikleri de bu arada 2 değerli demir bileĢiklerine 

indirgenmektedir.Ġki değerli demir bileĢikleri boz - yeĢil -mavimsi renklerde olup suda çözünebilmektedirler 

. Bu nedenle tabansuyunun devamlı bulunduğu zonda renk boz - yeĢil - mavimsi tonlardadır. Bu indirgenme 

zonu Gr (G = gley, r = redüktlenme) harfleri ile gösterilir. Tabansuyu yüzeyi toprağın havası ile temas ettiği 

için bu kesimde sudaki iki değerli demir bileĢikleri oksitlenerek turuncu renkli lepidokrokit'e 

dönüĢmektedirler. Bu zon tabansuyu oksitlenme zonu olarak G0 (o: oksitlenme) harfleri ile gösterilmektedir. 

Tabansuyunun oksitlenme zonu yatay ve turuncu - kırmızı çizgilerle toprak içinde belli olmaktadır. 

Durgunsu Topraklarının GeliĢimi (PseudogleyleĢme) 

Toprağın sızıntı suyunun geçirimsiz bir tabaka veya horizonun içinde ve üstünde birikmesi ve 

durgunlaĢması ile durgunsu oluĢumu ortaya çıkmaktadır. Durgunsu tabansuyu gibi eğim yönünde akıĢ 

durumunda olmadığı veya çok yavaĢ hareket edebildiği için tabansuyundan çok farklı bir toprak geliĢimine 

sebep olmaktadır. Durgun suyun bitkiler üzerine etkisi taban suyundan farklıdır. 

Durgun suyun birikme zonu Sd, kapilar saçak boyunca yükselip buharlaĢtığı çökelekli zon ise Sw harfleri ile 

gösterilmektedir. 

Durgunsu oluĢumu pirimer ve sekunder olmak üzere iki çeĢittir. Primer durgunsu oluĢumunda primer 

pseudogleyler geliĢmektedir. Bu geliĢim iki tabakalı topraklarda görülmektedir. Özellikle iki tabakalı 

pliosen akarsu tortulları ile alüvyonlarda altta geçirimsiz bir tabakanın bulunuĢu durgunsu oluĢumuna sebeb 

olmaktadır. Primer pseudogleyler Ah - Ae] - Sw/B,s - Sd/II horizonlaĢma sırası göstermektedirler. Sekunder 

pseudogleyler ise kilin taĢınıp birikmesi ile alt toprakta geliĢen B, (veya Bts, BSI) horizonlarının tıkanması ve 

suyun bu kesimde durgunlaĢması ile ortaya çıkmaktadırlar. Sekunder pseudogleyler Ah/Ae,/A- B/Sw - Bls/Sd 

ve B - C/Sd horizon sıralanması göstermektedirler. Sekunder pseudogleyler solgun - esmer orman toprakları 

ile boz - esmer orman topraklarının pseudogleyleridir. 

LateritleĢme 

LateritleĢme tropik ve subtropik iklimlerin hakim olduğu kuĢakta görülen genetik bir toprak geliĢimidir. 

Sıcak ve nemli iklim etkisi altında ve alkalen ortamda demir hızla oksitlenerek (Fe (OH)3'e ve daha sonra su 

kaybederek (kurak devrede - yazın) hematit'e (a - Fe203) dönüĢür. Bu Ģartlarda oluĢan götit (a - FeOOH) te 

su kaybederek hematit'e dönüĢür. Hematit götit'e dönüĢemediği için lateritlerdc hematit ve götit bir arada 

bulunurlar. Alüminyum ise oksitlenerek böhmit'e (y - AIOOH) ve diaspor'a (a - AIOOH) dönüĢür. Bu 

durumda demir ve alüminyum oksitler toprakta kalırlar. Ortamın alkalen oluĢumundan dolayı (pH=8 

civarında) silisyum yıkanır. Bahsedilen ayrıĢma ve yeniden oluĢum ile yıkanma olayları sonucunda toprak

77 

silisyum bakımından fakirleĢir (veya silisyum tamamen yıkanır) ve demir oksitler, alüminyum oksitler ile kil 

minerallerinden kaolinit ve gibsit bakımından zenginleĢir. Lateritlerde demir ve alüminyumun yanında Ti, 

Mn, Cr, Ni ve Cu da daha fazladır, bu olaylar lateritleĢmenin tipik sonucu olup podsollaĢmanın tam tersine 

bir geliĢimdir. 

Tipik lateritler (latosollar) tropik iklim etkisi altında geliĢirler. Lateritler genellikle pek organik madde 

içermezler. Lateritler parlak kırmızı veya sarı renkli, plastik olmayan, sert ve köĢeli topaklı bir B horizonuna 

sahiptirler. Lateritler B - horizonu tipik bir balçıklanma zonu (Bv) değildir. 

Kireçlenme (Kalsifikasyon) 

Kireçlenme yağıĢı az bölgelerde topraktaki kalsiyumun yıkanıp ortamdan uzaklaĢamayıĢı ve alt toprakta 

birikmesi olayı ve bunun sonuçlarını kapsamaktadır. Yarı nemli ve yarı kurak ılıman iklim etkisi altındaki 

bölgelerdeki topraklarda kireçlenme olayları görülmektedir. 

Kireçlenme olaylarında dört ayrı geliĢimi birbirinden ayırmak gerekir. 

Bunlardan birincisi; üst toprakta ayrıĢan veya çözünen kalsiyum bileĢiklerinin alt toprakta kalsiyum 

karbonat halinde birikimidir. Özellikle kıĢ yağıĢlarının yüksek olduğu ılıman ve sıcak bölgelerimizde 

(Akdeniz Bölgesi'nde) kumullarda ve alüvyonlarda bu kireç taĢı birikimi (çimentolaĢma) zonuna 

rastlanmaktadır. Burada olay yukarıdan aĢağı, yazın aĢağıdan yukarı bir yıkanma - birikme olayıdır. 

Ġkinci tip kireçlenme olayı bozkırlarda kurak iklim etkisi altındaki topraklarda görülen kireç çökelekleri 

(çiçeklenme) oluĢumudur. Bozkırlarda da topraklaĢma ile birlikte zaman içinde alt toprakta bir kireç 

birikmesi olmaktadır. Ancak özellikle killi ve kireçli materyaller yağıĢı az bölgelerde kolayca yıkanmayıp 

bunlardan kara renkli topraklar oluĢmaktadır (Karakepir=vertisol ile kara topraklarda). Karakepirlerin alt 

kesiminde yeralan killi ve kireçli (marn) anamateryale ulaĢan su buradaki kalsiyum karbonatın (CaCO3) bir 

kısmının kalsiyum bikarbonat (halinde çözünmesini sağlamaktadır. 

Karstik TopraklaĢma (Karstik Arazide TopraklaĢma) 

KarstlaĢma, kireç taĢlan ile dolomitler ve benzeri eriyebilen kayaların kimyasal ayrıĢma ile aĢınması ve bu 

kayalardaki çatlak sistemlerinin geliĢmesi olaylarıdır. Kireç taĢlarındaki CaC03'ın (dolomitlerde MgC03) 

suda erimesi sıcaklığın azalması ile artmaktadır. Çözünüp kalsiyum bikarbonata dönüĢen CaC03 su ile 

taĢınmaktadır. Kireç taĢındaki katık maddeler (kum, kil v.d.) yüzeyde kalarak topraklaĢmaktadırlar. Benzer 

çözünme olayları kireç taĢlarının çatlak sisteminde de olmaktadır. Çatlak sistemi yanlardan eriyen CaC03 ile 

geniĢlemekte katık maddeler (kum, kil v.d.) çatlak sisteminin içinde kalmakta ve topraklaĢmaktadır. 

KireçtaĢlarının çatlak sisteminin geliĢmesinde bitki köklerinin mekanik ve kimyasal etkisi de çok önemlidir. 

Köklerin geliĢmesi sırasında çevrelerine yaptıkları basınç çatlak sistemini geliĢtirmektedir 

Tuzlanma (Salinizasyon) 

Toprağın tuzlanması, toprakta sodyum, kalsiyum ve magnezyum tuzlarının (klorürler, sülfatlar ve 

karbonatlar) birikimidir. 

Tuzlanma olayları doğal ve insan etkisi ile (antropojen) olarak ikiye ayrılıp incelenmektedir. Doğal tuzlanma 

olayları nemli ve kurak iklim etkisi altındaki bölgelerde farklı geliĢimler göstermektedir. 

Nemli iklim bölgelerinde ırmakların denize açılan kesimlerinde tuzlu taban suyunun (deniz etkisi) etkisi ile 

toprakta (veya kumullarda) tuzlanma veya tuzlu bataklıkların oluĢumu sözkonusudur. Tuzlanma karadan 

denize doğru akıĢın az olduğu ırmak ve dere ağızlarında da görülür. Tipik örneği; Ġzmit Körfezinin 

gerisindeki tuzlu bataklık ile Büyük Menderes ve Küçük Menderes deltaladaki tuzlu bataklık ve su basar 

arazilerdir. Ġlginç bir tuzlanma oluĢumu Kavak Suyunun Saroz Körfezine ulaĢtığı alçak - kıyı ovasında da 

vardır. 

Kurak iklim bölgelerinde ise tuzlu materyallerden oluĢan topraklar veya tuzlu suların etkisinde kalmıĢ 

topraklarda tuzlanma görülmektedir. Ġç Anadolu'da Karapınar Ovası'ndaki tuzlanma ve HotamıĢ Gölü 

çevresindeki tuzlu bataklıklar, Tuz Gölü çevresindeki tuzlu topraklar kurak iklimin ve tuzlu suların etkisi ile 

oluĢmuĢlardır. 

Doğal olarak tuzlu toprakların geliĢiminde iki mekanizmayı ayrı olarak incelemek gerekir. Bunlardan 

birincisi kurak mıntıkalarda alt topraktaki tuz birikim zonundaki tuzlu taban suyunun üst toprağa doğru 

hareketi ile buharlaĢma zonunda tuz çökeleklerinin oluĢumudur. Taban suyunun toprak yüzeyine yakın 

olduğu ve üst toprakta çatlak sisteminin geliĢemediği veya çatlak sisteminin ilkbahar ile yaz baĢında 

geliĢemeyip daha sonra (yaz ortasında) geliĢtiği topraklarda ise tuzlu su toprak yüzeyine kadar ulaĢabilmekte 

ve oradan buharlaĢmaktadır. Bu durumda toprağın içinde ve yüzeyinde tuz birikimi görülmektedir. Tuzlu 

toprakların geliĢiminde ikinci mekanizma tuzlu yüzey sularının etkisi ile olan tuzlanmadır. Tuzlu yüzey

78 

sularının toprağı ancak ıslatabildiği ve buradan buharlaĢtığı yerlerde üst toprakta veya toprağın buharlaĢma 

zonunda bir tuz çökelmesi görülmektedir. 

Entisols (genç topraklar): Genetik horizonları geliĢmemiĢ veya zayıf geliĢmiĢ topraklar bu takım 

içindedirler (alüviyal ve azonal topraklar). Kurak dönemde kuruyup çatlamazlar. 

Vertisols (dönen topraklar): Fazla miktarda kile sahip (humusça zengin A horizonlu) ve belirli bir 

horizonlaĢma göstermeyen topraklar (Grumusol, Regur, Kepir, Kara pamuk toprakları gibi yerel isimler 

verilmektedir. Kil mineralleri büyük oranda montmorillonittir (smektit) 

Ġnceptisols (baĢlangıçtaki topraklar): Genetik geliĢimin baĢlangıcında bulunan, nispeten genç topraklar. 

Entisollere göre biraz daha ileri toprak oluĢum iĢlemlerinin etkisinde kalmıĢ topraklardır. 

Aridisols (kuru topraklar): Kurak bölgelerin toprakları, B horizonu halinde tuzlu horizonlar ve alt toprakta 

sıkıĢmıĢ toprak tabakaları bulunabilir. 

Mollisols (yumuĢak topraklar): Çayır vejetasyonu altında geliĢmiĢ, mull humuslu, kalın ve gözenekli A 

horizonuna sahip topraklar. Mollisol‟ler kalın koyu renkli, organik maddesi ve bazla doygunluğu yüksek, 

bunun sonucu biyolojik aktivitenin fazla olduğu yumuĢak yüzey horizonu olan topraklardır. 

Alfisols (alimunyum ve demirli topraklar): Kil taĢınması ve birikmesi olan, serin ve nemli iklim tesiri 

altında bulunan, nispeten yüksek (% 35'den fazla) baz doygunluğuna sahip topraklardır. Profil geliĢimleri 

ileri düzeydedir. 

Ultisols (yaĢlı topraklar): Nemli, sıcak iklim etkisi altındaki, baz doygunluğu nisbeten az (% 35'den az) 

olan, kilin ayrıĢmaya, uğradığı Lateritik topraklar (Kırmızı Sarı podsolik topraklar, Kırmızı esmer 

lateritik topraklar). 

Spodosols (Odun külü topraklar): Kül renkli, Pas taĢı veya belirli bir B horizonuna sahip topraklar 

(Podsol, Taban suyu Podsülü, esmer Podsolik topraklar).

79 

Oxisols (oksitlenmiĢ topraklar): Henüz ayrıĢmamıĢ mineraller ve kilin içinde kaolinit bulunmayan, 

Lateritik horizonlara sahip topraklar (Tropik ve subtropiklerin Ģimdiye kadar Laterit, taban suyu Lateriti ve 

Latosol olarak tanımlanan topraklarını kapsarlar). 

Histosols (organik topraklar): Organik topraklar (Moor-turba topraklar, hidromorfik topraklar).

1 TOPRAK ĠLMĠ DERS NOTLARI Toprak ... - Orman Fakültesi

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?