0555-Divani Hikmette Sozcuq Quruplarinin Incelenmesi (Filiz Guner)

Ondokuzmayıs Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı
DVÂN-I HKMET’TE SÖZCÜK GRUPLARININ NCELENMES
Hazırlayan:
Filiz GÜNER
Danıman:
Yrd. Doç. Dr. Salih DEMRBLEK
Yüksek Lisans Tezi
Samsun, 2007

BLDRM
Hazırladıım tezin tamamen kendi çalımam olduunu ve her alıntıya, kullandıım
baka yazarlara ait her özgün fikre kaynak gösterdiimi bildiririm.
28 /02 /2007
Filiz GÜNER

ÖNSÖZ
Hoca Ahmet Yesevî dinî tasavvufî halk edebiyatımızın ilk büyük simalarındandır. 12.yy da
öldüü cihetle Divân-ı Hikmet adlı eser, slamî Türk edebiyatının Kutadgu Bilig’ten sonra
en eski örneidir. Dil ve edebî ürünlerin çok az verildii bir döneme ait olan böyle bir eser
edebiyat tarihi ve dil tarihi bakımından çok büyük bir deer taımaktadır.
Divân-ı Hikmet, önceleri yazma nüshalar eklinde, daha sonraları ise basma teknii ile
çoaltılmıtır. Bizim kaynak olarak seçtiimiz eser Dr. Hayati Bice tarafından hazırlanan
“Divan-ı Hikmet” çalımasıdır. Bu eser 1836 yılında yapılan Kazan baskısı esas alınarak
Resül Muhammed Aurbay-olu tarafından hazırlanan ve 1992’ de Takent’ te Kiril
harfleri ile neredilen Divan-ı Hikmet isimli eserdeki hikmetlerin 1904 Kazan baskısı ile
kontrolü ile hazırlanmıtır. Ayrıca 1318 (hicri) tarihini taıyan Takent tabasması Divan-ı
Hikmet nüshası da incelenerek bu iki eserde yer alan hikmetler karılatırılarak eksiksiz
bir metin salanmasına gayret edilmitir. Ayrıca daha önce yayınlanan Prof. Dr. Kemal
Eraslan’a ait’’Divân-ı Hikmet’ten Seçmeler’’ eserinde yer alan hikmetler de gözden
geçirilmitir
Bu ekilde hazırlanan eser bir kaynak olarak seçilmi ve Hikmetler üzerinde ‘’söz
dizimi’’incelemesi yapılması kararlatırılmıtır.
Çalıma ; “ Giri “ , “ nceleme “ , “ Sonuç ” ve “ Kaynakça ’’olmak üzere dört bölümden
oluur. nceleme ‘ öbekler ’ ve ‘ öbeklerin cümle içindeki ilevleri ’ olarak ayrılmıtır
Giri bölümünde incelemeye esas olan eserin adı, eserin yazılı amacı, konusu, özellikleri
açıklanmıtır. Bu bölümde yazarın hayatı, tesirleri, çalımanın amacı ve inceleme hakkında
bilgi verilmitir. nceleme kısmında öbekler yapı ve ilev bakımından ele alınmı ve
örneklendirilmitir. Toplam on dört öbek tespit edilmi, bu öbeklerin ekil özellikleri, söz
dizimi içindeki ilevleri belirtilmitir. Her yapı, hikmetin her dizesinde incelenerek
örneklerle anlatılmıtır.
i

Sonuç bölümünde, incelemede elde edilen veriler deerlendirilerek her öbek, hikmetlerde
kullanıldıı yapı ve ilevleri bakımından bugünkü Türkiye Türkçesinden farklılıkları ve
benzerlikleri açısından ele alınmı olup maddeler halinde gösterilmitir.
Kaynakçada ise dorudan ve dolaylı olarak yararlandıımız kaynaklar belirtilmitir.
Yüksek lisans örenciliim boyunca ve bu çalımanın her aamasında, hogörüsünü,
yardımlarını ve bilgilerini esirgemeyen hocam, Yard. Doç. Dr. Sayın Salih Demirbilek’ e
teekkürü bir borç bilirim.
ii

ÖZ
[GÜNER, Filiz]. [Divân-ı Hikmet’te Sözcük Gruplarının ncelenmesi], [Yüksek Lisans
Tezi], Samsun, [2007].
Hoca Ahmet Yesevî’nin iirlerinin toplandıı yazmalara “Divân-ı Hikmet” denir. Bunun
nedeni Ahmed Yesevî’nin iirlerinin “ hikmet ” terimiyle anılmasıdır. Ahmet Yesevî, 12.
yy’da Batı Türkistan’da yaamı mutasavvuf bir airdir. Sayram ehrinde domu, yedi
yaında Yesi ehrine göçmütür. “Yesevî” mahlası , “Yesi ehrine ait” anlamına gelir.
Biz Hoca Ahmet Yesevî’ nin Divân-ı Hikmet adlı eserini, söz diziminin ana unsurlarından
biri olan “söz öbekleri“ açısından inceledik. Öbekler ikilemeler, balama öbekleri, sıfat
tamlamaları, isim tamlamaları, aitlik öbei, kısaltma öbekleri (bulunma öbei, ayrılma
öbei, yaklama öbei ) isim-fiil öbei, sıfat-fiil öbei, zarf-fiil öbeidir. Hikmetlerin her
dizesi incelenmi ve her öbein ekil olarak metinde geçen aynı veya farklı örnekleri
ortaya konmutur. Bu öbeklerin ve kullanımlarının Türkiye Türkçesinden farklı yönleri
varsa anlatılmaya çalıılmıtır. Örneklerin altı çizilerek kullanıldıı hikmet ve dörtlük-beyit
numarası satırın sonunda parantez içinde verilmitir. Her öbein dier öbekler ve cümle
içindeki ilevleri de ortaya konmutur. Ayrıca bu öbeklerin kullanılma sıklııyla ilgili öe
sayısı, kullanılma yüzdeleri de tablolar halinde belirtilmitir.
Divân-ı Hikmet yazmaları çok sonra (16. yy’dan sonra) istinsah edildikleri için Karahanlı
Türkçesinin deil Çaatay Türkçesinin özelliklerini yansıtırlar. Ancak Yesevi, Karahanlılar
döneminde yaadıı için onun hikmetlerini Karahanlı dönemi edebiyatı içinde
deerlendirmek gerekir. Yesevî hikmetlerinin birçounu zikir sırasında okunmak amacıyla
yazmıtır. Yesevî tarikatında eyhin sözlerini ve hikmetlerini örenmek, hikmetleri
ayinlerde belli makamla okumak ve yaymak önemlidir. Bu nedenle geni bir bölgeye
yayılan hikmetler zamanla içerik ve dil bakımından deiiklie uramı, ilavelerle
zenginlemitir. Bizim kaynak olarak kullandıımız Dr. Hayati Bice’ nin “ Divan-ı
Hikmet ” adlı eserinde 1186 dörtlük, 392 beyit ve yine 68 beyitten oluan “ Münacat ”
bölümü yer almaktadır.
iii

Manevî yol göstericimiz büyük Türk filozofu ve mutasavvufu Ahmed Yesevî’nin
hikmetlerini gramer bakımından inceleyerek Türk dilinin bu alandaki çalımalarına katkıda
bulunmasını umuyoruz.
Anahtar Sözcükler
Karahanlı Türkçesi, Hoca Ahmet Yesevî, Divân-ıHikmet, Sözcük Grupları, Söz Dizimi
iv

ABSTRACT
[GÜNER, Filiz]. [Analises of the phrases in Divân-ı Hikmet], [Master’s Thesis], Samsun,
[2007].
The manuscripts which collected Hodja Ahmed Yesevî’s poems are called “ Divân-ı
Hikmet ”. This is, because Ahmed Yeseviîs poems were mentioned as “ Hikmet ”. Ahmed
Yesevî, who lived in Western Turkistan in the 12th century, was a Sufi poet. He was born
in the town of Sayram and when he was seven, he emigrated to the town of Yesi. “Yesevi”
means “it belongs to the city of Yesi”.
We studied Hodja Ahmed Yesevî’s work, Divân-ı Hikmet, in terms of “ word groups ”
which is one of main parts of word order. Groups are doubling, connectors, compound
adjectives, compound nouns, possesives, prepositions, abbrevations (locative, abblative,
dative), verbal nouns, verbal adjectives and verbal adverbs. Each line of Hikmet was
examined and the same or different examples of each group in this text have been brought
out in form. If these groups and their usages are different from Turkish of Turkey, they
have been tried to be mentioned. Examples were underlined and the numbers of Hikmet
and quatrains, were examples used, have been given in brackets at the end of the line. The
functions of each group ( phrase ) in the sentence and other groups have been explained. In
addition, the percentages of items usages number related to the usages frequency of these
phrases (groups) have been given in tables.
Because the manuscripts of Divân-ı Hikmet were copied after the 16th century, with regard
to its language they reflect the features of Chagatay Turkish, not Karahan Turkish. But,
Yesevî’s hikmets need to be evaluated in the period of Karahan literature because he lived
in the period of Karahans. It is understood that most of Yesevî’s hikmets were written to
be read during praying ceremony. In Yesevî’s way (dervish order) it is important to learn
Sheikh’s speech and views, to read in tune in the ceremony and to spread out. For this
reason, hikmets which were spread out a vast region, changed with respect to content and
language and enriched with additions. In Dr. Hayati Bice’s work called Divan-ı Hikmet,
which we used as source, there is 144 Hikmets, 1186 quatrains, 392 verses and a part of
v

“Münacat” , which consists of 68 verses.
Thus, by examining the Works of our moral guide great Turkish philosopher and Sûfi,
Ahmet Yesevî, we hope to contribute to the studies in this area of Turkish language.
Key Words
Karahan Turkish, Hodja Ahmet Yesevî,Divân-ı Hikmet, Phases (Words in Groups),
Sentence
vi

age. Adı geçen eser
AÜ Ankara Üniversitesi
b. Beyit
bk. Bakınız
C. Cilt
çev. Çeviren
d Dörtlük
KISALTMALAR VE ARETLER
DTCF Dil ve Tarih Corafya Fakültesi
h. Hikmet
Hzl. Hazırlayan
Ü stanbul Üniversitesi
M. Milât, Miladî
Mün. Münacât
N. Numara
S. Sayı
s. Sayfa
Tar. S. Tarama Sözlüü
TDK Türk Dil Kurumu
TDAY Türk Dili Aratırmaları Yıllıı
TS Türkçe Sözlük ( TDK yay. )
vb. Ve benzeri
Yay. Yayınları
vii

ÇNDEKLER
ÖNSÖZ................................................................................................................................... i
ÖZ.........................................................................................................................................iii
ABSTRACT .......................................................................................................................... v
KISALTMALAR VE ARETLER....................................................................................vii
ÇNDEKLER...................................................................................................................viii
BÖLÜM 1 GR .................................................................................................................. 1
Eserin Adı......................................................................................................................1
1.1.2. Yazılı Amacı ...................................................................................................... 1
1.1.3. Konusu................................................................................................................. 1
1.1.4. Nüshaları ve Özellikleri....................................................................................... 2
Divân-ı Hikmet’in Yazma Nüshaları:............................................................................ 2
2. Ahmed Caferolu nüshası ......................................................................................... 2
3. Emel Esin nüshası...................................................................................................... 3
4. Manchester, The John Rylands University Library, no:67........................................ 3
5. stanbul Üniversitesi Ktp. Türkçe Yazmalar, no: 3898............................................. 3
6. Millet Kütüphanesi, Ali Emiri, Manzum no: 16....................................................... 3
7. Millet Kütüphanesi, Ali Emirî, Manzum no:17......................................................... 3
8. Konya, Mevlânâ Müzesi, no: 2583............................................................................ 3
9. Konya, Mevlânâ Müzesi, no.: 2460........................................................................... 4
1. 2. air......................................................................................................................... 4
1.2.1. Hoca Ahmet Yesevî’ nin Hayatı.......................................................................... 4
1.3. Yöntem ................................................................................................................... 7
1.3.1.Çalımanın Amacı ................................................................................................ 8
1.3.2. Metnin Seçimi ..................................................................................................... 8
1.3.3. nceleme............................................................................................................... 9
BÖLÜM 2 NCELEME ..................................................................................................... 10
2. 1 . ÖBEKLER.......................................................................................................... 10
2. 1. 1. kilemeler......................................................................................................... 12
2. 1. 1. 1. Aynı Kelimenin Tekrarıyla Oluan kilemeler............................................ 13
2. 1. 1. 1. 1. E Anlamlı Kelimelerden Oluan kilemeler........................................... 14
2. 1. 1. 1. 2. Zıt Anlamlı Kelimelerden Oluan kilemeler.......................................... 15
2. 1. 1. 2. Baka bir öbein içindeki ikilemeler........................................................ 16
2. 1. 1. 3. kilemenin Kelime Öbekleri çindeki Durumu............................................ 16
2. 1. 1. 3. 1. kilemelerin Sıfat Tamlamalarında Sıfat Unsuru Olarak Görev Yapması
..................................................................................................................................... 16
2. 1. 1. 4. Cümledeki Görevi Yönünden kileme......................................................... 17
viii

2. 1. 1. 4. 1. kilemenin Cümlede Özne Olarak Görev Yapması................................. 17
2. 1. 1. 4. 2. kilemenin Cümlede NESNE Olarak Görev Yapması ............................ 17
2.1. 1. 4. 3. kilemenin Cümlede Zarf Olarak Görev Yapması ................................... 18
2. 1. 1. 4. 4. kilemenin Cümlede Yüklem Olarak Görev Alması ............................... 18
Tablo :1........................................................................................................................ 19
Tablo:2......................................................................................................................... 19
2. 1. 2. Balama Öbei ................................................................................................ 20
2. 1. 2. 1. Balama Öbekleri ve Türleri ...................................................................... 20
2. 1. 2. 1. 1. “u, ü, ” Balacıyla Kurulanlar: ............................................................... 21
2. 1. 2. 1. 2. ”-yu, -yü” ile Kurulanlar.......................................................................... 22
2. 1. 2. 1. 3. “ birle ” Edatı le Kurulanlar : ................................................................ 22
2. 1. 2. 1. 4. “ u.......hem ” ile Kurulan Balama Öbekleri ......................................... 23
2. 1. 2. 1. 5. “ hem..........hem ” Balacıyla Kurulanlar: ............................................. 23
2. 1. 2. 1. 6. “ hem...ü.....hem ” Edatlarıyla Kurulanlar:............................................. 24
2. 1. 2. 1. 7. “ hem ” le Kurulanlar: ........................................................................... 24
2. 1. 2. 2. Balama Öbeinin Kelime Öbekleri çindeki Durumu............................. 24
2. 1. 2. 2. 1. Balama Öbeinin Sıfat Tamlamalarında sim Unsuru Olarak
Kullanılması ................................................................................................................ 24
2. 1. 2. 2. 2. Balama Öbeinin sim Tamlamasında Tamlayan Olarak Görev
Yapması....................................................................................................................... 25
2. 1. 2. 2. 3. Balama Öbeinin Birleik Fiilinin sim Unsuru Olarak Görev
Yapması:...................................................................................................................... 26
2. 1. 2. 2. 4. Balama Öbeinin sim Tamlamalarında Tamlanan Olarak Kullanılması
..................................................................................................................................... 27
2. 1. 2. 2. 5. Balama Öbeinin Edat Öbeklerinde sim Unsuru Olarak Kullanılması
..................................................................................................................................... 27
2. 1. 2. 3. Cümledeki Görevi Yönünden Balama Öbei........................................... 27
2. 1. 2. 3. 1. Balama Grubunun Özne Olarak Görev Yapması .................................. 27
2. 1. 2. 3. 2. Balama Öbeinin Nesne Olarak Görev Yapması................................. 29
2. 1. 2. 3. 3. Balama Öbeinin Zarf Olarak Görev Yapması .................................... 30
2. 1. 2. 3. 4. Balama Öbeinin Yer Tamlayıcısı Olarak Görev Yapması .................. 31
2. 1. 2. 3. 5. Balama Öbeinin Yüklem Olarak Görev Yapması ............................... 32
Tablo:3......................................................................................................................... 33
Tablo: 4........................................................................................................................ 33
2. 1. 3. Sıfat Tamlaması............................................................................................... 34
2. 1. 3. 1. Sıfat Unsuru Tek Kelime Olan Sıfat Tamlaması........................................ 36
2. 1. 3. 1. 1. Sıfat Unsuru Niteleme Sıfatı Olan Sıfat Tamlaması .............................. 36
ix

2. 1. 3. 1. 2. Sıfat Unsuru Belirtme Sıfatı Olan Tamlamalar ...................................... 38
2. 1. 3. 2. Sıfat Unsuru Kelime Öbei Olan Sıfat Tamlamaları .................................. 41
2. 1. 3. 2. 1. Sıfat Unsuru “Sıfat- Fiil” Öbei Olan Tamlamalar................................. 41
2. 1. 3. 2. 2. Sıfat Unsuru “ Edat Öbei ” Olan Tamlamalar ....................................... 43
2.1. 3. 2. 3. Sıfat Unsuru “ Sayı Öbei ” Olan Tamlamalar ........................................ 44
2. 1. 3. 3. Yabancı Kurululu SıfatTamlamaları......................................................... 45
2. 1. 3. 4. Sıfat Tamlamalarının Kelime Öbekleri çindeki Durumu........................... 47
2. 1. 3. 4. 1. Sıfat Tamlamalarının “ Tamlayan ” Olarak Kullanılması....................... 47
2. 1. 3. 4. 2. Sıfat Tamlamalarının “ Tamlanan ” Olarak Kullanılması....................... 49
2. 1. 3. 4. 3. Sıfat Tamlamasının Baka Sıfat Tamlamalarında “ Sıfat ” Unsuru Olarak
Kullanılması ................................................................................................................ 49
2. 1. 3. 4. 4. Sıfat Tamlamasının Baka Sıfat Tamlamalarında “ sim Unsuru ” Olarak
Kullanılması ................................................................................................................ 50
2. 1. 3. 4. 5. SıfatTamlamasının “ Edat Öbeinde ” sim Unsuru Olarak Kullanılması
..................................................................................................................................... 51
2. 1. 3. 5. Farklı Özellikleri Olan Sıfat Tamlamaları.................................................. 52
2. 1. 3. 5. 1. kilemenin Sıfat Unsuru Olarak Kullanıldıı Tamlamalar...................... 52
2. 1. 3. 6. Cümledeki Görevi Yönünden Sıfat Tamlaması.......................................... 54
2. 1. 3. 6. 1. Sıfat Tamlamasının Özne Olarak Görev Yapması ................................. 54
2. 1. 3. 6. 2. Sıfat Tamlamasının Nesne Olarak Görev Yapması................................ 55
2. 1. 3. 6. 3. Sıfat Tamlamasının “ Zarf ” Olarak Görev Yapması .............................. 56
2. 1. 3. 6. 4. Sıfat Tamlamasının “Yer Tamlayıcısı” Olarak Görev Yapması ............. 57
2. 1. 3. 6. 5. Sıfat Tamlamasının “ Yüklem ” Olarak Görev Yapması ........................ 58
Tablo: 5........................................................................................................................ 60
Tablo: 6........................................................................................................................ 60
Tablo: 7........................................................................................................................ 60
Tablo: 8........................................................................................................................ 61
Tablo: 9........................................................................................................................ 61
Tablo:10....................................................................................................................... 61
Tablo: 11...................................................................................................................... 62
2. 1. 4. sim Tamlamaları............................................................................................ 63
2. 1. 4. 1. Yapı Bakımından sim Tamlamaları .......................................................... 63
2. 1. 4. 1. 1. Unsurları Tek Kelime Olan sim Tamlamaları........................................ 63
2. 1. 4. 1. 1. 1. Belirtisiz sim Tamlamaları................................................................. 63
2. 1. 4. 1. 1. 1. 1. Yardımcı Unsurun Birden Fazla Olduu Belirtisiz sim
Tamlamaları................................................................................................................. 65
2. 1. 4. 1. 1. 1. 2. Takısız sim Tamlaması Kuruluunda Olan Belirtisiz sim
x

Tamlamaları................................................................................................................. 66
2. 1. 4. 1. 1. 2. Belirtili sim Tamlamaları ................................................................... 67
2. 1. 4. 2. “Zincirleme sim Tamlaması” ..................................................................... 69
2. 1. 4. 3. Yabancı Kurululu sim Tamlamaları ......................................................... 71
2. 1. 4. 4. Unsurlarından Biri veya kisi Kelime Grubu eklinde Olan sim
Tamlamaları................................................................................................................. 76
2. 1. 4. 4. 1. Tamlayanı Kelime Öbei Olan sim Tamlamaları .................................. 76
2. 1. 4. 4. 1. 1. Tamlayanı “ Sıfat Tamlaması ” Olan sim Tamlamaları..................... 76
2. 1. 4. 4. 1. 2. Tamlayanı “ Balama Öbei ” Olan sim Tamlamaları ...................... 77
2. 1. 4. 4. 1. 3. Tamlayanı “ Ad-Eylem Öbei “ Olan sim Tamlamaları.................. 78
2. 1. 4. 4. 1. 4. Tamlayanı “ kileme ” Olan sim Tamlamaları.................................. 78
2. 1. 4. 4. 1. 5. Tamlayanı “ Unvan Öbei ” Olan sim Tamlamaları.......................... 80
2. 1. 4. 4. 1. 6. Tamlayanı Özel sim Olan Tamlamalar .............................................. 80
2. 1. 4. 4. 1. 7. Tamlayanı Sıfat-Fiilli Olan sim Tamlamaları ................................... 82
2. 1. 4. 4. 2. Tamlayanı yelik Eki Almı sim Tamlamaları...................................... 83
2. 1. 4. 4. 3. Tamlayan ve Tamlanan Unsurlarının Yer Deitirdii sim Tamlamaları
..................................................................................................................................... 83
2. 1. 4. 4. 4. Tamlayanı Dümü simTamlamaları .................................................... 85
2. 1. 4. 4. 5. Tamlananı Kelime Öbei Olan sim Tamlamaları .................................. 86
2. 1. 4. 4. 5. 1. Tamlananı “ Sıfat Tamlaması ” Olan sim Tamlamaları..................... 86
2. 1. 4. 4. 5. 2. Tamlananı “ Sıfat –Fiil Öbei “ Olan sim Tamlamaları .................... 88
2. 1. 4. 4. 5. 3. Tamlananı “Balama Öbei” Olan sim Tamlamaları ........................ 88
2. 1. 4. 4. 6. sim Tamlamasının “Edat Öbei”nde sim Unsuru Olarak Görev
Yapması....................................................................................................................... 89
2. 1. 4. 6. Cümledeki Görevi Yönünden sim Tamlamaları ........................................ 90
2. 1. 4. 6. 1. simTamlamasının Özne Olarak Kullanılması ....................................... 90
2. 1. 4. 6. 2. sim Tamlamalarının Nesne Olarak Kullanılması................................... 91
2. 1. 4. 6. 3. sim Tamlamasının Yer Tamlayıcısı Olarak Kullanılması...................... 92
2. 1. 4. 6. 3. 1. Yaklama Eki Alarak Yer Tamlayıcısı Olan Tamlamalar................... 93
2. 1. 4. 6. 3. 2. Bulunma Eki Alarak Yer Tamlayıcısı Olan Tamlamalar .................... 94
2. 1. 4. 6. 3. 3. Ayrılma Eki Alarak Yer Tamlayıcısı Olan Tamlamalar ..................... 95
2. 1. 4. 6. 4. sim Tamlamasının Yüklem Olarak Kullanılması................................... 96
Tablo: 12...................................................................................................................... 98
Tablo: 13...................................................................................................................... 98
Tablo:14....................................................................................................................... 99
Tablo:15....................................................................................................................... 99
Tablo:16..................................................................................................................... 100
xi

Tablo :17.................................................................................................................... 100
Tablo:18..................................................................................................................... 101
2. 1. 5. Birleik Fiiller................................................................................................ 102
2. 1. 5. 1. sim+Yardımcı Fiil Kuruluundaki Birleik Fiil Öbei ............................ 102
2. 1. 5. 1. 1. Yardımcı Fiili “Eyle-” Olan Birleik Fiil Öbei ................................... 103
2. 1. 5. 1. 2. Yardımcı Fiili “et-“ Olan Birleik Fiil Öbei....................................... 105
2. 1. 6. 1. 3. Yardımcı Fiili “bol-“ Olan Birleik Fiil Öbei..................................... 106
2. 1. 5. 1. 4. Yardımcı Fiili “ kıl- ” Olan Birleik Fiil Öbei.................................... 108
2. 1. 5. 1. 5. Yardımcı Fiili “ ur- “ Olan Birleik Fiil Öbei .................................... 110
2. 1. 5. 2. Fiil+ Yardımcı Fiil Kuruluundaki Birleik Fiiller .................................. 111
2. 1. 5. 2. 1. Yardımcı Fiili “kel-“ Olan Birleik Fiil Öbei...................................... 111
2. 1. 5. 2. 2. Yardımcı Fiili “ bol- “ Olan Birleik Fiil Öbei.................................... 111
2. 1. 5. 2. 3. Yardımcı Fiili “ kıl- “ Olan Birleik Fiil Öbei .................................... 113
2. 1. 5. 3. Anlamca Kaynamı Birleik Fiiller ......................................................... 113
Tablo:19..................................................................................................................... 117
Tablo:20..................................................................................................................... 117
Tablo:21..................................................................................................................... 117
2. 1. 6. Birleik sim .................................................................................................. 118
2. 1. 6. 1. Birleik sim Öbeinin Kelime Öbekleri çindeki Durumu ...................... 119
2. 1. 6. 1. 1. sim Tamlamalarında “ tamlayan ” Olarak Görev Yapması.................. 119
2. 1. 7. 1. 2. Sıfat-Fiil Öbeinde “ isim unsuru ” Olarak Görev Yapması................. 120
2. 1. 6. 2. Cümledeki Görevi Yönünden Birleik sim Öbei ................................... 120
2. 1. 6. 2. 1. Birleik sim Öbeinin “ Özne ” Olarak Görev Yapması ..................... 120
2. 1. 6. 2. 2. Birleik sim Öbeinin “ nesne ” Olarak Görev Yapması..................... 121
2. 1. 6. 2. 3. Birleik sim Öbeinin “ yer tamlayıcısı ” Olarak Görev Yapması ...... 121
2. 1. 6. 2. 4. Birleik sim Öbeinin “ yüklem ” Olarak Görev Yapması.................. 122
2. 1. 7. Unvan Öbei.................................................................................................. 122
2. 1. 7. 1. Unvan Öbeinin Kelime Öbekleri çindeki Durumu ................................ 124
2. 1. 7. 1. 1. Unvan Öbeklerinin sim Tamlamalarında Tamlayan Olarak Kullanılması.
................................................................................................................................... 124
2. 1. 7. 1. 2. Unvan Öbeinin Sıfat Tamlamasında sim Unsuru Olarak Görev
Yapması..................................................................................................................... 124
2. 1. 7. 2. Cümledeki Görevi Yönünden Unvan Öbei ............................................. 125
2. 1. 7. 2. 1. Unvan Öbei Cümle çinde “özne” Olarak Görev Yapması................. 125
2. 1. 7. 2. 2. Unvan Öbei Cümlede Nesne Görevi de Yapması. ............................ 126
2. 1. 7. 2. 3. Unvan Öbei Yer Tamlayıcısı Olarak da Görev Yapması.................... 126
2. 1. 8. Ünlem Öbei ................................................................................................. 126
xii

2. 1. 8. 1. “ V-deria ” Ünlemi le Kurulan Öbekler: ............................................ 127
2. 1. 8. 2. “ Ey “ le Kullanılanlar:............................................................................. 127
2. 1. 8. 3. “ Eyâ ”le Kurulanlar:................................................................................ 128
2. 1. 8. 4. “ Vâ-hasretâ ” le Kurulanlar:................................................................... 128
2. 1. 8. 5. “ Vâ-veyletâ ” le Kurulanlar: .................................................................. 128
2. 1. 8. 6. “ Yâ ” le Kurulanlar: ................................................................................ 129
2. 1. 8. 7. “ vay ” le Kurulanlar: ............................................................................... 129
2. 1. 8. 8. “ Peka ” le Kurulanlar: ............................................................................ 129
2. 1. 8. 9. “ Darı ” le Kurulanlar:........................................................................... 129
2. 1. 8. 10. “ a ” le Kurulanlar: ................................................................................. 130
Tablo:22..................................................................................................................... 131
2. 1. 9. Sayı Öbei ..................................................................................................... 132
2. 1. 9. 1. Sayı Öbeklerinin Kelime Öbekleri çindeki Durumu................................ 134
2. 1. 9. 1. 1. Özne Unsurunun Sıfatı Olarak Görev Yapan Sayı Öbekleri................. 134
2. 1. 9. 1. 2. “ Nesne ” Unsurunun Sıfatı Olarak Görev Yapan Sayı Öbekleri.......... 135
2. 1. 9. 1. 3. “ Zarf-Fiil “ Unsurunun Sıfatı Olarak Görev Yapan Sayı Öbekleri..... 135
2. 1. 9. 1. 4. “ Yer Tamlayıcısı ” Unsurunun Sıfatı Olarak Görev Yapan Sayı Öbekleri
................................................................................................................................... 135
2. 1. 9. 2. Cümledeki Görevi Yönünden Sayı Öbei................................................. 136
2. 1. 9. 2. 1. Sayı Öbeinin Yer Tamlayıcısı Olarak Görev Yapması. ..................... 136
2. 1. 9. 2. 2. Sayı öbeklerinin “ zarf tümleci ” olarak görev yapması........................ 137
Tablo :23.................................................................................................................... 138
Tablo: 24.................................................................................................................... 138
2. 1. 10. Edat Öbei ................................................................................................... 139
b) sim Kökenli Çekim Edatları................................................................................. 139
c) Yabancı Asıllı Çekim Edatları .............................................................................. 139
2. 1. 10. 1. “ Kebi ” Edatı .......................................................................................... 140
2. 1. 10. 2. “ birle ” Edatı........................................................................................... 140
2. 1. 10. 3. “ deil ” ( deyin ) Edatı............................................................................ 141
2. 1. 10. 4. “ dek ” Edatı ........................................................................................... 142
2. 1. 10. 5. . “ içre ” Edatı .......................................................................................... 143
2. 1. 10. 6. “ ile ” Edatı .............................................................................................. 144
2. 1. 10. 7. “ misl ” Edatı ........................................................................................... 145
2. 1. 10. 8. “ songra ” Edatı ...................................................................................... 146
2. 1. 10. 9. “ üçün ” Edatı ......................................................................................... 147
2. 1. 10. 10. “ üzre ” Edatı ........................................................................................ 149
2. 1. 10. 11. “ Özge ” Edatı........................................................................................ 149
xiii

2. 1. 10. 12. “ sarı ”, “ sarıa ” Edatı ......................................................................... 150
2. 1. 10. 13. “ sıfat ” Edatı ........................................................................................ 151
2. 1. 10. 14. “ taba ” Edatı ........................................................................................ 152
2. 1. 10. 15. “ yanglı ” Edatı .................................................................................... 152
2. 1. 10. 16. “ burun ” Edatı...................................................................................... 153
2. 1. 10. 17. “ ara ” Edatı .......................................................................................... 154
2. 1. 10. 18. “ layın ” ve “ –var ” Edatları................................................................. 154
2. 1. 10. 19. “ t ” Edatı ............................................................................................ 155
2. 1. 10. 20. “ keyin ” Edatı ...................................................................................... 155
2. 1. 10. 21. “ dek ” Edatları ..................................................................................... 155
2. 1. 10. 22. Edat Öbeinin Kelime Öbekleri çindeki Durumu................................ 156
2. 1. 10. 22. 1. Edat Öbeinin Sıfat Tamlamasında Sıfat Unsuru Olarak Kullanılması
................................................................................................................................... 156
2. 1. 10. 23. Cümledeki Görevi Yönünden Edat Öbei............................................ 157
2. 1. 10. 23. 1. Edat Öbeinin Zarf Olarak Kullanılması........................................... 157
2. 1. 10. 23. 2. Edat Öbeinin Yüklem Olarak Kullanılması.................................. 158
Tablo: 25.................................................................................................................... 159
2. 1. 11. Kısaltma Öbekleri........................................................................................ 160
2. 1. 11. 1. Yaklama Öbei ...................................................................................... 160
2. 1. 11. 2. Bulunma Öbei........................................................................................ 161
2. 1. 11. 3. Ayrılma Öbei ......................................................................................... 161
2. 1. 11. 4. Ayrılma Öbeinin Kelime Öbekleri çindeki Durumu........................... 162
2. 1. 11. 4. 1. Ayrılma Öbeinin Sıfat Tamlamalarında Sıfat Unsuru Olarak Görev
Alması........................................................................................................................ 162
2. 1. 11. 4. 2. Ayrılma Öbeinin Birleik Fiil Öbeinde sim Unsuru Olması.......... 164
2. 1. 11. 5. Cümledeki Görevi Yönünden Ayrılma Öbei........................................ 164
2. 1. 11. 5. 1. Ayrılma Öbei u Örneklerde Özne Görevinde Kullanılması ......... 164
2. 1. 11. 5. 2. Ayrılma Öbeinin Nesne Görevinde Kullanılması. ........................... 164
2. 1. 12. 5. 3. Ayrılma Öbeinin Yer Tamlayıcısı Olarak Görev Yapması:............ 164
2. 1. 11. 5. 4. Ayrılma Öbeklerinin Zarf Görevinde Kullanılması. ........................... 165
2. 1. 11. 5. 5. Ayrılma Öbeinin Yüklem Olarak Görev Yapması:......................... 165
Tablo: 26.................................................................................................................... 166
2. 1. 12. lgi Öbei ( snat Öbei )............................................................................. 167
2. 1. 12. 1. lgi Öbeinin Cümledeki Görevi ............................................................. 168
2. 1. 12. 1. 1. lgi Öbeinin “Özne” Olarak Görev Yapması..................................... 168
2. 1. 12. 1. 2. lgi Öbeinin “Nesne” Olarak Görev Yapması ................................... 168
2. 1. 12. 1. 3. lgi Öbeinin “Zarf “ Olarak Görev Yapması ..................................... 169
xiv

2. 1. 12. 1. 4. lgi Öbeinin “Yer Tamlayıcısı” Olarak Görev Yapması ................... 169
2. 1. 12. 1. 5. lgi Öbeinin “Yüklem” Olarak Görev Yapması ................................ 170
2. 1. 13. Fiilimsiler .................................................................................................... 170
2. 1. 13. 1. sim-Fiil Öbei ........................................................................................ 170
2. 1. 13. 1. 1. –mAK isim-fiil eki : ........................................................................... 171
2. 1. 13. 1. 2. sim-Fiil Öbeinin Kelime Öbekleri çindeki Durumu ..................... 173
2. 1. 13. 1. 2. 1. sim Fiil Öbeinin sim Tamlamasında Tamlayan Olarak
Kullanılması .............................................................................................................. 173
2. 1. 13. 1. 2. 2. sim Fiilin Öbeinin Edat Öbeinde sim levi Yüklenmesi ........ 174
2. 1. 1. 1. 3. Cümledeki Görevi Yönünden sim-Fiil Öbei ...................................... 174
2. 1. 13. 1. 3. 2. sim-fiil Öbekleri Cümle çerisinde Nesne Olarak da Görev Alması.
................................................................................................................................... 174
2. 1. 13. 1. 3. 3. sim-fiil Öbei Cümle çerisinde Yer Tamlayıcısı Olarak
Kullanılması. ............................................................................................................. 175
2. 1. 13. 1. 3. 4. sim-Fiil Öbeklerinin “ Ek Eylem ” Alarak Yüklem Olarak
Kullanılması. ............................................................................................................. 175
Tablo: 27.................................................................................................................... 176
Tablo: 28.................................................................................................................... 176
2. 1. 13. 2. Sıfat-Fiil Öbei........................................................................................ 177
2. 1. 13. 2. 1. “ –GAn ” sıfat-fiil ekleri:..................................................................... 178
2. 1. 1. 2. 2. –An : ..................................................................................................... 180
2. 1. 13. 2. 3. –mI : .................................................................................................. 180
2. 1. 14. 2. 4. –Ar :.................................................................................................... 181
2. 1. 13. 2. 5. Sıfat-Fiil Öbeinin Kelime Öbekleri çindeki Durumu...................... 183
2. 1. 13. 2. 5. 1. Sıfat-Fiil Öbeklerinin sim Tamlamalarında Tamlayan levinde
Kullanılması .............................................................................................................. 183
2. 1. 13. 2. 5. 2. Sıfat-Fiillerin Edat Öbeklerinde sim Unsuru Olarak Görev Alması.
................................................................................................................................... 183
2. 1. 13. 2. 6. Cümledeki Görevi Yönünden Sıfat-Fiil Öbei................................... 183
2. 1. 13. 2. 6. 1. Sıfat-Fiil Öbei Cümle çinde “Özne” Olarak Kullanılması.......... 183
2. 1. 13. 2. 6. 2. Sıfat-Fiil Öbeinin “ Nesne “ Görevinde Kullanılması................. 185
2. 1. 13. 2. 6. 3. Sıfat-Fiil Öbeinin “Zarf” Görevinde Kullanılması........................ 186
2. 1. 13. 2. 6. 4. Sıfat-Fiil Öbeinin “ Yer Tamlayıcısı ” Olarak Görev Yapması. ... 187
2. 1. 13. 2. 6. 5.. Sıfat Fiil Öbeinin Metinde ” Yüklem “Olarak Kullanılması....... 189
Tablo: 29.................................................................................................................... 191
Tablo:30..................................................................................................................... 191
2. 1. 13. 3. Zarf-Fiil Öbei......................................................................................... 192
xv

2. 1. 13. 3. 1. Zarf-Fiil Öbei le Temel Cümle çindeki Öbür Tamlayıcıların Dizili
likileri...................................................................................................................... 194
2. 1. 13. 3. 2. Zarf –Fiil Öbeinin Dier Tamlayıcıya Balı Olması......................... 194
2. 1. 13. 3. 3. Zarf-Fiil Öbeinin Bitimsiz Öbee Balı Olması ............................... 194
2. 1. 13. 3. 4. Zarf-Fiil Öbeinin Bir sme Balı Olması .......................................... 195
2. 1. 13. 3. 5. Zarf-Fiil Öbeklerinin ç Yapısı............................................................ 196
2. 1. 13. 3. 5. 1. Zarf-Fiil Öbei le Temel Parçanın Birinci Tamlayıcıları Arasındaki
liki........................................................................................................................... 197
2. 1. 13. 3. 5. 2. Zarf-Fiiller ve Özne........................................................................ 197
2. 1. 13. 3. 5. 3. Zarf-Fiil ve Öznesi Arasındaki Uygunluk....................................... 197
2. 1. 13. 3. 6. Zarf-Fiil Ekleri.................................................................................... 198
2. 1. 13. 3. 6. 1. “ –IP ” .............................................................................................. 198
2. 1. 13. 3. 6. 2. –UP (yuvarlak ekilli) zarf-fiil ekleri ............................................ 200
2. 1. 13. 3. 6. 3. “ –p (- b) ” , Zarf-Fiil Ekiyle Kurulan Zarf-Fiil Öbekleri................ 202
2. 1. 13. 3. 6. 4. “ -mAy ” Zarf –Fiil Ekiyle Kurulan Öbekler .................................. 204
2. 1. 13. 3. 6. 5. “ –mAyIn ” Zarf-Fiil Ekiyle Kurulan Zarf-Fiil Öbei .................... 206
2. 1. 13. 3. 6. 6. -UbAn Zarf-Fiil Ekiyle Kurulan Zarf-Fiil Öbekleri........................ 207
2. 1. 13. 3. 6. 7. “ -IbAn ” Düz ekilli Zarf-Fiil Ekiyle Kurulan Öbekler............... 209
2. 1. 13. 3. 6. 8. “ -bAn ” Zarf-Fiil Ekiyle Kurulan Zarf-Fiil Öbekleri: ................... 209
2. 1. 13. 3. 6. 9. “-GAy “Ekiyle Kurulan Zarf-Fiil Öbekleri ..................................... 211
2. 1. 13. 3. 6. 10. “-GAç “ Zarf-Fiil Ekleriyle Kurulan Zarf-Fiil Öbekleri ............... 213
2. 1. 13. 3. 6. 11. -GAndA Eki................................................................................... 214
2. 1. 13. 3. 6. 12. “-A “ Zarf-Fiili.............................................................................. 215
2. 1. 13. 3. 6. 13. “ teyu ” Zarf-Fiili........................................................................... 216
2. 1. 13. 3. 6. 14. -GUnçA Zarf-Fiil Eki ................................................................... 217
2. 1. 13. 3. 6. 15. “ -ken ” Zarf-Fiili........................................................................... 219
2. 1. 13. 3. 6. 16. “-y ” Eki........................................................................................ 220
2. 1. 13. 3. 6. 17. “ –ArdA “ Zarf-Fiili....................................................................... 220
2. 1. 13. 3. 6. 18. “ -gAnIndA “ Zarf-Fiil Eki............................................................ 221
Tablo: 31.................................................................................................................... 222
BÖLÜM 3 SONUÇ ......................................................................................................... 223
BÖLÜM 4 KAYNAKÇA.................................................................................................. 230
ÖZGEÇM....................................................................................................................... 236
xvi

1.1. Eser
Eserin Adı
BÖLÜM 1 GR
Üzerinde çalıılan eser, Dr. Hayati Bice’nin hazırladıı, Türkiye Diyânet Vakfı Yayın
Kurulu’nun 23.01.1993/3-1 sayılı kararıyla yararlı görülen ve Mütevelli Heyeti’nin
06.02.1993/569-c sayılı kararıyla 119 Yayın No. ‘ lu, Türk Halk Klasikleri seri 1, Ankara
1993 basım tarihli Divan-ı Hikmet’ tir. Bu eserde yer alan 144 Hikmet; 1186 dörtlük, 392
beyit ve Münacat bölümü de 68 beyit nazım biriminden olumaktadır.
1.1.2. Yazılı Amacı
Hoca Ahmet Yesevî, halka slâmiyet’in esaslarını, eraitin ahkâmını, tarikatının âdâb ve
erkânını, slamiyet’e yeni girmi veya henüz girmemi Türklere öretmek, müridlerine
telkin etmek amacıyla sade bir dille, halk edebiyatından alınma ekillerle hece vezninde
bazı iirler söylemitir. Anadolu Türklerinde bu tarz tasavvufî manzumelere “ ilahi “ adı
verilirdi. Dou Türklerinde de Ahmed Yesevî’nin ve bu tarzda iirler yazan dier
dervilerin eserlerine ise “ Hikmet “ denmektedir.
Büyük Türk eyhi Ahmet Yesevî, hayatının ilk devrelerinden son senelerine kadar kuvvetli
ve samimiyetle derviçe bir yaam sürmütür. Hikmetlerini, Arapça ve Farsça yazılmı
tasavvuf eserlerini anlamayan Türkleri aydınlatma ve müridlerine tasavvufî gerçekleri
telkin etmek ve zikir sırasında okunmak için söyledii anlaılmaktadır. Hikmetler âdeta bu
dünya ve ahiret hayatının mutluluu için bir kılavuz eserdir.
1.1.3. Konusu
Hikmetlerin fikir yönünü dinî-tasavvufî unsurlar, ekil yönünü de millî unsurlar oluturur.
Bu unsurlar, slamın esasları, eriat hükümleri,Yesevî tarikatının âdâb ve erkânıdır. Divân-ı
Hikmet’ teki parçalar konu açısından çok basit ve azdır. Dervilerin ve derviliin
1

faziletleri hakkında sayısız methiyeler, sonunda mutlaka ahlâkî, dinî neticeler çıkarılmı en
ünlü slâm menkîbeleri, Hazret-i Peygamberin hayatına ve mucizelerine ait çeitli parçalar,
hikâyeler, dünya halinden ikâyet ve kıyâmet günlerinin yakınlatıını hatırlatmak
amacıyla yazılan ve zahidine ikâyetnameler konulu dizeler mevcuttur. Yine cennet ve
cehennem hallerinden, zebânilerden, hûri ve gılmanlardan, cennet bahçelerinden söz eden
destanî nitelikli parçalar mevcuttur. Ayrıca Türkistan ve Tasavvufu , Yesevîlik’e ait
esaslar, inançlar da yer almaktadır.
1.1.4. Nüshaları ve Özellikleri
Divân-ı Hikmet, özellikle Dou ve Kuzey Türkleri Özbekler, Kırgızlar ve Volga Türkleri
arasında âdetâ dinî mukaddes bir kitap gibi asırlardır elden ele dolatıından onun sayısız
yazma nüshalarına ve daha sonra da bir çok basımına rastlanabilir.
Ahmet Yesevî her ne kadar XII. yy. da yaamı ise de eseri Divân-ı Hikmet kendisinden
çok sonraları kaleme alınmıtır. Bu yüzden Divân-ı Hikmet’i Karahanlı dönemi eseri deil
de Çaatay dönemi içerisinde gösterenler vardır.
Divân-ı Hikmet nüshalarına ve hikmet mecmualarına pek çok resmî ve özel kitaplıklarda
rastlanmaktadır. Ancak bunları temin etme imkânı yoktur.
Divân-ı Hikmet’in Yazma Nüshaları:
1.Türkiyat Enstitüsü Yazmaları, no: 2497
H. 1290 tarihinde istinsah edilmitir. Bu nüsha 373 yapraktır. Ahmed Yesevî’ nin
hikmetleri 1b-173b arasındadır. Yazmanın dier yapraklarında Azîm Hâce’nin, Hâlis’in ve
Kul Süleyman’ın hikmetleri bulunmaktadır.
2. Ahmed Caferolu nüshası
stinsah tarihi belli olmayan bu mecmua 489 sahife olup içinde Ahmed-i Yesevî’den baka
2

pek çok Yesevî derviinin hikmetleri mevcuttur.
3. Emel Esin nüshası
Hikmet mecmuası olup 101 yapraktır. stinsah tarihi kayıtlı olmayan nüshanın 1b-63a
yaprakları arasında Ahmed-i Yesevî’nin hikmetleri, dier yapraklarda ise Azîm Hâce’nin
hikmetleri yer almıtır.
4. Manchester, The John Rylands University Library, no:67
M.1800 yıllarında istinsah edildii sanılan bu nüshada Ahmet Yesevî’nin 150 kadar
hikmeti mevcuttur. Eser 97 yapraktır.
5. stanbul Üniversitesi Ktp. Türkçe Yazmalar, no: 3898
H.1260 istinsah tarihli olan nüshada 119 yaprak bulunmaktadır. Ahmed Yesevî’nin 150
kadar hikmeti yer alır.
6. Millet Kütüphanesi, Ali Emiri, Manzum no: 16
Son devirlere ait olan nüsha 85 yapraktır.
7. Millet Kütüphanesi, Ali Emirî, Manzum no:17
Son devirlere ait olan nüsha 86 yapraktır.
8. Konya, Mevlânâ Müzesi, no: 2583
Hikmet mecmuası olan bu nüsha 145 yapraktır. çinde Ahmet Yesevî’nin hikmetleri 99b-
145b arasında bulunmaktadır.
3

9. Konya, Mevlânâ Müzesi, no.: 2460
Son devirlere ait olan bu mecmua 125 yapraktır. çinde Ahmet Yesevî’den baka pek çok
Yesevî derviinin hikmetleri vardır.
Basma Nüshalar :
1. H. 1295, Kazan Baskısı
2. H. 1314, Takent Baskısı
3. H. 1299, stanbul Baskısı ‘dır.
Divân-ı Hikmet’in eski ve güvenilir bir nüshası günümüze ulamamıtır. Eldeki nüshalar
oldukça deiiklie uramıtır. Ancak bu durum bile Divân-ı Hikmet’in, slamî Türk
Edebiyatı’nın Kutadgu Bilig’den sonra en büyük önemli bir eseri olmasını, Tasavvufî Türk
Edebiyatı’nın en eski eseri kimliini taıyabilmesini gölgeleyememitir.
1. 2. air
1.2.1. Hoca Ahmet Yesevî’ nin Hayatı
Ahmet Yesevî sufî bir air, filozof ve tarikat sahibi bir mürit olarak Türk milletinin
manevî hayatına asırlarca nüfuz etmi çok önemli bir ahsiyettir. Orta Asya
mutasavvuf airlerinden birine ait bir yazma eserde, emseddin’e atf edilen bir
gazelde air Ahmed Yesevî’nin kutsî ahsiyeti :
“eriatın nizamı
Tarikatın imamı”
Hakikatın tamamı”
gibi üç hikmette ifade edilmi, halka ve edebiyata bu vasıflarıyla tanıtılmıtır. Ahmet
Yesevî’nin efsanevî hayatı 130 yılı bulmaktadır. Tarihî ahsiyetine ait vesikalar çok az
olup mevcutlar da menkîbelerle karıtıı için salam bilgilere varmak güç, hatta
imkânsızdır.
Rivâyetlere göre Ahmet Yesevî, Batı Türkistan’ın Çimkent ehrinin dousunda
bulunan ve Tarım ırmaına dökülen âhyâr nehrinin küçük bir kolu olan Karasu
4

üzerindeki Sayram kasabasında dünyaya gelmitir. Sayram kasabası ” sficâb ” veya
“Akehir” adıyla da anılmakta olup en eskiden beri önemli bir yerleme merkeziydi.
Kasaba halkını genellikle Türkler ve ranlılar tekil etmekteydi. Bazı kaynaklarda ve
iirlerinde de onun Yesi, bugünkü adı ile Türkistan’da dünyaya geldii kaydedilmitir.
lmî ve edebî sanatkârlıı ile Orta Asya fikriyâtı üzerinde nüfuza sahip Mir Ali ir
Nevâi de mehur “ Nefehâtü’l-üns ” tercümesinde Ahmet Yesevî’ nin doum yerini “
Yesi” göstermektedir. Ahmet Yesevi’nin doum tarihi kesin ekilde bilinmemektedir.
Hem kaynaklarda hem de hikmetlerinde bu konuyla ilgili kayıt bulunmamaktadır.
Babası, birtakım kerâmetleri ve menkîbeleri ile tanınan ve Hz. Alî ahfâdından olduu
kabul edilen eyh brahim’ dir. Annesi, eyh brahim’in halifelerinden Musa eyh’in
kızı Aye Hatun’dur. Ahmed Yesevî bu ailenin Gevher ehnaz adlı kızından sonra
dünyaya gelen ikinci çocuudur. 7 yaında anne ve babasını kaybedince bakım ve
vesâyetini ablası Gevher ehnaz üzerine alır. Daha sonra iki karde Yesi’ ye yerleir.
Yesi ehri önemli bir merkezdi. O sıra ehirde Arslan Baba veya Arslan Bâb adlı bir
Türk eyhinin temsil edip yaydıı bir tasavvuf gelenei mevcuttu.
lk örenimine Yesi’ de balayan Ahmet Yesevî küçük yalarda bazı olaanüstülükler
göstererek çevresinin dikkatini çeker. Daha bu yalarda Hz. Hızır’ ın delâletine nail
olan Ahmet Yesevî, Yesi’ de Arslan Baba’ ya intisap eder ve bu büyük müritten feyz
almaya balar. Ahmet Yesevî ile Arslan Baba’ın karılaması öyledir: Rivayete göre
Arslan Baba dört yüz yıl kadar yaamıtır. Arslan Baba’nın Yesi ehrine gelerek
küçük bir çocuk olan Ahmet’i bulması ve Hz. Muhammed (S.A.V. )’ in kendine
emanet ettii hurmayı sahibi olan Ahmet’e vermesi, terbiyesiyle megul olup ona
kılavuzluk etmesi manevi bir iarete dayanıyordu. Bu menkîbeye göre Peygamberimiz
( S.A.V. )’ in gazalarından birinde yiyecek bir eyleri kalmayan sahabenin dileiyle
Hz. Muhammed (S.A.V. )’ in duası üzerine Cebrail (A.S ) cennetten bir tabak hurma
getirir. Ashâb-ı kiramdan orada bulunanlar birer hurma alırken bir hurma da yere
düer. Bunu gören Cebrail (A.S. ) ” Bu hurma daha sonra gelecek ümmetinizden
Ahmet adlı birisinin kısmetidir. ” der. Hz. Peygamber ( S. A. V. ) sahabeye sahibine
teslim etmek üzere bu hurmayı emanet vermek ister. Sahabeler arasında bulunan
Arslan Baba bu göreve talip olur. Hz. Peygamber (S. A. V. ) emaneti simgeleyen bu
5

hurmayı Arslan Baba’ nın damaına yerletirip Ahmet’i nasıl ve nerede bulacaını
anlatarak terbiyesiyle megul olmasını buyurur. Arslan Baba yüzyıllarca Ahmed’i arar
ve verilen iarete uygun olarak Yesi’ye gelir. O’ nu çocuklar arasında oynarken bulur.
Arslan Baba henüz hurmadan bahsetmeden o sırada küçük bir çocuk olan Ahmed
Yesevî, emanetini kendisine teslim etmesini söyler. Arslan Baba dört yüz yıl
damaında sakladıı hurmayı azından çıkararak Ahmed’e teslim eder. Ancak
Ahmed, Arslan Baba’ ya hurmayı kendisine vermekle görevinin bitmediini ve asıl
kalbinde olan öze talip olduunu söyler. Bu istek üzerine Arslan Baba, O’ nun
eitimiyle megul olmaya balar. Arslan Baba’ nın terbiye ve iradıyla Ahmet Yesevî
kısa zamanda manevî kemal makamlarını aar. Buradaki rivayette efsanevî kimlikle
karımıza çıkan Arslan Baba’nın tarihen varlıının delili, Yesi yakınlarındaki Otrar
ehrinde adına yapılmı bir türbedir.
Ahmet Yesevî, Arslan Baba’nın ölümünden sonra Türkistan’ın önemli slam merkezi
Buhara’ya gider. Buhara’daki medreselerde dier ülkelerden de gelen örenciler
çeitli slamî ilimleri de öreniyorlardı. Buhara Hicret’in 3. yüzyılından itibaren bir “
slam Kültür Merkezi “ halini almıtır. Bu ehir din büyüklerine saygıda kusur
etmeyen ilk Müslüman Türk Devleti Karahanlılar ve Anadolu’yu da slam’a açacak
olan Selçukluların gözünde de özel bir yere sahipti. Ahmet Yesevi Buhara’da, bir
dier rivayete göre de Semerkant’ta devrin önde gelen âlim ve mutasavvufu eyh
Yusuf Hemedâni’ nin terbiyesi altına 27 yalarındayken girer. eyh Yusuf Hemedâni
Merv, Buhara, Herat, Semerkant gibi slam merkezlerini dolaır ve halka slam’ın
esaslarını, eriatın inceliklerini öretir. Tarihi kaynaklarda devrin Selçuklu Hanı
Sultan Sencer bu büyük slam alimine balılıını daima gösterir. Ahmet Yesevî eyhi
ile beraber Türkistan’ın çeitli yerlerini dolaarak tarikat âdâbını, slam ilimlerini
örenir. eyhinin ölümünden sonra da dergâhın sorumluluunu üstlenen üçüncü halef
olarak bir süre daha Buhara’ da hizmet verir. Daha sonra irat makamını eyh
Abdülhalık Gücdüvani’ ye bırakarak Yesi ehrine döner. Ölüm tarihi 1116’ ya kadar
faaliyetlerini Yesi merkezli olarak sürdürür. Türkistan’ın her yerinden gelen ve
eitimini tamamladıktan sonra Türkistan’dan Balkanlar’a kadar bütün Türk
yurtlarında slâm’ı tebli ile görevlendirecei müritlerine slamî ilimleri öretir. Ünü
çok geni corafyaya yayılır. Çevresinde yeni bir din olan slâm’la tanımı ve slâm’a
6

çok güçlü balanmı saf inançlı Türkler toplanmıtı. Ahmet Yesevî Arapçayı ve Fars
edebiyatını çok iyi bildii halde, çevresindekilerin kolayca anlayabilecekleri Türk dili
ile seslenmeyi tercih etmitir. Tarikatının âdâbını Arapça ve Farsça bilmeyen Türk
dervilerine anlatmak için de Türk halk edebiyatından alınmı ekillerle manzum
eserler yazar. te bu eserler daha sonra “ hikmet ” adı ile tanınıp “Divân-ı Hikmet”
adı verilen kitaplarda biraraya getirilmitir. badet dıında kalan zamanlarında da
tahtadan kaık ve kepçe yontar ve bunları satarak geçimini salar.
Bir rivayete göre Ahmet Yesevî, Yesi ehrinde altmı üç yaına geldiinde dergâhının
avlusuna açılan bir merdiven ve buna balı bir dehlizle ulaılan, halvethane olarak
kullandıı bir hücre yaptırmıtır. Vefatına kadar bu hücrede ibadet ile megul
olmutur. Adeta bir mezarı andıran bu yeraltı hücresinde, Ahmet Yesevî zikr ettikçe
dizleri göüslerine sürtündüünden her iki gösü de delinir. Bu nedenle bazı
kaynaklarda geçen bir adı da “ Serhalka-i sînerî an ” (=sine yaralayanların baı ) dır.
Ahmet Yesevî bu inzivaya çekilmesinin nedenini hikmetlerinde, Hz. Muhammed (S.
A. V )’ in altmı üç yaında vefat ederek yeraltına giriini ve bu yüzden yer üstünde
Peygamberimiz (S. A. V)’ den daha fazla gezmekten hayâ ettiini ifade eder. Bu
çilenin yaklaık on yıl sürdüü tahmin edilmektedir. Bu hücrenin kalıntıları bu gün de
muhafaza edilmektedir.
1.3. Yöntem
Bu çalımada Hoca Ahmet Yesevî’nin Divân-ı Hikmet adlı eserinin söz diziminin iki ana
konusundan biri olan söz öbekleri açısından incelenmesi hedeflenmitir. Bu konuda
Muharrem Ergin’in ve Leyla Karahan’ın sınıflandırılması temel alınarak, her hikmetin her
dizesinde bu söz öbeklerini aradık. Bu söz öbeklerine yapıları ve ilevsellikleri yönünden
bakılmaya çalııldı. Örneklerden hareketle öbeklerin sayıları ve kullanılma sıklıkları
istatistiksel verilerle tespit edilmeye çalıılarak tablolar oluturuldu.
7

1.3.1.Çalımanın Amacı
Türk Dili aratırmalarında “ söz dizimi ” çalımaları ihmal edilmi, sistemli ve ayrıntılı
incelemeler yapılmamıtır. Bu alanda Hikmet Dizdarolu”nun “Tümce Bilgisi” ile Vecihe
Hatibolu’nun “ Türkçenin Sözdizimi ” eserleri önemlidir.
slamiyet’ten Sonraki Türk Edebiyatı’ndaki millî ruh ve millî zevki anlayabilmek için bu
devrin aratırılması gerekmektedir. Bu devir büyük mutasavvufların halk dilini ve halk
veznini kullanarak geni kitlelere hitap ettii ve eserlerinin asırlarca yaadıı devridir. Biz
de slamiyet’ten önceki edebiyatımızın etkisinde kalan, slamiyetle de yeni bir ruh,
düünce enginlii kazanan dinî ve tasavvufî halk edebiyatımıza ait bir eseri incelemek
istedik. Kurduu Yesevîlik tarikati, yaptıı iratlar ve yazdıı iirler yoluyla Müslümanlıı
sade bir ekilde göçebe Türk halkına anlatan Hoca Ahmet Yesevî’nin iirlerinin toplandıı
Divân-ı Hikmet adlı eserini söz diziminin ana unsurlarından biri olan “ söz öbekleri ”
açısından inceledik. Yaptıımız bu çalımanın Türk Dilinin gramer çalımalarına ve Türk
gramerinin sorunlarının çözümüne katkıda bulunmasını umuyoruz.
1.3.2. Metnin Seçimi
smine ramen Divân-ı Hikmet müretteb bir divan olmadıı gibi, Ahmet Yesevî’nin bütün
hikmetlerini içine alan tam ve güvenilir bir nüshası da bulunmamaktadır. Eldeki yazma
nüshaların en eskisi M 16. veya 17. yüzyıla aittir. Bu nedenle mevcut yazma nüshalar dil
bakımından güvenilir deildir. Biz metin olarak; Dr. Hayati Bice’nin, 1836 yılında yapılan
Kazan Baskısı esas alınarak Resul Muhammed Aurbayolu tarafından hazırlanan ve
1992’de Takent’te Kiril harfleri ile neredilen Divan-ı Hikmet isimli eserdeki hikmetlerin
1904 Kazan baskısı ile kontrol edilerek hazırladıı, Türkiye Diyânet Vakfı, Yayın No: 119,
Ankara / 1993 basımlı “ Divan-ı Hikmet ” adlı eserini tercih ettik. Dr. Hayati Bice eksiksiz
bir metin salamaya gayret ettii için “Divan-ı Hikmet” adlı eserini olutururken, 1318 (
hicri ) tarihini taıyan Takent ta basması Divân-ı Hikmet nüshasını da incelemi, bu iki
eserde ortak olarak yer alan hikmetleri karılamıtır. Ayrıca Prof. Dr Kemal Eraslan’a ait
“ Divân-ı Hikmet Seçmeler “ kitabında yer alan hikmetleri de gözden geçirmitir. Bu
çalımalarıda göz önünde bulundurarak eseri “ söz öbekleri ” bakımından incelemeye
8

gayret ettik.
1.3.3. nceleme
nceleme bölümü ” Öbeklerden ” olumaktadır. Öbekler; ikilemeler, balama öbekleri,
sıfat tamlamaları, isim tamlamaları, birleik fiiller, unvan öbei, ünlem öbei, sayı öbei,
edat öbei, kısaltma öbekleri ( bulunma öbei, ayrılma öbei, yaklama öbei ) isim-fiil
öbei, sıfat-fiil öbei, zarf fiil öbei olmak üzere on dört öbekten olumaktadır.
Hikmetlerin her dizesi incelenerek her öbein ekil olarak metinde geçen aynı veya farklı
örnekleri ortaya konulmutur. Bu öbeklerin Türkiye Türkçesinden farklı yönleri varsa
anlatılmaya çalıılmıtır. Dizelerde tespit edilen örneklerin altı çizilerek kullanıldıı
hikmet ve dörtlük-beyit numarası satırın sonunda parantez içinde gösterilmitir. Ayrıca her
öbein öbür öbekler ve cümle içerisindeki ilevleri metinden tespit edilen bulgular
dorultusunda ortaya konulmutur. Öbeklerin kullanılma sıklıı ile ilgili öe sayısı,
kullanılma yüzdeleri de tablolar halinde belirtilmitir.
9

2. 1 . ÖBEKLER
BÖLÜM 2 NCELEME
Ahmet Topalolu, Dil Bilgisi Terimleri Sözlüü’nde öbek kavramını; birden fazla
kelimenin belirli artlara balı kalarak yapısında ve anlamında bir bütünlük bulunan, cümle
içinde tek öe olarak ilem gören söz dizisi olarak tanımlamaktadır.
Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi’nde söz öbeini birer “ belirtme grubu ” olarak
adlandırılır ve bunların özelliklerini u ekilde açıklar.
“Kelime grubu tek bir nesneyi veya hareketi birlikte karılayan
kelimeler topluluu olduundan bir kelime imi gibi çekime tbi
tutulur, sonra gelen iletme eki bütün grubu umlü içine alır.
Türkçede asıl unsurun yardımcı unsurdan sonra gelmesi bir kanun
olduu için kelime gruplarında da belirtilen unsur sonda belirtilen unsur
önde bulunur. Çünkü Türkçe düünme sisteminde kelime sırasının
temeli bu kaidedir. Onun için düünme sırası ile kelime sırası
birbirinden ayrılamaz.
Türkçe düüncede zaman sırası esas olduundan kelime gruplarındaki
kelime sırasının zaman sırasına uyması gerekir. Zira bir hareketin
yardımcı hareketleri nasıl daha önce vuku bulursa o yardımcı
hareketleri karılayan kelimeler de asıl hareketi karılayan kelimelerden
önce gelirler.” (ERGN 1962: 353-355).
Vecihe Hatibolu, Türkçenin Sözdizimi’nde söz öbeklerini yargısız anlatımlar olarak
deerlendirir ve u açıklamaları yapar:
“Yargısız anlatımlar, yargılı anlatımlara çeitli yönlerden yardımcı
olurlar. Yargısız anlatımlar en az iki sözcüün türlü ilgi ve nedenlerle
yanyana sıralanmasından doan birliklerdir. Yargı bildirmeyen bu
birlikler anlatımlar ya kalıplamı sözcüklerden kurulan birleik
sözcükler, deyimler veya ikilemelerdir.” (HATBOLU 1972: 2).
Yine “Kelime Grupları ve Kuralları” adlı makalesinde bu konuyu öyle
açıklar: “Kelime grupları (grope de mots), kavramları en verimli
ekilde dile getirmek için bavurulan kolaylıklardır. Kelime gruplarının
en küçüü iki kelimeyle kurulur. Her dilin kendine göre kelime grupları
vardır. Bir dilde bir kelime grubu için yapılan tanım öteki dile
10

uymayabilir. Tercümelerdeki balıca güçlük ve aksamalar da bu kelime
gruplarından doar. Bu konuda faydalanılacak yabancı kaynaklar Türk
dilinin gruplarını aydınlatmaya yetmeyebilir.” ( HATBOLU 1964:
203-244).
M. Kaya BLGEGL, Türkçe Dilbilgisi’nde “belirtme grupları” olarak adlandırdıı söz
öbeklerini birden ziyade kelimeden meydana geldii halde cümledeki görevi bakımından
bir tek kelimeden farksız olan, gerektii takdirde yine bir kelime imi gibi çekim eki
olabilen isim soyundan kelimelerin tekil ettii birleik sözlere belirtme (tayin grupları)
diyoruz.” eklinde tanımlar. ( BLGEGL 1963: 115).
Tahir Nejat GENCAN, Dilbilgisi’nde söz öbekleriyle ilgili olarak genel bir bilgi vermez.
Ancak isim ve sıfat tamlamalarından “takım” olarak söz eder. ( GENCAN 1962: 136-138).
Haydar EDSKUN da Yeni Türk Dilbilgisi’nde söz öbekleriyle ilgili bir bölüm
bulunmamakla birlikte bu konularda u yargıyı belirtir: “Türkçede kelimelerin
gruplamasındaki temel kaide udur: Önce yardımcı öe, sonra esas öe gelir.” ( EDSKUN
1963: 117).
Jean DENY, Türk Dili Grameri’nde söz öbekleri için unları söyler: “Kelimelerin ekil
bakımından olduu gibi mantık bakımından da bir bütün vücuda getiren her topluluuna
biz kelime grubu adını vereceiz. Bir kelime grubu mantık bakımından az çok tam manayı
içine almı bulunur. ekil veya morfoloji bakımından ise esas itibariyle tek bir kelimeden
ibaret imi gibi insiraf hallerini alabilir. ( DENY 1941: 709).
Tahsin BANGUOLU, Türkçenin Grameri’nde hem kelime grupları hem de cümleler için
“öbek” sözünü kullanır. Biz de çalımamızda öbek sözünü kullanmayı uygun gördük.
Yazar söz öbeklerini “ belirtme öbekleri ”, cümleleri ise “ yargı öbekleri ” diye ayırır.
BANGUOLU, söz öbekleriyle ilgili olarak da “ Sözü gelitirmek üzere kelimeler
öbeklenirler, kavramlar arasında derece derece ilikiler meydana getirirler. Böylece tek
kavramdan anlatmaya doru giderler. Bunlara kelime öbekleri (groupe de mot) diyoruz.
Kimi kelime öbekleri sadece kavramları daha yakından belirtmeye yararlar.” der ve bunları
“ad takımları, sıfat takımları, zarf öbekleri, çekim öbekleri, balam öbekleri, yanama
takımları, katma öbekleri” diye sekiz balıkta inceler. (BANGUOLU 1990: 496-519).
11

Öbekler incelenirken veya sınıflandırılırken bu konuda yapılan dier çalımalar, tezler göz
önünde bulunduruldu. Öbekleri incelerken genel olarak DEMR-YILMAZ (2003), ERGN
(1981), CEMLOLU (2000-2001), KARAHAN (1995a; 2004) ve GECE (1991)’nin
tasniflerinden yararlanıldı.
2. 1. 1. kilemeler
Bir nesneyi, bir nitelii, bir hareketi karılamak üzere e görevli iki kelimenin oluturduu
söz öbekleridir. M.Kaya Bilgegil de ikilemeleri “Araya hiçbir ek girmeksizin aynı cinsten
iki kelimenin tekrarıyla hasıl olan gruplar, ikizlemeleri tekil eder.” ifadeleriyle tanımlar.
(BLGEGL : 1982). kilemenin Batı dillerindeki karılıı “ hendiadyon ”dir ve iki yoluyla
birin oluması anlamına gelir. Yani iki kelimenin semantik olarak aynı anlamı ifade eder
hale gelmesi sonucunda oluurlar.
kilemeler anlatım gücünü artırmak, anlamı pekitirmek amacıyla bavurulan söz
öbekleridir. Bu öbeklerde amaçlanan anlatım zenginlii, yeni bir anlam ya da kavram elde
etmek biçiminde gerçeklemektedir. Anlam bakımından deerlendirildiinde ikilemeler
pekitirme ve anlatım gücünü zenginletirmenin yanında, anlamı çoaltma ve abartma
etkisiyle de cümleye anlatım gücü ve etkinlii katar. Bazı aratırmacılara göre, ikilemeler,
Türkçenin, bilinenden çok daha önemli bir özelliidir. kileme, ünlü uyumları, ünsüz
benzemeleri gibi Türkçenin kuralları arasında yer almalıdır. Türkçe, ikileme konusu ele
alınmadan yapı bakımından aydınlatılamaz Gerçekten balangıçtan beri ikilemeler
Türkçenin her devrinde oldukça yaygın kullanım alanı bulmu, sevilen etkili bir anlatım
aracı olarak kullanılmıtır. Türkçe için bir gramer yapısıdan öte, dile anlam olarak da
birçok katkıları olan bir öbektir. kilemelerin kavramı pekitirme, güçlendirmedeki etkileri
bir yana bırakılsa bile, cümle anlambilimi açısından ele alındıklarında, cümleye önemli bir
anlatım gücü ve etkinlik kazandırdıkları yadsınamaz ( AKSAN 1999: 175 ).
Biz metindeki ikilemelerin kullanılma sıklıklarını da tablo çalımalarıyla gösterdik.
12

2. 1. 1. 1. Aynı Kelimenin Tekrarıyla Oluan kilemeler
Bu ikilemeler, kelimenin ikinci defa aynen tekrar edilmesi sonucu oluur. Bir baka deyile
bu tür ikilemelerde bileenlerin ikisi de aynı kelimedir. Bu tür ikilemede yinelenen
kelimeler arasına balaç, ilgeç niteliinde yardımcı kelimeler girebilir. Böylece kavram
iyice pekitirilmi olur. Metinde ikilemelerin, cümlenin özne, nesne ve zarf öeleri olduu
görülmektedir. Metinde tespit edilen aynı kelimenin tekrarıyla yapılan ikilemeler sıfat,
zamir, zarf-fiil, zarf, ünlem gibi isim ve fiil soylu kelimeler ve fiille kurulmutur.
Türlüg türlüg cef tegdi boyun sundım.
(H6/10d)
Yılay yılay yüz közleri iti körüng
(H38/3d)
Ik yolıda katre katre kanlar yutay.
(H51/5d)
Zikrin aytsa stst evki artar.
(H60/5d)
Andalardın yıra yıra kaçmak kerek.
(H76/5d)
Cümle ervah süyünib bir bir kuçar dostlar.
(H78/4d)
Tatlı tatlı yegenler türlüg türlüg kiygenler
(H99/9b)
Didr üçün küygenlerim kel kel dese
(H102/11d)
Bir bir anı cevabını bermek kerek
(H105/4d)
Tört tarafdın stst ulagaylar
(H105/3d)
Ong u solga canıng pre pre berseng
(H111/5d)
13

Men men degen hayrn bolub kalar ermi
(H112/3d)
Zinhar zinhar kaçıp yürgil bolsa ndn
(H123/11d)
Elvn elvn kiyer terif hil’atı bar
(H141/12d)
Heyht heyht nevha feryd künleri bar
(H141/4d)
2. 1. 1. 1. 1. E Anlamlı Kelimelerden Oluan kilemeler
E anlamlı ikilemeler yakın veya e anlamlı iki farklı kelimenin bir araya gelmesiyle
oluan ikilemelerdir. Bu tür ikilemelerde bileenler, anlamca bir ya da yakın, biçimce ayrı
kelimelerdir. Özellikle din ve kültür deiimleri bu ikilemelerin oluumu için uygun
zemini hazırlamaktadır. Dolayısıyla Uygur, Karahanlı ve Harezm döneminde e anlamlı
kelimelerden oluan ikilemeler youn bir ekilde görülür. Genelde kelimelerden birisi ya
ilevini yitirmi veya yabancı dilden Türkçeye girmi olur.
Metinde yer alan ikilemeler, herhangi bir ek almadan dorudan/gerçek ikileme olarak
kullanıldıkları gibi ekli/ilgeçli ikilemeler biçiminde de kullanılırlar. E anlamlı
kelimelerden kurulu ikileme öbekleri metinde oldukça sınırlı kullanılmıtır.
Sübhn gem zikr örgetip kögsümni te
(H4/6d)
Can küydürüb yürek barım tutub dalab
(H27/2d)
Yılay yılay yüz közleri iti körüng
(H38/3d)
evki birle yürek barım dalasam men
(H64/6d)
Körüp bilip ml mülkini kola almaz
(H102/10d)
14

2. 1. 1. 1. 2. Zıt Anlamlı Kelimelerden Oluan kilemeler
Bu öbekler birbiriyle zıt anlamlı iki kelimenin bir araya gelmesiyle oluan ikilemelerdir. E
anlamlı veya aynı kelimenin tekrarıyla oluan ikilemelerden farklı olarak zıt anlamlı
ikileme öbekleri sıfatlarda ve zarflarda derecelendirme yapmaz (bk. KARAGÖZ
2003:248). Metinde zıt anlamlı ikilemeler, dier ikilemelere göre en çok kullanılandır.
Keçe kündüz zikrin aytıp rhat kıldım
(H2/13d)
Didarını körse bolmas tün kün uyup
(H12/4d)
Bihud bolup küyüb yanar içi taı
(H12/8d)
Azzilni pirim dep erte aham körüken
(H18/17d)
Kul Hace Ahmed içim tıım küyeberdi
(H19/10d)
steb anı arkasıdın tün kün kuvdım
(H24/2d)
Zahir batın hazırsen dep turmadım men
(H24/5d)
Kayum sensen tüni küni menge sen ok kereksen
(H35/1b)
Garibni erte aham sorgulugdur
(H36/35b)
Yer-kök erür ma’muring sahabeler manzuring
(H39/9b)
Ulu kiçik yrnlardın özr kılgıl
(H58/7d)
Rız bolung özümdin yahı yaman sözümdin
(H67/4b)
Bayezid dek nefsing birle tün-kün uru
15

(H79/15d)
Yürür anı ıkıda keçe kündüz sararıb
(H96/1b9
Miras deban ba ayaıng balayanlar
(H105/3d)
Behit duzah talaur talamakda beyn bar
(H143/1b)
2. 1. 1. 2. Baka bir öbein içindeki ikilemeler
Bu yapıda kullanılan öbekler metinde isim tamlaması, zarf-fiil kurulularıyla karımıza
çıkmaktadır.
Can küydürüb yürek barım tutub dalab
(H27/2d)
Yılay yılay yüz közleri iti körüng
(H38/3d)
Körüp bilip ml mülkini kola olmaz
(H102/10d)
2. 1. 1. 3. kilemenin Kelime Öbekleri çindeki Durumu
2. 1. 1. 3. 1. kilemelerin Sıfat Tamlamalarında Sıfat Unsuru Olarak Görev Yapması
Türlüg türlüg /cefa tegdi
Ik yolıda katre katre/ kanlar yutay
Türlük türlük/ da’v’ iler kılur erdim
Ulu ulu /kitaplardın aytdı munı
(H6/10d)
(H51/5d)
(H110/2d)
16

2. 1. 1. 4. Cümledeki Görevi Yönünden kileme
(H112/16d)
kilemeler bir kelime gibi ilem gördüklerinden baka öbekler içinde rahatlıkla görev
alabilirler. kilemeler cümle içinde tek öe gibi ilem görürler. Bu nedenle her türlü
görevde bulunabilirler. kilemeleri en çok zarf ve kuvvetlendirici olarak görmekteyiz.
2. 1. 1. 4. 1. kilemenin Cümlede Özne Olarak Görev Yapması
Kul Hace Ahmet içim tıım küyeberdi
(H19/10d)
Her neçük bica- beclar mendin ötse afv kıl
(H31/2d)
Yer- kök erür ma’muring sahabeler mazuring
(H39/9b)
Tatlı tatlı/yeenler türlüg türlüg/kiygenler
Altun taht olturganlar tufrak astıda kalmılar
(H99/9b)
Behit duzah talaur talamakda beyn bar
(H143/1b)
2. 1. 1. 4. 2. kilemenin Cümlede NESNE Olarak Görev Yapması
Ayet hadis Kur’an anglamaydur
(H3/9d)
Zahir batın hazırsın yürek barım tutup dalab
(H27/2d)
Allah dese biek yarur içi taı
Miras deban ba ayaıng balayanlar
(H103/10d)
(H105/3d)
17

2.1. 1. 4. 3. kilemenin Cümlede Zarf Olarak Görev Yapması
Keçe kündüz bi-am yördüm men yaz u kı
(H7/11d)
“Taha” okup tün keçeler kaim boldum
Keçe kündüz hasıllarıng ay ü iret
Didarını körse bolmas tün kün uyup
(H8/4d)
(H10/5d)
(H12/4d)
Tün keçeler uhlamay ya ornıa kanıng tök
(H18/1d)
Azzilni pirim dep erte aham körüken
(H18/17d)
Kaygum sensen tüni küni mense sen ok kereksen
Yılay yılay yüz közleri iti
Zikrin aytsa stst evki artar
(H35/1b)
(H38/3d)
(H60/5d)
Cümle ervah süyünib bir bir kaçar dostlar
Ong u solga cnıng pre pre berseng
(H78/4d)
(H111/5d)
2. 1. 1. 4. 4. kilemenin Cümlede Yüklem Olarak Görev Alması
On birinde rahmet dery tolup tatı
(H3/1d)
18

Kuruluu Bakımından kilemeler Öge Sayısı Kullanma
Yüzdesi
1. Aynı kelimenin tekrarıyla
yapılanlar
20 %24.0
2. E anlamlı kelimelerle yapılanlar 8 %9.6
3. Zıt anlamlı kelimelerle yapılanlar 51 %61.4
Dier 4 %4.8
Toplam 83
Tablo :1
Cümledeki
kilemeler
Görevi Yönünden
Öe Sayısı Kullanma
Yüzdesi
Özne olarak görev yapması 7 %10,6
Yüklem olarak görev yapması 1 %1.5
Nesne olarak görev yapması 8 %12,1
Zarf olarak görev yapması 50 %75,7
Toplam 66
Tablo:2
19

2. 1. 2. Balama Öbei
2. 1. 2. 1. Balama Öbekleri ve Türleri
Kimi balaçlar, kelimeleri yalnızca balayıp sıralamaya yarar. Bunların bir bölümü
sıralama, bir bölümü de sıralamayla birlikte karılatırma görevi de yaparlar.
Balama öbei iki veya daha fazla egörevli öenin balama edatları aracılııyla
oluturduu kelime öbeidir. Grubu oluturan isim unsuru grubun kuruluuna eit olarak
katılır. Bu öbekte yer alan öeler anlam ve görev yönünden baımsızdır. Öbekteki her
öenin vurgulu olması bu durumun bir kanıtıdır. Kısaca balama öbeinde biçim yönünden
birlikte ileme giren öeler, çou kez ayrılabilir durumdadır. Türkçede balama edatı bazı
isim ve fiil ekillerinin sonradan edatlamasıyla olumutur (ERGN 1981:352).
Metinde tespit ettiimiz balama grupları içinde en youn olarak Farsça “u/ü” edatları
kullanılmıtır. Ayrıca “birle”, “u....hem”, “hem...hem”, “kim”, “hem....ü...hem”, “hem”
balama edatlarının da kullanıldıı gruplar söz konusudur.
ikilemeler
Metinde tespit edilen balama edatları unlardır:
a)“ u, ü, ” balacıyla kurulanlar
b) –te/ -yü ile kurulanlar
c) “birle” edatıyla kurulanlar
ç) “u....hem” ile kurulanlar
d) “hem........hem” ile kurulanlar
e) “kim” balacıyla kurulanlar
f) “hem.....ü......hem” edatlarıyla kurulanlar
g) “hem” ile kurulanlar
h) Anlamca-ekilce ikileme oldukları halde kelime grubu yapısında olan
ı) Balama edatı kullanılmayan balama grupları
i) Baka kelime grubu yapısında olan ikilemeler
Metinde tespit ettiimiz balama öbekleri unlardır:
20

2. 1. 2. 1. 1. “u, ü, ” Balacıyla Kurulanlar:
Ulama balacının en ileidir. Türk diline Farsçadan geçen bu yardımcı unsur, baladıı
öelerin arasında yer alır. Bu balacın bir nitelii de ikiden çok unsuru balayabilmesidir.
Bu edatlarla kurulacak balaç öbeklerinde terimlerden ikisinin de Arapça veya Farsça,
birinin Farsça dierinin Arapça olması gerekir. Metinde, “ong/song”, “ tün/kün” gibi
Türkçe sözcüklerinin birbirine balanarak öbek oluturduu örnekler de tespit edilmitir.
Metinde tespit edilen örneklerden bazıları aaıda gösterilmitir.
Taliblerge dürr ü gevher saçtım mena
(H 1/1d)
M u menlik halayıkdın kaçtım mena
(H 1/3d)
Horsn u am u Irak niyyet kılıp
(H16/1d)
Ne müküldür ong u solnı bilmey yolın
(H24/3d)
Telallah zih-i ma’ni sen yarattın cism ü cnnı
(H35/2b)
Asl-ı vücud-ı adem mürsel ü nebi-yi hatem
(H39/6b)
Ar u kürsi bzrı inyetli Muhammed
(H40/12b)
Kim ümmetidür hamd ü sena tınmayın aytur
(H41/3b)
Yol bergüvçi Rahman u Rahim Gafur u Settar
(H41/13b)
Raks u se’ma urmak içün yügrüb yürdi
(H49/7d)
Edhem sıfat taht u bahtdın keçip yürgil
(H49/9d)
Erenlerdin dürr ü gevher algum kelür
21

(H49/10d)
Hak visalin tilegenler tün ü küni
(H50/3d)
Arif aık derd ü elem tarttı bolay
(H59/8d)
mn at kılay Tengrim tc u devlet
(H102/32d)
itkenler bolur bi-hu u sermest
(Mün.47b)
Kirer cennet içige ad u handn
2. 1. 2. 1. 2. ”-yu, -yü” ile Kurulanlar
(Mün.60b)
Ahmet mufadı sensen zikri-yu yadı sensen
(H39/16b)
Ümmet deyuben kiçe yü kündüz
(H41/8b)
Meni hikmeterim fe’li yu kavli
(Mün.44b)
2. 1. 2. 1. 3. “ birle ” Edatı le Kurulanlar :
Türkçede “ bile ”, ” birle ”, ” bilen ”, ” birlen ” gibi çekim edatları kullanılmıtır. Orhun
Yazıtlarında da bir iin, hareketin bakalarıyla birlikte ve beraber yapıldıını bildirmek için
bu edat ilek bir kullanıma sahiptir. ” birle ” aslında son çekim edatı olup sonradan
balama edatı olarak da kullanılmaya balamıtır. Eski Anadolu Türkçesinde ‘ birlikte,
beraber ‘ anlamıyla zarf olarak kullanılırdı. Bu edat, “bir-le“, “bir+ile”, “bir-i-l-e”
ekillerinden kurulmu olabilir. “birle“ metinde de kelimeler arasında irtibat kurarak
balama göreviyle kullanılmıtır.
22

Boladur zelzele yer birle sman
(H36/4b)
Garip birle yetima mürüvvetli Muhammed
(H40/3b)
Mürid birle Hüda ara elçileri
(H50/2d)
Ndn birle n-cinslerge hiç söz katma
(H60/15d)
Musa birle Resulullah yürüb kelgey
(H112/15d)
Dava kılan Firavun birle Hmn kanı
(H133/8d)
B-namzlar boynıda yılan birle çıyan bar
(H143/11b)
2. 1. 2. 1. 4. “ u.......hem ” ile Kurulan Balama Öbekleri
Amin dengler l u ashab hem çehar-yar
(H8/18d)
Rz-ı maher at kılay hem taht u baht
(H17/6d)
2. 1. 2. 1. 5. “ hem..........hem ” Balacıyla Kurulanlar:
Karılatırma ilgisi içinde iki veya daha çok unsuru, dil birliklerini birbirine balayan
edatlardır. Karılatırılan unsurların hepsinin ifadesini taımak için kullanılırlar.
Hem ata hem anasını süymedi
(H23/3d)
23

2. 1. 2. 1. 6. “ hem...ü.....hem ” Edatlarıyla Kurulanlar:
Karılatırma edatıdır. Karılatırılan unsurların hepsini ifade etmek ve bunları balamak
için kullanılır.
Hem rahmet ü hem didr at kılgıl seherde
(H25/4b)
Tt kılmay ömrüm ötti kı u hem yaz
2. 1. 2. 1. 7. “ hem ” le Kurulanlar:
(H47/8d)
Aralarında anlam beraberlii bulunan kelimeleri birbirine balayarak anlatımı daha da
kuvvetlendirir.
Otuz üç ming sahbe hem yrnlara
(H16/3d)
Garibmen ü bikesmen biçremen hem fakir
Men hem sen aytarımnı bilelmesmen
(H25/10b)
(H47/19d)
Muhammed hem iba kılıb turgay ul dem
(H112/10d)
2. 1. 2. 2. Balama Öbeinin Kelime Öbekleri çindeki Durumu
2. 1. 2. 2. 1. Balama Öbeinin Sıfat Tamlamalarında sim Unsuru Olarak
Kullanılması
Dünydaki /kurt u kular kıldı selam
(H3/8d)
Namaz okub ruze tutub her/ subh u am
(H12/16d)
24

Tartkan/ cevr u cefalarını rahat bilgil
(H77/3d)
Her /derd ü elem tegse fin etmese behrak
(H121/1b)
Yaraktan/ Bir ü Bar’ım yolın izleb
(H79/1d)
Dava kıln Firavn birle Hmn kanı
(H133/8d)
2. 1. 2. 2. 2. Balama Öbeinin sim Tamlamasında Tamlayan Olarak Görev
Yapması
Cürm ü isyan/ girihlerin munda çeçmey
(H1/11d)
Ar u krsi /pyesini barıp kuçtum
Fakr u rıza/ makamatın keçtim dostlar
(H2/8d)
(H19/3d)
Ar u kürs /bzrı inyetli Muhammed
(H40/12b)
Amel kılsa limler din u ayın/ yarukı
(H71/3d)
Zen ü ferzend ml u mülking/ barısındın güzar kılsang
(H106/1b)
Amel kılsa alimler din u ayın/ yarukı
(H71/3d)
Sabr u rıza/ makamatın atım dostlar
(H19/2d)
Hırs u heva/ nefs yolını koymak kerek
(H74/3d)
Cürm ü isyan/ girihlerin açar dostlar
(H20/4d)
25

Zen ü ferzend mal u mülking/ barısındın güzar kılsang
(H106/1b)
Nefs u eytan/ ileridin kılın hazer
(H118/4d)
Mürid birle Hüda/ ara elçileri
Dürr ü gevher /sözümni iitip ok
(H50/2d)
(Mün. 37b)
2. 1. 2. 2. 3. Balama Öbeinin Birleik Fiilinin sim Unsuru Olarak Görev
Yapması:
Bu nefs üçün zr u hayrn/ boldum men
(H11/18d)
Münfıklar yürürler fısk u fücr/ kılurlar
(H29/3b)
Hükümet birle lemni eger zer ü zeber/ kılsang
(H106/2b)
Kara yerge kirürsen ahir neçe ma kr u ferr /kılsang
(H106/8b)
Eitib aık raks u sema/ uray
Bir hh ursa alem bolur zerr ü zeber/
(H115/5d)
(H115/12d)
Tat u takv/ kılıb könglüng perian bolmasun
(H119/3d)
Mest ü hayran/ bolub yürer yaz u kıın
(H134/8d)
itkenler bolur bi-hu u sermest/
(Mün. 47b)
26

2. 1. 2. 2. 4. Balama Öbeinin sim Tamlamalarında Tamlanan Olarak Kullanılması
Ruh kuını/ titrer bolsa bal u peri
(H85/1b)
Senin /akl u huung ketib onda kalmagay fehm
(H112/6d)
Sofimen deb laf urarsen senin/ söz ü efanıng kanı
(H119/8d )
2. 1. 2. 2. 5. Balama Öbeinin Edat Öbeklerinde sim Unsuru Olarak Kullanılması
an u evketler/ birle ber-p kılur boyların
(H18/15d)
Nefs u eytan hayli/ birle köb urutum
(H19/2d)
Raks u se’ma urmak/ üçün yügrüb yürdi
Sd u ziyan/ birle hergiz pervası yok
(H49/d)
(H118/3d)
2. 1. 2. 3. Cümledeki Görevi Yönünden Balama Öbei
Balama grubu genellikle e görevli iki öeyi baladıı için bütün öbekler içinde yer
alabilmektedir. Metnin manzum bir eser olmasına ramen cümle deeri taıyan
kurulularda balama grupları özne, yüklem, nesne, yer tamlayıcısı zarf gibi görevlerle
karımıza çıkmaktadır.
2. 1. 2. 3. 1. Balama Grubunun Özne Olarak Görev Yapması
Amin dengler l u ashab hem çeharyar
(H8/18d)
Hy u heves m u menlik kati dostlar
27

(H5/4d)
Kırk altımda zevk u evkim tolup tatı
(H6/7d)
Can u dilim ümmetlerim köz reveni
(H11/20d)
umluundan ta u talar söti meni
(H13/3d)
Bir ü Barım sebak bedri perde açıp
(H17/2d)
Ar u Kürsi Levh ü Kalem hemme bizr
(H20/9d)
Nefs ü eytan esir kıldı Ademolın
(H24/3d)
Yol bergüvçi Rahman u Rahim, Gafur Settar
(H41/13d)
Heybetige yer ü kökler kılmas tkat
(H47/13d)
Cn u dilim hasret birle keter dostlar
(H84/1d)
Kibr ü hasedler öler içinge man tolar
(H92/6b)
Aıklarnı köz yaıdur ba u bostan
(H102/5d)
ç ü taıng hm kalmasun pisin emdi
(H131/7d)
Musa birle Resulullah yürüb kelgey
(H112/15d)
Bî-namzlar boynıda yılan birle çıyan bar
(H143/11b)
28

2. 1. 2. 3. 2. Balama Öbeinin Nesne Olarak Görev Yapması
Rüz –ı maher at kılgay hem taht u baht
Hem ata hem anasını süymedi
(H17/6d)
(H23/3d)
Ahmed muradı sensen zikri-yu yadı sensen
(H39/16d)
Taliblerge dürr ü gevher saçtım mena
(H1/1d)
Rızk u rzi her ne berse kni bolıl
(H1/5d)
Cn u dilim anga fed kıldım mena
(H3/10d)
Can u dilni ta kılmasang Hakk’a eyda
(H8/12d)
Yer ü kökni nln kıldı bul feryadım
(H22/4d)
Estafır u istifrni kılıl yırak eytndın
(H25/2d)
Ikı tegse köydürgüsi cn u tenni
(H33/3d)
Telallah zihn-i ma’ni sen yarattıng cism ü cnnı
(H35/2b)
Kul Hce Ahmed kn açtı dürr ü gevherni saçtı
(H53/10d)
Ml u pulnı perv kılmas sık kii
(H54/10d)
Kündin künge ziyad bolgay kal ü hali
Dn bolub Hak yolların açar dostlar
(H78/13d)
29

Bu alemde tartan cevr u cefların
Köksin yarub Hak kaıa salar ermi
(H115/1d)
Biek körer her kim kef ü kermetin
(H130/4d)
Cn u dilni Hak yolıda eyd kılıl
(H139/16d)
2. 1. 2. 3. 3. Balama Öbeinin Zarf Olarak Görev Yapması
Tokuz ay ve tokuz künde yerge tütüm
(H2/8d)
Namaz okub ruze tutub her subh u am
(H12/16d)
n u evketler birle ber-pkılur boyların
(H18/5d)
Ümmet deyuben kiçe yü kündüz yedi hasret
(H41/8b)
Tt kılmay ömrüm ötti kı u hem yaz
(H47/8d)
Keçe kündüz bi-am yördüm men yaz u kı
(H7/11d)
Hak visalin tilegenler tün ü küni
Tınmay canı birle aytur zikr-i Hu’ni
(H50/3d)
Ey kul Ahmet sen bu kün kılıl i bdet tün ü kün
(H72/7b)
Bi-hd bolup küyüp yürer mest ü hayrn
(H102/6d)
Yalang ba u yalang aya yürgeninde
Adem olu bih yanglı bolar ermi
(H112/2d)
30

Mest ü hayran bolup yürer yaz u kıı
(H134/4d)
2. 1. 2. 3. 4. Balama Öbeinin Yer Tamlayıcısı Olarak Görev Yapması
Otuz üç ming sahbe hem yrnlara
(H16/3d)
Mecnun-sıfat heyl u hidin kaçıp tandı
(H8/10d)
Sermest bolub el ü halkdın tanıp kaçdım
(H13/11d)
Yer ü kökde turalmadı eytn kaçıp
(H17/2d)
Ayet keldi zikr etgin deb cüz vü külle
(H19/8d)
Yer ü kökdin to’ma bersem hergiz toymas
(H22/10d)
Yalangaç u açlıkka kanatlı Muhammed
(H40/2b)
Edhem sıfat taht u bahtdın keçip yürgil
(H49/9d)
Münker-Nekir ong u solga kaçar dostlar
(H78/7d)
Kuvanma ml ü mülkingge kurıtur bu ecel hir
(H106/8b)
Ong u solga cnıng pre pre berseng
(H111/5d)
Mal u mülk ü hanmandın keçgil
(H119/13d)
Cn u dilde yılaıl maherde yalan bolmasun
(H119/3d)
Yer ü kökde melyikler yılab turar
31

(H133/20d)
Aytanların cn u dilde sen hem kılıl
(H142/7d)
2. 1. 2. 3. 5. Balama Öbeinin Yüklem Olarak Görev Yapması
Garibmen ü bikesmen biçremen hem fakir
(H25/10b)
Keçe kündüz hasıllarıng ay u iret
(H10/5d)
Günhıma ikrrmen hazırsen ü nzırsen
(H25/9b)
Sahrlarda hemrhları za u zaan
(H102/4d)
Seherlerde kan yılamak kr u brı
(H103/19d)
Pür-günh ü pür-hatar hem asi yu ermendesen
(H119/12d)
Derdi yok bir derdni körseng kaçgıl u zr bol
(H119/14d)
Aslıng bilseng bu gil yene gilge keter a
(H144/5b)
Meni hikmetlerim kend ü aseldür
(Mün. 62b)
Padahimsen Bir ü Brım tek yeahım
(H21/5d)
32

Balama Öbekleri
Öe Sayısı Kullanılma
Oranı
“u, ü” edatlarıyla kurulanlar 259 %91.8
“yU” edatıyla kurulanlar 3 %1.06
“birle” edatıyla kurulanlar 9 %3.19
“u....hem” edatlarıyla kurulanlar 2 %0.7
“hem ..... hem” edatlarıyla kurulanlar 1 %0.35
“kim” edatıyla kurulanlar 2 %0.70
“hem......ü.....hem” edatlarıyla kurulanlar 2 %0.70
“hem” edatıyla kurulanlar 4 %1.41
Toplam 282
Tablo:3
Cümledeki Görevi Yönünden Balama Grubu Öe
Sayısı
Kullanılma
Oranı
Balama grubunun “Özne” olarak görev yapması 78 %29.3
Balama grubunun “Yüklem” olarak görev yapması 31 %11.6
Balama grubunun “Nesne” olarak görev yapması 101 %37.9
Balama grubunun “Yer Tamlayıcısı” olarak görev
yapması
31 %11.6
Balama grubunun “Zarf” olarak görev yapması 25 %9.3
Toplam 266
Tablo: 4
33

2. 1. 3. Sıfat Tamlaması
Sıfat tamlaması, bir sıfat unsuru ile bir isim unsurunun meydana getirdii kelime öbeidir.
Sıfat unsuru isim unsurunun niteliklerini ve niceliklerini belirtme amacıyla kullanılır. Bu
kullanımda gerçek niteleme kavramı taıyan sıfat takımıdır. Çünkü bu belirtme öbei,
yapısal olarak niteleme temeline dayanır. Niteleme öbei içinde sıfat diye tanımlanan bir
sözcük, tek baına alındıında isim olarak deerlendirilir. Bir sözcüün sıfat olabilmesi
için bir adın önüne gelmesi ve onun karıladıı varlıı nitelemesi ya da belirtmesi gerekir.
Sıfat tamlamasında temel öe isim, yardımcı öe sıfattır. Olaan durumlarda sıfat önce,
isim sonra geldiine göre, sıfat tamlamasını oluturan öeler, Türk sözdiziminin öge
sırasını belirleyen ana ilkesine uygun olarak birlemektedir. Sıfat tamlamalarında
kelimelerin birlemesi eksiz biçimdedir. Her iki unsur da ek almadan dorudan doruya
yan yana getirilir. Ancak söz dizimi içinde ek alırsa bu ek grubunun tümünü kapsayacak
ekilde grubun sonuna yani isim unsurunun üzerine gelir. En basit sıfat tamlaması bir sıfat
ve bir isimden kurulan iki kelimelik tamlamadır. Sıfat veya isim unsurunun veya her iki
unsurun kelime öbei olması durumunda sıfat tamlaması da kelime öbeklerinin durumuna
göre geniler.
Sıfat unsuru bir kelime grubu halinde ise bunlar sıfat-fiil grubu, aitlik grubu, edat grubu,
sayı grubu, ikileme biçimlerinde görülür. Sıfat tamlamasında grubun vurgusu vardır. Bu
vurgu sıfat unsurundadır. Sıfatın vurgusu kuvvetlenerek tamlamanın vurgusu haline gelir.
Sıfat tamlaması bir isim grubudur. Kelime gruplarında ve cümlede isim gibi ilem görür.
Sıfat tamlamaları metinde, cümlede adın kullanıldıı her türlü görevde kullanılabilir. Zaten
“daılımsal özellikler bakımından cümledeki kimi gramatikal boluklar adların ve
sıfatların her ikisiyle de doldurulabilir. Her ikisi de bir yüklem [pradicate], bir bildirme
tümleci [copula complement] ve bir yüklem tümleci [predicate comlement] olarak
kullanılabilir. Bunlar bir ba öe [head] ve bir niteleyici [modifier] isteyen sıfat artı ad
yapısındaki ad öbeklerinde tipik olarak bulunur.” (JOHANSON 2004:7)
34

Metinde sıfat tamlamaları günümüz Türkiye Türkçesinden yapısal ve ilevsel olarak bazı
farklılıklar göstermektedir. Ancak Divân-ı Hikmet’in dinin esasları, tasavvuf adabı,
peygamber sevgisi, dünyadan ikayet, dervilere ait menkîbeler gibi slâm dinine ait
konuları iledii için Arapça ve Farsça gibi yabancı kurululu tamlamalara sıkça
rastlanması tabiîdir. Bunlar ayrı bir balık altında gösterilmitir.
Defter-i sni
(H1/1d)
Ol ruz-ı ceza
(H41/6b)
Metinde tespit edilen bir husus da çokluk bildiren sıfat unsurundan sonra isim unsuru da
bazı örneklerde çokluk eki almıtır. Bu kullanım özellikle sayı gruplarında görülmektedir.
Yetmi ming feriteler
(H2/16d)
Üç yüz altmı tamurlar
(H47/14b)
Yüz ming yazuklar
(H66/2d)
Yüz ming veliler
(H96/13b)
Tört yüz kırk tört süngekler
(H140/3d)
Ming tümen türlük hatlar
(H31/1d)
Yine sıfat unsurunun yani yardımcı unsurun sonda, asıl unsur olan isim unsurunun bata
kullanıldıı sıfat tamlaması örnei de mevcuttur.
Erenlerdin behre almay köngli taım
(H7/7d)
35

Kılan amellering kanı bilmem ki hlim ne bolur
(H72/6b)
Hakdın eitib aydı munı Ahmedi Miskin
(H121/12b)
Yazar, hikmetlerin birçounu zikir sırasında okunmak için yazdıından zikir ritmini
sezdirmek hatta duymak için bu ekilde yazmı olmalıdır.
Metinde tespit edilen bir özellik de aynen yani asıl ikilemeler diyeceimiz söz öbeklerinin
e anlamlı kuruluların, zıt anlamlı ikilemenin sıfat tamlaması kurmasıdır. Bu ikilemeler
tamlamanın sıfat unsuru yani yardımcı unsuru durumundadır. Bu örnekler bir balık altında
gösterilmitir. Ayrıca sıfat unsuru balama öbei olan bir örnee rastlanmıtır:
M u menlik halayıkdın kaçtım mena
(H2/3d)
Metinde sıfat tamlamaları özne, yüklem, nesne, zarf ve yer tamlayıcısı olarak görev
yapmaktadır.
2. 1. 3. 1. Sıfat Unsuru Tek Kelime Olan Sıfat Tamlaması
2. 1. 3. 1. 1. Sıfat Unsuru Niteleme Sıfatı Olan Sıfat Tamlaması
Niteleme sıfatları varlıkları gösteren adları renk, biçim, boy, yapı gibi yönlerden
özelliklerini göstermektedir. Niteleme sıfatları,ya kulaktan örenilir, yahut kuralla tekil
olunur. (BLGEGL: 1982). Metinde sıfat unsuru niteleme sıfatı olan tamlama örnekleri
oldukça fazla kullanılmıtır.
Kur’an okup amel kılmay yalan /lim
(H1/9d)
Yalan /aık yalan /sfi kördüm sögtüm
(H2/9d)
36

Tokkuzunda tolanmadım torı /yola
(H2/22d)
Hu/ gayibdin kulagıma ilhm keldi
(H4/1d)
Kızıl/ yüzüm tat kılmay soldı dostlar
(H5/11d)
Erenlerdin behre almay köngli/ taım
(H7/7d)
Ellig altı yaka yetti munglu/baım
(H7/7d)
Essiz /Mansur harlık birle boldı eda
(H11/9d)
Bir tün seher garib/ Mansur köb yıladı
(H11/11d)
Fasih /tilde sögüp aydı tuhfeng kanı
(H13/3d)
Ulu/ babam ravzası ol ak/ türbetge
(H16/7d)
Sendin korkup hasta/ könglüm d etmedim
(H17/8d)
Tar/ lahedde üstühnı cüda bolmas
(H17/10d)
Ata kılgan aziz/ cannı bilmedim men
Kara/ yüzüm deryahingge sürmedim men
(H24/5d)
Ümmet tileb özge /sözge dem urmadı
(H26/6d)
Ming tümen türlük/ hatlar mendin ötse afv kıl
(H31/1d)
Yalangaç /açlarnı yoklagandur
(H36/8b)
Be vakt namz bolanda immetli/ Muhammed
37

Mirc aıp baranda ehdetli/ Muhammed
(H40/11d)
Uzun/ tünde yaruk /künde könglüm anda
(H55/4d)
Köz yaını sarı/ yüzge jle kılur
(H60/10d)
Kızıl /yüzüm riyzetde saratmadım
Seherlerde arib /canım ingretmedim
Her kün tebip it/nefsimni urgatmadım
Allah desem kfir/ nefsim öler mukin
(H65/8d)
Ham /tamalı birle yola kirmeng dostlar
(H81/3d)
Tegme/ ndn bu yollarda kılmas tkat
Sadık/ kullar bu yollarnı bilür rahat
(H81/10d)
Adil /pdah tatlerin isyn kılur
(H133/14d)
Kudret birle her ne kılsa erklig/ özi
(H133/25d)
Tar/ lahedde katı âzb hasreti bar
(H141/1d)
Tevbe kılgan kullar küymez/ mühleti bar
(H141/8d)
Kıyamet kün arı/ Zt’ıa mahrem
(Mün.8b)
Bahsız /gevherim ndna satmang
(Mün.66b)
2. 1. 3. 1. 2. Sıfat Unsuru Belirtme Sıfatı Olan Tamlamalar
simler, nitelikleri gösterilmedii; yerleri, nicelikleri belirtilmedii zaman sınırsız bir
genellik içinde olurlar. te bu sınırsız genellik daha çok belirtici sıfatlarla kısılınca varlıın
38

tanınması kolaylaır.
Belirtme sıfatları, isimleri iaret, sayı, soru ve belirsizlik gibi durumlarda belirtilmesi
istenen yönü ifade eden sıfatlardır. Bu sıfat grubu da metinde bolca kullanılmıtır.
Ual /tüni mi’rc çıkıp didr kördi
(H1/4d)
Ayet hadis her/ kim aytsa smi bolgıl
(H1/5d)
Hakdın etip bu/ sözlerni aydım mena
(H1/14d)
Rzı bolur ol/ bendedin Perverdiar
(H1/15d)
Bir/ fursatta ukb sarı sefer kıldı
Elveda dep bu /lemdin güzar kıldı
(H1/17d)
Bir/ yaımda ervh menge ulu berdi
ki /yata peygamberler kelip kördi
Üç/ yaımda çilten kelip hlim sordı
(H2/11d)
Yetmi/ ming feriteler yılıp keldi
(H2/16d)
Ey dostlar neçük/ cevb aytum mena
(H3/11d)
Altmı/ keçe altmı/ kündüz bir/ yol taam
(H8/5d)
Ne/ sebebdin Hakk’dın korkub orga kirdim
(H9/1d)
Her/ ncinsler bu /sözlerdin gh emes
(H11/10d)
unda/ ümmet berding dep Hak ükrünü kıldılar
(H18/13d)
39

Hezar/ destan yılap dua kılay senge
(H27/3d)
Eyahi dü /alem pdhı
(H34/1b)
Çapukanda uzalur kırk /karı
(H36/40b)
Nr-ı Hüd dost-ı Hüd ol/ Mustafa
(H38/1d)
Toksan /ming raz etügen ya Mustafa Muhammed
(H39/9b)
Üç/ yüz altmı tamurlarım titrer bolsa
(H47/14d)
Münker nekir o /ol demde kirip kelse
(H47/22d)
Men hem teki ul/ halkada bolgum kelür
Kayu/ yerde azizlerni cem’i bolsa
Oal /yerde hal ilmini aygum kelür
(H49/1d)
Azın açıb her/ eikge meni sürdi
(H51/6d)
Yüzming/ dn nsih bolsa pendin almas
Anda/ aık Hak cemalin körer dostlar
(H77/9d)
Yetmi/ yıldur manga bende sanga ümmet
Ol /bendemge men bermesmen asl zahmet
(H80/23d)
Yetmi seksen toksan /yaka yetse bendem
(H80/24d)
Ol/ himr dek boluban yük astıda kalmılar
(H99/7b)
Hu gaibdin yetüti bir/ cemaa derviler
(H100/1b)
40

Tamm/ iklimi kezdim tapmadım sf
(Mün.21b)
Kayu/bende Huda bolsa myil
(Mün.45b)
2. 1. 3. 2. Sıfat Unsuru Kelime Öbei Olan Sıfat Tamlamaları
2. 1. 3. 2. 1. Sıfat Unsuru “Sıfat- Fiil” Öbei Olan Tamlamalar
Metinde sıfat unsuru sıfat-fiil öbei olan tamlamalar en çok kullanılan yapılardır. Sıfat-fiil
öbekleri içinde metinde en çok karılaılan sıfat- fiil öbekleri “-GAn” ayrıca “-er ”
ekleriyle yapılanlardır. Bu sıfat-fiillerle kurulan öbeklerde bir geni zaman kavramı vardır.
Köksüngdeki çıkkan/ hıng arka yeter
(H4/12d)
Yılamay mu öler/ vaktım yavuk yetti
(H5/10d)
Ruzi kılgan/ bendesige bolgay yavu
(H12/7d)
Hakikatnıng manasige yetgen/ kii
Candın keçib meni ister/ aık
(H12/8d)
(H12/13d)
Togan/ yerim ol mübarek Türkistndın
(H16/2d)
Yol adagan/ it dek bolub kimdin soray
(H21/6d)
Yolda kaldım halim sorar /refikimsen
(H21/8d)
On sekkiz ming lemge server bolan /Muhammed
(H40/1b)
Kabe eigin açtırgan/ barça butnı sındurgan
41

Resl könglin tındurgen/ adletli Ümerdür
(H43/3b)
Kzı bolan /limler para rüvet yegenler
(H53/6b)
Tang atkunça Hak ydını ayan/ kii
(H54/8d)
Öler/ vaktde evvel kelib eytan bakar
(H60/12d)
Erenlerni baksan/ izin közge sürsem
(H64/1d)
Barur/ cayım bilelmesen kayan emdi
(H69/2d)
Tar lahedge kirer/ vaktda nurga tolung
(H78/2d)
Kılmı /aytmı /günahlardın keçer dostlar
(H78/8d)
Zhir buzub batın tüze/ alim bolsang
(H79/9d)
Gam lyıa batıp kalan/ aralanı
(H80/21d)
Mey-i cnbhı içken /aık anda sultn
(H103/16d)
Harm harı yapmı/ mala inanmanglar
(H133/7d)
Uçma mülkin uman/ kullar tevbe kılsun
(H141/2d)
Yarlikanmı/ kullar birle suhbeti bar
(H141/5d)
Öler /vaktda eltgey nr-ı iman
(Mün.9b)
42

2. 1. 3. 2. 2. Sıfat Unsuru “ Edat Öbei ” Olan Tamlamalar
Sıfat unsuru edat öbei olan tamlamalarda bazı edat öbekleri isimlerin önüne gelerek onları
nitelemektedir. Metinde özellikle “ sıfat, yanglı, dek ” edatları sıfat tamlamalarının
tamlayan yani sıfat unsuru olurlar. Bu edatların yanı sıra “ anda, özge, kebi ” gibi
edatların kullanıldıı da görülmektedir. “ Sıfat, yanglı ” edatları “ gibi ” anlamında olup
kurduu öbekle isimlerin önüne gelerek sıfat tamlaması yapmaktadır.
Bran sıfat/ melmetni okı tegdi
(H1/8d)
Tufrak sıfat /yol üstide yolı bolsam
(H13/6d)
ibli yanglı/ sema urup candın keçtim
(H13/11d)
Gurbet tegdi Mustaf dek/ erenlerge
(H16/3d)
Ontörtümde tufrak sıfat/ harlı tarttım
(H19/6d)
Hazretingde men kebi/ kulnı hatası köb erür
(H31/4d)
Kızıl gül dek/ yüzüng bolay misl-i saman
(H69/5d)
çi taı anda/ kula saçar dostlar
(H82/8d)
Vahi yanglı /çöller ara kılay vatan
(H102/4d)
Bakııng yüz ming mening dek/ bendeni azd eter
(H116/3b)
Hak’dın özge/ gafletlerni yırak salmay
(H137/6d)
Anıng dek/ lanetidin eyleng perhiz
(Mün.35b)
43

2.1. 3. 2. 3. Sıfat Unsuru “ Sayı Öbei ” Olan Tamlamalar
Sayı öbei, sayı anlamı taıyan sözcüklerin basamak deerine göre büyük sayının bata,
küçük sayının sonda bulunduu öbektir. Küçük sayı bata, büyük sayı sondaysa bu tür
yapılara sıfat tamlaması denir.
Sayı öbekleri metinde isimleri sayı yönünden belirterek sıfat tamlaması yapmaktadır.
Ual vaktda ming bir/ zikrin kıldım tamm
(H1/16d)
Tört yüz /yıldın keyin çıkıp ümmet bolay
(H2/7d)
On dört ming/ müctehidler hizmet kılay
(H2/7d)
Yetmi ming/ feriteler yılıp keldi
(H2/16d)
Yüz ming /türlüg melyikke yüzletim men
(H3/10d)
Men yigirme ikki/ yada fen boldum
(H4/2d)
Bir kem ottuz /yaka kirdim hlim harb
(H4/10d)
Ming bir/ zikrin örgetib mihribnlı kıldılar
(H18/21d)
Ali’ni bar idi on sekiz/ olı
(H36/41b)
On sekkiz ming/ lemge server bolan Muhammed
(H40/1b)
Üç yüz altmı/ tamurlarım titrer bolsa
(H47/14d)
Yetmi iki/ yerde mendin sevl sorsa
44

(H47/20d)
Dünya tefib kılıb yürgil yüz ming/ talak
(H49/3d)
Üçyüzaltmı/ suv keçtim tört yüz kırk tört/ ta atım
(H62/3b)
Öler vaktde ming bir/ atıng sözlesem men
(H63/15d)
Kfir dep öltürdiler üç yüz /molla talaıp
(H96/8b)
Ellik ming/ yıl gor baında turganında
(H112/2d)
On sekkiz ming /kamu alem gülgül olur
(H138/1d)
Lutf eyleseng yüz ming si handan erür
(H142/3d)
2. 1. 3. 3. Yabancı Kurululu SıfatTamlamaları
Farsça sıfat tamlamaları nitelenenin ( =mevsufun ) niteleyenden ( sıfattan ) önce getirilmesi
ve kendisine bir “ i ”sesi eklenmesiyle oluturulur. Ancak nitelenenin son harfi â veya û
ise, tamlama iareti olan “ i ”den önce “ y ”sesi getirilir. Farsça kurallara uygun sıfat
tamlamalarında, terimlerin ikisi birden tekil, ikisi birden çoul, niteleyen tekil, nitelenen
çoul olabilir. Ancak nitelenen tekil, niteleyen çoul olamaz. Farsça sıfat tamlamaları,
taraflardaki kelimenin asıllarına göre u durumdadırlar:
a) ki taraf da Farsça olur
b) Biri Farsça dieri Arapça olur
c) ki taraf da Arapça olur
Arapçada sıfatlar daima sonra gelir. Arapçadaki sıfat tamlamaları; ikinci terimi (haddi)
sıfat tamlamaları durumundadır. Kurulularında, sıfatın cins ( =genre ) ve sayı ( =nombre )
bakımından nitelenene uymasına dikkat edilir.( BLGEGL 1982).
45

Metinde kullanılan yabancı kurululu tamlama örnekleri unlardır:
defter-i sni (H1/1d)
ol ruz-ı ceza (H41/6b)
ol ah-ı ahenah (H41/9b)
bir katre-yi mey (H41/14b)
ol cam-ı elest (H41/14b)
bende-i ol (H41/17b)
ul sidretü’l-münteha (H46/5d)
ol l-mekan (H62/11d)
her subh-dem (H65/1d)
Barça halk-ı lem (H73/6b)
ol bi-vefa (H139/11d)
eytan-lain (H1/12d)
ber-Hak (H2/3d)
Pir-i Muan (H2/20d)
la’li leb (H11/20d)
akl-ı kamil (H12/3d)
Pir-i Muan (H12/5d)
eytan-lin (H18/17-19d)
bi-edeb gödek (H18/22d)
eyh-i zaman (H22/7d)
Zt-ı pk (H32/12d)
Zt-ı pk (H34/2b)
dürüdi bisyar (H39/1b)
raz-ı nihan (H39/6b)
Mel’un la’in eytan (H40/7b)
dn yı Muhammed (H41/14b)
ruy-ı siyah (H41/15b)
n-hk i (H43/6b)
nefs-i bed (H51/9d)
hun-ı zerdab (H59/11d)
46

Bi-tehret zikr (H60/12d)
ruy-ı körki (H71/3d)
la-emrük tc (H80/2d)
tire-baht (H80/26d)
ninsaf dünya (H95/22d)
bi-pyan dünya (H100/4b)
mey-i cnbah (H103/16d)
ek-i surh (H103/20d)
amud-ı otlu (H104/3d)
hulk-ı huın (H133/17d)
divne-i jülide (H137/4d)
bd-ı hev (H138/6d)
otlu zencir-kien (H143/3b)
Behit-i cvidn (Mün.51b)
talib-i has (Mün.52b)
2. 1. 3. 4. Sıfat Tamlamalarının Kelime Öbekleri çindeki Durumu
2. 1. 3. 4. 1. Sıfat Tamlamalarının “ Tamlayan ” Olarak Kullanılması
Sıfat tamlamaları, yargı ve belirtme öbekleri içinde adların alabilecei tüm görevlerde
kullanılırlar. Gerçekten sıfat tamlaması, tümce ve tümleciklerde “kurucu öe”; isim
tamlamalarında ”belirten”, ”belirtilen” sıfat tamlamalarında “isim” öesi,” sıfat öesi;
dier belirtme öbeklerinde de “isim” öesi olabilirler. sim tamlamaları içinde “ tamlayan(
belirten ) ” olarak görev aldıında isim tamlaması içinde tek bir öe gibi ilem görür.
Metinde tespit ettiimiz tamlayan olarak kullanılan sıfat tamlamalarının niteleme ve
belirtme sıfatları olarak sıklıkla kullanıldıı görülmektedir. Bu öbeklerden bazı örnekler
unlardır:
Her subhi/ dem nid keldi kulaımda
(H3/1d)
kki alem /iretlerin meyge sattım
47

(H8/19d)
Çın dertlikni/ i erür söz ü güdaz
(H9/7d)
Basıb ötseng murdar cismin/ kılgusı ar
Kim ar etse eytan kavmi/ hevası bar
(H10/8d)
Çin ümmetni /sinesige koydum mena
(H11/20d)
Hakikatlık aıklarnı/ rengi sonuk
(H12/12d)
Miskin Ahmed sen bu yazuk/ zehridin
(H23/7d)
Kamu biçarelerni /dadige yet
(H32/9b)
Ubu yollar/ yeri bilinür eriatda
(H76/2d)
Çın aıklar bu dünynı /çuzı bolgay
(H103/6d)
Oal kulnı/ rengi bolay munda srı
(H104/10d)
Bu ölümning/ erbetidür aççıarab
(H111/1d)
Eya dostlar oal kunı /ayanını
Köp ndnlar bilmez ul ku /pynını
(H113/3d)
Ey dostlar bu yollarnıng/ ukbsı köp
(H128/1d)
Essiz bu tarikatnıng/ tansuk aydı
(H131/1d)
Anda erler /suhbetini tabgan kii
(H134/8d)
48

2. 1. 3. 4. 2. Sıfat Tamlamalarının “ Tamlanan ” Olarak Kullanılması
Sıfat tamlaması isim tamlamalarında yardımcı unsur tamlayan ( belirten ) olabildii gibi
asıl unsur olan tamlanan ( belirtilen ) konumunda da bulunabilir. Böylece anlatım
genilemekte ve zenginlemektedir.
Bolgaymen mu Muhammed’ni/ has ümmeti
(H10/4d)
Allah/ sahi lutfın körüb hayran kalgıl
(H14/12d)
Bilingiz ol meni/ hs ümmetimdür
(H36/31b)
Aıklarnı/ küyüb uçgan küli bolsam
(H63/7d)
Aıklarnı/ çın dostıa cnı kurban
(H108/3d)
Aıklıknı /sn ii ba bermeklik
(H108/11d)
Aıklarnı/ has maukı seher hezler
(H133/21d)
2. 1. 3. 4. 3. Sıfat Tamlamasının Baka Sıfat Tamlamalarında “ Sıfat ” Unsuru Olarak
Kullanılması
Sıfat tamlamaları bazen baka ismin önüne gelerek onları niteler veya belirtir. Bu durumda
yeni bir sıfat takımı oluur ve önceki sıfat takımı yeni grubun içinde yardımcı unsur olarak
ilerlik kazanır. Bu kullanımla ilgili bazı örnekler unlardır:
Yüz ming/ türlüg melyikke yüzletim men
(H3/10d)
Ölgenimde yılıp urung yüz ming/ tayak
(H4/4d)
49

Garib canım yüz tasadduk /dnlardın
(H14/6d)
Ulu babam ravzası ol ak /türbetge
(H16/7d)
Yüz ming /türlüg mihnet saldın dd etmedim
(H17/8d)
Ming tümen /türlük hatlar mendin ötse avf kıl
(H31/1d)
Kul Hace Ahmed her bir /sözüng derdge derman
(H51/10d)
Kırk yıllık/ zengr bakan könglüm mülkin
(H58/1d)
Yüz ming/ türlük tat kılsa binsı yok
(H59/12d)
Be künlük/ nakd ömrini koldın berib
(H105/1d)
Altı karı/ bozdın kefen kılmak kerek
(H105/3d)
Bir yeil/ ku boluban uçar ermi
(H113/1d)
Tlib-i Allah bolub her yahi/ sözni sözlemek
(H119/4d)
Yüz ming münct aytıb yılay senge Hud
Her bir hı/ ming yılçalık yolnı tutar
(H135/6d)
2. 1. 3. 4. 4. Sıfat Tamlamasının Baka Sıfat Tamlamalarında “ sim Unsuru ” Olarak
Kullanılması
Sıfat tamlamaları baka sıfat tamlamaları içinde tamlanan yani isim unsuru olabilir. Bu
durumda sıfat tamlamasının önüne bütün grubu niteleyecek baka bir kelime gelir. Bu
kelime yardımcı unsur, sıfat tamlaması ise asıl unsur-isim unsuru-olarak yeni bir tamlama
50

oluturur.
Belim balap men kılmadım bir/ yahi i
(H7/11d)
Hakikatlı /çın aıkga tuhfe bergüm
(H12/15d)
Ndnlardın iitmedim bir/ yahi söz
(H14/9d)
Ming tümen/ türlük hatlar mendin ötse afv kıl
(H31/1d)
kkinçisi yr bolgan/ adletli Ümer’dür
(H43/1b)
Kalmas bütün/ bir üstühn bilmem ki hlim ne bolur
(H72/3b)
Bir karanu/ ulesiz yerge baradur dostlarım
(H73/2b)
Anda alim/ ikki közi giryn bolur
(H79/11d)
Kattı azab/ tar laheddin korkmaanlar
(H84/6d)
Erür ferzend menge ol/ talib-i has
(Mün.52b)
2. 1. 3. 4. 5. SıfatTamlamasının “ Edat Öbeinde ” sim Unsuru Olarak Kullanılması
Metinde edat grubunu özellikle “ birle, dek, üçün, yanglıg ” gibi edatlar oluturur. Bunlar
çou zaman yeni sıfat tamlamalarının veya zarf tümleçlerinin oluumunu salarlar.
Bununla birlikte bu edat grublarının isim unsuru, bir sıfatla isimden meydana gelmi sıfat
tamlaması da olabilir.
Bu hal /birle yer astıda daim boldum
(H8/4d)
51

Bir söz/ birle yaranlardın boldı cüda
(H11/9d)
Uçkan ku/ dek lamekanga atım mena
(H15/9d)
Azıb kalan botalar /dek bozlasam men
(H63/15d)
Aık küyse hs ma’ukı/ birle küygey
(H103/9d)
Ul nur/ birle ikki cehan yarur bolay
(H105/7d)
Her sarı barsa oal yarı/ birle pervaz eter
(H116/2d)
Körgil ubu dünya /üçün köb cefalar eyleseng
(H116/7b)
Ik gevheri tibsiz derya/ içre pinhn
(H120/1d)
Bolmaınca bu yol/ içre munglu hayrn
(H131/6d)
Yarlikanmı kullar/ birle suhbeti bar
(H141/5d)
2. 1. 3. 5. Farklı Özellikleri Olan Sıfat Tamlamaları
2. 1. 3. 5. 1. kilemenin Sıfat Unsuru Olarak Kullanıldıı Tamlamalar
kilemelere ( ikizleme ) en elverili kelime çeitleri isimler, sıfatlar, zarflar ve zarffiillerdir.
Metinde de sıfatların ve isimlerin aynen veya zıt anlamlıları kullanılarak yardımcı
unsur yani sıfat unsuru olarak görev yaptıkları örnekler mevcuttur.
Türlüg türlüg/ cef tegdi boyun sundım
(H6/10d)
Asi cafi/ ümmetlerni halin sordum
52

(H8/13d)
Fıskı fücur/ günhları tadın artar
(H9/8d)
Ik yolıda katre katre/ kanlar yutay
(H51/5d)
Ulu kiçik/ yrnlardın özr kılgıl
(H58/7d)
Rız bolung özümdin yahı yaman /sözümdin
(H67/4b)
Türlük türlük /almetler boldı peyd
(H68/2d)
Miskin zaif/ Hace Ahmed yetti putinge rahmet
Asi cafi/ ümmetlerin gamın yedi
(H79/13d)
Ulu kiçik/ yrnlardın edeb ketti
(H89/2d)
Elmas puld/ kılıç kurnı çapkuvçılar
(H111/8d)
Ulu ulu /kitablardın aytdı munı
(H112/16d)
Soffen soffen /aıklarga nid kelgey
(H115/8d)
Zahir hande /btınların pinhan kılur
(H134/8d)
Ayrıca balama grubunun sıfat unsuru olduu tamlamalara da rastlanmıtır.
M u menlik/ halayıkdın kaçtım mena
(H1/3d)
Dür ü gevher /sözümni iitip ok
(Mün.37b)
53

2. 1. 3. 6. Cümledeki Görevi Yönünden Sıfat Tamlaması
2. 1. 3. 6. 1. Sıfat Tamlamasının Özne Olarak Görev Yapması
Metinde özellikle bazı özel isimler ve özne görevli kelimeler önlerine belirtici ve niteleyici
kelimeler alarak özneyi sıfat tamlamasına dönütürürler. Metinde kullanılan sıfat
tamlamasını oluturan sıfatların daha çok niteleme görevi üstlendikleri görülmektedir. Bazı
örnekler unlardır:
eytan-lain mendin kaçıp ketti bi-pak
(H1/12d)
Kızıl yüzüm tat kılmay soldı dostlar
(H5/11d)
Akil kullar Hak yadını aydı canan
(H11/7d)
Bir tün seher garib Mansur köb yıladı
(H11/11d)
Yalan aık yola kirse hemme hata
(H12/14d)
Hu kudretli Perverdigar Bir u Barım
Kolum tutub yola salgıl “Ente’l-Hdi
Rahim Mevlam nazar kılsa olur ngh
(H22/6d)
Ahir zaman bolandur pdh zlim bolgandur
(H29/5b)
Ming tümen türlük hatlar mendin ötseafv kıl
(H31/1d)
Aıklara sendin özge gava harm
(H33/9d)
Issı kılmas senge tanglaki hı
(H34/11d)
Berür bolsa tügenmes ni’meti bar
54

(H36/5b)
Tünler yatıp uyumas tilvetli Muhammed
(H40/3b)
Asmndagi feriteler yerge indi
(H46/6d)
Türlü ayım, türlüg iim munglu baım
Ayırdı cnım ketti hum aktı yaım
(H55/2d)
Nazar kılsa hasta könglüm ren bolur
(H66/2d)
Kızıl gül dek yüzüng bolay misl-i saman
(H69/5d)
Kzı imm bolanlar nahak da’va kılganlar
Ol himr dek boluban yük astıda kalmılar
(H99/7b)
eriatda mürid bolan garib kullar
eriatdın alar menzil alur bolay
(H104/1d)
Adil pdah tatların isyn kılur
(H133/14d)
Tört ayalı çbın at bir kün senge yeter a
(H144/2b)
2. 1. 3. 6. 2. Sıfat Tamlamasının Nesne Olarak Görev Yapması
Metinde sıfat tamlamasının cümle ve dize içinde en ilek kullanıldıı görevlerden birisi de
“nesne” görevidir. Bu öbek belirtili ve belirtisiz nesne olarak görev yapmaktadır. Belirtili
nesne kelimeye –nI, -I yükleme eki getirilerek yapılmaktadır.
Garib cnım sarf eyleyim yoktur mlım
(H1/9d)
Halkalar kılıp aziz canıng eyle kurban
55

(H1/14d)
On üçümde nefs hevsı kola aldım
(H3/3d)
Belim balap men kılmadım bir yahi i
(H7/11d)
Eya dostlar pak ıkını kolga aldım
(H11/1d)
Ndnlardın iitmedim bir yahi söz
(H14/9d)
Çın aıknı Allah süyüp bendem dedi
(H15/2d)
Has ıkını köngül içre c eylese
(H20/5d)
Ata kılgan aziz cannı bilmedim men
(H24/5d)
Közüm açdım seni kördüm küll köngülni senge berdim
(H35/3b)
Himmet berseng it nefsimni ulasam men
(H51/6d)
Yadı birle meul bolsa yeld tüni
Erenlerdin himmet yarı kılmak kerek
(H76/9d)
Pak ıkını kolga almay bolmas yürüb
(H77/2d)
Haknı söygen ıkları taptı murd
(H108/5d)
2. 1. 3. 6. 3. Sıfat Tamlamasının “ Zarf ” Olarak Görev Yapması
Sıfat tamlamaları bulunma eki –da/-de ekini alarak yüklemi zaman bakımından
niteleyerek; yine art eki –sa/-se’yi alarak zarf olarak görev yapmaktadır. Bazen de grup
olarak yüklemleri niteleme ilevinde bulunarak zarf tümleci ilevini kazanır. Bu
56

kullanımlara metinde sıkca rastlanmaktadır.
Fasih tilde sögüp aydı tuhfeng kanı
(H13/3d)
Tar lahedge kirer vaktda nurga tolung
(H78/2d)
Öler vaktde iman arı kolga alsang
(H95/31d)
Kıyametni bir küni ellik ming yılça bolur
(H141/8d)
Kılur bir lahzada vaslıa lyı
(Mün.23b)
2. 1. 3. 6. 4. Sıfat Tamlamasının “Yer Tamlayıcısı” Olarak Görev Yapması
Sıfat tamlamaları dizelerde –a, -ka/-ke, -de, -dın/-din bulunma ve ayrılma eklerinden
birisini grubun sonuna alarak yer tamlayıcısı ileviyle cümle kuruluuna katılırlar. Bu
kullanımlar da metinde sıkça görülmektedir.
Dünya-perest n-cinslerdin boyun tavla
(H1/7d)
Allah hakkı anda kula seccin tayyr
(H1/22d)
Hrlar kelip harir tondın kefen kıldı
(H2/16d)
Hu gaibdin kulaıma ilham keldi
(H4/1d)
Yalan ık çın ıkka güvh boldum
(H4/2d)
Kızıl yüzüng kara yerde solgan yahi
(H6/12d)
Himmet berseng um nefsimge ursam teber
57

(H7/9d)
Hakikatlı çın aıkga tuhfe bergüm
(H12/15d)
Gurbetlenip öz ehrige kaytıp yandı
(H16/8d)
Çın derdlikke özüm dru özüm dermn
(H54/7d)
Ol bendemni öz yolumda duta kıldım
(H54/9d)
Uzun tünde yaruk künde könglüm anda
(H55/4d)
Bu dünyanı puçek pula satar dostlar
(H84/4d)
Ey n-insaf dünya fani Hakk’a yanıl
(H95/22d)
itgenler hemme maksudga yetsün
(Mün.54b)
2. 1. 3. 6. 5. Sıfat Tamlamasının “ Yüklem ” Olarak Görev Yapması
Sıfat tamlamaları bir bütündür; yapısal bütünlüü içinde ileme girerler. Sıfat tamlamaları
bir adın cümlede alabilecei bütün ileyileri alır. Cümlede ek- fiil alarak cümlenin
sonunda veya herhangi bir yerinde kullanılarak yüklem olabilirler. Yüklem olan sıfatlar
adlamıtır ve yüklemi sıfatlara dayalı cümleler de isim cümlesi olmaktadır. Bu ileyi
metinde de görülmektedir. Ancak metin nazım biçimiyle yazıldıı için birçok kullanımda
ek- fiillerin ve durum takılarının dütüü görülmektedir. Bu durumun vezin gerei olduu
kanaatindeyiz.
Tatlikler Hak kaıda hu-saadet
(H5/11d)
Yolda kaldım halim sorar refikimsen
(H21/8d)
Barça kullar içide si kuldur Hce Ahmed
58

(H29/2b)
ermende si kulmen ık yolıda bülbülmen
(H29/6b)
Tarikatnı yolı külli edebdür
(H36/1b)
kkinçisi yr bolgan adletli Ümer’dür
(H43/1b)
zim ydı ulu yddur aytur bolsam
(H55/1d)
Ol ezeldin tire-bahtdur özge kelmes
(H80/26d)
Aıklık ulu idür gfil bolma
Garibli kattı idür ey azizim
(H81/10d)
(H101/5b)
Ho devletdür vilayetde padah bolsa
(H104/9d)
Kara kündür oal sat ki dünydın sefer kılsang
(H106/1b)
Çın sözümdür hergiz anı yalanı yok
(H120/5d)
Çın ıkdur hergiz anı yalanı yok(H140/5d)
59

Sıfat Tamlamaları Öge Sayısı Kullanılma Oranı
Sıfat unsuru tek kelime olan sıfat
tamlamaları
Sıfat unsuru niteleme sıfatı olan
tamlamalar
Sıfat unsuru belirtme sıfatı olan
522 %40.03
tamlamalar 782 %59.96
Toplam 1304
Tablo: 5
Sıfat unsuru kelime grubu olan
sıfat tamlamaları
Tablo: 7
Öge Sayısı Kullanılma Oranı
a) Sıfat unsuru " Sıfat-fiil" grubu
olan tamlamalar
b) Sıfat unsuru " edat öbei"
208 %67.31
olan tamlamalar
c) Sıfat unsuru " sayı öbei" olan
19 %6.14
tamlamalar 82 %26.53
Toplam
Tablo: 6
309
Yabancı kurululu sıfat tamlamaları Öge Sayısı
Toplam 72
60

Sıfat tamlamalarının kelime
grupları içindeki durumu
Toplam 73
Tablo: 8
Tablo: 9
Tablo:10
Öge Sayısı Kullanılma Oranı
a) Sıfat tamlamalarının
"Tamlayan" olarak kullanılması 63 %86.30
b) Sıfat tamlamalarımın "
Tamlanan" olarak kullanılması 10 %13.69
Farklı özellikleri olan sıfat tamlamaları Öge Sayısı Kullanılma Oranı
1. kileme öbeinin sıfat unsuru olarak
kullanıldıı tamlamalar
2. Balama öbeinin sıfat unsuru olarak
kullanıldıı tamlamalar
Toplam 20
Sıfat Tamlamasının Kelime Öbekleri
çindeki Görevi
Sıfat tamlamasının baka sıfat
tamlamalarında " Sıfat Unsuru" olarak
kullanılması
Sıfat tamlamasının baka sıfat
tamlamalarında " sim Unsuru" olarak
kullanılması
18 % 90
Öge Sayısı
Sıfat tamlamasının " Edat Grubu"nda isim
unsuru olarak kullanılması
15
Toplam 59
2 % 10
27
17
Kullanılma
Oranı
% 45.76
% 28.81
% 25.42
61

Cümledeki
tamlaması
görevi yönünden sıfat
Tablo: 11
Öge Sayısı Kullanılma Oranı
1. Sıfat tamlamasının ÖZNE olarak görev
yapması
2. Sıfat tamlamasının NESNE olarak görev
492 %35.42
yapması
3. Sıfat tamlamasının ZARF olarak görev
297 %21.38
yapması
4. Sıfat tamlamasının "Yer tamlayıcısı"
162 %11.66
olarak görev yapması
5. Sıfat tamlamasının YÜKLEM olarak
329 %23.68
görev yapması 109 %7.84
Toplam 1389
62

2. 1. 4. sim Tamlamaları
Bu öbek iki isim unsurunun meydana getirdii kelime öbeidir. Buradaki “ isim ” terimi,
zamir ( adıl ) dıındaki isimsoylu kelimelerin tümünü kapsamaktadır. Bu öbek, bir ismin
anlamının iyelik sistemi içinde baka bir isimle tamamlanması esasına dayanır. Bir
nesnenin baka bir parçası olduunu, baka bir nesne ile tamamlandıını ifade etmek için
bu kelime öbeine bavurulur. Bu öbee, iki öesi de isim olan iyelik öbei de denmektir.
Bu öbek ekli bir birlemedir. Tamlanan unsur daima iyelik eki taır. ( ERGN 1986: 381)
sim tamlamalarında temel öe yani yönetici tamlanandır. Tamlayan yardımcı unsurdur.
Yardımcı unsur tamlayan veya belirten, ikinci unsur ise tamlanan veya belirtilen olarak
adlandırılır. sim tamlamalarının kurucu unsurları isimlerden ve isim gruplarından
oluabilir.
Metinde en çok kullanılan öbeklerden biri de isim tamlamalarıdır. Metindeki isim
tamlamaları genellikle belirtili, belirtisiz ve zincirleme isim tamlaması kurulularında
görülmektedir. Ayrıca tamlayan ve tamlanan unsurlarının yer deitirdii, yabancı
kurululu, hal ekleriyle kurulan, takısız ve tamlayanı dümü isim tamlamaları örnekleri de
tespit edilmitir ve bunlar ayrı balıklar altında incelenmitir.
2. 1. 4. 1. Yapı Bakımından sim Tamlamaları
2. 1. 4. 1. 1. Unsurları Tek Kelime Olan sim Tamlamaları
2. 1. 4. 1. 1. 1. Belirtisiz sim Tamlamaları
Belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan herhangi bir ek almaz. Eksiz olarak asıl unsur olan
tamlanana balanır. Bu eksiz tamlayan belirsizdir, geneldir. lgililerce bilinmeyen, belirsiz,
genel bir varlıı ya da kavramı gösterir. Gruba katılımı asıl ögeye yani tamlanana balılıı
kuvvetlidir. Onun yardımcısı, onun anlamını tamamlayan sıfatı durumundadır. Adeta bir
nesnenin, varlıın adı gibidir. Bu nedenle de isim birleii görüntüsü taırlar. ki unsur
arasına herhangi bir kelime veya öbein girmesi mümkün deildir. Gerçekten bu öbeklerde
63

elirten ile belirtilen, bir varlıa ya da kavrama isim olmuçasına birleir. Bu nedenle bu
öbek varlıkların türünü gösterdii için “ tür adı ” olarak kullanılır.
Metinde isim tamlamaları içinde en youn olarak kullanılan öbek belirtisiz isim
tamlamalarıdır. Bazı örneklerde tamlananın ek almadıı görülmektedir. Bu durumun vezin
gerei olduu kanaatindeyiz.
Metinde tespit edilen belirtisiz isim tamlamaları unlardır:
Kni bolup evk /arabın içtim mena
(H1/5d)
Hak /emrini mehkem tutmay özüm chil
(H1/9d)
Fenfillh/ makmıa atım mena
(H1/21d)
Ar/ üstide namz okup tizim büktüm
(H2/9d)
Ol sebebdin ık /düknın kurdum mena
(H3/1d)
Kıymet /kün azab kılsa Rabbim Kdir
(H3/11d)
Yalan da’va tatlarım/barçası pç
(H4/3d)
Ik/ yolıda bolalmadın misl-i türb
(H4/10d)
Urup sögüp dünya /ukbın koydurdılar
(H4/11d)
Hakk /ıkını könglüm içre saldı dostlar
(H5/1d)
Köngül /kuı lmekna yetti dostlar
(H5/13d)
Köz /yaımnı akkuzuban jle kıldım
64

(H6/4d)
Gora kirmek Reslullh /sünnetleri
(H9/4d)
Dinni koyub düny/ malın özge tartar
(H9/8d)
Ik /bbını Hak /yüzige v eylese
Iksızlara dozah/ bbın açar dostlar
(H20/9d)
“Kul Huvallah Sübhan Allah” din/ kamçısı
Roze namaz tesbih tehlil Hakk/ elçisi
Pir-i muan taliplerni yol/ baçısı
(H21/13d)
Gül/ rengleri zefarn dek solmakturur
(H81/4d)
2. 1. 4. 1. 1. 1. 1. Yardımcı Unsurun Birden Fazla Olduu Belirtisiz sim
Tamlamaları
Yardımcı unsur birden fazla kullanılarak anlatım gücü daha da kuvvetlendirilebilir. “Eksiz
tamlayan belirsizdir, umumidir; fakat gruba itiraki, tamlanana balılıı daha kuvvetlidir.
Tamlananın daimi destekleyicisi, ayrılmaz yardımcısı, adeta onun mnsını tamamlayan
sıfatı durumundadır ( ERGN 1986: 382).
Metinde tespit edilen yardımcı unsurun yani tamlayanın birden fazla kullanılarak
oluturulan belirtisiz isim tamlaması örnekleri sınırlı sayıdadır.
Tenim canım dilim ruhum /sevdsını
(H50/7d)
Hırs u heva nefs/ yolunı koymak kerek
(H74/3d)
Leyli Mecnn /Ferhd irin/ devrin sürer
(H103/8d)
65

Nefs-i bedni aldıda tersa cuhudni tovfisen
(H119/11d)
Tecrid-tefrid ilerini ed kılmay
(H124/7d)
Taliblerge ayet-hadis sözin sözler
(H26/6d)
2. 1. 4. 1. 1. 1. 2. Takısız sim Tamlaması Kuruluunda Olan Belirtisiz sim
Tamlamaları
ki isim unsurunun eksiz olarak bir araya gelmesinden oluan isim tamlamalarına takısız
isim tamlaması denilmektedir. Metinde de yapısal olarak takısız isim tamlaması
kuruluunda olan bu öbekler, ilevsel olarak belirtisiz isim tamlamalarıdır.
Metinde tespit edilen takısız isim tamlamasının bazı örnekleri unlardır:
kki alem közlerimge haha /dane
(H12/1d)
Rahmet /derya tolub taar yetse furat
(H22/3d)
Kıymet/kün andın ozefkat kanı
(H38/4d)
Duenbe/ kün Hak Mustafa dünya koydı
(H46/4d)
Anda kdı cyını sırt/ köfrügde kördüm
(H53/7b)
Seher/ vaktde pir-i muan bakıb sordı
(H60/1d)
Candın keçmey vahdet/meydin içib bolmaz
(H102/16d)
Kılıçdın tiz kıl/ köfrüngni atı sırt
(H108/5d)
66

Türlük türlük da’v/ iler kılur erdim
(H110/2d)
Meni hikmetlerim inm-ı Allah
Seher vaktda dese “estafirullah”
(Mün.63b)
2. 1. 4. 1. 1. 2. Belirtili sim Tamlamaları
sim tamlamalarında asıl unsur yani yönetici, iyelik ekini taımaktadır. Tamlayan unsurun
belirli olması, grup içinde kuvvetle hissedilmesi onun gruba itirakinin zayıf olması,
tamlanan unsuru geçici desteklemesi, ona o anda balanması yani daima beraber kullanılır
tamlayıcısı olmaması demektir (ERGN : 1986 ). Bu nedenle belirtili isim tamlamalarında
tamlayanla tamlanan unsurların arasına baka unsurlar girebilir. Bu durum, bu tür öbei
oluturan ögelerin kavramca kaynamadıını gösterir. Bunun bir göstergesi de bu isim
öbeinde her iki ögenin kendi vurgularını korumalarıdır. Öbekte araya giren unsur
tamlananla ilikili olabildii gibi ilgisiz de olabilir. Belirli isim tamlamasında bir
belirtenin birden çok belirtileni, bir belirtilenin birden çok belirteni olabilir.
Metinde isim tamlamaları içinde belirtisiz isim tamlamasından sonra en youn kullanılan
öbek belirtili isim tamlamasıdır. Metinde tespit ettiimiz belirtili isim tamlamalarında
yardımcı unsura yani tamlayana ”–I, -nI, -nın/-ning” ilgi hali ekleri getirilir.
Asıl unsur tamlanana da :
1. tekil ahıs için –m/-Im,
2. tekil ahıs için –Ing,
3. tekil ahıs için –sI,-I iyelik ekleri getirilerek tamlama kurulur.
Metinde tespit ettiimiz belirtili isim tamlamalarından bazıları unlardır:
Garib yetim fakirlerni /köngli sıylap
Köngli bütün halayıkdın kaçtım mena
(H1/2d)
67

Gariblerni/ izin izlep tütüm mena
(H1/4d)
V-derig muhabbetni/cmın içmey
(H1/11d)
Zalimlerni/ kurbı nedür men yaratkan
(H11/16d)
Mendin keçib zalimlerni/ elkin tutkan
(H11/16d)
Hakikatnıng/ manasige yetgen kii
(H12/8d)
eriatdur aıklarnı/ efsanesi
Arif aık tarikatnı/ dürdanesi
(H12/9d)
Muhabbetni/ baın kezmey aık bolmas
(H12/10d)
eriatnıng/ bostanıda cevlan kıldım
Tarikatnıng/ gülzarında seyran kıldım
Marifetning /eigini açtım dostlar
(H19/9d)
Can u iman ızasıdur seni /zevking
Canım berip satkun alay seni/ ıkıng
Roz-ı maher efi bolay seni /evking
(H21/12d)
Sensen mening/ penhım gazab kılma ilhım
(H25/6b)
Muhammedni/ biling ztı arabdur
(H36/1b)
Atası/ atı Abdullh ikendür
(H36/7b)
Muhabbetni /asasını kola alıp
Saadetni /hırkasını tenge salıp
Muhabbetni/ yungı birle kanatlanıp
68

Marifetni /butaige kongum kelür
(H50/4d)
Kul Hce Ahmed yamanlarnı /yamanı sen
Yoldın azan gümrhlarnı/ ndnı sen
(H60/16d)
eriatnı /eraitin bilgen aık
Tarikatnı/ makamını bilür dostlar
Tarikatnı/ ilerini eda kılıb
Hakikatnı/ deryasıa batar dostlar
(H77/1d)
Alarnı /sözleri zalimi zaldur
(Mün.31b)
2. 1. 4. 2. “Zincirleme sim Tamlaması”
sim tamlamaları, isim ileyiinde dil birimleridir; yargı öbekleriyle belirtme öbekleri
içinde isimlerin alabilecei tüm görevleri üstlenebilirler. Her tür cümlede kurucu öge
olabildii gibi, belirtme öbeklerinde de belirten, belirtilen ya da isim ögesi olarak yer
alabilirler. Bir isim takımının, baka bir isim takımına belirten ya da belirtilen olarak
girmesi, bu belirtme öbeklerinin iç içe girip zincirlenmesine yol açar.
Bu tamlamada her takım bir ad sayılır ve baka bir adın tümleyicisi olur. Zincirleme isim
tamlamasında tamlayan kısım belirtili veya belirtisiz isim tamlamasından oluur. Metinde
belirtili veya belirtisiz isim tamlaması yapısındaki söz öbeklerinin tamlama ekleriyle
zincirleme isim tamlaması oluturduu söz öbekleri kullanılmıtır. Ayrıca “Kim aretse
eytan kavmi /hevası bar” (H10/8d) örneinde olduu gibi ilgi hli eki almadan kurulan
zincirleme isim tamlaması örnekleri de mevcuttur.
Bir kün seni ömrüng /bergi bolay hazn
(H9/6d)
Kim ar etse eytan kavmi /hevası bar
(H10/8d)
69

Can u dilim ümmetlerim /köz reveni
(H11/20d)
Tarikatnı yollarını /ukbası köp
(H12/4d)
Gül ıkını /kyıda men bülbül boldum
(H33/2d)
Erürsen bendening putı /penhı
(H34/1b)
Merdan erür Hak yolını /baçıları
(H50/2d)
Vahdaniyet deryasını /yolçıları
(H50/2d)
Hakk Mevlmnı /nazarghı tüti bolay
Hakk ydını /nrı birle açtı bolay
(H58/1d)
Ey dostlarım ık derdini /devsı yok
Hakikatnı deryasını /hatarı köb
(H59/12d)
(H77/2d)
Köz yaıngnı /berki birle çakmak akkıl
(H95/21d)
Haknı ydı /esrrı hub edebli derviler
(H98/4b)
Eya dostlar ık ehlini /samanı yok
Deva sormang ık derdini /devası yok
(H102/27d)
Aıklarnı /h-ı dili karzı bolay
(H103/2d)
70

2. 1. 4. 3. Yabancı Kurululu sim Tamlamaları
“Ahmet Yesevî’nin dönemin önemli bir bilim ve kültür merkezi olan Buhara’da iyi bir
eitim gördüü; Arapça ve Farsçayı çok iyi örendii, slamî ilimler konusunda da çok iyi
yetitii tahmin edilebilir” (ERCLASUN 2004 : 340). Bununla beraber Karahanlı devlet
dilini gelitirmekte ve onu halka edebiyat yoluyla indirmekte Ahmet Yesevî’nin çok
mühim rolü olmutur. Arap ve ran dillerinin baskısının külfeti altında kalmamı, aksine
kurtulmaya çalımıtır. (Türk Dünyası El Kitabı, 3.cilt, 1992 Ank.)
Divân-ı Hikmet, Türk dünyasına slam’ın esaslarını, eriat hükümlerini, tarikatının db ve
erkanını öretmek amacıyla söylenen iirlerden meydana gelir. Hal böyle iken genel olarak
sade bir dille ve halk edebiyatından alınma ekillerle söylenen esere Arap ve Farsça
kelimelerin ve bu dillere ait dil kurallarının girmesi doaldır. Metinde de kullanılan
Farsça isim tamlamaları için unları söyleyebiliriz:
Farsçada belirtilen (=muzaf) önce, belirten (=muzafinileyh) sonra gelir. Bunların
birincisinden sonra tamlamaya iaret etmek için “i” sesi ilâve edilir. Belirtilene bu sesin
ilâve edilmesi, bu terimin son harfine göre, ayrı ayrı yollarla olur. ”â” ve “û” ile biten bir
kelime belirtilen durumuna girerken, tamlama ”i” sinden önce bir “y” alır. ”Pâ-yi hünkâr”
isim tamlamasında olduu gibi. Yine ”e” ile biten kelimeler, belirtilen olurken, sonlarına
yalnız ”i” eklenir. ”ehnâme-i Firdevsî” örneinde olduu gibi. Eer belirtilen Arapça
olup “i” ile biterse, tamlama iareti olan “i” den önce “y” sesi getirilmez. ”Vâli-i belde “
kullanımında bu kuralı görmekteyiz.
Metinde kullanılan dier isim tamlaması da Arapça isim tamlamalarıdır. Bu tamlamaların
özellikleri de öyledir:
Arapça isim tamlamaları; baında ”el” tarif harfi bulunan belirtenlerin, ”ü” sesi katılmı
belirtilenlerden getirilmesiyle yapılandırılırlar; ancak bu ses, tarif harfindeki “e” nin
okunmasına engel olur. Eer belirten ; ” a, b, c, h, a (ayn), , f, k, m, v, y ” harflerinden biri
ise, tarif harfi, genel olarak belirtene katılan “ü” sesi ile kaynaarak “ül” eklinde okunur.
Belirtenin baında “ t, s, d, z, , r, l, n ” harflerinden biri bulunursa, tarif harfi okunmaz,
71

ancak kelimenin baındaki harf, çift ses verir. ”Rabbü’s-semâvât” gibi. Arapça isim
tamlamaları, genel olarak dilimize bazı klieler halinde dilimize girmitir. (BLGEGL
1982: 133)
Metinde tasavvufî terimlerin kullanıldıı Arapça ve Farsça kurululu isim tamlamaları
unlardır:
Rz-ı maher dergahıa mahrem bolıl
(H1/3d)
Hak-perestler makmıa mahrem boldum
(H1/23d)
Her subh-i dem nid keldi kulaımda
(H3/1d)
Cm-ı arab kola alıp toya içtim
(H5/5d)
Ski bolup cm-ı arb Hcem tuttı
(H6/8d)
Hal-i dilin heç kim bilmes Tengrim güvah
(H11/9d)
Agh bolup buy-ı Huda aldım mena
(H11/10d)
Ruz-ı maher neçüksen dep halin sordum
(H12/15d)
Arz-u halim senge aytay yaluz habib
(H14/11d)
Arslan babnı sorsangız peyamberge etibr
Sahabeler uluı hs bende-i kirdikr
Yatkan yeri n-hemvr bir kze-i hrzr
Arslan babam sözlerin iitingiz teberrük
(H18/11d)
Sahbeler aydılar Arslan bbdur atıngız
Arablarnı uluı pkizedür ztıngız
72

Terbiyet-i ten farz dedi parça salıp yattıngız
Arslan babam sözlerin iitingiz teberrük
(H18/14d)
Roz-ı maher kıçkıraymu kel zadım
(H22/4d)
Ayet-i va’d ü va’idni kılmasam men tefrika
(H31/3d)
Kerem birle keçirgil ey arif zat
Azab-ı ahiretdin kılıl azad
(H32/5b)
Nr-ı Hüda dost-ı Hüda ol Mustafa
Dürd-ı Hüda vird-i Hüda Hak Mustafa
(H38/1d)
Ya Seyyide’l-mürselin ya Hatem-en’nebiyyin
Ya Hadi’yel-müzillin ya Mustafa Muhammed
(H39/2b)
Sensen Habib-i Halık Hak dergahıge layık
Hülasa-yı halayık ya Mustafa Muhammed
(H39/5b)
Baımga tüüb na’ra-ı sevda-yı Muhammed
Men anı üçün kuyıda eyda-yı Muhammed
(H41/2b)
Peka, Sameda kıl meni rüsva-yı Muhammed
(H41/3b)
Könglümge salıb ık-ı muhabbetni lahım
Kılgıl meni sen aık-ı yekta-ı Muhammed
(H41/4b)
Da’m gam-ı ümmet yedi-yu yenmedi ni’met
Kerametidür sen, kanı gamha-ı Muhammed
(H41/7b)
Kılma meni ermende-i gümrah-ı Muhammed
(H41/13b)
73

Bir katre-yi mey ol cam-ı elestdin menge in’am
(H41/14b)
Ruy-ı siyahing sür kadem-i Pir-i muanga
Lutf etse berür dide-yi bina-yı Muhammed
(H41/15b)
Kul Hce Ahmed kıl tasdik yr-ı rıng kıl tefrik
(H42/7b)
Münctı kuh-ı Tür alanları ikki nr
(H44/4b)
Melekü’l-mevt kelmegi hem yavuk yetti
(H47/12d)
“Fezkürüni” zikrini aytgan kullar daima
Cümlesin hemrah behit-i adn’de kördüm
(H53/2b)
Kılay emdi hasb-ı hlım beyn emdi
Öçüp kalay vücud içre em-i imn
Kızıl gül dek yüzüng bolay misl-i saman
(H69/5d)
Msa mrn kalmadı taht-ı Süleyman kalmadı
(H70/3b)
Körse bolur alarnı rengi ruyı körkini
(H71/3d)
Rehnemdur Hace Ahmed gülistanı ma’rifet
(H71/4d)
Emr-i Hakk’a barça halk-ı lemin boldı rız
(H73/6b)
Kul Hce Ahmed ttisi pervaz etedür uçgeli
Neylesin Miskin hükm-i Huddur dostlarım
(H73/7b)
rdetni bergil ehl-i icazetge
(H76/6d)
Çın ümmetsen itip yıla misl-i bulak
74

(H80/13d)
Zehri zakkum içib daim dostlarım a
(H83/8d)
Kermet der hab-ı gaflet ru’yetlerin
(H85/3d)
Lahed atlı dervaza-ı kıymetni
(H105/5d)
Bu i birle barsang eger darü’sselm
(H105/7d)
Kıymet b-ryıa kerek hn-ı ciger kılsang
(H106/6b)
Ta bermese Kadir menge darü’l-emen
(H113/4d)
Dne-i tesbih kolungda tillering ıybet birle
Selle-i çilpeç urarsen nefsi bed izzet birle
(H119/2d)
Tlib-i Allah bolub her yahi sözni sözlemek
(H119/4d)
Cn berürde bolung nr-ı imndın cüda
(H119/5d)
Mürid-i kamil-i mükemmel rah-ı merdanıng kanı
(H119/8d)
Aıklarnı talebleri cm-ı arb
(H133/24d)
Divne-i jülide mu Haknı tapkan
emir-i Hakk kola alıp nefsni çapkan
(H137/4d)
Keçe yatmay hb-ı gaflet harm kılsa
Zikr-i kalb u zikr-i sırnı tamm kılsa
(H139/8d)
Hakk zikrini mazı cndın çıkarmasang
(H140/3d)
75

Meni hikmetlerim fermn-ı sübhn
Okup bilseng heme mana-ı Kur’an
(Mün.15b)
Meni hikmetlerim evk-i muhabbet
(Mün.17b)
Meni hikmetlerim fe’li yu kavli
Dili könglide bolsa zikri Mevli
(Mün.44b)
2. 1. 4. 4. Unsurlarından Biri veya kisi Kelime Grubu eklinde Olan sim
Tamlamaları
2. 1. 4. 4. 1. Tamlayanı Kelime Öbei Olan sim Tamlamaları
2. 1. 4. 4. 1. 1. Tamlayanı “ Sıfat Tamlaması ” Olan sim Tamlamaları
sim tamlamaları metinde çok ilek olarak kullanılan bir öbektir. sim tamlamasının
yardımcı unsuru yani tamlayan unsuru bir kelime öbeinden oluabilir.
Metinde de tamlayanı niteleme ve belirtme sıfatından oluan sıfat tamlaması kuruluunda
olan söz öbekleri örneklerinden bazıları unlardır:
Garib yetim/fakirlerni köngli sıylap
(H1/2d)
Asi cafi ümmetlerni /halin sordum
(H8/13d)
kki alem /iretlerin meyge sattım
(H8/19d)
Çın dertlikni /ii erür söz-ü güdz
(H9/7d)
Ey mü’minler bu dünyanı /payanı yok
76

(H10/7d))
Hakikatlik aıklarnı /rengi soruk
(H12/12d)
Ulu babam /ravzası ol ak türbetge
(H16/7d)
Bu dünyanı /öterini emdi bildim
(H30/4d)
Sıındım hazretingge ey lahı
Yaratkan cümle alemi /penahı
(H32/2b)
Bu eytan /erridin kimge kaçarmen
(H34/3b)
Kamu arabilerni /kettesidür
(H36/14b)
Yalan namaz /riylarnı talasam men
(H51/2d)
Oal meyning /mezesi iç barımnı kan kıldı
(H52/2b)
Rahman gem çın ıknı /yolın açar
(H60/9d)
Cümle anıng meknı ol l-mekn /içinde
(H62/11b)
Ulu alan kulnı /gamı bolar mukin?
(H64/12d)
2. 1. 4. 4. 1. 2. Tamlayanı “ Balama Öbei ” Olan sim Tamlamaları
sim tamlamalarını oluturan kelime öbeklerinin her bir unsuru tek kelime olabildii gibi
bir kelime öbei de olabilmektedir.
Metinde tamlayanı yani yardımcı unsuru balama öbeinden oluan isim tamlamaları
77

örnekleri mevcuttur. Bu örnekler sınırlı sayıdadır:
Cürm ü isyan /girihlerin munda çeçmey
(H1/11d)
Ar u kürsi /pyesini barıp kuçtum
(H2/8d)
Amel kılsa limler din u ayın /yarukı
(H71/3d)
Hırs u heva nefs /yolunı koymak kerek
(H74/3d)
Zen ü ferzend ml u mülking /barısıdın güzar kılsang
(H106/1b)
Ik u esrar /sözleridin haber almay
(H124/7d)
2. 1. 4. 4. 1. 3. Tamlayanı “ Ad-Eylem Öbei “ Olan sim Tamlamaları
Sözdiziminde ve söz öbeklerinde anlamın açık, anlaılır ve kuvvetli olması için tamlayanı
oluturan sözler arasındaki baın salam kurulması gerekir. Bu baı oluturan
sözcüklerdeki anlatım gücünü artırmak için yardımcı ve asıl unsur, ayrı ayrı söz
öbeklerinden kurulabilir. Metinde tamlayan unsuru “ad- eylem” öbei olan u örnek tespit
edilmitir.
Ölmes burun cn bermekni derdin tarttım
(H7/15d)
2. 1. 4. 4. 1. 4. Tamlayanı “ kileme ” Olan sim Tamlamaları
kilemenin amacı anlamı pekitirmek, verilecek düünceyi etkili kılmak, anlatıma da
süreklilik ve younluk kazandırmaktır. Tamlamalarda da bir adın bildirdii anlamı
ayrıntılamak ve zenginletirmek için baka bir addan yararlanılmaktadır. Metinde de bu
durumun örnei olarak yardımcı unsuru ikilemeden kurulan örneklerde yakın anlamlı
78

sözcüklerden oluan tamlayanların daha çok kullanıldıı tespit edilmitir:
Asi cfi ümmetlerni /hlin sordum
(H9/3d)
Ayet hadis /manasıdın aydım mena
(H11/13d)
Okuganı tibi yet hadis /ktibi
(H44/3b)
Dünya üçün iman slam /dinin satgay
(H49/6d)
Ayet hadis /sözi birle dinar saçgıl
(H49/10d)
Garib yetim /baın sılab du alsam
(H64/4d)
Adem safi /sünnetlerin tilge alsam
(H64/5d)
Arıtur dil zengarını H- H /yadı
(H74/6d)
Asi cafi ümmetlerin /gamın yedi
(H79/13d)
Men menlikni /cezsını bergey tamu
(H91/2d)
Asi cafi ümmetlerni /hlın sorgay
(H102/12d)
Zahid abid /saliklerin ık better
(H115/12d)
Heyht heyht nevha feryd /künleri bar
(H141/4d)
Anga içrür zehir zakkm /erbeti bar
(H141/7d)
79

2. 1. 4. 4. 1. 5. Tamlayanı “ Unvan Öbei ” Olan sim Tamlamaları
Tamlayanı unvan grubu olan isim tamlamalarına bakıldıında unvanların dinî terimlerden
ve eserin yazarıyla ilgili adlardan olutuu görülmektedir. Bu öbekle ilgili u örnekler
tespit edilmitir.
Pir-i muan /hizmetide yügrüp yürdüm
(H1/13d)
Tat kılmak Hakk Reslni /adetleri
(H9/4d)
ah Mansr’nı /Enel Hakk’ı bica emes
(H11/10d)
Hak Reslnı /buyruın ümmet bolsam kılayım
(H18/23d)
Kaçıp baray Hakk Te’l /penhige
(H20/2d)
Kul Hace Ahmed Yesevi’ning /u bu sözi
(H87/6d)
Pir-i muan /hizmetide cefa tartgıl
(H95/22d)
Katre yaı Hak mevlmnı /nezri bolay
(H103/18d)
Oan izim Rahim Rahman rahmeti bar
(H141/3d)
2. 1. 4. 4. 1. 6. Tamlayanı Özel sim Olan Tamlamalar
Bugünkü ölçülere göre tamlayanı ahıs ismi olan tamlamalar belirtisiz isim tamlaması
olamamaktadır. Bununla ilgili Muharrem ERGN, “Eksiz isim tamlamaları, hep bileik
isim durumundadır. Suyun yolu- su yolu, koyunun eti- koyun eti misallerinde bu farklar
görülmektedir. Bu fark dolasıyledir ki, çok belirli olan ve daimi bir birlik kurmaa elverili
80

ulunmayan ahıs isimlerinin, iyelikli kelimelerin ve zamirlerinin bu gün eksiz isim
tamlaması yapılamamaktadır.” demektedir (ERGN 1962 :381).
ahıs isimleri belirli varlıkları ifade ederler. Bu nedenle ilgi hali eki almamaları doaldır.
Bu eki almadıkları için de bu tamlamalar yapısal olarak belirtisiz isim tamlaması
kuruluundadırlar. Ancak ilevsel olarak özel isim oldukları için belirlidirler.
Metinde bu tip tamlamalar; ahıs isimleriyle akrabalık arasındaki ilikiler belirtilirken,
yaradana hitap ederken, mekanla ilgili adlandırmalarda bulunurken kullanılmılardır.
Hak Mustafa/ pendin etip aydım mena
(H1/15d)
Kbız kelip Arslan Babam/cnın aldı
(H2/16d)
Aık Mansur/ Ene’l Hak’nı tilge aldı
(H11/3d)
ah Mansur’nı /Ene’l Hakk’ı bica emes
(H11/10d)
eytn/ yolıdın alıp Hak/ yolıa salurmen
(H18/10d)
Arablarnı /uluı pkizedür ztıngız
(H18/14d)
Kaçıp baray Hakk Te’al /penhige
(H20/2d)
Hace Ahmed Miskini/ nuksanı köptür dünyada
(H31/5b)
Muhammedni /biling ztı arabdur
(H36/1b)
Eb Tlib Ali’ni/ atasıdur
(H36/14d)
Tengri Tel/ sözin Reslullah sünnetin
(H37/4b)
81

Kabe/ eiin açtırgan barça butnı sındurgan
(H43/3b)
Hakk Te’l/ fermnıa boyun sundı
bn Abbs /suvnı kuydı, Ali yuvdı
(H46/4d)
Aık bolup Allah/ yadın aygum kelür
(H48/2d)
Farsi/ tilini biliben hub aytadur Türki’ni
(H71/5b)
Allah/ emi pervne dek özin urar
Leyli Mecnn /Ferhd irin /devrin sürer
(H103/8d)
Kaf/ taın tükel yutsa turlanmaz ul
(H131/2d)
2. 1. 4. 4. 1. 7. Tamlayanı Sıfat-Fiilli Olan sim Tamlamaları
-Gan sıfat-fiil ekleriyle kurulan sıfat-fiil öbei, cümlelerde özne, nesne, zarf ve yüklem
olabildii gibi dier söz öbekleri içinde de görev alabilir. Metinde isim tamlamasının
yardımcı unsuru yani tamlayanın sıfat-fiil öbeinden oluan örnekler unlardır:
Hakk zikrini vird eylegen /köngli sınu
(H22/8d)
Allah degen bendeni /cyın cennetde kördüm
(H53/1b)
Meyhnee kirgen ık /sırrı ayn
(H59/3d)
Yoldın azan gümrhlarnı /ndnı sen
(H60/16d)
Ulu alan kulnı /gamı bolar mukin
(H64/12d)
Kul Ahmed’ni aytkan sözün / yalganı yok
82

(H89/6d)
Allah degen bendelerni / kulı bolgıl
(H95/5d)
Bu dünyda sefer kılan / kelmegi bar
(H111/10d)
Yola kirgen erenlerni / hevası yok
(H118/6d)
2. 1. 4. 4. 2. Tamlayanı yelik Eki Almı sim Tamlamaları
Metinde tespit edilen durumlardan biri de tamlayan yani yardımcı kısmın ilgi eki –nIng
yerine iyelik ekini almasıdır. Bu yapının olumasında iyelik ekinin belirleyici özellii etkili
olmutur. Sınırlı sayıda örnekler mevcuttur.
Yalan da’va taatlarım barçası pç
(H4/3d)
Ömrim güli hazan boldu emdi tuydum
(H27/3d)
Könglim kuı uçsa daim kanat tokub
(H30/1d)
Seni aldıngdadur sarrı kemahı
Bilingiz ol meni hs ümmetimdür
(H34/3b)
(H36/31b)
Yakınturur canım kuu kılsa pervaz
(H68/5d)
2. 1. 4. 4. 3. Tamlayan ve Tamlanan Unsurlarının Yer Deitirdii sim Tamlamaları
“ Ahmet Yesevi’ nin “ Hikmet ” adı verilen iirlerindeki asıl amaç ,kiinin kendini
bilmesidir. Hikmetlerin birçounun zikir sırasında okunmak için yazıldıı anlaılmaktadır.
Dörtlüklerde halk iiri tarzındaki kafiyeler ve duraklarla Ahmet Yesevi’nin zikir ritmini
kolayca yakaladıı açıkça görülmektedir.” ( ERCLASUN 2004: 340 ).
83

Metinde de isim öbeklerini meydana getiren tamlayan ve tamlanan unsurların yer
deitirdii yapılar kullanılmıtır. Bu yapının ritim ve kafiye uygunluu nedeniyle
kullanıldıı kanaatindeyiz.
Erenlerdin behre almay köngli/ taım
(H7/7d)
Kulung /asini sen her hacetin ber
(H32/10b)
zim ydı ulu yddur aytur bolsam
Esel yanglı suçuk bolur tilim/ mening
Özüm fakir kıldım mukırr boldum hakir
Kanat kakar uçar ku dek könglüm/ mening
(H55/1d)
Yazuk birle toldı tükel içim taım
Bi-niyzım açabersün yolım/ mening
(H55/2d)
Kervn köçti menzil atı harip tüti
Sır ulatı neçük bolay hlim mening
(H55/3d)
Eya gafil ömrüng /seni öter yeldek
(H85/4d)
Rivyetler bitildi hlin/ anı bilmedi
(H96/7b)
Bu alemde mekan kılmas canı /felek
(H123/3d)
Huı ketib barı /anı biryan bolur
(H126/1d)
Ndnlarga sırr/ ma’nnı aytıb bolmaz
(H128/3d)
Kıymet kün tang /arast atmaz bilür
(H141/4d)
84

2. 1. 4. 4. 4. Tamlayanı Dümü simTamlamaları
Bazı isim tamlamalarının yardımcı unsuru yani tamlayan kısmı olmaz. yelik ekleri
eklendikleri kelime dıında bir ahıs ifade ettikleri için iyelik grubunun yalnız tamlanan
unsuru da grubun yerini tutabilmektedir. yelik eklerinin bu yetenekleri nedeniyle tamlayan
aynı zamanda bir kuvvetlendirme unsuru durumundadır. Zaten genetif de ilgi hali olarak
bir iyelik ifade eder. ( ERGN: 1986 )
Metinde de eksiltili yani tamlayanı dümü isim tamlamaları oldukça çoktur. Özellikle
1.tekil ve 3. tekil ahıs zamirinin dümesiyle oluanlar youn olarak kullanılmıtır. Bunlar
da gerçekte iyelik gruplarıdır.
Könglüm kattı tilim aççı özüm zlim
(H1/9d)
Altmı üçke yaım yetti öttüm afil
(H1/10d)
emin izlep gird kirdim pervnee
Sünnetlerin mehkem tutup ümmet boldum
(H1/23d)
Kul Hce Ahmed gaflet birle ömrüng ötti
(H1/25d)
Közi yalı halka balı kaddı hill
(H2/2d)
Hikmet ayt dep balarıma nr saçıldı
(H2/20d)
Cenzemni arkasıdın talar atıng
(H4/5d)
Andın songra derghıa lyık boldum
(H4/9d)
Kul Hce Ahmed düny kaysang içing biter
(H4/12d)
Hakk ıkını könglüm içre saldı dostlar
85

Hızr Babam hzır turup lutf eyleben
Meded kılıp elkim tutup aldı dostlar
(H5/1d)
Kani bolub has gevheridin aldım mena
Özi hayran köngli veyran közi yaluk
Kudretige hayran bolup kaldım mena
(H12/12d)
Men yolungda ba bermedim Kadir Hüda
Ba ne bolay arib canım yüzming feda
Derd hem özüng derman özüng lutfung deva
(H21/11d)
Astanengge baım koyub tevbe kılsam
(H63/10d)
Günhıngnı sebük kılıp munda uçgil
Aıkları uçmah içre uçar ermi
(H108/16d)
Azı aytmas tili aytmas dili aytar
Üç yüz altmı tamurları lerzn kılur
(H133/22d)
Maukıa yetmek üçün barı kebb
(H133/24d)
2. 1. 4. 4. 5. Tamlananı Kelime Öbei Olan sim Tamlamaları
2. 1. 4. 4. 5. 1. Tamlananı “ Sıfat Tamlaması ” Olan sim Tamlamaları
Sıfat tamlamaları cümle içinde özne , nesne, yer tamlayıcısı ve yüklem görevi
yapabilmektedirler.
Sıfat tamlamaları baka söz öbekleri içinde de tamlayan ve tamlanan unsur olarak yer
86

alabilir. Metinde de isim tamlamalarında yardımcı unsura balı asıl unsur olarak kullanılan
sıfat tamlamaları tespit edilmitir. Bu sıfat tamlamalarını oluturan sıfatlar isimlerin
niteliklerini belirtmektedir. Bazı örnekler unlardır:
Bolgaymen mu Muhammedni /has ümmeti
(H10/4d)
Ümmet dese asilerni /hu devleti
(H10/4d)
Allah /sahi lutfın körüb hayran kalgıl
(H14/12d)
Gariblini /köp kadrini bildim mena
(H16/1d)
Tileb d’im seni /ul zt-ı pking
Bilingiz ol meni /hs ümmetimdür
Ali’ni /bar idi on sekiz olı
(H34/2b)
Anı /her kaysısıdur kette tulı
Aıklarnı /keçe kündüz “H” muradı
(H36/31d)
(H36/41b)
(H74/6d)
Anda alim /ikki közi giryn bolur
(H79/11d)
Haknı /ydı esrrı hub edebli derviler
(H98/4b)
Aıklarnı /ya ornıa kanı akkay
(H103/6d)
Aıklarnı /çın dostıa cnı kurban
(H108/3d)
Aıklıknı /sn ii ba bermeklik
(H108/11d)
Bu sözlerning /her birisi man knı
87

(H111/7d)
Aıklarnı /has maukı seherhezler
(H133/21d)
Ol makmnı /tevhid atlı darahtı bar
(H135/6d)
Kıyametni /bir küni ellik ming yılça bolur
(H141/8d)
2. 1. 4. 4. 5. 2. Tamlananı “ Sıfat –Fiil Öbei “ Olan sim Tamlamaları
Sıfat –fiil öbei cümlelerde özne, nesne, zarf ve yüklem olabildii gibi dier söz öbekleri
içinde de görev alabilir. Metinde isim tamlamalarının asıl unsurun sıfat –fiil öbeinden
oluan u sınırlı örnekler tespit edilmitir:
Aıklarnı / küyüp uçkan küli bolsam
(H13/6d)
Aıklarnı /küyüb uçgan küli bolsam
(H63/7d)
Erenlerni / baskan izin közge sürsem
(H64/1d)
2. 1. 4. 4. 5. 3. Tamlananı “Balama Öbei” Olan sim Tamlamaları
Balama öbeklerinin kuruluunda balama edatları “u, ü, vu, vü, birle” kullanılır. Bu
balama öbei yapan kurulular, isim tamlamasının yapısında asıl veya yardımcı unsurun
içinde görev yapabilir. Metinde u örnekler tespit edilmitir.
zzet u ikrm-ı Kur’n nı bec keltürmesem
(H31/4d)
Ruh kuını /titrer bolsa bal u peri
(H85/1b)
88

2. 1. 4. 4. 6. sim Tamlamasının “Edat Öbei”nde sim Unsuru Olarak Görev
Yapması
Edat öbekleri benzetme, miktar, birliktelik gibi ilevlerle cümlede görev alırlar. Bazen bu
ilevlerini isim tamlamalarıyla birleerek olutururlar. Türkçede belirtme öbei oluturan
edatlar (ilgeçler), ilgili isimden sonra gelirler. Türkçe sözdiziminde öe sırasını belirleyen
ana ilkeye aykırı olarak, edat öbeinde temel öe (isim) önce, yardımcı öe (edat) sonra
gelir. Metindeki isim tamlamalarının edat öbeinde isim unsuru oluturduu örneklerde
tamlamaların ; “ belirtili isim tamlamaları ” ve “ belirtisiz isim tamlamaları ” kuruluunda
oldukları görülmektedir. Tespit edilen örnekler unlardır:
Hakk lahim rahmi /birle rahmet kılsa
(H26/2d)
Hüdayımnı emri /birle cnım alsa
(H47/16d)
Kii malın /almak üçün hezyan sözler
(H49/5d)
Ayet hadis sözi /birle dinar saçgıl
(H49/10d)
Muhabbetni yungı /birle kanatlanıp
(H50/4d)
Hakk ydını nrı /birle açtı bolay
(H58/1d)
Hak Tel hükmi /birle azm etedür dostlarım
(H73/4b)
Can kulaı /birle munı bilmek kerek
(H76/8d)
Muhabbetni evki /birle yr istegil
(H103/1d)
Muhabbetni evki /birle yaın seper
(H123/2d)
Hakikatnı ahı /birle raz etelmez
(H123/4d)
89

Muhabbetni otu /birle yürek dala
(H135/8d)
Muhabbetni evki /birle cn bermese
(H140/1d)
2. 1. 4. 6. Cümledeki Görevi Yönünden sim Tamlamaları
2. 1. 4. 6. 1. simTamlamasının Özne Olarak Kullanılması
sim tamlamaları cümlede temel unsurlardan biri; yani özne olarak kullanılmıtır. Bu
cümleler yüklemleri yönünden hem fiil hem de isim cümlesi olabilmektedir. Bu cümleler
anlam yönünden de olumlu veya olumsuz cümle eklinde görülmektedir.
Kul Ahmed’ni aytkan sözün /yalganı yok
(H89/6d)
Könglüm kattı tilim aççı özüm zalim
(H1/9d)
ah Mansur’nı Enel Hakk’ı bica emes
(H11/10d)
Arablarnı uluı pkizedür ztıngız
(H18/14d)
Hace Ahmed Miskinni nuksanı köptür dünyada
(H31/5d)
Muhammedni biling ztı arabdur
(H36/1b)
Ali’ni bar idi on sekiz olı
(H36/41b)
Kul Hce Ahmed tütisi pervz etedür uçgeli
(H73/7b)
Bidrlara Hak rahmeti bolur yavuk
(H91/2d)
Hak sofrası yayıldı andın ulu alınglar
90

(H94/1b)
Mansr’nı yrnları kaldı anda yılaıb
(H96/12b)
Hakikatdın Kur’an sözi kelm boldı
(H104/5d)
Bu cehanga Muhammedni nurı toldı
(H104/5d)
Hu acib u garib bu Hüda’nıng ileri
(H116/6b)
Sükt etken kullar dini veyran erür
(H142/1d)
Anı mekri erür eytndın a’l
(Mün.34b)
2. 1. 4. 6. 2. sim Tamlamalarının Nesne Olarak Kullanılması
sim tamlamaları bu görevle kullanılırken yükleme hali eklerinden genellikle “ +n ” yi
almaktadır. Eski Anadolu Türkçesi alanında 3. ahıs iyeliklerden sonra kullanılan bu ek
metinde yaygındır. Tamlamayı belirtili nesne ekline sokmaktadır. Nesne olan bu tamlama
belirtili ve belirtisiz isim tamlaması olabilmektedir.
Kbız kelib Arslan Babam cnın aldı.
(H2/16d)
Hak Mustaf cemallerin kördim mena
(H3/6d)
Arslan babam sözlerin iitingiz teberrük
(H18/1d)
Muhammed iini Allah bitürdi
(H36/25b)
Tengri Tel sözin Reslullh sünnetin
nanmaan ümmetin ümmet demes Muhammed
(H37/4d)
91

Hce Ahmed’ning humıda muhabbetning arbı
Aıklara ol meydin murdınça bersem men
(H52/6b)
Keling dostlar Allah ydın daim aytıng
(H78/1d)
Ey gafil Hak zikrini tildin koyma
(H82/6d)
“Fe’l yedhakü” ayetini tefsir kılsa
(H83/2d)
Allahnı la’netin boynungga her dem takasen
(H119/7d)
Hiç bilding mi dem ölmey kalanını
Bu dünynı vefsını bilgenini
Düny-taleb by-ı Hud alanını
Bu dünyanı kadrini kaçan bilür
(H133/9d)
(H136/2d)
Kol fsıknı dilin ne dep saf kılsun
(H139/10d)
Meni hikmetlerim lemde sultan
Kılur bir lahzada çölni gülistn
Okup oksa kelm-ı Haknı açsa
(Mün.16b)
(Mün.38b)
2. 1. 4. 6. 3. sim Tamlamasının Yer Tamlayıcısı Olarak Kullanılması
sim tamlamalarının bu görevle kullanıldıı cümleler daha çok fiil cümleleri eklindedir.
Yer tamlayıcıları fiillerin yerini ve yönünü gösterdikleri için bu cümlelerin fiil cümlesi
olarak görülmesi normaldir. Ancak bu durum isim cümlelerinde de görülmektedir.
Metinde +gA yaklama ekli, +DA bulunma ekli, +Dın ayrılma ekli isim tamlamaları tespit
92

edilmitir.
2. 1. 4. 6. 3. 1. Yaklama Eki Alarak Yer Tamlayıcısı Olan Tamlamalar
Kaçıp baray Hakk Te’l penhige
(H20/2d)
Hakk Te’l fermnıa boyun sundı
(H46/4d)
Mustaf’nı mircıa salıl kulak
(H80/13d)
Hakk’a ık bolanlar Hakk yolıa kirmiler
(H99/1b)
Köksin yarub Hak kaıa salar ermi
(H115/1d)
Karıb çöküb Hakk yolıa aklı atı
(H130/8d)
Derdi bolsa Hak derdige bergey dev
(H133/3d)
Andın songra Hak derdingge dev kılsun
(H139/1d)
Aıklarnı sohbetige özüng katgıl
(H125/4d)
Muhabbetni bazarıa özüng satgıl
(H125/4d)
Muhabbetni deryasıa çomup batar
(H133/18d)
Muhabbetni meydnıa özin salsa
Marifetni meydanıga özin ursa
Meveddetni gülzrıda hu gül bolur
(H138/2d)
Meni hikmetlerim evk-i muhabbet
Közini yaıga kılay tahret
93

(Mün.17b)
2. 1. 4. 6. 3. 2. Bulunma Eki Alarak Yer Tamlayıcısı Olan Tamlamalar
Musa sıfat Tur taıda körü didar
(H50/5d)
Hce Ahmed’ning humıda muhabbetning arabı
Aıklara ol meydin murdınça bersem men
(H52/6b)
Musa sıfat Tur taıda rzın aytsam
(H63/4d)
Amel kılıb Hak yolıda canıng bergil
(H83/9d)
Ten alimi zalimlerge ohar ermi
Beraetni ayetide çün buyurmı
(H83/8d)
Dervilerning duasıda icbet yok
(H89/4d)
Muhabbetning bazarıda cevln kılur
(H104/6d)
Hakikatnın yollarıda yüz ming hatar
(H128/9d)
Muhabbetsiz halyıkdın her kim kaçsa
Ariflerni suhbetide cevln kılur
(H133/1d)
Ma’rifetni meydanıda cevlan kılgan
Keçe kündüz közyaını umman kılur
(H134/1d)
Tarikatnı pieside safder kerek
(H135/3d)
Sır arbın içib ık rhı kansa
Meveddetni gülzrıda hu gül bolur
94

(H138/2d)
Özge yollar bd-ı hev sansa dervi
Hakikatnı meydnıda er ol bolur
(H138/6b)
Alimlerni könglide yet hadis Kur’an bar
(H143/8b)
Zkirlerni könglide zikr ü fikr-i Sübhn bar
(H143/10b)
2. 1. 4. 6. 3. 3. Ayrılma Eki Alarak Yer Tamlayıcısı Olan Tamlamalar
Pir-i muan sözleridin alsa fetvi
(H21/15d)
lah a zatı pakıng hürmetidin
Ayırgıl bizni eytan zahmetidin
(H32/12b)
Bu eytan erridin kimge kaçar men
(H34/3b)
Ol derynıng mevcidin tegmey gevvs dürr olmas
(H52/5b)
Nefs-i eytan çengelidin bolsam hals
(H64/2d)
Keçmek kerek ubu nefsing rahatıdın
(H74/4d)
Yaratkan Bir ü Bar’ım yolın izleb
eytan la’in yollarıdın kaytıng dostlar
(H79/1d)
Zen ü ferzend ml u mülking barısındın güzar kılsang
(H106/1b)
Bu dünyanıng to’masıdın zerre tatma
(H115/3d)
Nefs u eytan ileridin kılıl hazer
95

(H118/4d)
Çın bendesini sinesidin ketmese behrak
(H121/12d)
Ul tevhidin mevasıdın alsa bolmaz
(H124/7d)
Munda erni dergahıdın ketse bolmaz
(H126/3d)
Çın bendesini sinesidin ketmese behrak
(H121/12b)
Andaık el közidin pinhn bolur
(H137/2d)
Yesevi hikmettin kadrine yetkil
Hum-ı ıkdın meyni bir katre tatkıl
(Mün.67b)
2. 1. 4. 6. 4. sim Tamlamasının Yüklem Olarak Kullanılması
sim cümleleri birçok kelime veya öbein yüklem olması sonucunda meydana gelir. sim
tamlamaları da metindeki bazı cümlelerde veya yan cümlelerde bildirme ekini üzerine
alarak yüklemleir. Bu durumda yüklemin türüne göre isim cümleleri meydana gelir.
Eb Tlib Ali’ni atasıdur
(H36/14b)
Ol Muhammed Hak Reslı erdi bizge
(H81/7d)
Merdnlarnı muradıdur Hak didrı
(H122/6d)
Ol Mustafa Hak reslı idi bizge
(H142/2d)
Bu yollarnı gazsudur kaygu mihnet
(H77/4d)
Bu köngülni bostanıdur aceb bostan
96

(H87/3d)
Bu ölümning erbetidür aççıarab
(H111/1d)
Ol deryanı gevheridür Hak visli
(H122/1d)
Meni hikmetlerim Hak’nı sensı
Muhabbet ehlini derdi devası
(Mün.61b)
Aıklarnı köz yaıdur ba u bostn
(H102/5d)
Bilingiz ol meni/ hs ümmetimdür
(H36/31b)
Köz yaıdur Hakk kaıda tuhfe niyz
(H9/7d)
“Kul Huvallah Sübhan Allah” din kamçısı
(H21/13d)
Aıklarnı köz yaıdur ba u bostn
(H102/5d)
97

sim Tamlamaları
Yapı Bakımından sim Tamlamaları Öe Sayısı Kullanılma Yüzdesi
Unsurları Tek Kelime Olan sim
Tamlamaları
Belirtisiz sim Tamlamaları 642 54.45
Belirtili sim Tamlamaları 347 29.43
Yabancı Kurululu sim Tamlamaları 183 15.52
Yardımcı Unsurun Birden Fazla Olduu
sim Tamlamaları
Genel Toplam 1.179
Tablo: 12
Unsurlarından Biri veya kisi Kelime Öbei
eklinde Olan sim Tamlamaları
Tamlayanı Kelime Öbei Olan sim Tam.
Tablo: 13
7 0.59
Öe Sayısı Kullanılma
Yüzdesi
1. Tamlayanı Sıfat Tamlaması Olan sim Tam. 106 68.83
2. Tamlayanı Balama Öbei Olan sim Tam. 14 9.09
3. Tamlayanı Ad-Eylem Öbei Olan sim Tam. 1 0.65
4. Tamlayanı kileme Öbei Olan sim Tam. 14 9.09
5. Tamlayanı Unvan Öbei Olan sim Tam. 19 12.33
Toplam 154
98

Tamlananı Kelime Öbei Olan sim Tam Öe Sayısı Kullanılma
Yüzdesi
1. Tamlananı Sıfat Tamlaması Olan sim Tam. 19 79.16
2. Tamlananı Balama Öbei Olan sim Tam. 2 8.33
3. Tamlananı Sıfat Fiil Olan sim Tam. 3 12.5
Toplam 24
Tablo:14
3. Farklı Özellikte Olan sim
Tamlamaları
a. Tamlayanı Özel sim Olan
Tamlamalar
b. Tamlayanı Sıfat-Fiil Olan sim
Tamlamaları
c. Tamlayanı yelik Eki Almı sim
Tamlamaları
ç. Tamlayan ve Tamlanan Unsurların
Yer Deitirdii sim Tamlamaları
d. Takısız sim Tamlaması Kuruluunda
Olan Belirtisiz sim Tamlamaları
Tablo:15
Öe Sayısı
182
9
6
21
29
99

Tamlayanı Dümü sim Tamlaması Öe Sayısı Kullanılma Yüzdesi
1. Tekil ahıs Zamirinin Dütüü
Tamlamalar
2. Tekil ahıs Zamirinin Dütüü
Tamlamalar
3. Tekil ahıs Zamirinin Dütüü
Tamlamalar
1. Çokluk ahıs Zamirinin Dütüü
Tamlamalar
2. Çokluk ahıs Zamirinin Dütüü
Tamlamalar
Tamlamalar
3. Çokluk ahıs Zamirinin Dütüü
Toplam 1396
Tablo:16
4. sim Tamamasının Söz Öbekleri çindeki
Durumu
a) sim Tamlamasının Baka sim Tamlamalarında
“Tamlayan Olarak Kullanılması (Zincirleme sim
Tamlaması)
b) sim Tamlamasının Edat Öbeinde sim Unsuru
Olarak Görev Yapması
653 46.77
246 17.62
412 29.51
2 0.14
6 0.43
77 5.51
Toplam 45
Tablo :17
Öe Sayısı
32
13
100

sim Tamlamalarının Cümle çindeki
Görevi
1. sim Tamlamasının “Özne” Olarak
Görev Yapması
2. sim Tamlamasının “Yüklem” Olarak
Görev Yapması
3. sim Tamlamasının “Nesne” Olarak
Görev Yapması
4. sim Tamlamasının “Yer Tamlayıcısı”
Olarak Görev Yapması
a) Yaklama Eki Alarak Yer Tamlayıcısı
Olanlar
b) Ayrılma Eki Alarak Yer Tamlayıcısı
Olanlar
c) Bulunma Eki Alarak Yer Tamlayıcısı
Olanlar
Genel Toplam 1119
Tablo:18
Öe Sayısı Kullanılma Yüzdesi
293 26.18
114 10.18
387 34.58
325 29.04
121 37.23
66 20.30
138 42.46
101

2. 1. 5. Birleik Fiiller
Birleik fiil bir yardımcı fiille bir ismin veya bir fiil eklinin oluturduu söz öbeidir.
sim veya fiil unsuru önce, yardımcı fiil sonra getirilir. (ERGN 1986: 386-387). Birleik
fiil öbekleri yapılan çalımalarla çok farklı sınıflandırmalar içinde incelenmitir. 1 Metinde
tespit edilen birleik fiilleri, yapı açısından: sim+Yardımcı Fiil, Fiil +Yardımcı Fiil ve
Anlamca Kaynamı Birleik Fiiller olmak üzere inceledik.
2. 1. 5. 1. sim+Yardımcı Fiil Kuruluundaki Birleik Fiil Öbei
1
Deny, et-, eyle-, kıl- vb. yardımcı fiilleri “Mürekkeb Fiiller” balııyla inceler. (Deny 1941:476-479).
Ayrıca zarf-fiil veya sıfat-fiillerle oluan birleik fiil öbeklerini “Karmaık” veya “Yerindelik Fiiller” adıyla
inceler. (Deny 1941:465-476). Cemilolu, Birleik Fiilleri isim+yardımcı fiil, Fiil+ Yardımcı Fiil olarak iki
balık altında inceler. (Cemilolu 2000: 24-31; 2001:31-39). Gece, birleik fiilleri a) simle yapılan birleik
fiiller b) Fiillerle yapılan birleik fiiller c) Mnca kaynaarak deyimleen birleik fiiller olmak üzere üç
balık altında inceler. (Gece 1991: 41-53). Karahan birleik fiilleri a) Bir isim unsuru ile bir yardımcı fiillden
kurulan b) Bir fiil unsuru ile bir yardımcı fiilden c) Anlamca kaynamıbirleik fiiller olmak üzere üçe ayırır.
(Karahan 1995a:36-39). Eker, birleik fiilleri a) Tasviri fiiller b) Adla yapılan birleik fiiller c) dier birleik
olarak üçe ayırır. (Eker 2003:375-376) Hacıeminolu birleik fiilleri isim+yardımcı fiil ve fiil+Tasvri fiil
olmak üzere iki balık altında inceler. (Hacıeminolu 1991:256;2000;173-177). Hacıeminolu “Karahanlı
Türkçesi Gramerinde” birleik fiilleri a)sim+yardımcı fiil b)sim+fiil c) Fiil+fiil eklinde üçe ayırmaktadır
.(Hacıeminolu 1996:176-181). Ediskun, birleik fiilleri: a) ki ya da daha çok fiilden olumu birleik fiiller
(kaçabil-, geliver-), b) Bir sıfat-fiil ile “ol-“ yardımcı fiilinden olumu birleik fiiller, c) sim kök ya da
gövdesinden bir kelime ile et-, eyle-, buyur-, ol- yardımcı fiillerinden biriyle oluan birleik fiiller, ç)
Anlamca kaynamı birleik fiiller (Ediskun 1985:228). Gencan, birleik fiilleri üç ana balık altında
incelemektedir. Bunlar: Kurallı Birleik Eylemler (a- özel birleik eylemler (yeterlik, tezlik, sürerlik,
isteklenme, yaklama) b- yardımcı eylemlerle yapılmı birleik eylemler (et-, eyle-, ol-, kıl-, ile yapılanlar),
Anlamca kaynamı birleik eylemler (öngörmek, varsaymak, gibi), Deyim biçiminde öbeklemi birleik
eylemler (ön ayak olmak, dört gözle beklemek, batan çıkarmak gibi.) (bk. Gencan 1971:250-274). Ergin
birleik fiilleri isimle birleik fiil yapan yardımcı fiiller ve fiille birleik fiil yapan yardımcı fiiller olmak
üzere iki kısımda inceler. (Ergin 1981: 386-388). Banguolu, birleik fiilleri üçe ayırır: a-Zarf öbei
kalıbında (bo vermek) b- Çekim öbei kalıbında (ba kaldırmak), c- Balama öbei kalıbında (sayıp
dökmek) (Banguolu 2000:310-318). Timurta birleik fiilleri a- Tasviri fiiller b- sim öbei eklinde birleik
fiiller olarak iki balıkta inceler. (Timurta 1977:371-384).
102

Metinde isimle birleik fiil yapan yardımcı fiiller et-, bol-, eyle-, kıl-, ur-, gibi fiillerle
kurulmutur. Bu yardımcı fiiller kendi anlamlarını kaybederek isimleri fiillletirirler.
Yardımcı fiiller yeni oluan fiili anlamsal olarak özellikle zaman kavramı ve olu süreci
konusunda etkilemekte ve cümlenin nesne alıp alamayacaını belirlemektedir. Metinde
isim+ yardımcı fiil kuruluunda birçok birleik fiil örnei vardır. Bu yardımcı fiillerin bir
kısmı eklendii isimle kaynaarak birleik fiil oluturur. Bu birleik fiillerde, isim de
yardımcı fiil de anlamlarını kaybederler. Özelllikle Türkçe kelimelerle oluturulan birleik
fiillerde anlamca kaynama yani deyimleme oranı çoktur. Metinde deyimleen veya
anlamca kaynaan birleik fiil öbeklerine de sıkça rastlanmaktadır.
2. 1. 5. 1. 1. Yardımcı Fiili “Eyle-” Olan Birleik Fiil Öbei
“Eylemek” yardımcısıyla yapılan birleikler, anlam ve yapılı bakımından “etmek” fiiliyle
yapılanlara benzemektedir. ”Eylemek” kelimesine eski metinlerde sıkça rastlanmaktadır.
Ancak son yüz yıl içinde kullanımını “etmek” fiiline bırakmıtır. Bunun nedeni her iki
sözcüün de anlamca ve görevce bir olmasıdır. Eski çalarda “eylemek” fiilinin
yardımcılık görevinde deil de balıbaına anlamı olan bir sözcük olarak kullanıldıı sıkça
görülmektedir:
“Her hacer üstünde ecar eyledün
Yerde insan eyledün gökte melek(=yarattın)
(Mihri XV.)
Metinde “eyle-“ yardımcı fiille kurulan birleik fiillerin isim unsuru alınma kelimelerden
olumaktadır. Ayrıca birleik fiil öbeinde, bazı dizelerde isim ile yardımcı fiilin yer
deitirdii yapılar da mevcuttur.
Halkalar kılıp aziz cnıng eyle kurban
(H1/14d)
Zikr aytturmay eytn birle yr eyledi
(H1/24d)
Bihamdillah lutf eyledi nra battım
103

(H5/13d)
Ey dostlar hasb-i hlim beyn eyley
Ne sebebdin Hakk’dın korkub orga kirdim
Çın derdlikge bu sözlerni ayn eyley
Ol sebebdin Hakk’dın korkub orga kirdim
(H9/1d)
ayet senge rahm eylegey zim Yezdn
Sebebdin Hakk’dın korkub orga kirdim
(H9/6d)
Tevbe taksir eylemedim yakam tuta
(H30/2d)
Med bilen i’rbı tedidlerni tgyir eylesem
Bu kelma her hatalar mendin ötse afv kıl
(H31/2d)
Lutf eyleseng menmenlikni kılay ed
(H51/4d)
Hak zikrini keçe-kündüz vird eylemey
(H54/1d)
Rahm eyleyim atım Rahmn ztım Sübhn
(H54/7d)
Hu halkasın kuran yerdin eyler firar
(H60/7d)
Yüzming eytan kasd eylese yok zevali
(H78/13d)
Mansr bir kün yıladı erenler rahm eyledi
(H96/3b)
Kdir gem kudret birle sulh eylese
Cennet içre kirer ık emr eylese
Na’ra tartıp feryd etip vird eylese
Mey n etip sem kılıp yürür bolay
(H102/7d)
Seher vaktde kobup yılab nle eyle
104

(H139/1d)
Anıng dek lanetidin eyleng perhiz
(Mün.35b)
2. 1. 5. 1. 2. Yardımcı Fiili “et-“ Olan Birleik Fiil Öbei
Bu yardımcı fillle oluan birleik fiillerin isim kısmı genellikle alınma kelime olmakla
birlikte, zaman zaman Türkçe asıllı kelimeler de olabilmektedir. Anlamın gerekliliine
göre daha çok isimlerden, isim soylu kelimelerden birleik fiiller yapılabilmektedir.
Rahman gem arz etgeli keldim mena
(H14/13d)
Közlerim kanlar töküp yd etmedim
Yüz ming türlüg mihnet saldın dd etmedim
Sendin korkup hasta könglüm d etmedim
(H17/8d)
Seher turub rz etmedi munglu baım
(H21/12d)
lah a barçanı kullukga has et
Meni mendin alıb bir yol halas et
(H32/13b)
Garibni körsengiz da etmengizler
(H36/32b)
Cn küydürüp yürek barım kebb etti
(H61/1d)
Törtdin yettie yettim tokkuznı güzar ettim
(H62/2b)
Hak Tel hükmi birle azm etedür dostlarım
(H73/4b)
Kul Hce Ahmed ttisi pervaz etedür uçgeli
(H73/7b)
Hnumnın terk etmezdin körmes didr
105

(H81/8d)
Arzı uldur Hudyıa ming dd eter
Hlim kör dep yaın saçıp feryd eter
Nara tartıp maherghnı bd eter
(H103/2d)
Ma’rifet meydanı içre bu köngülni d etib
Dünyasın terk eylegenler Hak birle sevda eter
(H116/4b)
Arif uldur bolsa aık halkada cevlan etib
sti’anetni tileb ol pirni kalkan eter
(H116/5b)
Köngil ubu dünya üçün köb cefalar eyleseng
Ahiri heç ubu dünya yer birle yeksan eter
(H116/7b)
Hakikatnı ahı birle raz etelmez
(H123/4d)
Allah üçün bahs etermen tapkun sahun
Napaklarga ne dep lutfın t kılsun
(H139/7d)
2. 1. 6. 1. 3. Yardımcı Fiili “bol-“ Olan Birleik Fiil Öbei
“bol-” fiili ile kurulan birleik fiillerde, fiilin isim unsuru alınma kelime veya Türkçe
kelime olmaktadır. Metinde “bol-” fiiliyle kurulan birleik fiilller “kıl-” yardımcı fiilinden
sonra en çok kullanılan örnekleri oluturmaktadır.
Kayda körseng köngli sınuk merhem bolıl
Anda mazlm yolda kalsa hemdem bolıl
Rz-ı maher dergahıa mahrem bolıl
(H1/3d)
Ümmet bolsang gariblerge tbi bolıl
Ayet hadis her kim aytsa smi bolıl
Rızk u rzi her ne berse kni bolıl
106

(H1/5d)
Medinege Resl barıp boldı garib
Gariblikde mihnet tartıp boldı habib
Cef tartıp Yaratkana boldı karib
(H1/6d)
Rzi bolur ol bendedin Perverdir
(H1/15d)
Nm u nin heç kalmadı l l boldum
Allah ydın ayta-ayta ill boldum
Hlis bolup muhlis bolup lillah boldum
(H1/21d)
Sünnetlerin mehkem tutup ümmet boldum
Yer astıa yaluz kirip nra toldum
Hak-perestler makmıa mahrem boldum
(H1/23d)
Ik yolıda bolalmadım misl-i türb
(H4/10d)
Kul Hace Ahmed altmıüçte gaib boldı
Edeb saklap Mustafa’ga naib boldı
Sultan boldı mihnet tartıp tayyib boldı
(H10/13d)
Essiz Mansur harlık birle boldı eda
Bir söz birle yaranlardın boldı cüda
Hali dilin heç kim bilmes Tengrim güvah
Kanlar yutup men hem güvah boldım men a
(H11/9d)
um dünyaa köngil balab kahil boldum
ret birle vaderia cahil boldum
(H30/4d)
Gül ıkını kyıda men bülbül boldum
(H33/2d)
Ölümni destiden heç kim kutulmas
107

Kalender bol baıngg kiy külahı
(H34/9b)
Fed bolsun senge cnım töker bolsang menim kanım
(H35/5b)
Muhammed’ni biling kim misl-i unkar
Hadice anı körüp boladur zr
(H36/17b)
Resv bolur maherde ümmet demes Muhammed
(H37/6b)
Bir cm içip ol meydin mest ü hayrn bolsam men
(H52/1b)
zim ydı ulu yddur aytur bolsam
Esel yanglı suçuk bolur tilim mening
Özüm fakir kıldım mukırr boldum hakir
(H55/1d)
Yene mensh bolub ol hr bolmaz
Okuan bendeler bimr bolmaz
(Mün. 3b)
2. 1. 5. 1. 4. Yardımcı Fiili “ kıl- ” Olan Birleik Fiil Öbei
Metinde en youn kullanılan birleik fiiller “ kıl -” yardımcı fiille kurulanlardır. Bu fiiller
çounlukla alınma kelimelere eklenmektedir. Eklendii kelime öbeine “ eylemek, vermek
” gibi anlamlar katar. Metinde en ilek kullanılan yardımcı fiil “ kıl- ”dır. Ayrıca yardımcı
fiilin isimden önce kullanıldıı, yardımcı fiille isim unsurunun arasına kelimelerin de
girdii yapılar da mevcuttur.
mnıma çengel urub kıldı gamnk
(H1/12d)
Meded kıldı azzilni kavlap sürdüm
(H1/13d)
Hurm berip baım silep nazar kıldı
108

(H1/17d)
Yetti yada Arslan Bba kıldım selm
(H1/16d)
Bir fursatta ukb sarı sefer kıldı
(H1/17d)
Ferzendim dep Hak Mustafa kıldı kelm
(H2/5d)
Andın songra barça ervh kıldı selm
Tatavvu rze tutup det kıldım
(H2/5d)
(H2/13d)
“Nehy-i münker” kılanlarnı hürmet kılıl
(H2/19d)
Kayda barsang vasfın aytıp tazim kılıng
(H2/21d)
Bihamdillh pir hizmetin kıldım tamm
(H3/8d)
Dünydaki kurt u kular kıldı selm
(H3/8d)
Cn u dilim anga fed kıldım mena
(H3/10d)
Bendelikke kabl kıldım kılma armn
(H5/3d)
Hak Teala fazlı birle ferman kıldı
(H10/1d)
Kdirim kudret birle nazar kıldı
Kılur bir lahzada çölni gülistn
Kılurlar evliylardın munı nakl
(H13/1d)
(Mün.16b)
(Mün.32b)
Oal limge cn kurbn kılurman
109

Tammi hnumn ihsn kılurman
(Mün.39b)
Hud kılay anı duzahdın zd
(Mün.51b)
2. 1. 5. 1. 5. Yardımcı Fiili “ ur- “ Olan Birleik Fiil Öbei
Bu yapıdaki birleik fiillerin de isim unsuru alınma kelimelerden olumaktadır. Metinde
sınırlı sayıda örnekler tespit edilmitir.
Gilem kiyib hidayetge urdı kadem
(H48/5d)
Sermest bolup oal dem nle feryd ursam men
(H52/3d)
eytn la’in yoldın urdı hlim tebah
(H64/8d)
Hcemen dep laf urma ubu dünya bipayan
(H71/4d)
eriatsız dem urmaslar tarikatda
Tarikatsız dem urmaslar hakikatda
(H76/2d)
Rahmet bahrı tolup taıp urdı mevvc
(H80/2d)
Kul Hce Ahmed sohbetde dem urar münctda
(H92/8b)
Sofimen deb laf urarsen söz ü efanıng kanı
(H119/8d)
110

2. 1. 5. 2. Fiil+ Yardımcı Fiil Kuruluundaki Birleik Fiiller
Bu yapıda kurulan birleik fiillerde asıl fiil, yardımcı fiile ünlü zarf- fiil (-Ip) ekleriyle
balanmaktadır. Asıl anlamını kaybetmi olan yardımcı fiil, birinci unsurun gösterdii
hareketin tarzını ifade etmektedir. Metinde bu tip birleik fiillerin kuruluunda “ kıl- ”,
“bol- ” “ kel- ” yardımcı fiilleri görev yapmaktadır.
2. 1. 5. 2. 1. Yardımcı Fiili “kel-“ Olan Birleik Fiil Öbei
Metinde sınırlı sayıda örnek tespit edilmitir. Bu örneklerde de zarf-fiil ekli yapılara
gelmektedir.
Ki mü’min bolanın alıp keledür
Kabl kılmaanın çapıp keledür
(H36/38b)
Hur ılman “entahur”dın alıb kelgey
Erenler sohbetie kaçıb kelmez
(H102/24d)
(H102/29d)
“Alıb kelgil” ümmetingni derahıma
(H112/12d)
2. 1. 5. 2. 2. Yardımcı Fiili “ bol- “ Olan Birleik Fiil Öbei
Bugünkü Türkiye Türkçesinde bu tip birleik fiillerde zarf-fiil ekinin, geni veya dar
olacaını yardımcı fiil belirlemektedir. Örnein “bil-” yardımcı fiiliyle kurulan birleik
fiillerde zarf- fiil eki “ -ı, -i, -u, -ü ” deil “-a, -e ”dir. Bunun yanısıra “ ver- ” yardımcı
fiiliyle kurulan birleik fiiller daima “-ı, -i, -u, -ü” zarf fiil eklerini alarak asıl fiile
balanmaktadır. Metinde sıfat-fiil +fiil kuruluunda sınırlı örnekler tespit edilmitir.
Fed bolsun senge cnım töker bolsang menim kanım
(H35/5b)
111

Üçyüz altmı tamurlarım titrer bolsa
(H47/14d)
Elge özin gümrh kılıp yürür bolay
(H102/1d)
eriatdın alar menzil alur bolay
(H104/1d)
Münker Nekir kirib seval sorar bolsa
Ul amud-ı otlu birle urar bolsa
(H104/3d)
Kur’an içre andın haber berür bolay
(H104/4d)
Hud fermnını tutan bolur ol evliylardın
(H106/7b)
Kılavuzsız ubu yola kirse bolmaz
(H125/5d)
Zarf- fiil eklerinin, zarf yapma ilevi devam ettiinden zarf- fiil + yardımcı fiil kurululu
birleik fiillerin sayısı isim + yardımcı fiil kuruluundaki birleik fiillere göre oldukça
sınırlıdır.
Huda’yımnı kudretie yetip bolmas
aki sa’id emr kıldı bilip bolmas
Tkat kılıb halk içinde tozub bolmas
(H47/6d)
Defter kılsam t tirigsen bitip bolmas
(H54/9d)
Ik sırrını her namerdge aytıp bolmas
(H61/2d)
Ol sebebdin ık kadrie yetib bolmaz
(H102/29d)
Kılıb bolmaz pir hizmetin kılmaunça
(H128/13d)
112

2. 1. 5. 2. 3. Yardımcı Fiili “ kıl- “ Olan Birleik Fiil Öbei
Metinde tespit edilen örnek zarf fiil + yardımcı fiil kuruluunda olan “Dünya tefib kılıb
yürgil yüz ming talak” (H49/3d) dizesindeki öbektir.
2. 1. 5. 3. Anlamca Kaynamı Birleik Fiiller
sim + yardımcı fiil kuruluuyla birleik fiil yapısını oluturan sözcükler büsbütün
kaynaırlar yani kendi sözlük anlamlarından sıyrılırlar. Bazen de ilk sözcükler (isim
unsuru) sözlük anlamını korurken ikinci sözcük ( fiil unsuru ) sözlük anlamından sıyrılarak
anlamca birleirler. Metinde özellikle Türkçe kelimelerle oluturulan birleik fiillerde
anlamca kaynaarak deyimleme oranı çoktur .Ayrıca söz konusu birleik fiilleri oluturan
isimlerin çekim eklerini aldıkları da görülür. Metinde tespit edilen Anlamca Kaynamı
Birleik fiillerde “ tut- ”, “ ber- ”, “ kel- ”, “ kal- ”, “ keç- ”, “ al- ” bata olmak üzere,
baka fiiller de kullanılmıtır.
Hak emrini mehkem tutmay özüm chil
(H1/10d)
eytn alib cn bererde atım mena
(H1/11d)
Pir-i muan hzır bol-dep saçtı teryk
(H1/12d)
Ey dostlar kulak salıng ayduuma
(H2/1d)
Be yaımda belim balap ta’at kaldım
(H2/13d)
Hu gayibdin kulagıma ilhm keldi
(H4/1d)
Ottuzbede mescid kirip devrn sürdüm
(H5/7d)
113

hls kılıp yaluz Hakk’a köngil berdim
(H6/3d)
Türlüg türlüg cef tegdi boyun sundım
(H6/10d)
Ellig iki yada keçtim hnumndın
(H7/3d)
Badın keçtimcndın keçtim hem imndın
(H7/3d)
Yer üstide yaranlarım matem tuttı
(H8/2d)
Yer astıda harlı tartlım köp meakkat
(H8/11d)
Resul üçün ikki alem berdbad bermek
(H10/11d)
Batın közi açukları hayran kaldı
(H11/4d)
ma kıldım dn bolsa ma’na alsun
(H11/8d)
Munda kılıb muradıma yettim mena
(H12/16d)
eyd bolup resv bolup cndın öttim
(H13/2d)
Men hem unda bolurmen dep ibret algıl
(H15/3d)
Ik pdih ık fakir dem uralmas
(H17/11d)
Sekkizimde düny ukbin talak koydım
(H17/12d)
Yatkan yerni n-hemvr körüp hayrn kaldılar
(H18/12d)
Ümmet tileb özge sözge dem urmadı
(H26/6d)
114

Dünya talab din yolıga kadem koydum
(H27/3d)
Cn bermek ii düvr sn kılıl y Cebbr
(H28/3b)
Halyık barçası imn keltürdi
(H36/25b)
Cevab ber dep feriteler vahet kılsa
(H47/20d)
Uzun tünni künge ulab kıyam turdı
(H48/10d)
Hizmet kılıb yahılardın dua alsam
(H49/2d)
Rahman atlı rahmetingdin ümid tutay
(H5/5d)
Zakir kullar Hakk fermnın mehkem tutar
(H60/11d)
bret alıl yola kirgen merdnlardın
(H61/4d)
Ahiretde ruhum ram alar mukin?
(H64/1d)
Ey meni yrnlarım himmet tutung imnıma
(H73/3b)
Hizmet kılgan hir murad tapar dostlar
(H77/11d)
Mustaf’nı mircıa salıl kulak
(H80/13d)
Cndın keçmey yola kadem koymadılar
(H81/3d)
Yol adasang rahmı kelip yola salsun
Reslullh vadeleri yavuk yetti
Hs kulları yahı sözge kulak tuttı
(H86/6d)
115

(H86/7d)
Zri kılsang Allah sarı boyun sunmas
(H91/4d)
bret alsang yatmı yering bolur gülzr
(H91/8d)
Çın derdlikler biderdlikni közge ilmez
Zhid bid meslekleri tilge almaz
Fayda körse ıksızlarnı nazar kılmaz
(H102/22d)
Zhid bid meslekleri tilge almaz
(H102/22d)
eriatdın alar menzil alur bolay
(H104/1d)
Ölüglerdin alıp ibret kerek barıng kebb kılsang
(H106/5b)
Ik sevdsı baka tüse hne veyran
(H108/3d)
Msivaga kil erseng köngül berme
(H109/4d)
Yolnı körmey kervn kadem koymaz ermi
(H111/4d)
Gafil dem körüb ibret almaz ermi
(H111/7d)
Kökge bakıb na’ra tartsa korkub turıng
(H115/6d)
Kılavuzsız ubu yola kirer bolsang
(H125/5d)
116

Birleik Fiiller
sim+yardımcı fiil olanlar Öe Sayısı Kullanma Yüzdesi
a) Yardımcı fiili “eyle-” olan
birleik fiiller
b) Yardımcı fiili “et-” olan birleik
fiiller
c) Yardımcı fiili “bol-” olan birleik
fiiller
ç) Yardımcı fiili “kıl-” olan birleik
fiiller
d) Yardımcı fiili “ur-” olan birleik
fiiller
Toplam 1122
Tablo:19
Fiil + Yardımcı fiil kuruluundaki
birleik fiiller
a) Yardımcı fiili “kel-” olan birleik
fiiller
b) Yardımcı fiili “bol-” olan birleik
fiiller
c) Yardımcı fiili “kıl-” olan birleik
fiiller
Toplam 22
Tablo:20
43 % 3.83
45 % 4.010
397 % 35.383
628 % 55.97
9 % 0.8
3. Anlamca Kaynamı Birleik Fiiller Öe
Sayısı
Tablo:21
Öe Sayısı Kullanma Yüzdesi
5 % 22.72
16 % 72.72
1 % 4.54
86
117

2. 1. 6. Birleik sim
Bir ahsa özel ad olmak üzere bir araya gelen kelimeler topluluudur. ( KARAHAN 2004
4a: 69 )
Türkçede bir de unvan ve akrabalık isimlerinin baa getirilmesi vardır. Bu takdirde “
birleik isim ” meydana gelir ( ERGN 1986: 389 ). Metinde birleik isim öbei ilek
olarak kullanılır. Bu öbei oluturan isimler daha çok metnin yazarıyla ilgilidir.
Hak Mustafaa Cebrildin kıldı seval
(H2/2d)
Ol Muhammed Mustafa turup du kıldılar
(H18/13d)
Rahim Mevlam nazar kılsa olur ngh
Hak Te’ala’dın nida keldi anga
(H22/6d)
(H23/4d)
Rahmet birle nazar kılgıl Hace Ahmed’ge
Eb Tlib Ali’ni atasıdır
Eb Tlib boladur i baıda
(H24/6d)
(H36/14b)
(H36/15d)
Hce Ahmed bil gariblikke tüüpdür
(H36/43b)
Tengri Tel sözin Reslullh sünnetin
nanmaan ümmetin ümmet demes Muhammed
(H37/4b)
Ümmet degey Muhammed çın sözlese Kul Ahmed
(H37/7b)
Bizdin dürdi bisyar ya Mustafa Muhammed
Tahiyyat-ı biümar ya Mustafa Muhammed
118

(H39/1b)
Eb Cehl u Ebu Leheba siyasetli Muhammed
(H40/5b)
Boynıa salan futa Ebubekr Sıddıkdur
(H42/6b)
Nefsin tefip kahr kıldı Hasan Basri
Haknı koyup fena boldı Zünnun Mısri
(H48/7d)
H-h teyü can bergeysen Kul Ahmedi
(H74/6d)
Hakdın eitib aydı munı Ahmedi Miskin
(H121/12b)
eyh Mansur “Ene’l-Hak” deb gava kıldı
(H126/7d)
Taat kılsa mnende-i Bir-i Hfi
(H130/4d)
eyh Bayezid yetmi yolı özin sattı
(H134/7d)
Oan zim Rahim Rahmn rahmeti bar
(H141/3d)
2. 1. 6. 1. Birleik sim Öbeinin Kelime Öbekleri çindeki Durumu
2. 1. 6. 1. 1. sim Tamlamalarında “ tamlayan ” Olarak Görev Yapması
Hak Reslnı /dmdı dinimizni bdı
(H44/2b)
Hace Ahmed’ning / muhabbetning arbı
(H52/6b)
Kul hce Ahmed/ ttisi pervz etedür uçgeli
(H73/7b)
119

Kul Ahmed’ni/ aytkan sözün yalganı yok
(H89/6d)
Katre yaı Hak Mevlmnı/ nezri bolay
(H103/18d)
Oan zim Rahim Rahmn/ rahmeti bar
(H141/3d)
2. 1. 7. 1. 2. Sıfat-Fiil Öbeinde “ isim unsuru ” Olarak Görev Yapması
Körgen zamn inangan / Ebubekr Sıddıkdur
Üstün bolup tayangan / Ebubekr Sıddıkdur
(H42/1b)
Kol kavurup yalbargen / Ebubekr Sıddıkdur
(H42/4b)
Hak Reslnı berkitgen / Ebubekr Sıddıkdur
(H42/5b)
2. 1. 6. 2. Cümledeki Görevi Yönünden Birleik sim Öbei
2. 1. 6. 2. 1. Birleik sim Öbeinin “ Özne ” Olarak Görev Yapması
Birleik isim öbekleri aynı zamanda bir ahıs ismi olduundan genellikle “ özne ”
görevinde bulunur.
Tört yaımda Hak Mustafa berdi hurm
(H2/12d)
Hce moll yııldı alıp yördi dest-be-dest
(H18/13d)
Hak Resul ümmet üçün yemay ni’met
(H26/5d)
Arslan Bab’ge kulmen kulung bolur Hce Ahmed
(H29/6b)
120

Eb Tlib Ali’ni atasıdur
(H36/14b)
Nefsin tefip kahr kıldı Hasan Basri
Haknı koyub fena boldı Zünnun Mısri
(H48/7d)
Rahman gem çın ıknı yolın açar
(H60/9d)
Münct eyledi Kul Hce Ahmed
(Mün. 1b)
Muhammed Mustafa alay kolını
(Mün. 64b)
2. 1. 6. 2. 2. Birleik sim Öbeinin “ nesne ” Olarak Görev Yapması
Birleik isim öbei “ +nı ” yükleme ekini alarak belirtili nesne olarak görev yapar.
Bigne dep molllar eyh Mansr’nı öltürdi
(H96/8b)
2. 1. 6. 2. 3. Birleik sim Öbeinin “ yer tamlayıcısı ” Olarak Görev Yapması
Birleik isim öbekleri cümle içinde +GA yönelme, +dın ayrılma eklerini alarak yer
tamlayıcısı görevinde bulunur.
Yolda kalgan Kul Ahmed’ge yol beringler
(H14/15d)
Hak Te’ala’dın nida keldi anga
(H23/4d)
Dürud aytıb Hak Resulga bolgıl ümmet
(H26/8d)
Hce Ahmed’ge mededkr ir-i Hud Alidür
121

(H45/6d)
Ey dostlar beyn eyley Hak Resul’dın
(H80/1d)
Eb Cehl u Eb Leheba siyasetli Muhammed
(H40/5b)
2. 1. 6. 2. 4. Birleik sim Öbeinin “ yüklem ” Olarak Görev Yapması
Kimi durumlarda da birleik isim öbei “ yüklem ” olarak metinde karımıza çıkmaktadır.
2. 1. 7. Unvan Öbei
Kul Hce Ahmed kıl tasdik yr-ı arıng kıl
Ariflikde bil sdık Ebubekir Sıddıkdur
Hak Te’l imn kıldı bizge
(H42/7b)
Ol Mustafa Hak reslı idi bizge
(H142/2d)
Unvan öbei bir isim unsuruyla unvan veya akrabalık gösteren unvan isimlerinin eksiz
olarak birlemesiyle oluan öbeklerdir. Türkçenin söz dizimine göre rütbeler ve unvanlar
ahıs isimlerinden sonra gelmektedir. ( MANSUROLU 1997:41). Banguolu bunlara “
san öbekleri ( groupe de titre ) ” adını verir. Eski Türkçede san öbeklerine yanaan ayrıksız
sona geldii halde (Köl Tégin, Arslan Yabgu Çagrı Beg) sonradan dilimize Farsça ve
Arapça san öbekleriyle ters bir tertip de girmitir:
Sultan Alparslan, eyh Sadreddin, Kadı Burhaneddin, Emir Süleyman, ah smail gibi. Bu
yabancı örneklerin ve daha sonra Batı dillerinden gelen benzerlerinin etkisiyle dilimize
aksi tertipte san öbekleri de yerlemitir: ” Ha Ali Hoca, ha Hoca Ali ”. Böylece bir yandan
yabancı örnekler Türk kalıbına çevrilirken (Nadir ah , Musa Peygamber) bir yandan da
Türkçe san öbekleri tersine çevrilmitir (Hân Ahmet , Yüzbaı hsan). Sonuç olarak Yeni
Türkçede, özellikle meslek adlarından gelen san öbeklerinde yabancı tertip aır basmıtır:
122

ehzade Mustafa , eyhülislam Yahya gibi. (BANGUOLU 1990:514)
Metindeki unvanlar daha çok eserin yazarıyla ve efsanevî kimliklerle ilgili unvanlardır.
Bunların baında “ Arslan Babam ”, “ Hızr Babam ” gelmektedir.
Yetti yada Arslan Bba kıldım selam
(H1/16d)
Yetti yada Arslan Babam izlep tatı
(H2/15d)
Arslan Babam slmıdan beyn kıldı
(H2/18d)
Kayda barsam Hızr Babam hzır boldı
(H3/7d)
Hızr Babam hzır turub lutf eyleben
(H5/1d)
Gariblıgde kul boldı ol Mahmd Sultan
(H16/5d)
Yetti yada Arslan Bb Türkistana keldiler
(H18/21d)
Hızr babam saldı meni ubu yola
(H19/8d)
Arslan Bab’ge kulman kulun bolur Hce Ahmed
(H29/6b)
Ahmed ibni brahim ubu sözni hub aytdı
(H57/3d)
Arslan Bbdın beret pirdin tileb iczet
(H67/8b)
Hak tel hükmi birle azm etedür dostlarım
(H73/4b)
Arslan Babam hurm berip kıldı hursend
(H80/28d)
brahimge barıb aytgay Adem Ata
(H112/8d)
123

Bu Yesevi Miskin Ahmed hayran kalıb
(H113/6d)
2. 1. 7. 1. Unvan Öbeinin Kelime Öbekleri çindeki Durumu
2. 1. 7. 1. 1. Unvan Öbeklerinin sim Tamlamalarında Tamlayan Olarak
Kullanılması.
Metinde unvan öbeinin öbekler içinde isim tamlamalarında tamlayan olarak kullanıldıını
görmekteyiz.
Arslan Babam/ sözlerin iitingiz teberrük
(H18/1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,
11,12,13,14,15,16,17,18,19,20,
21,22,23,24,25,26,27,28,29d)
Kbız kelip Aslan Babam/ cnın aldı
(H2/16d)
Arslan Babam /sözlerin iitingiz teberrük
(H73/4b)
Hak tel/hükmi birle azm etedür dostlarım
(H73/4b)
2. 1. 7. 1. 2. Unvan Öbeinin Sıfat Tamlamasında sim Unsuru Olarak Görev
Yapması.
Gariblıgde kul boldı ol/ Mahmd Sultn
(H16/5d)
Bu/ Yesevi Miskin Ahmed hayran kılıb
(H113/6d)
124

2. 1. 7. 2. Cümledeki Görevi Yönünden Unvan Öbei
2. 1. 7. 2. 1. Unvan Öbei Cümle çinde “özne” Olarak Görev Yapması.
Kayda barsam Hızr Babam menge hemrh
(H2/12d)
Arslan Babam slmdan beyn kıldı
(H2/18d)
Kayda barsam Hızr Babam hzır boldı
(H3/7d)
Hızr Babam hzır turub lutf eyleben
Meded kılıp elkim tutup aldı dostlar
(H5/1d)
Ottuz birde Hızr babam mey içürdi
(H5/2d)
Garibligde kul boldı ol Mahmd Sultn
(H16/5d)
Gariblide Arslan Babam izlep taptı
(H16/6d)
Yetti yada Arslan Bb Türkistana keldiler
(H18/21d)
Hızr Babam saldı meni ubu yola
(H19/8d)
Ahmed ibni brahim ubu sözni hub aytdı
(H57/3d)
Hızr babam kelib anga berür sebak
(H49/3d)
Arslan Babam hurm berip kıldı hursend
(H80/28d)
Bu Yesevi Miskin Ahmed hayran kalıb
“La ilahe illallah”nı tilge alıb
Hak zikrini can u dilge vsıl kılıb
125

Uç kuını l meknda körer ermi
(H113/6d)
2. 1. 7. 2. 2. Unvan Öbei Cümlede Nesne Görevi de Yapması.
Arslan babnı sorsangız peyamberde etibr
(H18/11d)
2. 1. 7. 2. 3. Unvan Öbei Yer Tamlayıcısı Olarak da Görev Yapması.
2. 1. 8. Ünlem Öbei
Arslan Bab’ge kulmen kulung bolur Hce Ahmed
(H29/6b)
Arslan Bbdın beret pirdin tileb iczet
Dostlar kılay ibdet rız bolung dostlarım
(H67/8b)
Bir ünlem edatı ile çarı durumunda bir isim unsurundan kurulu söz öbeklerine “ünlem
öbei (groupe interjectif)” denir. Ünlem edatı ve isim eksiz olarak birleirler. Bu öbekte
isim öesi, kii olabilecei gibi, herhangi bir soyut varlıın/kavramın ismi de olabilir. sim
unsuru bir söz öbei biçiminde bulunabilir. Ünlem öbeinde, ünlem önce, isim sonra gelir.
Ünlem “belirten”, isim “belirtilen”durumunda bulunduu için, bu belirtme öbeinin
kuruluu Türk söz dizimine uygundur. Bu öbek cümlelerin kuruluuna katılmadıı için
cümlelerin herhangi bir yerinde bulunabilir ve seslenmelerde kullanılır. Bu öbek,
seslenmelerde kullanıldıı için genel olarak cümle baında yer alırsa da, konuma diliyle
kouklarda cümle sonuna da kayabilir. Metinde de unvan isimleri genellikle öbein
sonundadır. Ancak anlamı kuvvetlendirme amacıyla “ ümmetim vay ümmetim ” (H23/2d)
örneinde ünlem edatı bata kullanılmamıtır.
Yapı bakımından Türkiye Türkçesinden farklı olmayan ünlem öbeklerinde “ Ey ”, “ Ey ”,
“ V ”, “ Y ”, “ V-deria ”, “ Vay ”, “ Vaveyleta ”, “ Heyht ”, “ Pe k ”, “ Darı ”
126

ünlem edatları kullanılmıtır.
Ancak bazı örneklerde “ a ” seslenme edatı da ünlem öbei oluturmutur. Bu edat sözcüe
hem bitiik hem de ayrı olarak kullanılmıtır. “ Rahman gem arz etgeli keldim mena ”
(H14/13d) dizesinde olduu gibi “...mena ” kullanımı söz konusudur.
2. 1. 8. 1. “ V-deria ” Ünlemi le Kurulan Öbekler:
V-deria ötti ömrüm kanı tat
(H5/11d)
Vaderia hoblar hemme yılab ötti
(H49/4d)
V deria keçti ömürm gaflet birle
(H109/8d)
Vderia tuymay kaldım ömrüm ötti
(H128/5d)
V deria ık yolıda cnın bermey
(H137/6d)
2. 1. 8. 2. “ Ey “ le Kullanılanlar:
Ey yaranlar bu söz etib evkim artdı
(H8/9d)
Ey yaranlar bu dünyada yok feragat
(H8/11d)
Ey mü’minler bu dünyanı payanı yok
(H10/7d)
Ey müminler men hem Mansur boldum mena
(H11/2d)
Ey bihaber Hakk’a köngil yügürtmeding
(H11/18d)
127

2. 1. 8. 3. “ Eyâ ”le Kurulanlar:
Ey ndn mana bul dep aydı bildim
Ey dostlar kulak salıng uyduuma
(H2/1d)
Ey dstlar neçük cevb aytum mena
(H3/11d)
Ey dostlar yaım yetti yigirme üç
(H4/3d)
Ey dostlar kulak salıng uyduuma
(H2/1d)
Ey dstlar neçük cevb aytum mena
(H3/11d)
2. 1. 8. 4. “ Vâ-hasretâ ” le Kurulanlar:
V-hasret közdin tizdin kuvvet ketti
(H1/25d)
2. 1. 8. 5. “ Vâ-veyletâ ” le Kurulanlar:
V-veylet nedmetni vaktı yetti
(H1/25d)
Va veyleta nedamet dep yolda kalsang
(H79/9d)
Vaveyleta evvel nege boldum mena
(H24/4d)
Vaveyleta keçe kündüz kılmay ta’at
(H26/5d)
128

2. 1. 8. 6. “ Yâ ” le Kurulanlar:
Y lhım hamdıng birle hikmet ayttım
(H6/1d)
Y ilhım rahmetingni ulu bildim
(H6/6d)
Ya Rabbena her ne kılsang keldim mena
(H24/5d)
Y Kdir-i züll-cell yola salıl seherde
(H25/5b)
Ya Seyyide’l-mürselin ya Hatem-en’nebiyyin
Ya Hadi’yel-münzillin ya Mustafa Muhammed
2. 1. 8. 7. “ vay ” le Kurulanlar:
(H39/2b)
“ Ümmetim vay ümmetim ” dep aydılar
(H23/2d)
Vy oanda dervilerdin penh bergil
Ey mahbb yolda kaldım yola salgıl
(H133/15d)
2. 1. 8. 8. “ Peka ” le Kurulanlar:
Peka, Sameda kıl meni rüsva-yı Muhammed
(H41/3b)
2. 1. 8. 9. “ Darı ” le Kurulanlar:
Darı ömrüm zayi ötti yatu yılap
(H114/5d)
129

2. 1. 8. 10. “ a ” le Kurulanlar:
Mustafa’ga matem tutub kirdim mena
(H8/16d)
Ahmed sen sofi bolsang sofilisn emes
(H119/15d)
Aslıng bilseng âbu gil yene gilge keter a
(H144/5b)
Merdâne bol arib ba ömring yel dek öter a
(H144/4b)
130

Tablo:22
Ünlem Öbei Öe Sayısı Kullanma
Yüzdesi
V deria ile kullanılanlar 14 %3.8
Ey ile kullanılanlar 64 %17.7
Ey ile kullanılanlar 37 %10.27
V-hasret ile kullanılanlar 3 %0.83
V-veylet ile kullanılanlar 5 %1.38
Y ile kullanılanlar 22 %6.11
Vay ile kullanılanlar 1 %0.06
Peka ile kullanılanlar 1 %0.06
Darı ile kullanılanlar 1 %0.06
a ile kullanılanlar 212 %58.8
Toplam 360
131

2. 1. 9. Sayı Öbei
Sayı öbeklerinde büyük ve küçük sayı isimleri bulunur. Bunlardan büyük sayı ismi önce,
küçük sayı ismi sonra gelmektedir. Sayı öbeinin karıladıı sayı, öbein oluturan
öelerin toplamına eittir ve vurgu ikinci öe üzerindedir. Küçük sayı ismi önce gelirse
sıfat tamlaması oluur. Metinde sayı öbekleri genellikle sıfat tamlaması kuruluunda
kullanılmaktadır. Bu kuruluta sayı deeri, takımı oluturan öelerin çarpımına eit olur.
Vurgu birinci öe üzerinde olup, genellikle ana sayıları gösterir. Sayı öbekleri, içinde
bulunduu cümlenin özelliine göre herhangi bir cümle unsurunun sıfatı olarak görev
almaktadır.
Standart Türkiye Türkçesinde sayı öbeklerinin belirttii adlar istisnalar dıında çoul eki
almazlar. Metinde bazı sayı öbeklerinin niteledii isimlerin, anlamı ve söyleyii
güçlendirmek amacıyla çoul eki aldıı görülmektedir. Bunlardan bazıları unlardır:
On dört ming müctehidler hizmet kılay
(H2/7d)
Yetmi ming feriteler yılıp keldi
(H2/16d)
Bir kem ottuz yaka kirdim halim harab
(H4/10d)
Yüz ming veliler ötti sırnı sırga ulaıb
(H96/13b)
Üç yüz altmı tamurları lerzn kılur
(H133/22d)
Üç yüz altmı tamurlarıng tepretmeseng
(H140/3d)
Tört yüz kırk tört süngeklering kul kılmasang
(H140/3d)
132

Metinde özellikle “ ming bir ” eklinde kurulan sayı öbei kesin sayı ifadesi
taımamaktadır. Bu öbek sayı anlamından ziyade abartma, anlamı güçlendirme anlamıyla
karımıza çıkar.
Ual vaktda ming bir/ zikrin kıldım tamm
(H1/16d)
Ming bir / zikrin örgetip mihriblı kıldılar
(H18/21d)
Öler vaktde ming bir/ atıng sözlesem men
(H63/15d)
Ming bir/ atın tesbih etip kelm kılsa
(H139/8d)
Metinde tespit edilen sayı öbeklerinden bazıları unlardır:
Altmı üçke yaım yetti öttüm afil
(H1/10d)
Oal vaktda ming bir/ zikrin kıldım tamm
(H1/16d)
Ne sebebdin altmı üçke kirdim yerge
(H2/1d)
On altımda barça ervh ulu berdi
On yettimde Türkistnda turdum mena
(H3/5d)
Men yigirme ikki / yada fen boldum
(H4/2d)
Bir kem ottuz /yaka kirdim hlim harb
(H4/10d)
Yüz yigirmebege kirdim bilelmedim
(H10/3d)
Ming bir / zikrin örgetip mihribnlı kıldılar
(H18/21d)
Be yüz / yıldur kmımda saklap erdim men senge
(H18/25d)
133

On sekkiz ming / lemge server bolan Muhammed
Ottuz üç ming / ashbga rehber bolan Muhammed
(H40/1b)
Üçyüzaltmı / suv keçtim törtyüzkırktört / ta atım
(H62/3b)
Toksan tokkuz / rzın aytıb canım bersem
(H63/4d)
Öler vaktde ming bir / atıng sözlesem men
(H63/15d)
Tört yüz kırk tört / peygamberi, mürsel, nebi
(H104/4d)
Üç yüz altmı / tamurlarıng tebretmeseng
(H140/3d)
2. 1. 9. 1. Sayı Öbeklerinin Kelime Öbekleri çindeki Durumu
Sayı öbekleri genellikle sıfat tamlamalarında tamlayan oldukları için cümlede tek balarına
herhangi bir görevde bulunmazlar. Metinde sayı öbekleri en çok sıfat tamlamasının kurucu
öesi kullanılırlar.
2. 1. 9. 1. 1. Özne Unsurunun Sıfatı Olarak Görev Yapan Sayı Öbekleri.
Yetmi ming / feriteler yılıp keldi
(H2/16d)
Keml taptı ottuz üç ming / sahbe
Ali’ni bar idi on sekiz / olı
(H36/26b)
(H36/41b)
Yüz ming / bel baka tüse ingremegil
(H82/1d)
Tört yüz kırk tört / peygamber mürsel nebi
Kalmadı bu cehandın ötti barı
134

(H104/4d)
2. 1. 9. 1. 2. “ Nesne ” Unsurunun Sıfatı Olarak Görev Yapan Sayı Öbekleri
Ual vaktda ming bir / zikrin kıldım tamm
(H1/16d)
Tört ming tört yüz / hikmet aytdım Hakdın ferman
(H51/10d)
Va’de kıldı ıklarga yüz ming / burk
(H54/4d)
Her kün yüzming / kolum açıb min desem
Toksan tokkuz / rzın aytıb canım bersem
Dostlar Hcem meni bendem digey mukin
(H63/4d)
Öler vaktde ming bir / atıng sözlesem men
(H63/15d)
Tört yüzkırktört / süngeklering kul kılmasang
Yalançıdur Hakk ık bolanı yok
(H140/4d)
2. 1. 9. 1. 3. “ Zarf-Fiil “ Unsurunun Sıfatı Olarak Görev Yapan Sayı Öbekleri
Tört yüz / yıldın keyin çıkıp ümmet bolay
(H2/7d)
Üç yüz / altmı bakıp anı gamın yedi
(H139/2d)
Üçyüz/ molla yılab bitti köp rivayet
(H11/6d)
2. 1. 9. 1. 4. “ Yer Tamlayıcısı ” Unsurunun Sıfatı Olarak Görev Yapan Sayı
Öbekleri
135

Yüz ming türlük / melyikke yüzletim men
(H3/10d)
On sekkiz ming / lemde hayrn bolay ıklar
(H97/1b)
2. 1. 9. 2. Cümledeki Görevi Yönünden Sayı Öbei
2. 1. 9. 2. 1. Sayı Öbeinin Yer Tamlayıcısı Olarak Görev Yapması.
Sayı öbekleri aaıdaki örneklerde niteledii ismi düürmü ve sonuna “ +KA ” hal ekini
alarak yer tamlayıcısı görevinde kullanılmıtır.Bu ek yer tamlayıcısı göreviyle
kullanılırken yönelme ve bulunma anlamları taımaktadır.
Altmı üçke yaım yetti öttüm afil
(H1/10d)
Yaın yetti altmı üçke bir künçe yok
(H13/8d)
Ellig altı yaka yetti munglu baım
(H7/7d)
Ellig tokkuz yaka yettim dd u feryd
(H7/10d)
Kul Hce Ahmed yaıng yetti yigirmi bir
(H3/11d)
örneinde de vezin gerei yönelme eki dümütür
Ottuz üç ming ashbga rehber bolan Muhammed
(H40/1b)
Yetmi iki yerde mendin sevl sorsa
Neçük cevb bererimni bilelmesmen
(H47/20d)
136

2. 1. 9. 2. 2. Sayı öbeklerinin “ zarf tümleci ” olarak görev yapması
Sayı öbekleri niteledikleri isimlere “ +DA ” bulunma hal ekini alarak cümlede anlam ve
görev bakımlarından zarf tümleci olarak görev almılardır.Bu ek cümleye zaman anlamı
vermektedir.
On birimde rahmet –dery tolub tatı
(H3/2d)
On ikkimde bu sırlarnı kördüm men a
(H3/2d)
Onyettimde Türkistnda turdum mena
(H3/5d)
Onsekkizde çil-ten birle arab içtim
(H3/6d)
Men yigirmetörtke kirdim Hak’dın yırak
(H4/4d)
137

Sayı Öbekleri
1.Sayı Öbeklerinin Öbür Öbekler
çindeki levi
a)Özne unsurunun sıfatı olarak görev
yapan sayı öbekleri
b)Nesne unsurunun sıfatı olarak görev
yapan sayı öbekleri
c)Zarf unsurunun sıfatı olarak görev yapan
sayı öbekleri
ç)Yer tamlayıcı unsurunda sıfat olarak
görev yaptıı öbekler
Tablo :23
Toplam 62
Öe Sayısı Kullanılma
Yüzdesi
19 %30.6
21 %33.8
20 %32.2
2 %3.2
Sayı Öbeinin Cümledeki levleri Öe Sayısı Kullanılma
Yüzdesi
1.Sayı öbeinin “ Özne ” olarak görev yapması 19 %13.2
2. “ Nesne ” olarak görev yapması 21 %14.6
3. Yer tamlayıcısı olarak görev yapması 12 %8.3
4.” Zarf tümleci ” olarak görev yapması 91 %63.6
Toplam 143
Tablo: 24
138

2. 1. 10. Edat Öbei
Edatlar, kendi balarına anlamları olmayan, ancak cümle içinde sözcükler arasında çeitli
ilgi kurarak anlam salayan sözlerdir. Bunlar dilde görevli sözlerdir. Bütün edatlar edat
öbei oluturmazlar. Gerçek edatlar ek almadan kullanılırlar. Sözcük yapımına uygun
deillerdir. Genellikle isim ve zamirleri kendilerinden sonraki sözcüklere balarlar ve
böyle durumlarda anlam yüklenirler. Yüklendikleri anlamlar zaman, mekan, taraf, yöntem,
benzerlik ve bakalık gibi anlamlardır. Türkçede dorudan edat nitelii taıyan sözlerin
sayısı azdır. Türkçe son edatlı bir dildir; çünkü Türkçede belirtme öbei oluturan edatlar,
ilgili isimden sonra gelir. Türkçe sözdiziminde öe sırasını belirleyen ana ilkeye aykırı
olarak, edat öbeinde temel öe (ad) önce, yardımcı öe (edat) sonra gelir. Türkçemizde
çekim edatları son çekim edatları niteliindedir. Edat öbekleri cümlede sıfat, zarf, isim ve
yüklem görevinde kullanılırlar.
Metinde tespit edilen edat öbekleri yapı bakımından öyledir:
a) Fiil Kökenli Çekim Edatları
Bu edatlar köken olarak fiilden türeyerek edatlamılardır. Metinde “ dek ”, “ ile ”,
“ birle ” edatlarıyla kurulan edat öbekleri mevcuttur.
b) sim Kökenli Çekim Edatları
Bu edatlar da isimlerden meydana gelmilerdir. Metinde “ yanglı ”, “ üzre ”, “ içre ” ,”
kebi “ gibi edatlar tespit edilmitir.
sim kökenli çekim edatlarında yaamaya devam eden kullanımdan kalkmı +ra
ekini “ üz+re, iç+re ” gibi edatlarda görmekteyiz.
c) Yabancı Asıllı Çekim Edatları
Bu edatlar özellikle Arapça ve Farsçadan Türk diline giren alıntı kelimelerin edat olarak
kullanılmasıyla olumutur. Bunlar “ misl ”, “ var ”, “ sıfat ” gibi edatlardır. Bu yabancı
asıllı kelimelerin edatlamasında en büyük etken, bu kelimelerin Türkçedeki anlamca e
deer karılıklarının edat olarak kullanılmalarıdır. “ misl ”, “ sıfat ”, “ –var ” sözleri anlam
olarak “ gibi “edatlarıyla e deer oldukları için bu sözler de Türkçede edat olarak
139

kullanılmıtır.
Edatlar cümle içinde baka kelimelerle ilgi kurup edat öbeklerini olutururken
oluturdukları öbee çeitli anlam ilgileri katarlar. Edatlar yer, yön, yer, neden, amaç, tarz,
karılatırma, araç, beraberlik, bakalık, benzerlik, miktar, zaman gibi anlam ilgileriyle
edat öbeklerini olutururlar.
Metinde edatlar yapı, ekil ve ilev olarak ayrı ayrı incelenmitir. Metinde tespit edilen
edatlar unlardır:
2. 1. 10. 1. “ Kebi ” Edatı
levsel olarak “ gibi ” edatıyla aynıdır. Metinde çok az kullanılmıtır. Köken olarak gibi
edatıyla aynıdır. Edatın geliimi kep+i> keb+i> kebi eklindedir.
Hazretingde men kebi kulnı hatası köb erür
(H31/4d)
Muhabbetni bostanıga bülbül kebi
Seherde nale eylep konum kelür
(H50/1d)
Yeb içib hayvan kebi tünler yatıb
Hak Te’ala kadrini kaçan bilür
2. 1. 10. 2. “ birle ” Edatı
(H136/5d)
“ ile ” edatıyla ilevsel olarak hemen hemen aynıdır. Vasıta ve birliktelik ileviyle edat
öbeini fiile balamaktadır. Metinde çok youn olarak kullanılan edat öbeini
oluturmaktadır.
Btın tıı birle nefsni yançtım mena
(H1/23d)
Kul Hce Ahmed gaflet birle ömrüng ötti
140

(H1/25d)
Onsekkizde çil-ten birle arab içtim
(H3/6d)
Her ne kördüm perde birle sırnı yaptım
(H4/8d)
Ol Kdirim kudret birle nazar kıldı
(H13/1d)
Eya dostlar ndn birle ülfet bolup
(H14/1d)
Ndn birle duzah sarı kılmang sefer
(H14/2d)
Ölmeymen dep dünyda Mevlm birle uruken
(H18/18d)
Elvn elvn tiller birle nli kıldım
(H33/2d)
Aık küyse hs ma’ukı birle küygey
(H103/9d)
Ul amud-ı otlu birle urar bolsa
(H104/3d)
Yarlikanmı kullar birle suhbeti bar
(H141/5d)
Hikmet birle ol ademdin bar eyledi
(H142/1d)
Hakikat söz birle chilni sögtim
(Mün.36b)
2. 1. 10. 3. “ deil ” ( deyin ) Edatı
Bu edatın etimolojisinde bir takım tartımalar mevcuttur. Hacıeminolu ve Ergin bu edatı
teg+i+n eklinde, teg- fiili üzerine –i zarf-fiili ve –n vasıta ekinin gelmesiyle olutuunu
savunurlar. ( HACIEMNOLU 1992:31, ERGN 1981:372) Korkmaz, Gabain’in
141

görülerine paralel olarak bu edatın tegi-n eklinde, tegi fiiline, -n zarf-fiil ekinin
gelmesiyle olutuunu savunur. (KORKMAZ 1995:180) “ degin ” edatı “ kadar ” edatıyla
aynı ilevlere sahiptir. Ancak dein edatı yer ve yön bildirmektedir. Metinde bu edata bir
örnekte rastlanmıtır.
Yazu kıın bülbüldeyin vle bolub
Sayra kılıb ahdın ahga konar dostlar
(H87/2d)
2. 1. 10. 4. “ dek ” Edatı
Ergin, dek ve degin edatlarının aynı kökten geldiini, dek edatının degin edatının
kısaltılmı ekli olabileceini söylemektedir. ( ERGN 1981: 372) Hacıeminolu, de-g
eklinden gelebileceini söyler; ancak bunda emin deildir. (HACIEMNOLU 1992: 33)
Bu edat tarihi seyri içinde birçok fonetik deimeler göstermitir. Duran’a göre teg> tek>
tik ve teg> deg>dek eklinde iki ekilde meydana gelmitir. (DURAN 1956: 59 ) ‘ dek ’
edatı ‘ gibi ’ edatının ilevini yapmaktadır.
Metindeki bazı örnekler unlardır:
Mustaf dek elni kezip yetim kavla
(H1/7d)
smil dek aziz cnım kurbn kıldım
(H7/5d)
Küydüm yandım gül dek taki fen boldum
Elligyetti yada ömrüm yeldek ötti
(H7/8d)
Pervane dek ahger bolub özin bilmes
(H12/3d)
Uçkan ku dek lamekanga atım mena
(H15/9d)
Yol adagan it dek bolup kimdin soray
142

(H21/6d)
Beyazid dek dünya ukbın tefip yürgil
(H49/9d)
Nefsim meni ot dek yanıb yolım urdı
(H51/6d)
Msa dek Tr taıda tat kılsam
(H56/2d)
Mansr dek cndın keçip drda konsam
(H56/5d)
Byezid dek tün-kün tınmay Ka’be barsam
(H56/4d)
Azıb kalan botalar dek bozlasam men
(H63/15d)
ehr-i bnu imamlar dek yılab yürsem
(H64/10d)
ki közi ot dek yanıp okrab turır
(H78/5d)
Kerkes ku dek boluban ol harama batmılar
2. 1. 10. 5. . “ içre ” Edatı
(H99/5b)
Bu edat “iç+re” eklinden gelir. Eski Türkçeden beri kullanılmaktadır. (HACIEMNOLU
1992:44) “ çre ” edatı sonuna geldii kelimelerle yalın halde birlemektedir. Eylemin
yönünü gösterme ilevindedir. Metinde tespit edilen bazı örnekler unlardır:
Harislerni siccin içre saldım mena
(H11/19d)
Duzah içre kalmasun dep amım yedi
(H13/7d)
Ey yrnlar gurbet içre küydüm mena
(H16/5d)
143

Közleride nemi yok halka içre kirerler
(H18/4d)
Uçmah içre harir tonlar biçer dostlar
(H20/6d)
Menlik içre peyda bolur mau meni
(H30/5d)
Dstn kılıb bostn içre yürmek içün
(H46/7d)
Hakk çıraı kabrim içre yanar mukin?
(H64/6d)
Ik gevheri tübsiz dery içre pinhn
(H86/4d)
Cennet içre kirer ık emr eylese
(H102/7d)
Cünn içre baın yaran kanı cri
(H103/19d)
Kur’an içre andın haber berür bolay
(H104/4d)
Ümmetlering duzah içre boldı adem..’.
(H112/10d)
Behit içre aldın salıb kirer ermi
(H112/15d)
Uçma içre tört arıda erbeti bar
(H141/1d)
2. 1. 10. 6. “ ile ” Edatı
“ il- ” fiiline –e zarf fiilinin eklemesi ve kalıplamasıyla “ ile ” olumutur.
(HACIEMNOLU 1992:45; ERGN 1981:345 ) Bu edat kelime veya öbekleri zarf
ileviyle fiile balar. Bu balamda araç –vasıta ilgisi ön plana çıkar. Metinde ile edatının
eklemi ekilleri “ la-” yı görmek mümkündür. “ ile ” edatı çekim edatları içinde
eklemeye en yatkın olan edattır. Metindeki örnekler unlardır:
144

Rivyetni körüp Hakla sözletim men
(H3/10d)
Tangla barsa cennet içre berür hil’at
(H10/9d)
Tangla barsa Hcesie tuhfe yaı
(H103/20d)
Tangla barsa nedmetler çendn bolur
(H137/6d)
Tangla barsa Hakk kaıda körer izzet
(H139/15d)
Tangla barsam elk aya barça güvh
2. 1. 10. 7. “ misl ” Edatı
(H142/4d)
Bu edat “ misl ” edatıyla köken ve ilev olarak aynıdır. Bu edatın kullanımı metinde
oldukça sınırlıdır.
Ik yolıda bolalmadım misl-i türb
(H4/10d)
Azı açuk nefsi ulu misli lakka
(H14/7d)
Muhammed’ni biling kim misl-i unkar
(H36/17b)
Tirig ermes grib misl-i ölügdür
(H36/34b)
Rengim misli berg-i hazn yanglı bolsa
(H47/16d)
Dünya ukbin talak koygıl misl-i Edhem
(H77/8d)
145

Yol üstide aziz baı misl-i turab
(H79/2d)
Mavu menlik sendin keter misl-i meges
2. 1. 10. 8. “ songra ” Edatı
(H95/27d)
Metinde tespit edilen “ songra ” edatı ayrılma-çıkma –ra / -re hl ekiyle kalıplamı olarak
kullanılır. Bütün örnekler “ -dın songra ” eklindedir. Metinde kullanımlarına baktıımızda
bu edatın zaman zarfı görevinde “ Andın songra ” eklinde kullanıldıı görülmektedir.
Kelime Eski Türkçe döneminde song/soñ eklindeyken yön gösterme eki –ra’ nın
eklenmesiyle soñra ekline girmitir. Metinde song ekliyle kullanımının devam ettii
birkaç örnek tespit edilmitir.
Andın songra çöller kezip Haknı sordım
(H1/19d)
Andın songra barça ervh kıldı selm
(H2/5d)
Andın songra çilten bakıp arab berdi
(H11/11d)
Andın songra derya bolup tadım mena
(H15/6d)
Andın songra kanat tokub uçtım dostlar
(H19/6d)
Andın songra derya bolub tatım dostlar
(H19/8d)
Ki andın song Hud’dın vahiy yetipdür
(H36/23b)
Ki andın song Muhammed boldı pdah
(H36/24b)
Andın sonra kefen tonın kiydürgeyler
(H47/18d)
146

Andın songra meni salıb revn bolsa
(H47/20d)
Andın songra bir er kerek iradetli
(H76/3d)
Andın songra mücahede tonın kiyib
zret rahatın satıb hrlık almak gerek
(H76/7d)
Dua kılıb yangandın song kalur yekke
(H78/4d)
Yetti kadem koygandın song Münker-Nekir
(H78/5d)
Andın songra ık sırrını bilür dostlar
2. 1. 10. 9. “ üçün ” Edatı
(H82/1d)
Metinde en çok kullanılan çekim edatlarındandır. Bu edat “ hakkında, hususunda,
dolayısıyla, sebebiyle, yüzünden, maksadıyla ” manalarını ifade ile sebep ve gaye bildiren
çekim edatıdır ( HACIEMNOLU 1992: 98 ). Bu edatın oluumuyla ilgili çeitli görüler
vardır. Bang ve Banguolu’ na göre “ uç ” ( nihayet ) ismine –n vasıta hli eki getirilmek
suretiyle meydana geldii görüü söz konusudur.
Gabain ise edatın uç+ı-n eklinde olutuunu savunur (1988:97). Korkmaz ve
Hacıeminolu edatın uç sebep ismine –ı iyelik eki ve –n vasıta hli getirmek suretiyle
meydana geldiini savunurlar ( KORKMAZ 1995: 96 ) , ( HACIEMNOLU 1992: 98 ).
Bu “ üçün ” edatı metinde sebep bildiren zarf görevli edat öbekleri yapar. Günümüz yazı
dilinde isimlerin yalın ve iyelik, zamirlerin de ilgi hlleriyle birleerek edat öbei yapan bu
edatın kullanıı da aynı ekildedir.
Elligbede didr üçün ged boldum
(H7/6d)
147

Ümmet üçün köp tartamın Hak’dın külfet
(H8/14d)
Bizler üçün canlar çekti ol Muhammed
(H10/5d)
Resul üçün ikki alem berbad bermek
(H10/11d)
Dünya üçün bir birlie kılmas efkat
(H11/12d)
Bu nefs üçün zr u hayran boldum mena
(H11/18d)
Sizni bizni Hak yarattı tat üçün
Ey bul-aceb içmek yemek rhat üçün
Kl bel dedi rhum mihnet üçün
Edhem bolup yer astıa kirdim mena
(H13/4d)
Hak Resul ümmet üçün yemey ni’met
Ali slm üçün kanlar yatadur
(H26/5d)
(H36/42b)
Issı tendin aziz cnnı bermek üçün
(H46/2d)
Cehennemdin özni zad kılmak üçün
(H46/3d)
Ar üstie tegürüban koymak üçün
(H46/5d)
Zhid kıldı yine birini tat üçün
Zahid yine tat kılmı rahat üçün
Hur u ılman tba, vildan cennet üçün
Zhid didar körerimni bilelmesmen
(H47/10d)
Yakb dek Ysuf üçün zar ingresem
(H56/3d)
148

Allah üçün merdnevar canım bersem
(H63/12d)
2. 1. 10. 10. “ üzre ” Edatı
Bu edat öze+re> özre / üzre eklinde olumutur. Harezm döneminden itibaren görülmeye
balar (HACIEMNOLU 1992: 75 ) . “ Üzre ” edatı metinde ilek deildir. Sonuna
geldii kelimeler genellikle yalın hl durumundadır. Bu edat yer ve yön bildirmektedir.
Tahta üzre alanda ne kılaymen Hud ya
(H28/4b)
Yavuçılar tahta üzre alay seni
Btınımnı yuvanını bilelmesmen
(H80//2d)
Koydı anı ba üzre la-emrk tc
(H80/2d)
Mirc üzre Hak Mustaf ruhum kördi
(H2/1d)
Dr üzre evkleniben Hak’nı aysam
(H56/5d)
Kul Hce Ahmed imn üzre tyib bolıl
(H111/11d)
2. 1. 10. 11. “ Özge ” Edatı
Bu edat Harezm sahası metinlerinden itibaren tespit edilmitir. (HACIEMNOLU
1992:73) Ergin bu edat için, “baka” Osmanlı; “özge” Azeri sahasının bakalık edatı
olduunu söyler. (1981:371)
Metinde u örnekler tespit edilmitir.
Hakdın özge heç sözlemey bignee
(H1/20d)
149

Sendin özge yok gamhr ne kılaymen Hudya
(H28/3b)
2. 1. 10. 12. “ sarı ”, “ sarıa ” Edatı
“ üzerine ”, “-e doru ” anlamı taır. Eklendii kelime yalın halde bulunur. Yönelme
edatıdır. Metindeki örnekler u ekildedir:
Uçma sarı ulanur ya Mustafa Muhammed
(H39/11b)
Candın keçib hazret sarı baralmadım
(H84/7d)
Zri kılsang Allah sarı boyun sunmas
(H91/4d)
Ehl-i eyl yüzüng srı bakıb turgay
(H47/15d)
Bihamdillah pir-i muan srı kaçtım
(H51/9d)
Baır kanım akkuzup cnn sarı barsam men
(H52/2d)
Pervaz kılıb hava sarı uçar dostlar
(H78/6d)
Mescid sarı kelmegey rız bolung dostlarım
(H67/6b)
Kabe sarı köçelük zlimlerdin kaçalık
(H67/9b)
Pervaz kılıb hava sarı uçar dostlar
(H78/6d)
Bir fursatta ukb sarı sefer kıldı
(H1/17d)
Aıkları Hak sarıa uçar dostlar
(H20/5d)
150

Yüzdin kötarıb pendeni Miskin sarı bakgıl
(H41/17b)
Ndn birle duzah sarı kılmang sefer
(H14/2d)
Ukba sarı cedel kılıb mundın köçer
(H12/11d)
2. 1. 10. 13. “ sıfat ” Edatı
Dilimize Arapçadan girmitir. Sıfat edatı “ gibi ” edatı anlamında kullanılmıtır. Kelimeye
eksiz balanmaktadır.
On törtümde tufrak-sıfat boldum mena
(H3/3d)
Mansur sıfat baım berip ık drında
(H6/5d)
Mecnun sıfat heyl ü hidin kaçıb tandı
(H8/10d)
Ik babıda Mansur sıfat boldum mena
(H11/1d)
Ms-sıfat maherde Hak’dın seval sorarlar
(H18/9d)
Ontörtümde tufrak sıfat harlı tarttım
(H19/6d)
Eyyb sıfat belsıa sbir bolay
(H33/5d)
Edhem sıfat taht u bahtdın keçip yürgil
(H49/9d)
Yahya sıfat tınmay yılab mtem kurar
(H59/7d)
Edhem-sıfat berhem urup mlın talap
(H61/3d)
151

Eyyb sıfat belsıa sbir bolsam
(H63/9d)
Edhem sıfat suva bolub dünya tepgil
(H95/4d)
Ferhad sıfat mihnet tartıb talar kesgil
(H95/26d)
Tufrak sıfat lem anı basıp ötse
Yusuf-sıfat birderi kul dep satsa
(H139/12d)
Mecnn sıfat aklın alıp leyl kılur
(H140/12d)
2. 1. 10. 14. “ taba ” Edatı
Son çekim edatı olan tapa; “ kadar ”, “ -a doru ”, taparu da; “ -a doru ” “-a karı ”
anlamlarını taır. Kelimelere eksiz balanır. Metinde çok az örnekte tespit edilmitir.
Hazret taba ruhlar uçub karu kelgen
(H77/10d)
evk kanatın Hazret taba tutup uçar
(H135/4d)
Köngil kuı Hazret tab uçtı bolay
2. 1. 10. 15. “ yanglı ” Edatı
(H58/2d)
“ yanglıg ” edatı çekim edatlarındandır. Eksiz halde kullanılır. “ gibi ” anlamı taır.
Metinde tespit edilen örneklerden bazıları unlardır:
Ndn içre hazan yanglı soldum mena
(H14/2d)
152

Gerdenimge tevk yanglı salıb fota
(H30/2d)
Kul Hce Ahmed gevher yanglı hikmet aydı
(H46/7)
Rengim misli berg-i hazn yanglı solsa
(H47/16d)
Kul Hace Ahmed gevher yanglı hikmet aytdı
(H48/10d)
Esel yanglı suçuk bolur tilim mening
(H55/1d)
Bulak yanglı akar közdin yaım mening
(H55/5d)
Mihnetlerin ni’met yanglı köterdiler
(H58/5d)
Mansur yanglı dar baıa minmek kerek
(H74/3d)
Gevvs yanglı ol derydın çıkmaz bolur
(H127/3d)
Berki yanglı himmet berib ık kılıl
(H128/14d)
2. 1. 10. 16. “ burun ” Edatı
“ Burun ” edatı çekim edatlarından olup ablativ ekiyle kullanılan edatlar öbeinde yer alır.
“ burna, burun, burunrang ” edatları ı-dan önce anlamı taımaktadır. Sözcüün geliimi
burun > buru-n > bur-u-n biçimindedir.
bur- fiil kökü
-u – yardımcı ünsüz
-n- zarf fiil eki
Metinde tespit edilen örnekler unlardır:
153

Bizdin burun tilim kervan kılgan sefer
(H118/4d)
Ölmes burun vücudıngnı eyle fni
(H135/5d)
Ölmes burun can aççıın zehrin tattım
(H8/19d)
Yer üstide ölmesburun tirik öldüm
(H10/2d)
Ik yolıda ölmez burun zinhr ölil
(H140/8d)
2. 1. 10. 17. “ ara ” Edatı
“ ara ” son çekim edatı eksiz halle kullanılır. “ ara ” “-da/ -de ”, “ içerisinde ”, “arasında ”
anlamını taır. ” ar- “ fiil köküne “–a ” zarf fiil eki getirilmitir.
Özi kılmay halklar ara va’zın aytgan
(H124/4d)
Seccadeni halklar ara turga salmak
(H124/6d)
Kul Hace Ahmed lahed ara makam tutmay
(H126/10d)
Lhed ar mürid eger makam tutsa
(H130/6d)
2. 1. 10. 18. “ layın ” ve “ –var ” Edatları
Yabancı kökenli edatlardır. Kelimeye birleik eklenirler.
Ecel kelse merdnevar beling bala
(H9/5d)
154

uturlayın balab aldı ikki kolın
(H24/3d)
2. 1. 10. 19. “ t ” Edatı
t edatı “-e kadar ” anlamı taır. Kelimenin baına gelerek zaman anlamı belirtir.
Közüm yumup t açkunça yetti altmı
(H7/11d)
Ta meakkat tartmagunca nefsing ölmes
(H8/12d)
Közüm yumup ta açgunca ömrim ötti
(H49/4d)
Ta kıyamet tang atkunça yatmak kerek
(H105/6d)
T ölgünçe Hcesie hizmet kılsa
2. 1. 10. 20. “ keyin ” Edatı
(H139/9d)
“keyin” edatı “sonra” anlamını taımaktadır. +dın ayrılma ekinden sonra ”+dın keyin”
eklinde kullanılmıtır.
Tört yüz yıldın keyin çıkıp ümmet bolay
2. 1. 10. 21. “ dek ” Edatları
(H2/7d)
“gibi” anlamında kullanılmılardır. Kelimeye eksiz balanırlar.
Uçkan ku dek lamekanga atım mena
(H15/9d)
155

2. 1. 10. 22. Edat Öbeinin Kelime Öbekleri çindeki Durumu
2. 1. 10. 22. 1. Edat Öbeinin Sıfat Tamlamasında Sıfat Unsuru Olarak Kullanılması
Musa sıfat/vücutlarım küyüb yandı
(H8/10d)
Pervane dek/ahger bulup özin bilmes
(H13/11d)
Kudret birle yaratılgan/yetti tamu
(H20/1d)
Mening dek om/bela alem ara
(H24/4d)
Kul Hce Ahmed gevher yanglı/hikmet aydı
(H46/7d)
Esel yanglı/suçuk bolur tilim mening
(H55/1d)
ibli dek/ aık bolup sema ursam
(H56/4d)
Kızıl gül dek / yüzüng bolay misl-i saman
(H69/5d)
Tufrak sıfat / yol üstide yolı bolgıl
(H95/5d)
Bayezid dek / aık bolub dünya koygıl
(H95/6d)
Mansr dek / evliynı koydılar dra asıp
(H96/7b)
Yadı birle uru kılan / aıklarnı
(H107/1d)
mn birle / baran / kullar ölmez ermi
156

(H111/11d)
Kaf taı dek / talar tegse çıkmas üni
(H118/6d)
Zahirini atı birle /bezegenler
(H139/5d)
Btınların otu birle / tüzegenler
(H138/5d)
Ysuf sıfat / birderi kul dep satsa
(H139/12d)
ikestelik birle / kılan namzı
(Mün. 19b)
Anıng dek / lanetdin eyleng perhiz
(Mün. 35b)
2. 1. 10. 23. Cümledeki Görevi Yönünden Edat Öbei
Metinde geçen cümlelerin yapısında bulunan edat öbekleri zarf ve yüklem olarak görev
yapmaktadır. Ayrıca bu öbekler cümledeki herhangi bir öenin sıfatı da olmaktadır.
2. 1. 10. 23. 1. Edat Öbeinin Zarf Olarak Kullanılması
Didar üçün barçasını koydum mena
(H3/4d)
smil dek aziz cnım kurban kıldım
(H7/5d)
Rengim misli berg-i hazn yanglı solsa
man birle bararımnı bilelmesen
(H47/16d)
Ethem sıfat taht u bahtdın keçip yürgil
(H49/9d)
Kola alsang yaban ku dek kola konmas
(H91/4d)
157

Zebn-ı hl ile amnı ayttım
(Mün. 36b)
2. 1. 10. 23. 2. Edat Öbeinin Yüklem Olarak Kullanılması
Tufrak sıfat boldum.
(H3/3d)
Ikbabda Mansur sıfat boldum mena
(H11/1d)
Tirig ermes grib misl-i ölügdür
(H36/34b)
Sofilig unda mudur daim iin gaflet birle
(H119/2d)
Dne-i tesbih kolungda tillering ıybet birle
(H119/2d)
158

Edat Öbegi Öe Sayısı Kullanılma
Yüzdesi
1. “kebi” edatı ile kurulan edat öbekleri 3 %0,52
2. “birle” edatı ile kurulan edat öbekleri 229 %39,75
3. “dein” edatı ile kurulan edat öbekleri 1 %0,17
4. “dek” edatı ile kurulan edat öbekleri 76 %13,19
5. “içre” edatı ile kurulan edat öbekleri 48 %8,33
6. “ile” edatı ile kurulan edat öbekleri 9 %1,56
7. “misl” edatı ile kurulan edat öbekleri 8 %1,38
8. “songra” edatı ile kurulan edat öbekleri 25 %4,34
9. “üçün” edatı ile kurulan edat öbekleri 78 %13,54
10. “üzre” edatı ile kurulan edar öbekleri 6 %1,04
11. “özge” edatı ile kurulan edat öbekleri 2 %0,34
12. “sarı, sarıa” edatı ile kurulan edat
öbekleri
23 %3,99
13. “sıfat” edatı ile kurulan edat öbekleri 31 %5.38
14. “taba” edatı ile kurulan edat öbekleri 3 %0,52
15. “yanglı” edatı ile kurulan edat öbekleri 15 %2,60
16. “burun” edatı ile kurulan edat öbekleri 6 %1.04
17. “ara” edatı ile kurulan edat öbekleri 4 %0,69
18. “Layın” ve “vr” edatıyla kurulan edat
öbekleri
2 %0,34
19. “t” edatı 5 %0,86
20. “keyin” edatı ile kurulan edat öbekleri 1 %0,17
21. “dek” edatı ile kurulan edat öbekleri 1 %0,17
Toplam 576
Tablo: 25
159

2. 1. 11. Kısaltma Öbekleri
Kısaltma öbekleri, cümlelerin yıpranması veya kısalmasıyla ortaya çıkan, belli bir kurala
balı olmayan, klielemi olarak kullanılan öbeklerdir. (bk. Biray-Biray 1999:39).
Kısaltma öbeklerinin oluumunda + belirtme , +A yönelme, +DA bulunma, +DAN
ayrılma hli eklerinin kalıplama eilimlerinin etkisi büyüktür (ÖZKAN 2001:165).
2. 1. 11. 1. Yaklama Öbei
Metinde sınırlı kullanılan bir yapıdır. Yaklama öbei, yönelme hli eki +GA’ yı almı bir
adın, baka bir adla kurduu birlie denir.
Hcelikke bin koyup kılmay tat
(H2/23d)
Ik otıga küygen aık rengi uçar
(H12/11d)
Ikka kadem koyanlar Hak didrın körerler
(H18/9d)
Yolsız yola yol yürdüm gafletde ömrim ötti
(H25/5b)
Meyhnee kirgen ık sırrı yn
(H59/3d)
Ya ornıa kanım töküb du kılsım
(H63/1d)
Suvsa ganda suvga muhtaç bolgan
(H101/3b)
Hcet ermes ık derdie dev sormak
(H118/1d)
Hakk’a ık sdıkları yürür hılvet
(H139/15d)
Ik derdige deva sorgan hazır tilbe
(H133/10d9
160

2. 1. 11. 2. Bulunma Öbei
Bulunma öbei, en az iki adın bulunma eki +DA ile birlemesi sonucu oluur. Türkiye
Türkçesiyle metindeki bulunma öbeinin ilevsel olarak farkı yoktur. Metinde bulunma
hli ekinin sedalı ekli mevcuttur. Metinde çok sınırlı kullanılan bir yapıdır.
Yol üstide tufrak sıfat yolı bolsam
(H63/7d)
Bu örnekte cümlede “nesne” göreviyle kullanılmıtır.
Keçe kündüz közde yaı akkan kii
Bu dünyanı kadrini kaçan bilür
(H136/2d)
Bu örnekte de “özne” göreviyle kullanılmıtır.
2. 1. 11. 3. Ayrılma Öbei
Ayrılma hli ekli bir adın, baka bir adla kurduu öbee “ ayrılma öbei ” denir. Yapılıı
yönünden bugünkünden farksızdır.
Metinde ayrılma ekinin genelde sedalı ekli bulunur. Ayrılma ekiyle birbirine balanan
unsurlar tek kelime olabildii gibi birer kelime öbei de olabilir.
Ayrılma öbeinin birinci unsuru, ikinci unsurun gösterildii vasfı youn olarak taıyan bir
isim ise öbein karılatırmaya dayalı genel anlamı öbek bünyesindeki vasıf isminin
üstünlük ve en üstün derecesini ifade eder (KARAGÖZ 2003: 266 ).
Ayrılma öbei bir kısalma öbeidir. Sıfat fiillerin veya zarf fiillerin kısalmı eklinden
oluan bir yapıdır. Ayrıca sıfat tamlamalarında sıfat ve isim unsuru birleik fiillerde de
yine isim unsuru görevini yüklenir. Bu öbek içinde bulunduu cümlenin özelliine göre
özne, nesne ve yüklem olabilir. Metinde dier kısaltma öbeklerine göre en ilek kullanılan
161

yapıdır. u örnekler metindeki bazı ayrılma öbekleridir.
Andın songra çöller kezip Haknı sordum
(H1/19d)
Kanlar akar közleridin akkan yaı
(H12/8d)
Aıklara sendin özge gava harm
(H33/9d)
Ikdın özge sözni eger sözlesengiz
(H59/2d)
Yolnı sorap yoldın emn baranlardın
(H61/4d)
Tadın aır isyanım bar ötey desem
(H66/6d)
Kul Hace Ahmed nefsdin ulu bela bolmas
(H78/17d)
Aceb ermes bakıb körse sırdın közi
(H87/6d)
Baldın suçuk H atı seher vakti bolanda
(H93/1b)
Tadın töek-yastuka kılıb ta’at kılsang
(H95/31d)
2. 1. 11. 4. Ayrılma Öbeinin Kelime Öbekleri çindeki Durumu
2. 1. 11. 4. 1. Ayrılma Öbeinin Sıfat Tamlamalarında Sıfat Unsuru Olarak Görev
Alması
Ayrılma öbei metinde çounlukla sıfat tamlamalarında sıfat unsuru olarak görev aldıını
görmekteyiz.
Badın aya hasretingde dad eylesem
162

(H7/1d)
Kanlar akar közleridin akkan yaı
(H12/8d)
Tadın aır günhım özr aytarge tilim yok
(H25/8b)
Sendin özge yok gamhr ne kılaymen Hud y
(H28/3b)
Kul Hce Ahmed ıkdın kattı bel bolmas
(H33/11d)
Ikdın özge sözni eger sözlesengiz
(H59/2d)
Hakk’dın özge sözler brı ermi haram
(H59/14d)
Yolnı sorap yoldın emn baranlardın
(H61/4d)
Sendin özge penhım yok Vallah-Billah
(H63/8d)
Tadın aır isyanım bar ötey desem
(H66/6d)
Kul Hace Ahmed nefsdin ulu bela bolmas
(H78/17d)
Badın ayak münfıknı ziyn zahmet
(H80/27d)
Aceb ermes bakıb körse sırdın közi
(H87/6d)
Badın aya günahları hazır turar
(H88/8d)
Baldın suçuk H atı seher vakti bolanda
(H93/1b)
Tadın aır günahıng br özüngge kel
(H95/32d)
163

2. 1. 11. 4. 2. Ayrılma Öbeinin Birleik Fiil Öbeinde sim Unsuru Olması
Ayrılma öbei , Tadın töek-yastuk kıl(ub) ta’at kılsang (H95/31d) örneinde birleik fiil
öbeinde isim unsuru oluturur.
2. 1. 11. 5. Cümledeki Görevi Yönünden Ayrılma Öbei
2. 1. 11. 5. 1. Ayrılma Öbei u Örneklerde Özne Görevinde Kullanılması .
Kanlar akar közlerindin akkan yaı
(H12/8d)
Batın ayak günhım ikki cehna sımas
(H25/7b)
Sendin özge kimim bar rahm eylegil seherde
(H25/10b)
Kul Hce Ahmed ıkdın kattı bel bolmas
(H33/11d)
Tadın aır isyanım bar ötey desem
(H66/6d)
2. 1. 11. 5. 2. Ayrılma Öbeinin Nesne Görevinde Kullanılması.
Ikdın özge sözni eger sözlesengiz
(H59/2d)
Aceb ermes bakıp körse sırdın közi
(H87/6d)
2. 1. 12. 5. 3. Ayrılma Öbeinin Yer Tamlayıcısı Olarak Görev Yapması:
Yolnı sorap yoldın emn baranlardın
(H61/4d)
164

2. 1. 11. 5. 4. Ayrılma Öbeklerinin Zarf Görevinde Kullanılması.
Metinde ilek olarak kullanılmaktadır.
Andın songra çöller kezip Haknı sordum
(H1/19d)
Badın aya hasretingde dd eylesem
(H7/1d)
Andın songra derya bolup tolup tatım
(H12/2d)
Aydı mendin songra ümmet bolgusı
(H23/5d)
Tadın töek-yastuk kılıb ta’at kılsang
(H95/31d)
2. 1. 11. 5. 5. Ayrılma Öbeinin Yüklem Olarak Görev Yapması:
Baldın tatlı erür menge bu mihneti
(H10/4b)
Tadın aır günhım özr aytarge tilim yok
(H25/8b)
Baldın suçuk H atı seher vakti bolanda
(H93/1b)
165

Tablo: 26
Kısaltma öbei Öe sayısı Kullanılma
yüzdesi
Yaklama öbei 10 %25,64
Bulunma öbei 2 %5,12
Ayrılma öbei 27 %69,2
Toplam 39
166

2. 1. 12. lgi Öbei ( snat Öbei )
Biri dierine isnat edilen iki isim unsuru “isnat öbei”ni oluturur. Bu öbekte isnat olunan
unsur bata, isnat edilen unsur sonda bulunur. snat edilen unsur bir vasıf ismidir
(KARAHAN : 16 ) . Öbek, genellikle sıfat tamlaması kurar.
Kayda körseng köngli sınuk merhem bolgıl
(H1/3d)
Ztı ulu Hcem sınıp keldim songra
(H6/1-2-3-4-5-6-7-8-9-10-11-12d)
Köngli kattı dil-zrdın Hüd bizr
(H1/22d)
Köngli bütün halayıkdın kaçtım mena
(H1/2d)
Közi yalı halka balı kaddı hill
(H2/2d)
Batın közi açukları hayran kaldı
(H2/11d)
Tınmay yılap köngli buzuk divanemen
(H14/5d)
Ztı ulu perverdigar ilhımdın
(H21/4d)
Zatı ulu Rahmangem hem Cebbarım
(H22/1d)
Barı kanlı közi yalı
(H58/5d)
Dini süstrak münfıklar neler demes
(H80/26d)
Ik birle cn kezerler rengi sarı derviler
(H98/6b)
Makamları bülend makam Arnı közler
167

(H102/14d)
Derdi yok biderdni körseng kaçgıl u zr bol
Közi giryan barı biryan hane veyran
(H123/13d)
Sözi yalgan dünya üçün amel kılgan
(H124/4d)
Özi süygen aıkların sersan kılur
(H134/4d)
2. 1. 12. 1. lgi Öbeinin Cümledeki Görevi
2. 1. 12. 1. 1. lgi Öbeinin “Özne” Olarak Görev Yapması
Batın közi açukları hayran kaldı
(H11/4d)
Zatı ulu Rahman gem hem Cebbarım
Kolum tutub yola salgıl “Ente’l –Hdi”
(H22/1d)
Dini süstrak münfıklar neler demes
(H80/26d)
Ik birle cn kezerler rengi sarı derviler
(H98/6b)
2. 1. 12. 1. 2. lgi Öbeinin “Nesne” Olarak Görev Yapması
lgi öbei, belirtili ve belirtisiz nesne olarak sınırlı örnekte kullanılmıtır.
Kayda körseng köngli sınuk merhem bolıl
(H1/3d)
Nefsi uluer’i buzu veli bilmeng
(H88/6d)
Özi süygen aıkların sersan kılur
168

(H134/4d)
2. 1. 12. 1. 3. lgi Öbeinin “Zarf “ Olarak Görev Yapması
Azı açuk nefsi ulu misli lakka
Ndnlardın korkup senge keldim mena
(H14/7d)
Közi yalı halka balı kaddı hill
Ol sebebdin altmı üçde kirdim yerge
(H2/2d)
Özi hayran köngli veyran közi yaluk
Kudretige hayran bolup kaldım mena
(H12/12d)
Barı kanlı közi yalı toldı bolay
(H58/5d)
Derdi yok biderdni körseng kaçgıl u zr bol
(H119/14d)
Közi giryan barı biryan hane veyran
Munda bolmay Hak yolını bilse bolmaz
(H123/13d)
çmi kuruk bolsa anda meze bolmaz
(H131/4d)
2. 1. 12. 1. 4. lgi Öbeinin “Yer Tamlayıcısı” Olarak Görev Yapması
lgi öbeine “-dın” ayrılma eki eklenerek öbek yer tamlayıcısı olarak görev yapar. Sınırlı
örnek mevcuttur.
Köngli kattı dil-zrdın Hüd bizr
(H1/22d)
Köngli bütün halayıkdın kaçtım mena
(H1/2d)
Ztı ulu perverdigar ilahımdın
169

Nid keldi “Nevmid koymay derghimdin”
(H21/4d)
2. 1. 12. 1. 5. lgi Öbeinin “Yüklem” Olarak Görev Yapması
lgi öbei, yüklem olarak “Tınmay yılap köngli buzuk divanemen (H14/5d)
dizesinde kullanılmıtır.
2. 1. 13. Fiilimsiler
Fiilimsiler, fiillerin isimlemi ekilleridir. Bunlar çekimsiz fiillerdir. Banguolu bunlara
ileyileri bakımından “yatık fiiller”demektedir. Fiilimsiler, fiil kii ekleri almazlar ( fakat
isim olarak iyelik ekleri alabilirler ); ancak tamamlanmamı bir yargıya yüklem olurlar.
Bitmemi fiil adını da buradan alırlar. Dilde isim, sıfat ve zarf ileyiinde görülen yatık
fiilleri öbür fiil üremelerinden ayıran vasıf da onların sözdizimindeki bu özel ileyileri,
yani tamam olmasa da bir yargıya yüklem olabilmeleridir. ( BANGUOLU 1990 :419)
Fiilimsilerin çok ve çeitli olması, Türk sözdizimine geni bir anlatım deeri ve kolaylıı
kazandırmaktadır. Her fiilimsi, kurduu önerme ile birlikte, türlü yönlerden, temel
önermenin, tümleyicisi olur; böylece birkaç duyguyu, birkaç istei, birkaç düünceyi ya da
bunların her çeidinden bir ikisini bir tümce içinde anlatma kolaylıı salar. (GENCAN
1971:311) Görevleri ve anlamları bakımından fiilimsiler üçe ayrılır:
2. 1. 13. 1. sim-Fiil Öbei
sim-fiil, fiillerin kip ve ahıs göstermeyen isim eklidir ( ECKMANN 1962 : 51). Daha
önce bir yargı bildiren cümlelerin sonundaki fiilleri isimletiren bu ekler, isim-fiil öbei
oluturarak baka bir cümle içinde görev alır. Fiillerin isimleerek kullanılabilmeleri, onları
Türkçe için çok önemli kılan unsurlardan birisidir. Fiillerin isim ve sıfat ekillerinin isim
ve sıfat göreviyle de kullanılı alanına çıkması dilimizin cümle yapısını ve deyimleyi
gücünü geni ölçüde fiillere balı kılar (ÖZDEMR 1967: 177 ).
170

Metinde –mak/-mek/-ma olmak üzere tek çeit isim-fiil eki vardır. Metindeki isim-fiil
öbekleri de bu eklerden kurulmutur. Türkçede fiillerin kendi eylem özelliini ön plana
çıkararak soyut isim hline geçmesi genel olarak “mastar ekleri” yardımıyla yapılır. Bazı
fiilden isim yapım ekleri fiili isim hline getirse de, bu yapım ekleri esas olarak fiilin
anlamına dayalı yeni kavramları açıklayan isimler olarak ortaya çıkarırlar. Bu açıdan
bakıldıında sadece mastarların fiilin öz anlamını yüklenerek onları isimlendirdiini
görürüz .
2. 1. 13. 1. 1. –mAK isim-fiil eki :
Ekin yapısını; RAMSTEDT, ” -mak/-mek < -m “ fiilden isim yapma eki ’+ak ’ küçültme
eki ( oul+ak, ba+ak ) biçiminde açıklamı; Korece ve Moolcada da fiillerin hareket
isimlerini yapma göreviyle kullanıldıını belirtmitir (RAMSTEDT 1952: 106)” ;
BROCKELMANN, ” -mak/-mek

Metinde kullanılan bazı örnekler unlardır:
Cn bermekni vehmidin Azrailni zahmıdın
efkat bolmasa sendin ne kılaymen Hud ya
(H28/2b)
Seherlerde kan yılamak kr u brı
(H103/19d)
Issı tendin aziz cannı bermek kerek
Çare tapmay ahir bir kün ölmek kerek
(H105/1d)
Altı karı bozdın kefen kılmak kerek
(H105/3d)
Bir-bir anı cevabını bermek kerek
(H105/4d)
Siyasetli üyge barıb kirmek kerek
(H105/5d)
Azabını barıb anda tartmak kerek
(H105/7d)
Bolupdur barçaa fermn ölümni erbetin içmek
(H106/4b)
Sofilik artıdurur tünler kobub kan yılamak
Her cefaa sabr etüben beni mehkem balamak
Tlib-i Allah bolub her yahi sözni sözlemek
(H119/4d)
Sofi bolub malıkes almak üçün kıldıng cedel
(H119/10d)
eriatde murad oldur yolga kirmek
Tarikatde murad oldur nefsdin keçmek
Hakikatde aziz cannı feda kılmak
(H124/3d)
Behit aytur “Men artuk didr körmek mende bar
(H143/12b)
172

Zahidler dek namz okub taat kılsam
Aıklar dek yılamanı det kılsam
Öz yerimde aribligni rhat bilsem
(H65/4d)
Kul Hace Ahmed kabul kıldı eymalıknı
Kabul kıldı ık otıa küymelikni
Cannı berib satkun aldı küymelikni
(H120/5d)
2. 1. 13. 1. 2. sim-Fiil Öbeinin Kelime Öbekleri çindeki Durumu
sim-fiil öbekleri genellikle cümle içinde kendi balarına bulunurlar ve öbekler içinde fazla
görev almazlar. Ancak her türlü öbei yapılarında barındırabilirler. Bunun nedeni, isim-fiil
öbeinin dönüümünde yargı bildiren bir cümle haline gelebilmesidir.
sim-fiil öbei cümle içerisinde tek bir öe yani bir isim gibi ilem görür. Bu nedenle de
her türlü görevde bulunabilir.
2. 1. 13. 1. 2. 1. sim Fiil Öbeinin sim Tamlamasında Tamlayan Olarak
Kullanılması
sim-fiil Öbei Birkaç Örnekte sim Tamlamasının Tamlayanı Göreviyle Karımıza
Çıkmaktadır:
Ölmes burun can bermekni / derdin tarttım
(H7/15d)
Cn bermekni / vehmidin Azrailni zahmıdın
(H28/2b)
173

2. 1. 13. 1. 2. 2. sim Fiilin Öbeinin Edat Öbeinde sim levi Yüklenmesi
sim-fiil öbei çeitli edatları üzerine alarak edat öbeklerinde isim ilevi yüklenir. Metinde
de u örnekte bu durumu görmekteyiz.
Sofi bolub malıkes almak üçün kıldıng cedel
(H119/10d)
2. 1. 1. 1. 3. Cümledeki Görevi Yönünden sim-Fiil Öbei
2. 1. 13. 1. 3. 1. sim-fiil öbei cümle içerisinde ”özne“göreviyle karımıza çıkmaktadır.
Seherlerde kan yılamak kr u brı
(H103/19d)
Bolubdur barçaa fermn ölümni erbetin içmek
(H106/4b)
eriatde murad oldur yolga kirmek
Tarikatde murad oldur nefsdin keçmek
Hakikatde aziz cannı feda kılmak
(H124/3d)
Seherlerde çarzarb urmak anı ii
(H134/8d)
Behit aytur “Men artuk didr körmek mende bar
(H143/12b)
2. 1. 13. 1. 3. 2. sim-fiil Öbekleri Cümle çerisinde Nesne Olarak da Görev Alması.
Aıklar dek yılamanı det kılsam
(H65/4d)
Kul Hace Ahmed kabul kıldı eymalıknı
Kabul kıldı ık otıa küymelikni
Cannı berib satkun aldı küymelikni
174

(H120/5d)
2. 1. 13. 1. 3. 3. sim-fiil Öbei Cümle çerisinde Yer Tamlayıcısı Olarak
Kullanılması.
Cn bermekni vehmidin Azrailni zahmıdın
efkat bolmasa sendin ne kılaymen Hud ya
(H28/2b)
2. 1. 13. 1. 3. 4. sim-Fiil Öbeklerinin “ Ek Eylem ” Alarak Yüklem Olarak
Kullanılması.
Issı tendin aziz cannı bermek kerek
Çare tapmay ahir bir kün ölmek kerek
(H105/1d)
Boyun sunub uzalıben yatmak kerek
(H105/2d)
Altı karı bozdın kefen kılmak kerek
(H105/3d)
Bir-bir anı cevabını bermek kerek
(H105/4d)
Siyasetli üyge barıb kirmek kerek
(H105/5d)
Ta kıyamet tang atkunça yatmak kerek
(H105/6d)
Azabını barıb anda tartmak kerek
(H105/7d)
Kaza kılsa rız bolub turmak kerek
(H105/8d)
175

Fiilimsiler
sim-fiil Öbei Öe Sayısı Kullanma Yüzdesi
a) –mak/-mek ile kurulan isim-fiil
öbekleri
b) –ma/-me ile kurulan isim-fiil
öbekleri
Toplam 26
Tablo: 27
sim-Fiil Öbeklerinin Cümle
çindeki levleri
a) sim-fiil öbeinin özne olarak
görev yapması
b) sim-fiil öbeinin nesne olarak
görev yapması
c) sim-fiil öbeinin “dolaylı Tümleç”
olarak görev yapması
ç) sim-fiil öbeinin “yüklem” olarak
görev yapması
Toplam 20
Tablo: 28
22 %84.6
4 %15.3
Öe Sayısı Kullanma Yüzdesi
7 %35
4 %20
1 %5
8 %40
176

2. 1. 13. 2. Sıfat-Fiil Öbei
Sıfat-fiiller için çeitli kaynaklarda; kılın adı ( kılın sanı ) 1 , ortaç 2 , sıfat-fiil (sıfat-eylem) 3 ,
fiilsi 4 , partisip 5 gibi terimler kullanılmıtır.
Sıfat-fiiller, isim-fiiller gibi fiilden türerler. Cümlede herhangi bir sıfatın üstlenecei her
türlü görevi üstlenebilirler. Sıfat-fiiller, zaman kavramı taımaları nedeniyle dier fiilimsi
eklerinden ayrılırlar.
Sıfat-fiiller, fiillerin sonuna gelerek onları sıfatlatırır ve baka isimleri niteler hale gelirler.
Bu nedenle sıfat-fiillerin temel ilevi niteleme özelliine sahip öbekler oluturmaktır. Bu
öbekler çeitli eklerle meydana getirilir. Bu eklerin her birisi “anlam” olarak birbirinden
farklıdır ve her bir ekin kullanıldıı durumlar bellidir.
Sıfat-fiiller, fiilin zamana balı olarak kavramını sıfatlatıran bir eklidir. Sıfat-fiiller
eklendikleri fiile geni zaman, geçmi zaman ve gelecek zaman anlamı verebilirler.
Metinde “ –GAn , -Ur, -Ar, -mI, -An, -kAn sıfat-fiil ekleri bulunmaktadır. Genelde
günümüz Türkiye Türkçesiyle uyum içindedirler.
Sıfat-fiiller, görünü olarak zaman anlamını da içlerinde barındırırlar. Geçmi, gelecek ve
geni zaman sıfat-fiilleri olarak gruplandırılabilirler. –An, -GAn , -Ur geni zaman; -mI
geçmi zaman sıfat-fiilleri olarak tanımlayabiliriz. Bu ekler hem bir zaman eki hem de
sıfat-fiildir. “ Zaman eklerinin fiil iletme eki olmalarına karılık sıfat-fiil ekleri, yapım
ekleriyle çekim ekleri arasında özel bir konumdadır (YÜCEL 1995: 87 )
1 TDK 1934.
2
TDK1940-70, Deny 1941-418, TDK 1942-300, Emre 1945-46, TS 1945, 1955, 1966, 1969, 1974, 1983,
TDK, Hatibolu 1969, 1982, Saraç 1976-938, Gencan 1979-382, Vardar 1980, 1988, 1998, Aksan 1983-266;
Özön 1986; Hengirmen 1999-289.
3
TDK 1942-300; Banguolu 1974-420; Gencan 1976-382; Bilgegil 1982-197; Korkmaz 1997-133, TS 1998.
4 Emre 1945-46.
5 Banguolu 1940-46; Çaatay 1947; Ergin 1958-570.
177

2. 1. 13. 2. 1. “ –GAn ” sıfat-fiil ekleri:
Bu ekin oluumu ile ilgili çeitli açıklamalar yapılmıtır: BANG, ”eki -gan/-gen

Haknı tapkan özi pinhn sözi pinhan
Ol sebebdin altmı üçde kirdim yerge
(H2/10d)
Kızıl yüzüng kara yerde solgan / yahi
(H6/12d)
Yoldın azan / gümrh edim yola saldı
(H7/4d)
Ik otıga küygen / aık rengi uçar
Ukba sarı cedel kılıb mundın köçer
Munda bolgan / girihlerni anda açar
(H12/11d)
Aıklarnı küyüp uçkan / külli bolsam
(H13/6d)
Togan / yerim ol mübrek Türkistndın
(H16/2d)
Munda cef çekkenlerge didrı taht
Yaratkanda kılan / özi ıkka ahd
(H17/6d)
Yatkan / yeri n-hemvr bir kze-i hrzr
(H18/11d)
Yahı yollardın azıp yaman yola avukan
eytn lain pirim dep dmenie yapukan
Azzilni pirim dep erte aham körüken
Arslan Babam sözlerin iitingiz teberrük
(H18/17d)
Can asraan bu yollarga kirmes ermi
Sd u ziyan bolganını bilmes ermi
(H27/4d)
On sekkiz ming lemge server bolan / Muhammed
Ottuz üç ming ashbga rehber bolan / Muhammed
(H40/1b)
Munglakanda yılagan kullukla bel balagan/
179

2. 1. 1. 2. 2. –An :
ç barını dalagan/ Ebu bekir sıddıkdur
(H42/2b)
Bir kavlidin kaytmagan / sırrın hergiz aytmagan
Gafil bolup yatmagan / Ebubekr sıddıkdur
(H42/3b)
Cn cnnege kavurgen / kızın koldın tapurgen
Kol kavurup yalbargen / Ebubekr sıddıkdur
(H42/4b)
Hulamaydur alimler sizni aygan Türki’ni
Ariflerdin eitseng açar köngil mülkini
Ayet hadis ma’nası Türki bolsa muvafık
Ma’nasıga yetgenler yerge koyar börkini
(H71/1d)
Bu ek de üzerine geldii öbee “geni zaman” ve “imdiki zaman” anlamı katar.
Eserde -gan/-gen;-kan /-ken biçimleri kullanılırken –an/-en biçimlerinin u dizelerde
kullanıldıı görülmütür:
2. 1. 13. 2. 3. –mI :
Hakk kaıda aziz olan körgey izzet
(H104/8d)
Uçma mülkin uman / kullar tevbe kılsun
(H141/2d)
Geçmi zaman anlamı veren sıfat-fiillerdendir. Bu ekin yapısı konusunda BANG, ” -mı/-
mi

kayan ekler ’ ( BROCKELMANN 1951: 203 ) ” açıklamasını yapmıtır. (BAYRAKTAR 2004
: 52-54)
Metinde çok az kullanılan sıfat-fiil ekidir. Bu ek metinde olduu gibi Türkçenin hiçbir
döneminde yuvarlak ünlülü olarak görülmez. (bk. KUZNETSOV 1995: 210 ). Üzerine
geldii öbee belirsiz geçmi zaman anlamı katar.
2. 1. 14. 2. 4. –Ar :
u örnekler tespit edilmitir:
çmi yemi / ni’metleri kaygu mihnet
(H26/5d)
Kılmı aytmı / günahlardın keçer dostlar
(H78/8d)
Tutmı / köngül zengrını açar ermi
(H114/1d)
Harm harı yapmı / mala inanmanglar
(H133/7d)
Ubu tevbe birle anda baranlara
Yarlikanmı / kullar birle suhbeti bar
(H141/5d)
Bu ekin yapısı konusunda u açıklamalardan söz edilebilir: BANG,ekin yapısını “ -r,-ar/-
er,-ur/-ür

Türkiye Türkçesinde de bu ek; hem zaman hem de sıfat-fiil ekidir. Bu ek de az kullanılan
sıfat- fiil eklerindendir. Metinde geçmi ve geni zaman anlamıyla kullanılmıtır. Ekin,
isim hâl ekleriyle de kullanımı görülür.
Yılamay mu öler / vaktım yavuk yetti
(H5/10d)
Candın keçib meni ister / aık kanı
(H12/13d)
eytn-lain pirim dep cn bererde körüngey
(H18/19d)
Zakirlerni turar / cyı drül-bek
(H60/2d)
Öler / vaktde evvel kelib eytan bakar
(H86/10d)
Öler / vaktde ming bir atıng sözlesem men
(H63/15d)
Tar lahedge kirer / vakda nurga tolung
(H78/2d)
Öler / vaktda imnıdın cüd kılur
(H86/10d)
Öler / vaktda kalaysen dep hlin sordum
(H86/11d)
Öler / vaktde iman arı kolga alsang
(H95/31d)
Dua yarı berse her müsülmn
Öler / vaktda eltgey nr-ı imn
(Mün.9b)
Eitip hikmetimni goa alan
At kılmay öler / vaktıda imn
(Mün.53b)
182

2. 1. 13. 2. 5. Sıfat-Fiil Öbeinin Kelime Öbekleri çindeki Durumu
Sıfat-fiiller, öbekler içersinde çeitli görevlerde bulunur. Ancak sıfat-fiillerin temel görevi
sıfat tamlamaları kurmak ve bu tamlamlarda sıfat görevinde öbee katılmaktadır. Bu
durum bazen niteledii ismin dümesiyle deiir ve sıfat-fiil farklı öbeklerin içinde
bulunur. Sıfat-fiiller cümle içinde her türlü görevde karımıza çıkmaktadır.
2. 1. 13. 2. 5. 1. Sıfat-Fiil Öbeklerinin sim Tamlamalarında Tamlayan levinde
Kullanılması
Sıfat- fiil öbekleri bazı durumlarda isim tamlamalarında tamlayan ilevinde bulunur.
Ma’nasını okganlarnıng / tonı gelim
(H83/1d)
2. 1. 13. 2. 5. 2. Sıfat-Fiillerin Edat Öbeklerinde sim Unsuru Olarak Görev Alması.
Yol adagan it / dek bolup kimdin soray
(H21/6d)
Yarlikanmı kullar birle suhbeti bar
(H141/5d)
2. 1. 13. 2. 6. Cümledeki Görevi Yönünden Sıfat-Fiil Öbei
2. 1. 13. 2. 6. 1. Sıfat-Fiil Öbei Cümle çinde “Özne” Olarak Kullanılması.
Metinde sıfat-fiil öbei cümle içinde en çok özne olarak kullanılmaktadır.
Yılamay mu öler vaktım yavuk yetti
(H5/10d)
bret alsang yatmı yering bolur gülzr
183

(H91/8d)
Uçma mülkin uman kullar tevbe kılsun
(H141/2d)
Amel kılmay alim ilmin basıp yürgey
(H79/4d)
Sofi bolmay neylesün üyde kılura ii yok
(H119/6d)
Hak’nı tabkan çın sufiler kanlar yuttı
(H8/2d)
Kanlar akar közleridin akkan yaı
(H12/8d)
Fermanige boyun sungan pürgam yürür
(H15/5d)
Ikka kadem koyanlar Hak didrın körerler
(H18/9d)
Ndnlıkta kılan / iim barça hata
(H30/2d)
Hakikat bilmegen / dem emesdür
(H36/2b)
Candın keçgen / çın aıklar özin kördi
(H47/9d)
Gilem kiygen / ul azizler Hakk’a yakar
(H48/6d)
Haram übhe karanuluk baskan / könglüm
Ren bolub dürr ü gevher saçar mukin?
(H66/1d)
Dünya malın yııb yolnı yitürgenler
Essiz ömrin küfr içinde keçürgenler
Kılavuzsız biyabanda yürügenler
Muhabbetni kadrini kaçan bilür
(H136/4d)
Klu bel degen / kullar ulu aldı
184

(H142/1d)
2. 1. 13. 2. 6. 2. Sıfat-Fiil Öbeinin “ Nesne “ Görevinde Kullanılması.
Özellikle –GAn sıfat-fiili, dier sıfat-fiil eklerine nazaran daha ilek kullanılır.
çmi yemi ni’metleri kaygu mihnet
(H26/5d)
Tutmı köngül zengrını açar ermi
(H114/1d)
Erenlerni aytkan sözin tınglamaydur
(H3/9d)
Munda bolgan girihlerni anda açar
(H12/11d)
Ata kılgan aziz cannı bilmedim men
(H24/5d)
Kabl kılmaanın çapıp keledür
(H36/38b)
Torı yürgen kulunı Haknı izlep yolını
Rst yürgen kulunı ümmet degey Muhammed
(H37/2b)
Her bir baskan izlerini közge sürsem
(H49/2d)
Hayr u seh kılanlar yettim könglin alanlar
Çehr-yrlar hemrhı Kevser lebinde kördüm
(H53/4b)
Zlim bolup zulm etgen yetim könglin arıtkan
Kara yüzlüg maherde kolın arkada kördüm
(H53/8b)
Yoldın azan gümrahlarnı yola bala
(H54/6d)
Hakdın korkup ml u pulnı süymegenni
185

Haknı aytıb bir dem yatıp uymagannı
Yatsa kopsa Hak zikrini koymagannı
Açtım btın közlerini bin kıldım
(H54/11d)
Candın keçgen divneni közge ilmes
(H59/6d)
Yolın tapkan merdnlarnı bilse bolmas
(H61/2d)
ikestelik birle kılan namzı
Kabl bolay anı Hakk’a niyzı
(Mün. 19b)
2. 1. 13. 2. 6. 3. Sıfat-Fiil Öbeinin “Zarf” Görevinde Kullanılması.
Sıfat-fiil öbei ek ve edatları üzerine alarak “zarf “görevinde kullanılmaktadır.
eytn-lain pirim dep cn bererde körüngey
(H18/19d)
Tar lahedge kirer vaktda nurga tolung
(H78/2d)
Öler vaktda imndın cüd kılur
(H86/10d)
Öler vaktde iman arı kola alsang
(H95/31d)
Öler vaktda eltgey nr-ı imn
(Mün. 9b)
At kılay öler vaktıda imn
(Mün. 53b)
Yarlikanmı kullar birle suhbeti bar
(H141/5d)
Yatkan yerni n-hemvr körüp hayrn kaldılar
186

(H18/12d)
Yol adakan it dek bolup kimdin soray
(H21/6d)
Secde kılan egilip itatlı Muhammed
(H40/10b)
Bu alemde el közige yangan çırak
Ukba içre yüz ming kökler bin kıldım
(H54/4d)
Ma’ukını körgen zamn canın berer
(H60/6d)
Halka içre kirgen vaktde candın öter
(H60/11d)
2. 1. 13. 2. 6. 4. Sıfat-Fiil Öbeinin “ Yer Tamlayıcısı ” Olarak Görev Yapması.
Sıfat-fiil öbekleri yönelme, bulunma ve ayrılma eklerinden birini alarak dolaylı tümleç
olarak cümlenin öesi olabilmektedir.
Körer közge bir kün tufrak tolmagı bar
(H111/10d)
Kılmı aytmı günahlardın keçer dostlar
(H78/8d)
Harm harı yapmı mala inanmanglar
(H133/7d)
Ngehn tururımda kamu buzrug
Hakk ıkını könglüm içre saldı dostlar
(H5/1d)
Bu kıltakdın sormang seval yolda kalan
(H2/10d)
Mendin keçib zalimlerni elkin tutkan
Zalimlerge özüm rivac berdim mena
(H11/16d)
187

Togan yerim ol mübrek Türkistndın
Baırıma tanı urup keldim mena
(H16/2d)
itmegen dostlarıa kalsun pendi
(H16/8d)
Tevfik bergen zlima celaletlı Muhammed
(H40/10b)
Yola kirgen erenlerdin yolnı sormay
(H54/1d)
Allh yadı köngüllerni ruen kılan
Aıklara Hüda özi vade kılan
(H54/2d)
Hu suhbetin kurgan yerge kaçıb kelmes
(H59/6d)
bret alıl yola kirgen merdnlardın
Cnnı cna peyvend kılıp yürgenlerdin
Yolnı sorap emn baranlardın
(H61/4d)
Düny meni mülküm degen sultnlara
Alem mlın sansız yııp alanlara
Ay u iret birle meul bolanlara
Ölüm kelse biri vef kılmas ermi
(H110/3d)
Bu dünyda yaratılan mahlklara
Emdi bildim tiriklik bolmaz ermi
(H111/1d)
Hudyım sözidin çıkkan bu hikmet
itkenge yaar brn-ı rahmet
(Mün.58b)
188

2. 1. 13. 2. 6. 5.. Sıfat Fiil Öbeinin Metinde ” Yüklem “Olarak Kullanılması
Yolda kaldım halim sorar refikimsen
(H21/8d)
Himmet kurın balagan yürek barın dalayan
Feryd urup yılayan giryn bolan ıklar
Yoldın azan gümrh edim yola saldı
(H7/4d)
On sekkiz ming lemge server bolan Muhammed
Ottuz üç ming ashbga rehber bolan Muhammed
(H140/1b)
Körgen zamn inangan Ebubekr sıdıkdur
Üstün bolup tayangan Ebubekr sıddıkdur
(H42/1b)
Munglakanda yılagan / kullukla bol balayan
ç barını dalayan / Ebubekir sıddıkdur
(H42/2b)
Cn cnange kavurgen / kızın koldun tapurgen/
Kol kavurup yalbargen / Ebubekr sıddıkdur
(H42/4b)
Üçünçi dostı yr bolgan / Osmn-ı bhaydur
Her nefesde yr bolgan / Osman-ı bhaydur
(H44/1b)
Çıra bolup öçmegen din yolıdın tanmagen
N-hak ini etmegen / adletli Ümerdür
(H42/6b)
kkinçisi yr bolgan / adletli Ümer’dür
Mü’minlide yr bolgan / adletli Ümerdür
(H43/1b)
189

Kfirlerni kırnı / ir-i Hud Alidür
(H45/2b)
Aıklarnı küyüb uçgan/ küli bolsam
(H63/7d)
Yol üstide olturup yolnı sorgan / derviler
(H98/1b)
Yol baçısı yolnı körgen/ kervn bolur
(H111/4d)
eyhlik ulu turur Hazret’ge eltgen iturur
(H129/3d)
190

Sıfat-Fiil Öbei Öe Sayısı Kullanılma Yüzdesi
1. “-gan / -gen” –an / -kan ekleriyle
kurulan sıfat-fiil öbekleri
2. “-an / -en” ekleriyle kurulan sıfatfiil
öbekleri
3. “-mı / -mi” ekleriyle kurulan
sıfat-fiil öbekleri
4. “-ar / -er; -ur / -ür” ekleriyle
kurulan sıfat-fiil öbekleri
Toplam
Tablo: 29
Tablo:30
509 %96.0
2 %0.37
5 %0.94
14 %2.64
530
Sıfat-Fiil Öbeklerinin Cümle cindeki Görevleri Öe Sayısı Kullanılma
Yüzdesi
a) Sıfat-fiil öbeinin “özne” olarak görev yapması 264 %56.6
b) Sıfat-fiil öbeinin “nesne” olarak görev yapması 47 %10.08
c) Sıfat-fiil öbeinin “zarf” olarak görev yapması 17 %3.64
ç) Sıfat-fiil öbeinin “dolaylı tümleç” olarak görev
yapması
d) Sıfat-fiil öbeinin “yüklem” olarak görev
yapması
Toplam 466
58 %12.44
80 %17.16
191

2. 1. 13. 3. Zarf-Fiil Öbei
Zarf-fiiller kii ve zaman kavramı olmadan temel cümlenin ya da yan cümlenin yüklemini
niteleyen, cümlede genellikle zarf tümleci olarak görev yapan fiilimsilerdir. kinci bir
görevleri yardımcı fiillerle birlikte kullanılarak birleik fiiller kurmak olan zarf- fiiller,
cümlede balaç görevinde kullanılabilirler ve birleik cümle kurabilirler. Zarf-fiil kavramı
çeitli kaynaklarda gerundif 1 , ahıssız kip 2 , ulak 3 , ba fiil (ba eylem) 4 , ulaç 5 , ulaç-fiil 6 ,
gerundium 7 , zarf-fiil 8 gibi terimlerle karılanmıtır. HENGRMEN ulaç balıı altında,
”eylemden türeyen ve belirteç görevi yapan sözcük (HENGRMEN 1999: 370)” biçiminde
tanımlar. ERGN gerundiumlar balıı altında,” gerundiumlar hareket hâli ifade eden fiil
ekilleridir. Bu ifadeleriyle fiillerin zarf ekillerini yaparlar ( ERGN 1986: 336). Zarffiiller,
fiil özellii göstermediklerinden fiil çekimlerine girmezler. (BAYRAKTAR 2004:
138)
Zarf-fiil öbei, bir zarf-fiil ile ona balı öelerden oluan fiil öbeidir. Metinde Türkiye
Türkçesinde kullanılmakta olan zarf-fiillerin yanında farklı olan zarf-fiiller de vardır.
Farklı eklerle yapılan zarf-fiil öbeklerindeki önemli bir özellik, bazı zarf-fiil eklerinin
deiik ilevde de kullanılmı olmasıdır. Zarf-fiil öbekleri bugün olduu gibi metinde de
daima cümlenin zarfı olarak görev yapmaktadır. Modern Türk dillerindeki zarf-fiillerin
birçok tipik özelliklerini bilinen en eski Türkçe metinlerde bulmak mümkündür
(JOHANSON 1995: 313). Bu nedenle metindeki zarf-fiil eklerinin ayrı ayrı incelenmesi
gerekir.
_______________________________________________________
1 Banguolu 1940-46; Emre 1945-383; Çaatay 1948.
2 TDK 1940.
3 Deny 1941-451.
4 TDK 1942; Saraç 1976-618; Gencan 1979-39; Vardar 1980, 1988 ,1989; Bilgegil 1982-283; Özön 1986.
5 TDK 1942; TS 1945, 1955, 1959, 1966, 1969, 1974, 1983, 1988, 1998; Hatibolu 1969, 1982; Saraç 1976
618; Gencan 1979-390; Vardar 1980, 1988, 1998.
6
Emre 1945-383.
7 TDK 1949; Ergin 1958-582.
8Ergin 1958-582; Mansurolu 1958; Tekin 1973-44; Banguolu 1974-427; Eraslan 1980.
192

Zarf-fiiller Türkçede üç temel görev üstlenmektedir. Bunlar; zarf-fiilli parça (
gerundialsegment ) kurmak, yardımcı fiillerin önüne gelerek birleik fiiller (komplexe
verben) yapmak ve görünü-zaman eki (aspektotemporale endung ) olarak bitimli cümleler
kurmaktır ( UURLU 1999: 20 ). Bunlarla birlikte zarf-fiillerin metindeki en belirgin
ilevi öbek oluturmalarıdır.
Hakdın korkup otka tümey pitim mena
(H1/9d)
Ik yolıda canım berip yürdüm mena
(H15/1d)
Zarf-fiillerin söz dizimi açısından ilevleri yanında Türk dili açısından birçok morfolojik
ilevleri de bulunmaktadır. levler metinde elde edilen bilgiler dorultusunda farklı
bölümlerde incelenmeye çalıılmıtır. Ayrıca bu konuda daha genel ve geni bilgi için bk.
HASPELMATH 1995; JOHANSON 1995; 1998; CSATO-JOHANSON 1993; MUNDY
1954; YÜCE 1973.
Metinde tespit edilen bazı zarf-fiil öbekleri unlardır:
Tekebbürni ayak astıda basıp aldım
(H3/3d)
Cümle ık yılıp baray brghıge
(H33/3d)
Sübhan derdin aytıb devam ingreb çıksam
(H63/17d)
Ötkenlerdin ibret alıp yola kirmey
Nevha feryd aytıf anda ortab yanmay
Keçe kündüz yürümimen özni bilmey
Sorar bolsa men kul anda ne kılaymen
(H75/3d)
Makamıdın ötelmeyin Cibril kaldı
(H80/6d)
193

Terk etmeyin ten-cnın tecrid boldum demesün
(H90/6b)
Keçe kündüz tınabilmes Hüdyını yd eter
(H116/1b)
Ötgen sofiler il közidin yürmeyin kaçtı
(H121/4b)
Sofi boluban saf bol ey bende-i Allah
Sofi bolub ul yalan demi ötmese behrak
(H121/6b)
2. 1. 13. 3. 1. Zarf-Fiil Öbei le Temel Cümle çindeki Öbür Tamlayıcıların Dizili
likileri
2. 1. 13. 3. 2. Zarf –Fiil Öbeinin Dier Tamlayıcıya Balı Olması
2. 1. 13. 3. 3. Zarf-Fiil Öbeinin Bitimsiz Öbee Balı Olması
Bir zarf-fiil cümle içerisindeki sadece yükleme deil, bazı durumlarda baka bir bitimsiz
parçaya balı olabilir. Yani bir zarf-fiil öbeinin içersinde baka bir zarf-fiil öbei
bulunabilir. Bu durumdaki zarf-fiil öbekleri cümlenin yüklemini deil balı bulunduu
öbür zarf-fiil öbeinin çekimsiz fiilini nitelerler. Zarf-fiil öbei genellikle balı bulunduu
çekimsiz fiilden önce ve öbek içinde bulunur.
Boyun tavlap dery bolup tatım mena
(H1/7d)
Tufrak kılıp hzır bol dep boynum egdi
(H1/8d)
Hakdın korkup otka tümey pitim mena
(H1/9d)
Ta ki yılab secde eyley Tengri’ge keç
(H8/15d)
Ruz-ı maher didar körüb sorgay devlet
194

itib okup yerge kirdi Kul Hace Ahmed
(H10/9d)
Yürek barım cu uruban kaynab tatı
(H27/5d)
Ehl-i eyl kurab turgay yılap seni
Yuvuçılar tahta üzre alay seni
Suvnı koyub pk eylegey zhirimni
Btınımnı yuvanını bilelmesmen
(H47/17d)
Hisab eyleb yürütgenler maher sarı
Halayıklar kadem urgay nçar barı
Mu’ayene anda körgey duzah narı
El-aman deb okruuban turar ermi
(H112/4d)
Seher vaktde kobup yılab nle eyle
(H139/1d)
2. 1. 13. 3. 4. Zarf-Fiil Öbeinin Bir sme Balı Olması
Zarf-fiil öbekleri metinde –mak / -mek isim fiillerine balı olarak da karımıza çıkarlar.
Zarf-fiil öbekleri balı oldukları isim-fiil öbeklerinden daima önce gelirler. (UURLU
1999: 43)
Çare tapmay ahir bir kün ölmek kerek
(H105/1d)
Boyun sunub uzalıban yatmak kerek
(H105/2d)
Siyasetli üyge barıb kirmek kerek
(H105/5d)
Talib-i Allah bolub her yahi sözni sözlemek
(H119/4d)
195

2. 1. 13. 3. 5. Zarf-Fiil Öbeklerinin ç Yapısı
Merkezinde fiil tabanına getirilmi bir zarf-fiil eki bulunan zarf-fiil öbei, çekimli bir fiille
kurulan bitimli cümleye benzer. Bitimli cümledeki yükleme zarf-fiil öbeinde, zarf-fiil e
deerdedir. Dier bir deyile, çekimli fiil nasıl birbirleriyle belli bir iliki içindeki farklı
öeleri balayıp bir “dil birlii” yani “cümle” oluturuyorsa, zarf-fiil de kendisiyle belli bir
iliki içinde bulunan unsurları balayarak kendi baına bir “dil birlii” oluturmaktadır
(UURLU 1999: 53) . Dolayısıyla, zarf-fiil öbeklerinin içersinde zorunlu veya seçmeli
birçok öe bulunabilir. Özne, nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci gibi cümlenin bütün
unsurları zarf-fiil öbeklerinin iç yapısında kendini gösterir. Ancak cümle içinde bütün bu
ögeler zarf-fiil eki altında bir öge veya öbek gibi kabul edilebilir.
Basit zarf-fiil öbeklerinde, zarf-fiil öbei sadece bir zarf-fiilden olumaktadır. Ancak
katıık zarf-fiil öbeklerinde dizede bulunabilen birçok öenin zarf-fiil öbei içinde
olduunu görürüz.
(Mektep) bar-ıp kayna-p ço-up (tatım) mena
zarf-fiil
(H1/17d)
Mansur sıfat baım ber-ip (ık drında)
Edat öbei nesne zarf-fiil
Zarf-fiil öbei (6/5d)
Ayakımdın tut-up südre-p gora elting
Yer zarf-fiil
Tamlayıcısı
Zarf-fiil öbei
Üç yüz molla yıla-b (bitti köp rivayet)
Özne zarf-fiil
Zarf-fiil öbei
(H11/6d)
Allah deban gordın kopsa lem küyer
196

Nesne zarf fiil
2. 1. 13. 3. 5. 1. Zarf-Fiil Öbei le Temel Parçanın Birinci Tamlayıcıları Arasındaki
liki
2. 1. 13. 3. 5. 2. Zarf-Fiiller ve Özne
Bitimli cümlelerdeki yüklemin aksine belli bir grup zarf-fiilli parçaların dıındakilerle
öznenin yerini tutabilecek bir ek bulunmaz (UURLU 1999: 64 ). Bu bakı açısıyla da
zarf-fiiller iki bölüme ayrılmaktadır:
a )ahıs, çokluk ve zaman yönünden belirsiz olan zarf-fiiller
b )Temelinde –GAn ve –DUk gibi sıfat-fiil ekleri bulunan ve iyelik ekleri alabilen zarf-
fiiller.
Metinde sınıflandırdıımız zarf-fiiller birinci gruba girmektedir. Tespit ettiimiz zarffiiller,
çokluk ve zaman açısından belirsizdir.
2. 1. 13. 3. 5. 3. Zarf-Fiil ve Öznesi Arasındaki Uygunluk
ahıs, çokluk ve zaman yönünden belirsiz olan zarf-fiillerde özne ile zarf-fiil arasındaki bir
uygunluktan söz edilemez (UURLU 1999: 66). Özne teklik ve çokluk ahıslardan
hangisi olursa olsun zarf-fiil aynıdır. Öznenin hangi ahıs olduu ve tekillii, çoulluu
konusunda zarf-fiillere bakarak bilgi edinemeyiz. Zarf-fiil öbeinde herhangi bir özne
yoksa özne hakkındaki bilgiyi temel cümlenin yüklemine, varsa öznesine bakarak
edinebiliriz. Eer temel cümle ile zarf-fiil öbeinin öznesi farklı ise zarf-fiil öbeinde üst
yapıda mutlak özne bulunur.
Ötib kervn közdin gyib boldı mukin?
(H69/2d)
Münker-Nekir sormay çıkıp nle kılgay
Köz yaını akkuzuban jle kılgay
Hak ydını aytıb özin vle kılgay
197

Pervaz kılıb hava sarı uçar dostlar
(H78/6d)
Kul Hace Ahmed Yesevi’ning ubu sözi
Aceb ermes bakıb körse sırdın közi
(H87/6d)
Fenlık makamında özning özi
Fenlık içre bakıb körer dostlar
(H87/6d)
2. 1. 13. 3. 6. Zarf-Fiil Ekleri
2. 1. 13. 3. 6. 1. “ –IP ”
Eski Anadolu Türkçesinin balarında “ -p ” etkisiyle ünlüsü yuvarlaklaan bu ekin metinde
hem yuvarlak hem de düz ekli en çok kullanılan zarf-fiil ekidir. lev bakımından
bugünkü Türkiye Türkçesinden farklı olmayan bu ek bazı örneklerde isim-fiil gibi
kullanılmıtır.
Hak yolıa kirip bolmas pk bolmasang
(H17/9d)
Bu yollarda cannı asrab bolmas ermi
(H27/4d)
eriatsız tarikatga ötüb bolmaz
(H128/2d)
Hakikatsız marifetge yetib bolmaz
(H128/2d)
Pirsiz hergiz evk arbın tatıb bolmaz
(H128/2d)
Dürr gevherni mührege satıb bolmaz
(H128/3d)
Ethem sıfat dünya ukbin yetib bolmaz
(H128/3d)
198

Munda bolmay Hak vaslıa yetib bolmaz
(H134/9d)
“-ıb, -ıp, -ip” düz ekilli zarf-fiil öbekleri , Türkçenin tüm dönemlerine ait eserlere
bakıldıında bu eklerin kullanıldıı görülmektedir. Eklendii fiili ikinci bir fiile balar.
Bazen esas cümlenin yüklemine bazen de yan cümlenin yüklemine balanır. Eklendii fiile
iki anlam katabilir: balaç yerine geçerek “ ve ” balacı gibi kullanılır; “ -arak/-erek ”
anlamı katarak balandıı fiilin tarzını bildirebilir.
Metinde tespit ettiimiz zarf-fiil öbekleri unlardır:
Riyazetni kattı tartıp kanlar yutup
Men defter-i sni sözin açtım mena
(H1/1d)
Medinege Resl barıp boldı garib
Gariblikde mihnet tartıp boldı habib
Cef tartıp Yaratkana boldı karib
Garib bolup ukbalardın atım mena
(H1/6d)
Elking açıb dua eylep boyun sungıl
Hak’dın etip bu sözlerni aydım mena
(H11/14d)
Mendin keçib zalimlerni elkin tutkan
(H11/16d)
Candın keçip yaluz Hak’nı cana kotum
(H12/2d)
eyhmen deban da’va kılıp yolda kaldım
Feu destr pçek pula satıp keldim
Nefs ü heva tuyan kıldı harıp kaldım
(H13/9d)
Yer astıga kaçıp kirdim ndnlardın
Elkim açıb dua tilep merdanlardın
(H14/6d)
199

Candın keçip Canane’ni kördüm mena
(H14/14d)
Zikrin aytıb zari kılıb yürdüm mena
Ik yolıda canım berip yürdüm mena
(H15/1d)
Ehl-i heva menmenlikdin kaçıb yürgil
Muhabbetni arabıdın içib yürgil
Ehlin tabsang közde yaıng saçıb yürgil
(H95/11d)
Fni turur bu dünyadın keçib keting
Muhabbetning cmın alıb mey n eting
(H95/12d)
Riyzetni kattı tartıb canlar kıyma
Meydan içre baıng berib baıng oyna
Aydın keçib mal ornıga zakkum çeyne
(H95/25d)
Ferhad sıfat mihnet tartıb talar kesgil
Cüneyd dek çöller kezib harlar basgıl
(H95/26d)
Üç yüz altmı bakıp anı gamın yedi
Melayikler yaın alıp tuhfe kıldı
Kan yılagıl yaıng alıp güvah kılsun
Eitip hikmetimni goa alan
At kılay öler vaktıda imn
(H139/2d)
(Mün. 53b)
2. 1. 13. 3. 6. 2. –UP (yuvarlak ekilli) zarf-fiil ekleri
Metinde en çok kullanılan zarf-fiil ekidir. Bu ek “-p ” çift dudak ünsüzünün etkisiyle
yuvarlaklamı –up/-üp olarak kullanılmıtır.
200

Riyazetni kattı tartıp kanlar yutup
(H1/1d)
Nefsim ölüp l-mekna atım mena
Mekteb barıp kaynap çoup tatım mena
(H1/17d)
“nn fetehn”nı okup man sordum
Pertev saldı bi-hud bolup didr kördüm
Mullam urup usküt dedi bakıp turdum
Yaım saçıp muztar bolup turdım mena
(H1/18d)
Rzi kıldı azzihi tutup mindim
Lenger tugup belin basıp yançtım mena
(H1/19d)
Ahker bolup küyüp yanıp öçtim mena
(H1/20d)
Kırk ikkimde tlip bolup yola kirdim
Ar u kürsi levhdin ötüp kalem kezdim
(H6/3d)
Yakam tutup yılap yürdüm gülzrında
(H6/5d)
Zikrin aytıb yalguz bolub yalguz küydüm
(H8/3d)
“Taha” okub tün keçeler kaim boldım
(H8/4d)
Didar körüb ruhum uçıb arga kondı
Musa sıfat vücutlarım küyüb yandı
(H8/10d)
Bu dünyanı dümen tutub yürdüm mena
Yakam tutub hazretie sınıp keldim
(H11/1d)
Taga aydı “emrim tutub sen temegil”
(H11/5d)
201

Pak ıknı kola almay bolmas yürüp
Didarını körse bolmas tün kün uyup
Hadice anı körüp boladur zr
(H12/4d)
(H36/17b)
Edeb birle yörüp izzet kıladur
(H36/27b)
Bakıb turub söz aytura tiling kelmey
Hayran bolup neterimni bilelmesmen
(H47/15d)
Oul-kızıng yılab kalsa feryd urub
Mal u mülking munda kalsa hayran bolub
Dümenlering kuvanuur seni körüb
Boyun sunub uzalıban yatmak kerek
(H105/2d)
2. 1. 13. 3. 6. 3. “ –p (- b) ” , Zarf-Fiil Ekiyle Kurulan Zarf-Fiil Öbekleri
Bismillh dep beyn eyley hikmet aytıp
(H1/1d)
Kur’an okup amel kılmay yalan lim
(H1/9d)
Kırkbirimde ihls kıldım yol tapay dep
Erenlerdin her sır körsem men yapay dep
Pir-i muan izin alıp men öpey dep
(H6/2d)
Kırküçümde Haknı izlep nle kıldım
(H6/4d)
Kul Hace Ahmed Hak sözini sözlep ötdi
“Aynel-yakin” tarikatde bozlap ötdi
“lmey-yakin” eriatnı közlep ötdi
(H11/21d)
202

Hak vaslını izlep tabmay hayranemen
Tınmay yılap köngli buzuk divanemen
Canan izlep fena bolup keldim
(H14/5d)
Haber berür “felizehu kalilen” dep
Yene aytur “veleyebku kesiran” dep
Bu ayetini manasige amel kıl dep
(H15/4d)
Melyikler min dep elkin açıp turdılar
unda ümmet berding dep Hak ükrünü kıldılar
(H18/13d)
eytn-lin pirim dep dmenie yapukan
Azzilni pirim dep erte aham körüken
(H18/17d)
Çın ıklar keçken ermi cnın talap
Edhem-sıfat berhem urup mlın talap
H H teyü Hak zikrini aytıp holap
(H61/3d)
Münker-Nekir “Men rabbük” dep seval kılgay
(H79/5d)
Va veyleta nedamet dep yolda kalsang
(H79/9d)
eyd bolup anı izlep yürer imi
(H108/3d)
Yaım meni ya bolur dep aytur erdim
Her ne hsıl bolsa az dep aytur erdim
(H110/2d)
Vesvs eylep eytn-la’in dinin buzar
(H135/2d)
Canıng kıynap zakkum çaynap aık bolgıl
Yaıng döküp közüng suvlap sadık bolgıl
(H137/3d)
203

Rhat talap can mihnetin holaganlar
Seherlerde canın kıynap ilegenler
(H140/5d)
2. 1. 13. 3. 6. 4. “ -mAy ” Zarf –Fiil Ekiyle Kurulan Öbekler
Divân-ı Hikmet’te bugünkü zarf-fiil eklerinin yanında zamanımızda kullanılmayan ekler
de vardır. Bu eklerle kurulan zarf-fiil öbeklerindeki önemli bir özellik, bazı zarf-fiil
eklerinin deiik ilevde de kullanılmı olmasıdır.
“ –mAy ” zarf-fiil eki de “-Ip ” ve olumsuz anlam taıyan “ –mAdAn ” zarf-fiil eklerinin
ilevini üstlenmitir. Eylem tabanlarına olumsuzluk eki –me ile –y zarf-fiil eki getirilir. “ -
mAy ” zarf-fiil eki kendinden sonra gelen yüklemin yapılma zamanını belirtmeye ve ne
durumda, nasıl yapıldıını bildirmeye yarar. Metinde en ilek kullanılan zarf-fiil ekidir.
Tespit edilen “ -mAy ” ekli zarf-fiil öbekleri unlardır:
Kur’an okup amel kılmay yalan lim
Hakdın korkup otka tümey pitim mena
(H1/9d)
V-deria muhabbetni cmın içmey
Ehl u ayl hnumndın tükel keçmey
Cürm ü isyan girihlerin munda çeçmey
(H1/11d)
Hy u heves m u menlik turmay köçti
(H3/2d)
Bu lemde heç uhlamay hzır boldum
(H5/4d)
Nefsim meni köp yügürtti Hakka bakmay
Keçe kündüz biam yürdüm yaım akmay
Hy u heves m u menlik otka yakmay
(H13/5d)
Ötkenlerdin ibret alıp yola kirmey
204

Nevha feryd aytıp anda ortab yanmay
Keçe kündüz yürümimen özni bilmey
(H75/3d)
Keçe kündüz bi-gam yürdüm zikrin aytmay
Cehd eyleben tüni küni fikrin etmey
Muhabbetni bzrıda özni satmay
(H82/4d)
Düny tefmey raks u sem urgan chil
Hak ydını bir dem aytmay yürür afil
(H88/4d)
Keçe kündüz yıla dim bir dem tınmay
Tildin Allah ydın aytıb harıp kalmay
Közde yaı akmas hergiz barı küymey
(H102/8d)
Munda bolmay can maukın tabıb bolmaz
Candın keçmey vahdet meydin içib bolmaz
(H102/16d)
Himmet kurın can belige mehkem çalmay
Msivanı muhabbetin özdin salmay
Köz yaını niyz eyleb rzın aytmay
(H122/2d)
Candın keçib ba oynamay halis bolmaz
Halis bolmay dünya ukbin salsa bolmaz
Tirik ölmey mecazie rast sözlemez
(H123/4d)
Vahdaniyet kemesini sırrın bilmey
Ik u esrar sözleridin haber almay
Tecrid-tefrid ilerini ed kılmay
(H124/7d)
eriatnıng meydanıa özin salmay
Tarikatnıng bostanıda cevlan kılmay
Hakikatnıng deryasıdın gevher almay
205

(H125/7d)
Gevvas bolmay gevher üçün derya çommaz
Candan keçmey çommaunça hergiz almaz
Bir katrea kani bolmay ul dür bolmaz
Kani bolmay evk arabın içse bolmaz
(H126/9d)
Kul Hace Ahmed Allah demey ne i kılay
Amelim yok zr ingremey ne i kılay
Hakk’dın kotkub kan yılamay ne i kılay
(H128/15d)
2. 1. 13. 3. 6. 5. “ –mAyIn ” Zarf-Fiil Ekiyle Kurulan Zarf-Fiil Öbei
-mAyIn zarf-fiil eki de zamanımızda kullanılmayan eklerdendir. Bu ek “-mAy ” zarf-fiil
eki gibi olumsuz anlam taıyan –mAdAn zarf-fiil ekinin ilevini üstlenmektedir. Metinde
dier zarf-fiil eklerine nazaran ilek olarak kullanılmamaktadır. Tespit edilen örnekler
unlardır:
Bu dünyada hiç külmeyin yürdüm mena
(H15/4d)
Zalim nefsim hiç salmayın otka saldı
(H15/7d)
Köngil közi yarutmayın tat kılsa
(H17/1d)
Anadın tomayın ölgen ikendür
(H36/7b)
Toymay kaldım dem ötmeyin ömrüm ötti
(H47/12d)
Cematge barmayın terk-i namz kılanlar
(H53/9b)
Kim bilmeyin bu yollarnı eyhmen dese
(H76/4d)
206

Makmıdın ötelmeyin Cibril kaldı
(H80/6d)
Terk etmeyin ten-cnın tecrid boldum demesün
(H90/6b)
Ötgen sofiler il közidin yürmeyin kaçtı
(H121/4b)
Nasihatlar kılur pir ü cevannı
Özi fehm etmeyin yahı yamannı
(Mün. 30b)
2. 1. 13. 3. 6. 6. -UbAn Zarf-Fiil Ekiyle Kurulan Zarf-Fiil Öbekleri
Günümüze kadar kökeni hakkında belirsizliini koruyan bu zarf-fiil eki 2 ; metinde –bAn, -
ıban/-iben ekilleriyle de karımıza çıkar. Eski Anadolu Türkçesinde, önceki dönemlerde-
ban/-ben biçiminde kullanılan ek, koruyucu ünlüsünün eke dahil olmasıyla –uban/-üben; -
ıban/-iben biçimine dönümütür.
Eski Anadolu Türkçesinde karılaılan –uban/-üben zarf-fiil ekinin genilemi hali olan –
ubanı/-übeni, -ubanın/-übenin ekilleri metinde yoktur.
-uban/-üben zarf-fiil eki –arak/-erek zarf-fiil ekiyle aynı ilevdedir. ki fiili birbirine
balarken yüklemin tarzını bildirir. Tespit edilen örnekler unlardır:
2
Eski Türkçe döneminde –pan/-pen olarak karımıza çıkan bu ek, daha sonraları Çaatay ve Eski Anadolu
Türkçesi dönemlerinde “ banıng ” (Çaatay 1947:30-31), “ benin ” (Banguolu, Süheyl ü Nevbahar), “banı
(Rossi) ekillerinde ilek olarak kullanılmıtır. Eckmann gibi bazı Türkologlar eki “-uban/-üben”, bazıları
sadece “-üben” bazısı da “-ban/-ben” olarak kabul etmektedir. Timurta, bu ekin Eski Anadolu Türkçesi,
Osmanlı Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde –ban/-ben eklinde –b- ile ve kendisinden önceki yardımcı sesle
birlikte –uban/-üben eklinde okunduunu ileri sürer (Timurta 1977:140; Sertkaya 1989:346). Ekin kökeni
konusunda genellikle –pan ekinin –p zarf-fiili ile –an vasıta ekinden türedii iddia edilmektedir (Korkmaz
1995:181; Sertkaya 1989:340). Bang ise –an/-en ekinin “ ablativ ” eki, Menges ise instrumental eki olduu
görüündedir. Ancak bütün bu izahların bu konuyu tam olarak aydınlatamadıı ve ekin kökeninin hl
karanlık olduu görüünde olan Türkologlar da vardır (Caferolu 1958:62).
207

Köz yaımnı akkuzuban jle kıldım
(H6/4d)
Ketkenlerni körüben andın ibret almaslar
(H18/16d)
Yürek barım cu uruban kaynab tadı
(H27/5d)
Ümmet deyüben kiçe yü kündüz yedi hasret
(H41/8b)
Ar üstie tegürüben koymak üçün
(H46/5d)
Yürek barı c uruban kaynap tatı
(H61/5d)
çi taı küyüben seherlerde yatmasun
(H90/2b)
Kerkes ku dek boluban ol harama batmılar
(H99/5b)
Ol himr dek boluban yük astıda kalmılar
(H99/7b)
Köz yaını akkuzuban feryd kılsa
(H102/11d)
Gordın yengi tirgüzüben küyer ermi
(H112/1d)
El-aman deb okruuban turar ermi
(H112/4d)
Her cefaa sabr etüben belni mehkem balamak
(H119/4d)
Dervi boluban halk içinde tespih ögürüb
(H121/3b)
Köz yaın akkuzuban cari kılgan
(H126/5d)
Kul boluban kulluk kılur Hcesie
(H127/5d)
208

2. 1. 13. 3. 6. 7. “ -IbAn ” Düz ekilli Zarf-Fiil Ekiyle Kurulan Öbekler
Astnesin yastanıban izin öptim
(H4/8d)
Haram üphe terk etiben yürek dala
(H11/15d)
Lamekan’nı seyr etiban makam atım
(H12/2d)
Di üzre evkleniben Hak’nı aysam
(H56/5d)
Fars tilini biliben hub aytadur Türki’ni
(H71/5b)
Kl ilmini okuban hl ilmie yetiben
Yoklık içre batıban barlıklardan alınglar
(H94/2b)
H erresin alıban nefs baıa salıban
Sebeb birle yırak yerge barıban
Karında kadrini bilgen garibler
(H94/4b)
(H101/2b)
Birisin göya kılıban birisin gungkr eter
(H116/6b)
Bu tengizge kim kiriban kim çıkusı
(H120/4d)
2. 1. 13. 3. 6. 8. “ -bAn ” Zarf-Fiil Ekiyle Kurulan Zarf-Fiil Öbekleri:
Eski Anadolu Türkçesinden önceki dönemlerde -ban/-ben biçiminde kullanımı metinde de
mevcuttur. Bu ek, koruyucu ünlüsünün eke dahil olmasıyla –uban/-üben; -ıban/-iben
biçiminde genilemitir.
209

Hızr Babam hzır turup lutf eyleben
(H5/1d)
Allah dedim lebbeyk deban kolum aldı
(H7/4d)
Allah deban tünler turub ingrenmeding
(H11/17d)
Bu hadisni fikr eyleben öldüm mena
(H15/3d)
Yolsız idim lutf eyleben yola saldı
(H20/8d)
Allah deben sahbeler tebrendiler
(H46/5d)
Allah deban fen boldum rahm eylegil
(H64/11d)
“Kalu bela” deban ruhlar cevab bergen
(H77/10d)
Aıkları zr ingreben yola kirdi
Zr yılaban seherlerde kobar dostlar
(H82/2d)
Zr yılaban zr ingregil rahmı kelsün
(H86/6d)
Kl ilmini okuban hl ilmie yetiben
(H94/2b)
Öz barmakın tileben körkub turup kalmılar
(H99/8b)
Miras deban ba ayaıng balagaylar
(H105/3d)
yed senge rahm eyleben cnn kılur
(H135/8d)
Allah deban otka kirdi Halilullh
(H139/14d)
“Kl bel” deban rhlar kıldı sed
210

(H142/3d)
2. 1. 13. 3. 6. 9. “-GAy “Ekiyle Kurulan Zarf-Fiil Öbekleri
Bu ekler, –ınca/-ince zarf-fiil ekinin ilevini üstlenmitir. Kendinden sonra gelen eylemin
ya da eylemsinin hemen kendisinin ardı sıra yapıldıını, yapılacaını gösterir; yani
kurduu önerme ile birlikte zaman belirteci olur.
-gay/-gey, -kay zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil öbekleri birçok dizede karımıza
çıkmaktadır.
Bir kün seni ömrüng bergi bolay hazn
(H9/6d)
Münafıklar duzah içre küyüb yangay
man etken halis bolup yanıb çıkkay
mansızlar evvel ahır küyüb yangay
Oanimdin iman tilep yürdüm mena
(H15/8d)
Ehl-i eyl yüzüng srı bakıb turgay
Bakıb turub söz aytura tiling kelmey
Rahm etmese yakın iing yırak bolay
Hayran bolup neterimni bilelmesmen
(H47/15d)
Ehl-i eyl kurab turgay yılap seni
Yuvuçılar tahta üzre alay seni
Suvnı koyub pk eylegey zhirimni
Btınımnı yuvanını bilelmesmen
(H47/17d)
Yrnlarım yılab turgay köp kaımda
Yaluz yılab kurum el baımda
(H47/21d)
Allah nurı kabr içini ruen kılgay
211

Melaikler tigresinde ravzen koygay
Mü’min bende körüb anı hayran kalgay
Bu alemni rueniden keçer dostlar
(H78/3d)
Münker- Nekir sormay çıkıb nle kılgay
Köz yaını akkuzuban jale kılgay
Hak ydını aytıb özin vle kılgay
Pervaz kılıb hava sarı uçar dostlar
(H78/6d)
Nida kelgey lahımdın ne yıladıng
(H78/7d)
Eldin kaçıb ta çölini kılay vatan
(H102/15d)
Hakk temaa kılıb anga rahmet kılay
Gor içinde pertev salıp efkat kılay
Yetmi ferig melaikni ülfet kılay
Lutf u kerem t kılıb yürür bolgay
(H102/25d)
Barça ervh yılıb kelgay mübrekga
Megul bolay tebrekg
Du kılıb kayıtandın song kalay yeg
(H18/14d)
Hisab eyleb yürütgeyler maher sarı
Halayıklar kadem urgay nçar barı
Mu’ayene anda körgey duzah narı
El-aman deb okruuban turar ermi
(H112/4d)
Cümle ümmet yüzyiirme ming saf bolgaylar
Etrafıdın feriteler saf tüzgeyler
“Eyne’l mefer” nidsını yetkürgeyler
Kaçıb kutulub bolmaz deban aytar ermi
(H112/5d)
212

Barça halklar Adem Ata sarı bargay
“Ey atamız emdi bizni kollang” degey
“Nfermanlı mendin ötti ferzend” degey
“brahimge baraluk” deb aytar ermi
(H112/7d)
Musa degey “Ya Muhammed urgıl kadem
Muhammed hem iba kılıb turgay ul dem
Musa koymay ikkavları barar ermi
(H112/10d)
Aıklarnı haybetidin melek kaçay
Korkub barıb duzah içre otlar saçkay
Vehm birle zeher zakkum toya içgey
Kudretie hayran bolub kalar ermi
(H115/11d)
Hum-ı ıkdın kii bir katre tatgay
Hüdanı vaslıga bir yola batgay
(Mün.68b)
2. 1. 13. 3. 6. 10. “-GAç “ Zarf-Fiil Ekleriyle Kurulan Zarf-Fiil Öbekleri
-gaç / -geç, -kaç / -keç zarf-fiil ekleri, eylem tabanlarına gelir. Bu ek eklendii fiili “-ınca/ince”
,”-dıı zaman” anlamlarını vererek cümlenin yüklemine balar. Böylece yüklemin
zamanını bildirir. Harezm Türkçesine, Kıpçak Türkçesine ait eserlerde de bu biçimleriyle
kullanılan ek ; Eski Anadolu Türkçesinde kullanımdan dümütür. Kendinden sonra gelen
eylemin ya da eylemsinin hemen, kendisinin ardı sıra yapıldıını, yapılacaını gösterir.
Böylece zaman belirteci öbei olur
-GAç eki metinde birkaç dizede geçmektedir.
Ik bbını Mevlm açkaç menge tekdi
(H1/8d)
Mansur kelgeç dar egilip özi aldı
213

(H11/4d)
Tene bolaç kıldın h u efgn emdi
(H69/1d)
2. 1. 13. 3. 6. 11. -GAndA Eki
Bu ek, -an partisip eki ile +da hal ekinin birlemesiyle meydana gelir. Eylem tabanlarına
uyuma göre “-kanda / -kende, -ganda / -gende” olarak ulanırlar. Bu ekin kullanıldıı
dizelerin dönüümlerine baktıımızda, eklendii fiillere “-dıı zaman”, “-dıında/-diinde”
zarf-fiil eklerinin ilevini üstlendiini görmekteyiz. Sonuna geldii eyleme durum ve
zaman anlamları katar. Kendinden sonra gelen yüklemin hareket halini belirler. Metinde
ekin olumsuz ekiyle kullanımına rastlanmamıtır.
Piring hzır bolganda ne hacet Hızr u lys
Pirge kadem koyganda yl aytıma avsu’-ıys
(H18/2d)
Ömrüm hir bolanda ne kılaymen Hud y
Can aluvçı kelgende ne kılaymen Hud y
(H28/1b)
Aciz bolup yatkanda feriteler kirgende
“Men Rabbük” dep soranda ne kılaymen Hud y
(H28/5b)
Eltip gorge koyanda yetti kadem yananda
Soruvçılar kirgende ne kılaymen Hud y
(H28/6b)
“Men Rabbük” dep turanda kara kündür oende
Rabbıng kimdür degende ne kılaymen Hud y
(H28/7b)
Be vakt namz bolanda immetli Muhammed
Mirc aıp baranda ehdetli Muhammed
(H40/11b)
Ol “Elestü birabbiküm” degeninde
214

“Ve ma dinüküm” deben yine sorganında
“Dinim slam” degenimni bilelmesmen
(H47/1d)
Derm urganda sansız uçkun uçar dostlar
(H87/1d)
Ne hu tatlık Hak ydı seher vakti bolanda
(H93/4b)
Hudyınga sıınsang seher vakti bolanda
(H93/5b)
Zikri cnı rhatı seher vakti bolanda
(H93/6b)
H degende söngeklering barın caksun
2. 1. 13. 3. 6. 12. “-A “ Zarf-Fiili
(H128/11d)
Bu zarf-fiil metinde sınırlı sayıda kullanılmaktadır ve metinde zarf-fiil öbei oluturmaz.
Çounlukla birleik fiil ve tekrarların oluumunda kullanılmaktadır. Tekrar eklinde
kullanılarak zarf görevi görür. Sadece üç yerde tekrar öesinin birisinin kullanılmaması
sonucu zarf-fiil öbei oluturmutur.
Ümmet dedi köksüm tola da-ı hasret
(H8/14d)
Tevbe taksir eylemdim yakam tuta
Ninın ayta ketti ıkları
Dier örnekler de unlardır:
(H30/2d)
(H131/3d)
Allah ydın ayta-ayta ill boldum
(H1/21d)
215

Zikr-i kalbin ayta ayta köksin teti
(H128/12d)
2. 1. 13. 3. 6. 13. “ teyu ” Zarf-Fiili
-ü zarf-fiil eki, “di-“ fiiliyle birleerek –arak/-erek anlamında zarf-fiil öbekleri
oluturmaktadır. Bu yapı, aktarım cümlelerinin oluumunda büyük rol oynar. Günümüz
Türkiye Türkçesinde aynı tür aktarım cümleleri, vokal gerindiumlarının gelime seyrinde
Batı Türkçesinde ” –a,-e” ye doru gittii için “ –ü “ yerine “ –e” zarf-fiili ile yapılır.
Metinde “teyu” zarf-fiili “diyerek” anlamında kullanılmı olup baımsız sözleri cümle
içine alma, cümleye balama ilevi üstlenmitir.
H-h teyu baım birle tünler kattım
(H19/6d)
Babam teyu Ftıma giryan kaldı
(H46/6d)
Allah teyu köngil balap tora akan
Muhabbetni otı birle kaynap takan
Men teki Allah teyu bargum kelür
(H48/4d)
eyhmen teyu özge bin kayganlarnı
(H54/6d)
Aık kullar Allah teyü tebrendiler
(H58/6d)
Allah teyu kayda barsa eytan kaçar
(H60/9d)
hls birle Allah teyu kanlar yutar
(H60/11d)
Allah teyu derdi birle ölüb ketsem
(H63/5d)
H H teyü can bergeysen Kul Ahmedi
216

(H74/6d)
H H teyu bu dünyadın öter dostlar
(H77/4d)
H H teyü zikrin aytıb can kıynasang
(H95/17d)
Allah teyu közde yaı barı biryn
(H102/6d)
H H teyü zikrin aytıp yürer ermi
(H108/8d)
Seher turub Allah teyu kulluk kılan
(H113/5d)
Ne ameldür ermen teyu da’va kılmak
(H124/6d)
eyhmen teyu bin koyub otnı yutsa
(H130/6d)
eyhmen teyü ba kötergen Hakka rakib
2. 1. 13. 3. 6. 14. -GUnçA Zarf-Fiil Eki
(H133/6d)
Bu ek “ –ın, -gin” yapım eki ile “–ça/-çe” eitlik ekinin birlemesinden domutur. Batı
Türkçesine ek “–ınça/-inçe” eklinde geçmi, Eski Anadolu Türkçesinde uzun zaman bu
ekilde kullanılmıtır (Ergin 1986:342). Yine ekin yapısı konusunda ÇAATAY, ”BANGgan-ça
yani –gan partisibi ve ekvatif görüyordu. -ça, -çe ekvatif eki Türkçede pek çok
kullanılarak zarf yapmaktadır: yerince

Metindeki dizelerin dönüümlerine bakıldıında “–GunçA” eki, “-gay/-gey “ zarf-fiil eki
gibi “–ınca/-ince” zarf-fiil ekinin ilev ve anlam çerçevesindedir. “–GunçA” zarf-fiili
kendinden sonra gelen eylemin ya da eylemsinin, hemen kendisinin ardı sıra yapıldıını,
yapılacaını gösterir. Kurduu önerme ile birlikte zaman belirteci olur.
Metinde tespit edilen “ –GunçA” zarf-fiil ekli öbekler unlardır:
Közüm yumup t açkunça yetti altmı
(H7/11d)
Tang atgunça namaz okub bir yol selam
(H8/5d)
Hrlık-zrlık tartmagunça nefsing ölmes
(H12/10d)
Yarlıadım demegünçe koymadı
(H23/3d)
Didr üçün cnı kurbn kılmagunça
Cndın keçip tarikatga kirmegünçe
Aıkmen dep yalan dav kılmang dostlar
(H81/1d)
Ta kıyamet tang atkunça yatmak kerek
(H105/6d)
Aziz cnı almaunça koymas ermi
(H110/1d)
Ey dostlar ık gevvası bolmagunça
Candın keçip kirmegünçe körse bolmaz
(H122/1d)
“Yuhibbuhum” arabını içmegünçe
“Veyu hibbunehu” libasını kiymegünçe
Riyzetni potasını bomagunça
Hak cemlin muradınça körse bolmaz
(H122/3d)
“Limallah” makamıga barmagunça
218

“En temtu” sarayıa kirmegünçe
“Fenfillah” deryasıga çommagunça
“Bekbillah” gevheridin alsa bolmaz
(H122/4d)
Muhabbetni deryasıa çommaunça
Tang atkunça feryad urub zr ingremey
(H123/1d)
Tarikatde türlük edeb bilmegünçe
Nefsi birle muharebe kılmagunça
Ik yolıga özin lyık etmegünçe
Hakikatnı sırlarını bilse bolmaz
(H124/2d)
zleb anı tabmaunça kirse bolmaz
(H125/5d)
Ötse bolmaz pir hzmetin kılmagunça
Yüz ming bel, mihnet, afet hatarı köp
Tuysa bolmaz pir hizmetin kılmagunça
(H128/1d)
Kamu ’z suvretidin til keçmeünçe
“Mt kalbe en temtu” bolmaunça
Zhiride ba közini yummaunça
Btında iç közi körgenmez ul
(H131/5d)
Bolmaunça bu yol içre munlu hayrn
Kuru otun küymeünçe gürlemez ul
(H131/6d)
2. 1. 13. 3. 6. 15. “ -ken ” Zarf-Fiili
“i-“ fiilinin zarf-fiil eklidir. Bu ek dier zarf-fiillere getirilemez. Metinde iki örnek tespit
edilebilmitir. Bu örneklerde de “i-“ fiili dümemitir.
219

Köngil baı sebz ikende bilmey yürdüm
(H27/3d)
Muhammed bakan iken tüvesini
(H36/20b)
2. 1. 13. 3. 6. 16. “-y ” Eki
Fiil köküne eklenen bu ek; -ıp/-ip, -a/-e, -arak/-erek zarf-fiil eklerinin ilev ve anlamını
üstlenmitir. Metinde birkaç örnek tespit edilmitir.
Bismillah dep beyn eyley hikmet aytıp
(H1/1d)
Ta ki yılab secde eyley Tengri’ge keç
(H8/15d)
Yılay yılay yüz közleri iti körüng
(H38/3d)
Yılay yılay köz yaını habb etti
(H61/2d)
Amel kılmay “kl” ilmin okuy bilmey kalanlar
(H71/3d)
Cn çıkarda yılay yılay keter dostlar
(H86/11d)
Kimge aytıb kimge yılay ık derdini
(H118/6d)
Her kimni öz yolıda eyley eyda
(H121/8b)
2. 1. 13. 3. 6. 17. “ –ArdA “ Zarf-Fiili
“ -ken ” zarf-fiil ekinin ilev ve anlamını görmektedir. Eklendii fiilin vokaline göre
uyuma girmektedir. lek olmayan bir ektir. Metinde çok az dizede kullanılmıtır.
220

Cn berürde bergüm senge nr-ı imn
(H5/3d)
Cn bererde hasret birle keter dostlar
(H86/10d)
Cn çıkarda yılay yılay keter dostlar
(H86/11D)
Cn berürde bolung nr-ı imndın cüd
(H119/5d)
2. 1. 13. 3. 6. 18. “ -gAnIndA “ Zarf-Fiil Eki
Eylem tabanlarına eksiz ulanan bu ek, eyleme zaman ve durum anlamı katar.
Metinde yalnız Hikmet 112’deki dizelerde tespit edilmitir.
srafil Sr’un alıb hurganında
Gordın yengi tirgüzüben küyer ermi
(H112/1d)
Ellik ming yıl gor baında turganında
Andın keyin arasatga sürgeninde
Yalang ba u yalang aya yürgeninde
Adem olu bih yanglı bolar ermi
(H112/2d)
“Ya Kadira ya Gafura” degeninde
“Ya Habibim ba köter” dem aytar irmi
(H112/11d)
221

Zarf-fiil Öbekleri
Öe
sayısı
Kullanım
Yüzdesi
1. “–IP “zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil öbekleri 703 % 34.07
2. “ –UP ” zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil öbekleri 518 % 25.10
3. “–p ( -b, ) “ zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil öbekleri 346 % 16.77
4. “ -mAy ” zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil öbekleri 202 % 9.79
5. “-mAyIn ” zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil öbekleri 12 % 0.58
6. “ -UbAn ” zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil öbekleri 22 % 1.06
7. “-IbAn “ zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil öbekleri 12 % 0.58
8. “-bAn ” zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil öbekleri 35 % 1.69
9. “-GAy ” zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil öbekleri 91 % 4.41
10. “ -GAç “ zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil öbekleri 4 % 0.193
11. “ GAndA ” zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil öbekleri 29 % 1.40
12. “-A ” zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil öbekleri 5 % 0.242
13. “ teyu ” zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil öbekleri 22 % 1.06
14. “-GUnçA ” zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil öbekleri 40 % 0.193
15. “-ken ” zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil öbekleri 2 % 0.096
16. “-y ” zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil öbekleri 8 % 0.387
17. “ -ArdA ” zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil öbekleri 5 % 0.242
18. “ -UrdA ” zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil öbekleri 2 % 0.096
19. “ -gAnIndA ” zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil öbekleri 5 % 0.242
Toplam 2063
Tablo: 31
222

BÖLÜM 3 SONUÇ
Dinî-tassavvufî halk edebiyatımızın, Orta Asya Türk dünyasınının en önemli isimlerinden
olan ve “ Pîr-i Türkistan ” lakabıyla anılan Ahmet Yesevî’nin “ Hikmet ” adı verilen
manzumelerinin derlenmesi, yayınlanması kukusuz edebiyat tarihimiz bakımından büyük
bir eksiklii gidermitir.
Ahmet Yesevî‘nin hikmetlerinin içinde yer aldıı Divân-ı Hikmet, aslında Yesevî’den
asırlarca sonra Yesevî dervileri tarafından tertiplenmi bir hikmetler mecmuasıdır.
Hikmetlerde Ahmet Yesevî’ye ait birçok mahlasların kullanılması, bazı hikmetlerde halife
ve müridlerden bahsedilmesi veya birkaç asır sonra yaamı ahısların adlarının anılması,
nüshalardaki hikmet sayısının birbirinin tutmaması gibi sebeplerle hikmetlerin hangisinin
Ahmet Yesevî’ ye ait olup olmadıını tespitte güçlük dourmaktadır. Ancak tüm bunlara
ramen hikmetlerin tamamının dil ve içerik bakımlarından incelenmesi, Türk dili ve
edebiyatımız açısından çok fayda taımaktadır. Böylece ilk Türk mutasavvufu Ahmet
Yesevî ve onunla balayan dinî-tasavvufî halk edebiyatımz hakkında da derin fikirler elde
edebilmekteyiz. Ayrıca aydınlarımızın Farsçaya, Arapçaya yöneldikleri, Türkçemizi hor
gördükleri dönemde Hikmet 71/1d’de unları dile getirir: ( BCE 1993: 92 )
“Hulamaydur alimler sizni aygan Türki’ni
Ariflerdin eitseng açar köngil mülkini
Ayet hadis ma’nası Türki bolsa muvafık
Ma’nasıga yetgenler yerge koyar börkini”.
Bu dizelerinde büyük mutasavvuf Ahmet Yesevî, Türk dilini edebî dil olarak
benimsediini, dilimizin Türklük dünyasında yaygınlatırılması gerektiini güçlü bir sesle
ifade etmektedir. Yine örnek bir hayat yaayarak Türklüe ve Müslümanlıa büyük bir
dirilik ve ülkü kazandırması; slam’ın bilimi, çalımayı, üretmeyi, baka dinlere ve
insanlara hogörüyle yaklaması, bin yıldır Türk’ün gönlünü ııtan ııı saklaması, O’ nun
yüceliini daha iyi idrak etmemizi salamaktadır.
Biz de böylesine büyük bir ahsiyetin ve aheseri olan iirlerinin ”söz dizimi” incelemesini
yapmaya gayret ettik. Eser manzum olduu için söz diziminin iki ana konusundan biri olan
223

“ söz öbekleri ” ni aradık. Her hikmetin her dizesi incelenerek bu öbekleri yapıları ve
ilevleri yönünden inceledik. Bu incelememiz; kilemeler, Balama Öbekleri, Sıfat
Tamlamaları, sim Tamlamaları, Birleik Fiiller, Unvan Öbei, Ünlem Öbei, Sayı Öbei,
Edat Öbei, Ayrılma Öbei, lgi Öbei, sim-fiil Öbei, Sıfat-fiil Öbei, Birleik isimler,
Zarf-fiil Öbei olarak on be balık halinde tespit edilmitir. ncelemelerimizin sonunda
toplam 8093 söz öbeine ulatık. Örneklerden hareketle öbeklerin sayılarını ve kullanılma
sıklıklarını, sayısal verilerle tablolar halinde belirttik. Söz öbekleri incelenirken Türk
dilinin söz dizimi yapısına en uygun olan ve kendi içinde bütünlük taıdıı için bata
Muharrem Ergin’in sınıflandırmasına uyduk. Ayrıca DEMR-YILMAZ (2003),
CEMLOLU (2000;2001), KARAHAN (1995 a;2004), TURAN (1998)’ın inceleme
yöntemlerinden yararlandık. Zarf-fiiller konusunda UURLU (1999)’nun çalıması;
birleik fiiller konusunda DEMR (1993;1996)’in ve AKAY (1990)’ın çalıması; edatlar
konusunda da HACIEMNOLU (1992)’nun çalımalarından yararlanıldı.
Söz öbeklerini yapı ve ilevleri yönünden deerlendirirken özelliklerini, bugünkü Türkiye
Türkçesinden farklı yönleri üzerinde özellikle duruldu. Bunları maddeler halinde öyle
gösterebiliriz:
1. kilemeler Türkiye Türkçesinde belirtili nesne görevi yaparken, ikilemeyi oluturan her
iki kelime de yükleme eki aldıı halde Divân-ı Hikmet’ te öbei oluturan birinci
kelimenin bazen ek almadıı görülmütür. Günümüz Türkçesinde “Üstünü baını
çamurlamı.” ekline karılık Divân-ı Hikmet’te “ Körüp bilip mâl mülkini kola almaz
(H102/10d) ” gibi kullanımlar mevcuttur.
2. Metinde Arapça ve Farsça balama edatları “ u, yu, yü, u…hem, hem…hem, hem u
hem ” kullanılmıtır. Zaten bu balaçlar daha çok manzum metinlerde tercih edilmektedir.
Ayrıca bu balaçların ikilemeler arasına girerek ikilemelerin pekitirme gücünü artırdıı
görülmütür. Bu aynı zamanda vezni de tutturma imkânı salamaktadır.
“Taliblerge dürr ü gevher saçtım men a “
(H1/1d)
“Ümmet deyuben kiçe yü kündüz “
224

(H41/86)
“Amin dengler âl u ashab hem çehar-yâr”
(H8/18d)
“Hem ata hem anasını süymedi “
(H23/3d)
“Hem rahmet ü hem didâr atâ kılgıl seherde “
(H47/8d)
“Otuz üç ming sahâbe hem yârânlarga “
(H16/3d)
3. Metinde sıfat unsuru, birden fazla sayıların ismi olan sıfat tamlamalarında ismin de
çokluk halde bulunması farklı bir özelliktir. Bu kullanım özellikle sıfat unsuru sayı öbei
olan sıfat tamlamalarında görülmektedir.
“ Yetmi ming /feriteler yılıp keldi ”
(H2/16)
4. ” Ming tümen/ türlük hatâlar mendin ötse afv kıl ”(H31/1d); ”Neçe mingler çerik yıan
hanlar kanı” (H111/7d)”, ”nansun dep munı bir/ neçe bi-akl “(Mün.32b) dizelerindeki
sıfat tamlamaları günümüz yazı diline göre farklılık göstermektedir. Bu örneklerde de
görüldüü gibi belirtme sıfatı niteleme sıfatlarının önünde kullanılmıtır. Gerçi Türkiye
Türkçesinde bir ismi çeitli yönlerden açıklayan ; fakat biri niteleyen dieri belirtme sıfatı
olan kelimelerden hangisinin önce hangisinin sonra gelecei konusunda bir kesinlik
yoktur. Bunu tayin eden daha çok vurgulanmak istenen sıfatın ikinci sırada yer almasıdır.
5. ”Erenlerdin behre almay köngli/ taım “(H7/7d)dizesinde olduu gibi sıfat
tamlamalarında isim ve sıfat unsurlarının yer deitirdii örneklere rastlanmaktadır.
6. Berlirtisiz isim tamlamalarında tamlanan unsurun da ek almadıı yapılar mevcuttur.
“Rahmet –derya tolup ta dep yetti peyâm”
(H2/5d)
“Kıyamet /kün azab kılsa Rabbim Kâdir
225

(H3/11d)
7. ”Kim ar etse eytan kavmi/ hevası bar” (H10/8d) dizesinde olduu gibi ilgi hâli eki
almadan kurulan zincirleme isim tamlaması örnekleri mevcuttur.
8. Konuma dilinin tabiî bir özellii olarak isim tamlamalarında ,”Can u iman ızasıdur
seni zevking”(H21/12d) ; ”Atım Ahmet Türkistândur elim/ mening” (H55/6d) tamlayan ve
tamlanan unsurların sık sık yer deitirdii görülmektedir.
9. Tamlayanı ahıs ismi veya iyelikli ekiller olan isim tamlamalarının ilgi eki almadıı
yapılar vardır: ”Kâbız kelip Arslan Babam/ cânın aldı” (H2/16d)
10. Belirtili isim tamlamalarında tamlayan unsurun ilgi eki –nıng/-ning yerine “+i “ eki
aldıı örnekler söz konusudur: ”Seni/aldıngdadur sarrı kemahı”(H34/3b)
11. ”Muhammedni /biling zâtı arabdur”(H36/1b) dizesinde geçen belirtili isim
tamlamasının arasına baka unsur girmitir.
12. Takısız isim tamlamaları kuruluunda olan isim tamlamaları da kullanılmıtır.Bu
kullanım söyleyite hem vezni tutturmak hem de konuma ritmini yakalayarak daha lirik
bir hava yaratmaktadır.
“kki alem közlerimge haha/ dane”
(H12/1d)
“Anda kâdı câyını sırât/ köfrügde kördüm”
(H53/7b)
13. Tamlayanı ahıs zamiri olan belirtili isim tamlamalarında, tamlayan unsurun
kullanılmadıı görülmektedir.
“Taâm tapsang cânıng birle kılıl mihman”
(H1/14d)
226

14. Divân-ı Hikmet’te birleik fiil konusunun çok zengin olduu görüldü. Ayrıca
“isim+yardımcı fiil” kuruluundaki birleik fiillerde “ur-“ yardımcı fiilinin de kullanıldıı
yapılara sıkça rastlanmaktadır: ”ur- kadem”, ”dem ur-“, ”laf ur-“ örnekleri gibi
15. Yine “menzil alur bol-“, ”yürür bol-“, ”töker bol-“ gibi günümüz yazı dilinde
kullanılmayan yapılara rastlanmaktadır.
16. Ünlem öbeklerinde, ”Va-deria” ünlem edatının hem isimlerden hem de fiillerden önce
ve dize baında kullanıldıı görülmektedir. ”a” seslenme edatı hem isimlerin sonuna bitiik
hem de ayrı olarak dizelerin baında ve sonlarında yer alır.
“lah a barçanıng feryadige yet”
(H32/9b)
“Merdâne bol arib ba ömring yel dek öter a”
(H144/4b)
”vay”, ”peka”, ”darı” ünlemlerine birer dizede rastlanmıtır. En fazla
kullanılan “Ey” seslenme edatı hem dize baında hem de dize ortasında kullanılmıtır.
17. Metinde ; “üç yüz altmı tamurlar, tört yüz kırk tört süngekler” gibi sıfat tamlaması
kuruluunda olan sayı öbeklerinin niteledii isimlerin çoul eki aldıı görülür. Bu, metinde
çok karılaılan bir durumdur.
18. ”Ming tümen türlük hatâlar mendin ötse afv kıl” (H31/1d) dizesinde geçen “tümen“
sözcüü Orhun Yazıtlarında : ”on bin” sayısını karılar. Metinde “ming tümen”
kullanımıyla abartma ve pekitirme yapılmak istenmitir.
19. Yine “Bir kem ottuz yaka kirdim hâlim harâb” (H4/10d) dizesinde de Orhun
Yazıtlarındaki gibi bir üstlü onlu sistem gibi kullanılmıtır.
20. ”Oal vaktda ming bir zikrin kıldım tamam” (H1/16d) dizesinde geçen “ming bir”
227

eklinde kurulan sayı öbei kesin sayı ifadesi taımaz. Bu öbek abartma anlamı
taımaktadır.
21. Metinde unvan öbeklerinin ve birleik isim öbeklerinin Ahmet Yesevî ve dinî, efsanevî
kimliklerle ilgili olduu görüldü. Bunların baında “Arslan Babam, Hızır Babam”
gelmektedir.
22. Metinde “vahi yanglı, ölmes burun, hazret taba, Kur’an içre” gibi günümüzde
kullanılmayan edatlar kullanılmıtır.
23. Metinde ayrılma ve ilgi öbei, yaklama ve bulunma öbeklerine de rastlanmıtır.
24. Sıfat-fiil eki “-GAn ” biçiminin yanında, ”-An ” biçimlerinin de kullanıldıı
görülmektedir.
“Uçma mülkin uman/ kullar tevbe kılsun”
(H141/2d)
25. ”-Ar” sıfat-fiil ekinin bulunma isim hâl eki –dA ile birleerek zarf-fiil oluturduu
yapılar görülmütür.
“eytân-lain pirim dep cân bererde körüngey”
(H18/19d)
26. ”Amel kılmay /alim ilmin basıp yürgey”(H79/4d) dizesinde “-may” zarf-fiil eki ,sıfatfiil
ilevinde kullanılmıtır.
27. ”Sofi bolmay neylesün üyde kılura/ ii yok
Sofili da’va kılur halkga berüre/ âı yok” (H119/6d) dizesinde “-a/-e” hal eki sıfat-fiil
ileviyle yapım eki olarak kullanılmıtır.
28. lev bakımından bugünkü Türkiye Türkçesinden farklı olmayan “ Ip ” zarf-fiil ekinin,
isim-fiil ilevinde de kullanıldıı görülmütür.
228

“ Ethem sıfat dünya ukbin yetib bolmaz ”
(H128/3d)
29. ”-Ip ” ve olumsuz anlam taıyan “ –mAdAn ”zarf-fiil eklerinin ilevini üstlenen “-mAy
” ve “-mAyIn ” zarf-fiil ekleri metinde ilek olarak kullanılmaktadır.
“Dânâ tabmay yer astıga kirdim mena”
(H14/6d)
“ Kim bilmeyin bu yollarnı eyhmen dese ”
(H76/4d)
30. ”-UbAn ” ekinin düz ekli kullanılmıtır.
Ketkenlerni körüben andın ibret almaslar
(H18/16d)
Ergin’e göre ( ERGN 1981: 345) bu eklerin ilk ünlüleri –up/-üp’e uygun olarak tabiî hep
yuvarlak olmutur. Fakat Eski Anadolu Türkçesinde düz ünlülü ekillerle de karılaılır.
Bunlarda bir imlâ yanlıı yoksa, herhalde baka bir eklin, mesela –ıcak/-icek’in tesiri
olmutur. Bununla birlikte bu yüzyılda bu tip eklerin uyuma girdii ve dudak uyumunun
yerlemeye baladıı söylenebilir.
31. ” Zâhir buzub batın tüze alim bolsang ” (H79/9d) dizesinde “-e ” zarf-fiil eki sıfat-fiil
ileviyle kullanılmıtır.
229

BÖLÜM 4 KAYNAKÇA
ATABAY, Nee–Özel Sevgi-ÇAM Ayfer. 2003. Türkiye Türkçesinin Söz Dizimi.
stanbul: Papatya Yayınları.
ALYILMAZ,Cengiz. 1994. Orhun Yazıtlarının Söz Dizimi. Erzurum: Atatürk
Üniversitesi, Kazım Karabekir Eitim Fakültesi.
BANGUOLU, Tahsin. 1974. Türkçenin Grameri. stanbul: TDK Yayınları.
_____________, Tahsin. 2000. Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
BAYRAKTAR, Nesrin 2004. Türkçede Fiilimsiler. Ankara: TDK Yayınları : 838.
BCE, Hayati. 1993. Hoca Ahmed Yesevi Divan-ı Hikmet. Ankara: Türkiye Diyanet
Vakfı Yayınları.
BLGEGL, M. Kaya. 1963. Türkçe Bilgisi, Ankara.
_________, M. Kaya. 1982. Türkçe Bilgisi. stanbul: Dergah Yayınları.
BRAY, Himmet–BRAY, Nergis. 1999. Türkmen Türkçesi le Türkiye
Türkçesinin Sentaks Bakımından Karılatırması Üzerine Bir Deneme Ankara: Gazi
Eitim Fakültesi Dr. Himmet Biray Özel Sayısı. S. 22-45.
CAFEROLU, Ahmet. 1958. Azerî Türkçesinde -uban/-üben Eki, Ankara: Jean Deny
Armaanı. TDK Yayınları.
CEMLOLU, smet (2001). Dede Korkut Hikayeleri Üzerinde Söz Dizimi
Bakımından Bir nceleme, TDK Yayınları : 790, Ankara.
____________, smet (2000). 14. Yüzyıla Ait Bir Kısas-ı Enbiyâ Nüshası
230

Üzerinde Sentaks ncelemesi, TDK Yayınları, Ankara.
ÇAATAY, Saadet. 1947. Eski Osmanlıca Fiil Mütakları. Ankara: DTCFD VI.
S. 30-31.
ÇELK, Abdullah–KAYA, Nesrin-DEMRBLEK, Salih-ÇFTÇ Selcen. 2006. Cümle ve
Metin Bilgisi. stanbul: Lisans Yayıncılık.
DEMR, Nurettin–YILMAZ, Emine. 2003. Türk Dili El Kitabı. Ankara: Grafiker
Yayınları.
DENY, Jean. 1941. Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi). Çev.Ali Ulvi
ELÖVE. stanbul: TDK Yayınları.
_____, Jean. 2004. Türk Dili Gramerinin Temel Kuralları (Türkiye Türkçesi). Çev.
Oytun AHN. Ankara: TDK Yayınları.
DZDAROLU, Hikmet. 1976. Tümce Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
DURAN, Suzan. 1956. Türkçede Cihet ve Mekan Gösteren Ek ve Sözler. Ankara: 1988.
TDAY-B 1956. S. 1-110. TDK Yayınları.
ECKMANN, Janos. 1962. Çaataycada sim-Fiiller. Ankara: 1988 TDAY-B 1962. S.
51-60. TDK Yayınları.
__________, Janos. 1996. Harezm, Kıpçak ve Çaatay Türkçesi Üzerine
Aratırmalar. Ankara: TDK Yayınları.
EDSKUN, Haydar. 1985. Yeni Türk Dilbilgisi. stanbul.
ERASLAN, Kemal. 1991. Ahmed-i Yesevî Divân-ı Hikmet Seçmeler. Ankara: Kültür
Bakanlıı Yayınları /546.
231

ERDOAN, Metin. 2006. Kelime Grupları ve Cümle Bilgisi. Ankara: Nobel Yayın
Daıtım.
ERCLASUN, Ahmet B. 2004. Balangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi.
Ankara: Akça Yayınları.
___________, Ahmet B. 1984. Kutadgu Bilig Grameri (-Fiil-). Ankara: Gazi Üniversitesi
Basın-Yayın Yüksekokulu.
ERKMAN – AKERSON, Fatma. Ozil. eyda. 1998. Türkçede Niteleme
Sıfat levli Yan Tümceler. stanbul: Simurg Yayınları.
EKER, Süer. 2003. Çada Türk Dili. Ankara: Grafiker Yayınları.
ERDEM, Mehmet Dursun. 2005. “Harezm Türkçesinde kilemeler ve
Yinelemeler Üzerine”. Ankara: Bilig, Bahar 2005. S.33. Ahmet Yesevi
Üniversitesi Yayınları.
ERDEM, Mehmet Dursun. 2005. “Kitâb-ı Kıssanâme-i Süleyman
Aleyhisselâm Üzerine Söz Dizimi Çalıması (Süleymânâme 74. cilt). Samsun: Ondokuz
Mayıs Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi.
EREN, Hasan. 1999. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüü. Ankara.
ERGN, Muharrem. 1986. Türk Dil Bilgisi. stanbul: Boaziçi Yayınları.
______, Muharrem. 2003. Dede Korkut Kitabı. stanbul: Boaziçi Yayınları.
______, Muharrem. 1994. Dede Korkut Kitabı I. Ankara: TDK Yayınları.
______, Muharrem. 1980. Osmanlıca Dersleri. stanbul: Boaziçi Yayınları.
232

GABAIN, A. Von. 1999. Eski Türkçenin Grameri. Çev. Mehmet AKALIN. Ankara:
TDK Yayınları.
GECE, K. Mehmet. 1991. Ahmet Hikmet Müftüolu’nun Hikâyelerinde
Sentaktik Yapı. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Doktora Tezi.
GENCAN, Tahir Nejat. 1979. Dilbilgisi, Ankara: TDK Yayınları.
GENCAN, Tahir Nejat. 1962. Dilbilgisi. stanbul.
HACIEMNOLU, Necmettin. 1991. Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller, stanbul:
Kültür Bakanlıı.
_______________, Necmettin. 1992. Türk Dilinde Edatlar. stanbul: MEB Yayınları.
________________, Necmettin. 1996. Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: TDK
Yayınları.
HAKKULOV, brahim. 1995. Ahmet Yesevî (Hikmetleri). Çev. Erhan Sezai Toplu.
stanbul: MEB Yayınları.
HATBOLU, Vehice. 1963. “Kelime Grupları ve Kuralları”. TADY-B 1963. Ankara.
1988: S. 203-244.
JOHANSON, Lars. 2004. “Güney Sibirya Türkçesi’nde Adlar ve Sıfatlar”. Çev. Sema
Aslan. Bilig. S.29, Bahar 2004. Ankara: S.1-28.
KARAGÖZ, lknur. 2003. Tarihî Türk Lehçelerinde Sıfat ve Zarflarda Pekitirme ve
Derecelendirme. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Basılmamı Doktora Tezi.
KARAHAN, Leylâ. 1995a. Türkçede Söz Dizimi, Ankara: Akça Yayınları.
233

KARAHAN, Leylâ. 2004a. Türkçede Söz Dizimi. Ankara: Akça Yayınları.
KORKMAZ, Zeynep. 2003. Türkiye Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yayınları.
KORKMAZ, Zeynep. 1995. Türk Dili Üzerine Aratırmalar. C. I. Ankara: TDK
Yayınları.
KÖPRÜLÜ, M. Fuat. 2003. Türk Edebiyatında lk Mutasavvıflar. Ankara: Akça
Yayınları.
KUZNETSOV, Petro . 1995. “Türkiye Türkçesi’nin Morfo-Etimolojisine Dair”.
TDAY-B 1995. Ankara: 1997. S.193-262. TDK Yayınları.
MANSUROLU, Mecdut. 1997. “Eski Anadolu Türkçesi’ndeki Bazı simler ve
Unvanlar Hakkında”. Çev. Reide GÜRSES. Dil Bilgisi. S.60. 41-50. Ankara: 1997.
MUNDY, C. S. 1954. “The –E / -Ü gerund in old Otoman. 1. Formal analysis”.
Bulletin of the School of Oriental and African Languages 16. S.298-319.
ÖZDEMR, Emin. 1967. “ Türkçede Fiillerin Çekimleniine Toplu Bir Bakı”. Ankara:
1989. S.177-204. TDAY-B 1967. TDK Yayınları.
ÖZKAN, Abdurrahman. 2001. “sim Tamlamalarında Kullanılacak Sıfatların Yeri”.
Ankara: Dil Dergisi. S.103. S. 5-9. Mayıs 2001.
Tar. S. 1996. Tarama Sözlüü. Ankara: TDK Yayınları.
TEKN, Talat. 1995. “kilemeler”, Orhon Yazıtları : Kül Tigin, Bilge Kaan,
Tonyukuk. stanbul. S. 15-17. Simurg Yayınları.
TMURTA, Faruk K. 1997. Eski Türkiye Türkçesi. stanbul: Ü Edebiyat Fakültesi
Yayınları.
234

Türk Dünyası El Kitabı. Ankara. 1992. 3. Cilt.
MEK, Rasim. 1987. Örneklerle Türkçe Söz Dizimi. Trabzon.
UURLU, Mustafa. 1999. Memlûk Türkçesinde Zarf-Fiilli Parçaların Dizimi. Ankara:
TDK Yayınları.
VARDAR, Berke – GÜZ, N. ÖZTOKAT, E – RFAT, M- SENEMOLU, O – SÖZER, E.
(1980). Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüü. Ankara: TDK Yayınları.
YAMAN, Erturul. 1994. Türkiye Türkçesi ve Özbek Türkçesinin Söz Dizimi
Bakımından Karılatırılması. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Doktora Tezi.
YÜCE, Nuri 1998. “kilemelerdeki lginç Problemler”. Bahı Ögdisi Klaus Röhrborn
Armaanı, Hz. J. P: Laut, Mehmet Ölmez, Freiburg / stanbul : Simurg Yayınları. S. 419-
127.
235

Kiisel Bilgiler
Adı Soyadı : Filiz GÜNER
Doum Yeri ve Tarihi : Sinop 1964
Eitim Durumu
ÖZGEÇM
Lisans Örenimi : Gazi Üniversitesi Gazi Eitim Fakültesi
Yüksek Lisans Örenimi :
Bildii Yabancı Diller : ngilizce.
Bilimsel Etkinlikleri :
Deneyimi
Uygulamalar :
Projeler:
Çalıtıı Kurumlar: Sinop Belediyesi, Halkla likiler Bölümü.
letiim
Sinop Anadolu Öretmen Lisesi.
E-Posta Adresi : nurfiliz57@hotmail.com
Telefon:
:
Ev:
Cep:
0 368 261 19 95
0 368 261 69 11
0 505 780 26 30
Tarih: 28.02.2007
236