İŞ STRESİ YÖNETİMİ EL KİTABI İŞ STRESİ: Oluşumu, Nedenleri ...

GİRİŞ 

İŞ STRESİ YÖNETİMİ EL KİTABI 

İŞ STRESİ: 

Oluşumu, Nedenleri, Başa Çıkma Yolları, Yönetimi 

Prof. Dr. Serpil AYTAÇ 

Uludağ Üniversitesi İİBF. 

Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü 

Yönetim ve Çalışma Psikolojisi Anabilim Dalı 

İçinde bulunduğumuz 21.yüzyıl içinde ülkenin ve dünya ekonomisinin gidişi, politik hayatın 

belirsizlikleri, çarpık kentleşme ve yetersiz altyapı imkânları, teknolojik değişikliklerin 

değişime uğrattığı yaşam tarzı, alışkanlıklar ve kuşaklararası çatışma, zor, rekabetçi, aşırı 

çalışmaya dayalı endüstriyel yaşamı gibi nedenler, çağımızın hastalığı olarak görülen stresin 

insanları tehdit eden bir büyük tehlike olarak belirmesine yol açmaktadır. 

Ekonomik ve politik belirsizlikler sonucunda yatırımlar azalmakta, işsizlik artmakta, satın 

alma gücü azalmakta, yarınından emin olmayan bireyler çoğalmaktadır. Bu durum hem 

girişimci, hem yönetici, hem de yönetici olmayan personel üzerinde büyük baskı yaratmakta 

ve giderek artan strese yol açmaktadır. Bireylerin içinde yaşadığı genel, politik, ekonomik, 

sosyo-kültürel çevre unsurları, teknolojik gelişmeler ve buna uyum sağlayamama endişesi 

birey üzerinde stres yaratmaktadır. Diğer taraftan hava, su kirliliği, çöp ve atıkların 

toplanmaması, yaşanılan şehirde ulaşım sorununun çözümlenememiş olması bireyin hem 

bedensel hem de psikolojik bazı sorunlar yaşamasına neden olmaktadır (Ataman,2002). 

İş, insan yaşamı içinde önemli bir yer tutmaktadır. İşle ilgili faktörler ve olumsuzlukların 

çalışanlar üzerinde fizyolojik, psikolojik baskılar ve yıkımlar oluşturduğu, onların sağlık ve 

başarılarını olumsuz yönde etkilediği araştırmalarla da tespit edilmiş bulunmaktadır. Özellikle 

işgücü devrini arttırdığı ve işe devamsızlığın, işten ayrılma isteğinin en önemli nedenlerinden 

biri olduğu bilinmektedir. Çalışanların birinde görülen stresin diğer çalışanları da etkilediği ve 

çalışanların tümünün güvenliğini tehdit edebildiği, iş kazalarına yol açabildiği 

anlaşılmaktadır. 

İş ve stres arasındaki ilişkiler, araştırmacıları iş stresi ve meslek stresi ile ilgili araştırmalara 

sevk etmiştir. Örneğin yönetici, polis, asker, hemşire gibi bazı mesleklerin stres düzeyi en 

1

yüksek meslekler olduğu ileri sürülmektedir. İş stresinin düzeyini, kaynaklarını, çözüm 

yollarını, mücadele tekniklerini bilimsel olarak ele alan ve inceleyen birçok araştırmalar 

vardır. Araştırmalar sonucu, çalışan bireylerin özel yaşamlarından kaynaklanan stresin yanı 

sıra, mesleki kimlikleri, rol yükü, kişiler arası ilişkilerden kaynaklanan gerilimi, kariyer 

beklentisi, işyeri sorunları, yetersiz kaynak ve kurumsal katkı, rol çatışmaları vb. birçok 

potansiyel stres kaynağının çalışanların sağlığını tehdit ettiği anlaşılmaktadır. 

İşyeri koşulları yanında, kişinin genel sağlığını bozabilen kötü çalışma koşulları, yapılan iş, 

işlem ve tüm uygulamalarda bitkinlik, bezginlik ve yorgunluk gibi zorlamalara neden olan 

tüm faktörler fiziksel ve psikolojik zedelenmelere neden olabilmektedir (Okutan& 

Tengilimoğlu, 2002). İş yaşamında stresle ilgili hastalıkların her geçen gün daha fazla artması 

ve stresin iş hayatında verim düşüklüğü, işe devamsızlık, sağlık sigortaları ödemelerinin 

artması, personel devir hızındaki artış, hırsızlık ve sabotaj gibi olumsuz sonuçlara yol açması 

onun bireyler ve örgütler üzerinde ne kadar önemli olduğunu göstermektedir (Büyükbeşe, 

2004; Aydın, 1992; Sabuncuoğlu&Tüz, 1996). Diğer bir ifade ile çalışan bireylerin stresle 

karşılaşması kaçınılmazdır. 

STRESİN TANIMI 

Stres konusu tıp, mühendislik, örgütsel davranış, çalışma psikolojisi vb. alanlardaki 

araştırmalara konu olmakta, özellikle içinde bulunduğumuz çağın gereği güncel yaşam içinde 

birçok kişi, kurum ve kuruluş tarafından sürekli olarak kapsamı, sonuçları ve mücadele yolları 

tartışılmaktadır. 

Stres, tanımlanması pek kolay olmayan, günümüzün karmaşık kavramlarından biri, çağımızın 

da hastalığıdır. Basit bir anlatımla bireyin kendisinden ve çevresinden kaynaklanan bedensel 

ve ruhsal gerilim, baskı, endişe, kısaca kişiye rahatsızlık veren bir durumdur. Stresi, bazı 

olaylara verdiğimiz tepki olarak tanımlayabiliriz. Aslında bu konudaki araştırmalara ve 

kavramsal literatüre bakıldığında stresin tanımını yapmak zor görünmektedir. 

Sözcük olarak stres Latince kökenli olup “estrictia” dan gelmektedir (Ertekin,1993). Stres 

sözcüğü iki farklı anlamda kullanılmaktadır. İlki insanın tehlike içinde bulunduğu etmen ve 

koşullara göre dengesinin bozulmasını anlatmakta, diğeri bu dengenin bozulmasına yol 

açacak olan fiziksel, psiko sosyal içerikli tüm etmenler anlatılmak istenmektedir 

(Baltaş,Baltaş,1997). 

Genelde olumsuz bir durum olarak algılanan stres, araştırmacı ve bilim adamlarına göre 

“bireyin, tehdit edici çevre özelliklerine karşı gösterdiği bir tepki” (Steers,1981) olarak 

tanımlanmaktadır. 

Stres kavramı ile ilgili diğer tanımlar ise şu şekildedir: Hans Selye’ye göre (1974) stres: İnsan 

vücudunun herhangi bir isteme verdiği özgül olmayan karşılık, Lazarus’a göre: Yoğun ve 

sıkıntılı bir sonuç yaratan, davranışları etkileyen önemli bir olay, Meneghan ve Mullan’a 

göre: Organizmanın zararlı ortamlara tepkisi, Hann’a göre: İnsanın içinde bulunduğu ortamı 

kötü olarak değerlendirmesi sonucunda düştüğü durum (Aytaç,2002), Magnuson’a göre 

(1990), kişinin gerçek dünyası ile beklentileri arasındaki farklılığa gösterdiği tepki 

(Gümüştekin&Öztemiz, 2004) olarak tanımlanmaktadır. Davis (1982), bir kişinin 

duygularında düşünce süreçlerinde veya fiziki şartlarında, kişinin çevresi ile baş edebilme 

gücünü tehdit eden bir gerilim durumu (Davis, 1982); Robbins (1996), kişilerin karşı karşıya 

2

kaldıkları, fırsat, sınırlama veya istemlerin belirsiz ve önemli olan dinamik koşullarının 

sonucu (Robbins,1996); Cannon, istenmeyen evresel etkilerden sonra bozulan fizyolojik iç 

dengeyi kazanmak için gerekli olan fizyolojik uyarıcılar; Lazarus, kişiden kaynaklanan 

bireysel dayanma gücünü aşan, bireye göre kendisini tehdit eden ilişkilerin toplamı (Ekinci ve 

Ekici, 2003) şeklinde tanımlamışlardır. 

Bu tanımlamalar çerçevesinde stres, bireylerin esenliği ve huzuru için tehlike işareti, bir uyarı 

olarak algılanan ve dolayısıyla yetersiz bir şekilde ele alınan olaylara gösterilen, belirgin 

olmayan fizyolojik ve psikolojik bir etki (Akatay, 2007) veya insanların aşırı baskıya karşı 

gösterdikleri bir tepki şeklinde ifade edilebilir. 

Stres, kişinin içinde bulunduğu çevreden kendisine yönelen istemlerle, kendi değer, tutum, 

ihtiyaç, yetenek ve becerileri arasındaki dengesizlikten kaynaklanan bedensel ve psiko-sosyal 

bir gerilimdir. Bir eyleme, duruma ya da kişinin üzerindeki psikolojik zorlanmaya karşı bir 

tepki sonucu ortaya çıkan bir ruh halidir. Stres, organizma için olumsuz, sağlığı bozabilen bir 

durumdur 

Açıkçası stres, bireyle çevresi arasında zayıf bir uyumun varlığını göstermektedir. Çevrenin 

bireyden aşırı isteklerinin olması ya da bireyin kapasitesinin üstünde istekleri olması, bu 

durumun nedeni olabilir (Balcı, 2000). 

Stres, organizmanın bedensel ve ruhsal sınırlarının tehdit edilmesi ve zorlanmasıyla ortaya 

çıkan bir gerginlik durumudur. Tehlike ile karşılaşınca canlı kendini korumaya çalışır. Eğer 

savaşabileceği türden tehlikeyse savaşır, savaşamayacağı türden ise ondan kaçar. 

Organizmanın tehdit durumunda olduğu stres sürecinde insanlarda hem bedensel hem 

psikolojik düzeyde bir dizi olay meydana gelir. Örneğin: gözbebekleri büyür, kas gerimi artar, 

kalp atış sayısı, solunum sayısı artar, kan basıncı yükselir, endişe vs... oluşur. 

Stres, çevredeki zahmetli ya da zorlayıcı olaylara karşı normal olarak oluşan psikolojik bir 

tepkidir (Selye,1974). Normal koşullarda bir miktar stres gerekli ve faydalı olmakla birlikte, 

sürekli tekrar eden yüksek seviyede stres yaşanması bazı olumsuz sonuçlar ve rahatsızlıklar 

doğurabilir (örnek olarak, artan kan basıncı, iş memnuniyetsizliği, depresyon vb). Ancak, 

stres faktörlerinin varlığı gerginliğin meydana gelmesini garanti etmemektedir. Birçok teori, 

stres faktörleri ve gerginlikler arasındaki ilişkide stresin üstesinden gelmeyi, müdahaleci bir 

değişken olarak vurgular (Hart et al, 1993; Lazarus&Folkman 1984). Strese neden olan 

unsurların potansiyel sonucu olan gerginliklerden, ancak etkili baş etme stratejileriyle 

kaçınılabilir. Böylece gerginlik, bireyler sadece çevrelerindeki stres faktörleriyle etkili olarak 

başa çıkamadıklarında meydana gelir. 

Stres yaşamın kaçınılmaz olgusudur. İnsanoğlu için de yeni bir şey değildir. Ölüm tehlikesi ve 

yaşamın varlığını tehdit eden her olay strese yol açmaktadır. 

STRESİN NEDENLERİ 

Genel olarak baktığımızda stres tepkisi yaratan durumlar 3 grupta toplanabilir: 

1. Fiziki çevreden kaynaklanan sorunlar: Hava kirliliği, gürültü, trafik,fazla ya da az ışık, 

kalabalık, radyasyon, sıcaklık, soğukluk, toz vb.örnek verilebilir. 

3

2. İş veya meşguliyet konusundan kaynaklanan sorunlar: Ağır iş, gece işi, aşırı yüklenme, 

karar verme güçlükleriyle dolu büyük sorumluluk getiren işler, zaman baskısı altında çalışma, 

rollerdeki belirsizlik, kişiler arası çatışmalar vb. 

3. Psiko-sosyal öğelerden kaynaklanan sorunlar: Bunlar da kendi aralarında 3’e ayrılır: 

a). Günlük stresler: Günlük hayatın basit gerilimleridir. Örneğin trafikte sıkışmak veya 

karşılaşılan bir terslik, evde işlerin aksaması, çocuk ağlaması, zamanla yarışmak, bir yere 

yetişmek, yemeğin yanması.vb... Bunlar günlük yaşamda oldukça sık yaşadığımız streslerdir. 

b). Gelişimsel stresler: Gelişimsel nitelikteki olayların sebep olduğu streslerdir. Burada 

söz konusu olan çocuk veya yetişkinlerin kronolojik durum ile ortaya çıkan gelişimleridir. 

Örneğin, çocuğun okula başlaması, 11-13 yaşlarında buluğ çağı, yetişkinlikten iş hayatına 

geçiş,.orta yaşın sonlarında yaşanan orta yaş krizi, menopoz ve andropoz bu duruma örnek 

verilebilir. 

c. Hayat krizleri niteliğindeki stresler: Her hayata başlı başına biçim verecek nitelikteki 

olayların yarattığı streslerdir. Örneğin, kanser vb. ciddi hastalıklar, doğum, aile bireylerinden 

birinin ölümü, işten çıkarılma, iş bulamama gibi. 

STRESİN OLUŞUMU 

Bir şahsın bir uyarıcı veya tetikleyici karşısında teyakkuz ya da uyarılma durumunda stres 

artar. İnsanın stres düzeyindeki artış aslında performansını ve sağlığını olumlu şekilde etkiler. 

Kontrol edilebilir düzeydeki stres insanın dikkatini arttırır ve fiziksel performansını tehdit 

karşısında hazırlıklı hale yükseltir. 

Ancak stres düzeyi artışı doğal olarak bir noktada zirveye ulaşır. Bu noktadan sonra stresin 

sağladığı tüm olumlu katkılar yok olmaya başlar, sağlık ve performanstaki katkısı zarar verir 

hale dönüşür. 

Strese neden olan tetikleyici isterse insanın fiziksel duruşundaki ufak bir değişiklik veya 

ölüm-kalım sonucu doğurabilecek bir tehdit olsun, insan beyni içsel dengenin bozulduğunu 

algılar ve bunu düzeltmek için gerekli hareketleri başlatır. Beyin, neyin tehdit içerdiğine karar 

veren bir organdır ve kriz durumlarında duyulardan gelen sinyaller sonrası beyin derhal 

hafızada benzer olayları araştırır. Yani buna benzer bir olay daha önce başımıza geldi mi? 

Geldiyse nasıl hissettik ve sonuçları ne oldu? Aynı durumla şimdi baş edebilir miyiz? Eğer bu 

hafıza araştırması sırasında beyin her hangi bir şüphe duyarsa stres reaksiyonlarımız uç 

noktaya doğru artmaya başlar. 

Stres anında beyin adrenalin bezlerine uyarı gönderir ve adrenalin bezleri en belirgin stres 

hormonu olan adrenalini savaş - kaç reaksiyonunu yaratmak üzere yüksek dozda salgılarlar. 

Savaş-Kaç reaksiyonu insan yaşamını korumak ve güvenliğini sağlamak için en temel 

reaksiyondur. Adrenalin salgısının artışıyla nabız atışı artar. Çünkü kalp kas ve organlara 

fazladan kan pompalamaya başlamıştır. Oksijen akciğerlerdeki bronşlara doldukça ciğerler 

genişler ve fazla oksijen beyne gittikçe dikkatimiz artar ve tetik hale geçeriz. Bu safhada 

beyin ayrıca doğal ağrı kesici olan endorfin salgılamayı da hızlandırır. Adrenalinin başrolde 

olduğu bu safha strese karşı verilen ilk reaksiyon sürecidir 

(http://mertakcanbas.blogcu.com/ilk-mudahale-ekipleri-stres-el-kitabi-i/6258911). 

4

Şekil 1. Stresin oluşumu 

Stres reaksiyonu uzun süre devam ettiğinde kardiovasküler, bağışıklık ve sinir sistemini tahrip 

eder. İnsanların strese karşı geliştirdikleri reaksiyonlar kişilere göre değişse de bu 

reaksiyonların zararlarının önlenmesi için düzene sokulmaları gereklidir. 

Stres organizmanın bedensel ve ruhsal sınırlarının tehdit edilmesi ve zorlanması ile ortaya 

çıkan bir durumdur. Tehdit ve zorlamalar karşısında canlı kendini korumaya yönelik bir tepki 

zincirini harekete geçirme özelliğine sahiptir. Bir tehlike ile yüzyüze gelen canlı başa 

çıkamayacağına inandığı bu tehlikeden uzaklaşmaya çalışır, başa çıkacağına inandığı tehlike 

ile savaşır ve böylece yeni duruma bir uyum sağlar. Uyum sağlayamadığı durumlarda ise bu 

kez organizmada bir takım olumsuzluklar ortaya çıkmaya başlar. 

STRESİN BELİRTİLERİ 

Stres altındayken beyin algıladığı tehlike karşısında “ savaş ya da kaç” emri verir. Bu emrin 

yerine getirilmesi için, gerekli olan kas gerginliği artar. Ancak savaşmanın veya kaçmanın 

mümkün olmadığı durumlarda artan enerji ve kas gerginliği boşalamadığı için çeşitli 

fizyolojik belirtiler ortaya çıkar. Bunlardan en sık olanı baş ağrısıdır. 

Stres oluşturan durumlar kişiden kişiye farklı olsa da strese karşı bedenlerimiz genelde aynı 

tepkileri gösterir. Bu tepkiler, bedenimizde, bizim istemimizin dışında oluşur ve bir sırası 

vardır. Tehdit veya bir uyarıcı ile karşılaştığımızda, beynimizdeki hipotalamus, bedenimize 

belirli işaretler gönderir, bunlarda bedensel tepki haline dönüşür: Enerji için hormon üretimi 

artar. Bedendeki şeker ve yağlar, hızlı enerji sağlamak için, kana karışır. Kana karışan şekeri 

enerjiye dönüştürmek için, gerekli oksijeni sağlamak üzere, solunum hızlanır. Beyine, kaslara 

gerekli organlara kan göndermek üzere kalp atışları hızlanır ve kan basıncı artar. Kaslar 

5

gerginleşir. Sindirim sistemi durur. Terleme artarak, vücudun aşırı ısınması önlenir. Bağırsak 

ve idrar torbası kasları gevşer, Gözbebeği genişler. Kulaklar daha hassaslaşır. Tüm duyumlar 

en yüksek işleyiş düzeyine gelir. Stres altında bedenimizin, bizim dışımızda hareket ettiğini 

görüp bundan panikler ve korkarız. Oysa bu bedenin ve beynin kendini koruma 

mekanizmasıdır. Bunun doğal olduğunu bilmek ve bu durumlarla başa çıkma yöntemlerini 

bilmek ve kullanmak işimizi kolaylaştırır. 

İnsan organizmasında maruz kalınan stres beraberinde bazı fiziksel, ruhsal ve davranışsal 

belirtiler görülür. Örneğin Fiziksel anlamda yaşa ve boya göre kilo fazlalığı veya azlığı, 

yüksek tansiyon, iştahsızlık (yemek yememek), tokluk hissi, uyuyamama, sürekli yorgunluk, 

halsizlik, boğaz ve ağızda kuruma hissi, kronik ishal veya kabızlık, kalp çarpıntısı, sık baş 

ağrısı, nefes darlığı, terleme, irkilme, titreme, ilaçlara duyulan ihtiyaçta artış, kekemelik, 

konuşma güçlüğü, tikler, ağlayamama veya kolayca ağlama eğilimi, baygınlık ve mide 

bulantısı gibi beliriler gözlemlenebilir. 

Ruhsal anlamda stresin belirtileri ise, sürekli tedirginlik, çevredekilere duyulan öfke, 

bastırılmış öfke, hayattan sıkılma, yaşamla ilişki kuramama duygusu, parasal endişeler, 

gülememe, ihmal edilmişlik duygusu, hastalık veya ölüm korkusu, ihmal edilmişlik duygusu, 

başarısızlık kaygısı, sorunlarını tartışmama duygusu, kapalı yerler, deprem, yüksekten vb. 

şeylerden korkma, konsantrasyon bozukluğudur. 

Davranışsal anlamda,; aşırı hareketlilik veya tersi, iletişim ve dinleme yeteneklerinde 

kısılma, rahatsızlık hissi, öfke patlamaları ve sürekli şiddetli tartışma başlatma, rahatlama ve 

dinlenme yeteneklerinde düşüş, ağlama krizleri ya da donukluk görülür. 

Stresin ilk belirtileri olarak, yüzün solması, göz bebeğinin genişlemesi, kalp atışı ve nabzın 

hızlanması, midenin asit salgılaması, soğuk terleme, kan şekerinin düşmesi, göz kararması, 

mide krampları, nefes alamama hissi görülür. 

Stres tepkisi, ortamda ne olduğuna bağlı olarak değil, kişinin olaya verdiği tepkiye bağlı 

olarak ortaya çıkar. Aynı olay farklı kişilerde, hatta bazen aynı insanda farklı zamanlarda 

farklı tepkiler ortaya çıkarır. Belirli bir uyarana belirli tepkiler verilir diye genelleme 

yapılamaz. Örneğin, işyerinde ölümle sonuçlanan bir iş kazasını ele alalım. İş kazasına tanık 

olanlardan birisi kişinin en yakın arkadaşı olsun. Bu ölüm olayı iş arkadaşları için önemli bir 

stres verici durumdur, fakat her tüm çalışanları aynı düzeyde etkilemez. En yakın iş 

arkadaşlarını daha çok etkileyebilir. 

Burada en önemli değişken bireye özgü farklılıklar gösteren psikolojik mekanizmalardır. Bir 

olayı algılayışımız ve onunla başa çıkabilecek becerilerimizi değerlendirişimiz, o olayı stres 

verici ya da vermeyici olarak tanımlamamıza neden olmaktadır. 

Stresin neden olduğu etkiler, kısa ve uzun dönemde farklı şekillerde olabilmektedir. 

Stresin Kısa Dönem Etkileri: Kalp atış sayısında artış, kan basıncında artış, endişe 

karamsarlık, kızgınlık, unutkanlık, dikkati toplayamama. 

Stresin Uzun Dönem Etkileri: Kronik hastalıklar (baş ağrısı, kalp hastalığı, diabet), 

depresyon, fobiler, kişilik değişikliği, ruhsal hastalıklar, düşünce ve hafıza kusurları, uyku 

6

ozukluklarıdır. Sonuçta; üretkenliğin azalması, zevk alamama, yakın ilişkilerden uzaklaşma 

ortaya çıkar. 

STRESİN AŞAMALARI 

Stres günümüzde çok iyi tanınmasına karşın sadece modern toplumun insanına özgü değildir. 

Tarih öncesindeki insanlar bile stresin etkilerinin farkına varmışlardır. Günümüzdekilere 

benzer stres araştırmaları 20.yy’ın ilk dönemlerine kadar başlamamıştır. Harvard Üniversitesi 

Tıp Fakültesinden Profesör Walter Cannon, insan bedeninin bir sistem olarak incelenmesinin 

önemini ilk fark eden bilim adamlarındandır. Cannon, 1930’larda “Homeostatis” terimini 

kullanarak insan organizmasının kendi iç dengesindeki sürekliliği koruma özelliğinden söz 

etmiş; yaşamda gerekli olan dengeyi sürdürebilmek için kullanılan “geribildirim “ süreçlerini 

incelemiştir. Bedenin stres karşısında gösterdiği “savaş ya da kaç” tepkisine ilişkin ilk 

araştırmaları yapmıştır. Bugünkü stres bilgimizde bu araştırmaları katkıları vardır. 

Stresin bilimsel olarak ortaya konulmasında en önemli isimlerden biri olan Hans Selye ise 

stresin fizyolojisi üzerinde çalışmalarıyla tanınmıştır 1936 da yaptığı bir dizi deneyden sonra 

Genel Uyum Sendromu adını verdiği bir süreci tanımlamıştır. Bu sendrom, bedenin stres 

karşısında 3 aşamada tepki gösterdiğini açıklamaktadır. 

Stres altındayken değişim, tehdit olarak algılanır ve beyinde stres hormonlarının 

salgılanmasına sebep olur. Böylece vücut üç aşamadan geçer. 

İlk aşama olan Alarm aşamasında strese yol açan etkenin fark edildiği ve organizmanın biyo 

kimyasal tepkilerle kendini korumaya çalıştığı anlatılmaktadır. Alarm, Organizmanın dış 

uyarıcıyı stres olarak algıladığı durumdur. Vücut bir stres kaynağı ile karşılaştığı zaman buna 

hazırlanır ve stres hormonlarının salgılanması, göz bebeklerinin büyümesi, kan basıncının 

yükselmesi ve terleme gibi çeşitli tepkiler verir. Organizma mücadele ederek ya da kaçarak 

stresten korunmaya çalışır. 

İkinci aşama olarak Direnme (Karşı Koyma) aşaması, strese rağmen uyuma elverişli bir 

durum ortaya çıktığında meydana gelen dirençtir. Organizma yüzyüze olduğu stres verici 

duruma karşı direncini yükseltir.Bu aşamada normalde kişi stres kaynağı olan problemini 

etkili bir şekilde çözdüğü zaman, vücut alarm aşamasında meydana gelen zararları onarır, 

vücudun verdiği tepkiler ortadan kaybolur, beden normale döner. Başarısız olursa beden 

kuvvetten düşer. Direnme aşamasında stresin ortadan kalkmadığı ve etkisini sürdürmeye 

devam ettiği hallerde beden üçüncü aşama olan Tükenme aşamasına girer. 

Tükenme aşaması; Stresle etkili bir şekilde baş edemediğimizde ya da üstesinden 

gelemediğimiz stres kaynakları çoğaldığında vücudun adaptasyon kapasitesi zorlanır. Alarm 

reaksiyonundaki tepkiler veya kronik stres belirtileri yeniden ortaya çıkar. Böylece organizma 

her türlü hastalığa açık bir duruma gelir. Stres verici olay çok ciddi ise ve uzun sürerse 

organizma tükenir artık organizmada geri dönüşü olmayan izler bırakır. Stresin devam etmesi 

bedende sistematik yıpranmalara, hasarlara, hata ölümlere yol açar. Tükenme, Savunmanın 

azalıp vücut kapasitesinin tükenmesi ve hastalıkların başladığı dönemdir. 

İŞ YAŞAMINDA STRESİN YERİ 

7

Stres yaratan çok sayıda faktör bulunmaktadır. Çünkü insanın fizyolojik ve psikolojik 

dengesini etkileyen her unsur bir stres kaynağı olarak görülebilir. Bu doğrultuda, bireyin iş 

çevresi ve iş dışı çevresi birbirini etkileyerek stres oluşumuna neden olur. Bir diğer ifade ile 

stres yaratan faktörler, genel çevre unsurlarından ve çalışma hayatının niteliğinden 

kaynaklanmaktadır (Bingöl, Naktiyok,2001) 

İş ortamı strese her zaman elverişlidir. Bir işyerinde işin her yönü, bireyden pek çok şey ya 

da çok az şey istenmesi strese yol açabilir. Aşırı sıcak, gürültü, ışık, ya da çok az sorumluluk, 

çok fazla ya da az iş, aşırı veya az denetim insanlarda strese neden olabilir. Ancak stres 

bireyden bireye farklılıklar gösterebilir. Örneğin aynı mesleğe sahip bireylerin stresli bir 

durum karşısında aynı tepkiyi vermesi beklenemez. Yüksek başarı güdüsü olan biri için işle 

ilgili gerilimler onun başarı güdüsünü kamçılarken, bir başkası bu durumla başa çıkabilme 

yetersizliğinden stres duyabilir. Kısaca stres duymada kişisel farklılıklar önemli bir olgudur. 

Günümüz iş hayatında, ekonomik koşulların ağırlaşması, rekabetin artması sonucu, 

çalışanların performansıyla ilgili beklentiler, her geçen gün daha da yükseliyor. İnsanlar, 

zamanlarının büyük çoğunluklarını iş yerinde geçirdiği gibi, mesai saatleri dışındaki 

zamanlarda da, işle ilgili mevcut olumsuzlukları ve problemleri düşünüyor. Elbette bunun bir 

süre sonra, “kronik strese” dönüşmesi de kaçınılmaz. 

Stresin birey üzerinde herzaman olumsuz etkisi olduğunu söylemek mümkün değildir. Aşırı 

stresli durumlar kaçınılmaz şekilde bireye zarar verebilirken, orta düzeyde stres çoğu kez 

yararlı amaçlara hizmet edebilmektedir. Hatta psikolojik büyüme, başarı ve yeni becerilerin 

kazanılması için böylesi bir stres zorunludur da (Balcı,2000). Ancak aşırı stres apatiye, sinir 

bozukluğuna, hastalıklara, performans düşüklüğüne ve örgütten psikolojik ve fiziksel olarak 

geri çekilmeye neden olabilmektedir(Steers,1981). 

İŞ STRESİNİN NEDEN VE SONUÇLARI 

İş hayatında yaşanan stres hem çalışanlar açısından, hem yöneticiler açısından önemlidir. Bir 

diğer ifade ile bireysel ve örgütsel neden ve sonuçları vardır. Uzun süreli stres birey üzerinde 

fiziksel ve psikolojik olumsuz etkilerde bulunmaktadır. Çalışanların sağlığı ve onun örgüte 

katkısı sonunda zarar görmektedir. Araştırmalara göre stres, çalışanların işe devamsızlık 

göstermelerine ve işten ayrılmalarına neden olabilmektedir. Dolayısı ile işyeri bundan zarar 

görmektedir. Çalışanlardan birinde görülen stres diğer çalışanı da olumsuz etkilemekte, 

böylece verimlilik azalmaktadır. Stresin azaltılması hem çalışanın örgüte katkısını arttırır, 

hem de çalışanların iş doyumunu yükseltir (Balcı,2000) 

İş nedeniyle yaşanan stres, artık birçok uzman ve sağlık kuruluşuna göre, bir “hastalık” tır. 

Bunun sonucunda, çalışanların performansları düşmekte, birbirleriyle olan ilişkileri 

bozulmakta, depresyon ve kaygı bozuklukları oluşmaktadır. 

Öte yandan, iş yaşamında strese yol açabilecek faktörler, işin yapılış şekli ile ilgili olabileceği 

gibi, şirketin yapısından, fiziksel çevre şartlarından veya çalışanların kendi özelliklerinden de 

kaynaklanabilir. Ancak eğer, strese yol açan neden veya nedenler işyerinden kaynaklanıyorsa, 

bununla başa çıkılabilmek de kolaylaşmaktadır. Her insanın strese gösterdiği tolerans farklı 

olmasına rağmen, yapılan birçok araştırma, işyerinde stres yaratan faktörlerin çoğunun ortak 

olduğunu göstermektedir. Örneğin; * Uzun çalışma saatleri, * Yoğun iş yükü, * Çok fazla 

sorumluluk altında olmak, * Yanlış alanda kariyer yapıyor olmak, * Çalışma arkadaşları ve 

yöneticilerle kötü ilişkiler içinde olmak, * Yapılan işte tatminsizlik, * İşyerindeki rollerin 

8

elirsizliği, * Yönetim tarzı, * Şirket içindeki karar verme sürecine katılmamak, * İşini 

kaybetme korkusu,* Fiziki mekan ve çevre şartları. vb. 

İş ilişkilerinde yaşanan stres sürecinde, bir çalışma grubunda iyi ilişkilerin kurulması, kişi 

sağlığı ve iş veriminde önde gelen bir etmendir. 

Üste saygı gösterilmemesi yani önemsenmeme, dostluk davranışı içinde olmama, sevgi 

sıcaklığının bulunmaması gerilim duygularına yol açar. Yöneticinin adil olmaması, 

yeteneklere katılımcılığa, teknik bilgi ve donanıma uygun davranım içinde olmaması, karar 

mekanizmasında kararlara daha çok kimseyi katmaması iç gerilimi artırır. İş yeri ortamında 

zor durumlarda destek görülmemesi, barışçıl olmayan yarışmacılık, rekabet kaygılarının 

paylaşılmaması stres kaynağı olmaktadır. Sıkıntı, depresyon, psikosomatik hastalıklar böyle 

durumlarda belirgin artmaktadır. 

Diğer taraftan özel yaşamın da iş stresi üzerinde etkisi olduğu anlaşılmaktadır. Aile 

ortamındaki etkenler iş içindeki etkenlerde ayrı düşünülemez. Ailevi sorunlar, maddi 

güçlükler, kişiler arası ilişki sorunları, iş yerinde kendini güvende hissetmeme birer stres 

kaynağıdır. 

İş stresinin neden ve sonuçlarını ayrıntılı incelemeden önce bir şekil üzerinde göstermek 

mümkündür. 

POTANSİYEL KAYNAK 

Çevresel faktörler 

(fiziki,teknik,genel 

ortam) 

Örgütsel faktörler 

(görev,rol,yapı,katılma 

Liderlik,kurallar vb) 

Bireysel faktörler 

(geçimsizlik,aile,ölüm, 

Boşanma,parasızlık vb) 

Bireysel farklılıklar 

(iş tecrübesi, kişilik, 

yaş, cinsiyet, toplumsal 

ekonomik statü) 

STRES 

Şekil 2. İş Stresinin Neden ve Sonuçları 

İşyerinde stres yaratan faktörler başlıklar altında aşağıda daha ayrıntılı incelenmiştir. 

İŞ YERİNDEKİ KRONİK STRES KAYNAKLARI 

SONUÇ 

Fizyolojik 

(baş ağrısı,kalp, 

tansiyon) 

Psikolojik 

(uyku bozukluğu, 

Depresyon tatminsizlik 

Davranışsal 

(dalgınlık, kaza, alkol) 

Örgütsel 

(devamsızlık, 

performansta azalma) 

9

İş yaşamında strese yol açabilecek faktörler, işin yapılış şekli ile ilgili olabileceği gibi, 

işletmenin yapısından, fiziksel çevre şartlarından ya da bireylerin kendi özelliklerinden 

kaynaklanabilir. Örneğin,kurumun yapısı ve iklimi ile ilgili nedenler; fiziki çevre şartları ile 

ilgili nedenler;yapılan işle ilgili nedenler;kariyer gelişimi ile ilgili nedenler;kurum içi ilişkiler, 

liderlik tarzları gibi faktörler stresin potansiyel kaynakları olarak görülebilir. 

Kurumun Dış 

Çevre ile İlişkileri 

Aile istekleri ve 

örgüt beklentilerinin 

çatışması 

Kendi beklentileri ile 

örgüt beklentilerinin 

çatışması 

Kurumun İç 

Çevresi 

Danışma eksikliği 

Davranışların 

kısıtlanması 

Politikalar 

Gece vardiyası 

İşle İlgili Nedenler 

Çok fazla veya az iş 

Kötü fizik çalışma 

koşulları 

Zaman baskısı 

Birey 

Kişilik 

Algılama 

Deneyim 

Kurum İçi İlişkiler 

Yöneticilerle olumsuz ilişkiler 

Çalışanlarla olumsuz ilişkiler 

Yetki ve sorumluluk 

dağıtımındaki ilişkiler 

Şekil 2. İş Stresinin Potansiyel Nedenleri 

Kurum İçi Rol ile İlgili 

Nedenler 

Rol çatışması, rol yükü, rol 

belirsizliği 

Çalışanlara karşı sorumluluk 

Kararlara katılmama 

Kariyer Gelişimi ile İlgili 

Nedenler 

Aşırı yükselme 

Yükselememe 

İş güvenliği eksikliği 

Engellenmiş iş istekleri 

Özellikle işletmenin doğasında olan bazı özelliklerden oluşan stres kaynakları, çalışanlar için 

sürekli sorun yaratırlar. Kaynaklar fark edilmeyince etkili bir şekilde stresi kontrol altına 

almak mümkün olmaz. Bunun sonucunda da kronik stres kaynakları haline dönüşürler 

(Şahin,1994, Baltaş&Baltaş,1995). İş yerimizdeki kronik stres kaynaklarını aşağıdaki gibi 

başlıklar altında toplamak mümkündür (Balcı,2000). 

1. Rollerdeki Belirsizlik: Bireyin rolleri konusunda yeterli bilgisinin olmaması durumunda 

rol belirsizliği görülür. Eğer işin amaçları yeterince tanımlanmamışsa, bir diğer ifade ile birey 

ne yapacağını bilemiyorsa stres kaçınılmaz olacaktır. Performans beklentilerini, iş davranışı 

sonuçlarını bilememe de bu türe girebilir(Balcı,2000). Belirsizlik durumunda iş tatminsizliği, 

psikolojik gerilim, kendine güvensizlik, yararlı olmama duygusu belirecektir. Kişinin 

görevinin sınırlarının belirsizliği, fazla terfi etmiş olması veya yetersiz terfi içinde olması 

kaygı düzeyini yükseltir. 

10

2. Rol Çatışması: Bireyin üstlendiği iki veya daha fazla rolün aynı zamanda ortaya çıkması, 

bireyden zıt isteklerde bulunulması rol çatışmasına yol açabilir. Örnek olarak bir işçiden amiri 

üretimi hızlandırmasını isterken, çalışma arkadaşları üretimi yavaşlatmasını isterse kişi rol 

çatışması yaşayabilir. İş yerinde üstleriyle geçimsizlik ve çalışanlar arasındaki olumsuz 

ilişkiler, kişiliklerin uyumsuzluğu, amirlerle, meslektaşlarla ya da müşterilerle çatışma ya da 

tartışma, en basit işlerde bile gerginlik yaratır. Araştırmalar rol çatışmasının çalışanda içsel 

çatışma yarattığını, işin çeşitli yönleri ile ilgili gerilim oluşturduğunu, iş doyumunu 

düşürdüğünü, işçinin üstüne güvenini azalttığını ortaya koymuştur. Çözümü en zor olan da bu 

sorundur. 

3. Kişilerarası Çatışma: İş yerinde üstleriyle geçimsizlik ve çalışanlar arasındaki olumsuz 

ilişkiler, kişiliklerin uyumsuzluğu, amirlerle, meslektaşlarla ya da memurlarla çatışma ya da 

tartışma, en basit işlerde bile gerginlik yaratır. Çözümü en zor olan da bu sorundur. 

4. Sorumluluk: Diğer insanların sorumluluğunu üstlenmek, kişilerde gerginlik yaratan bir 

stres kaynağıdır. Diğer insanların mesleki gelişiminin sorumluluğu bir kişiye yüklenmiş ise, 

ayrıca işin doğası çok fazla sorumluluk gerektiriyor, ancak yetkiler sınırlı ise, kişi kendini 

yoğun stres altında hissedebilir. Araştırmalar özellikle insanlardan sorumlu olan yöneticilerin 

yoğun olarak strese maruz kaldıklarını göstermektedir. Böylece bu insanların diğerlerine göre 

daha fazla kalp krizi, ülser, yüksek tansiyon sorunları ortaya çıkmaktadır. 

5. Katılım: Kişinin çalıştığı iş yerinde karar verme sürecinde etkisinin olup olmaması, stresin 

oluşumunu etkiler. Özellikle çalışanları etkileyen kararlarla ilgili olarak çalışanların fikrinin 

hiç sorulmadığı durumlarda herkes stres yaşayacak, böylece üretim düşecektir. Çalışanın 

bilgisi, görgüsü ve istekleri örgütsel karar sürecinden ayrı tutulursa katılım azlığı oluşur. 

Kararlara katılma ise bireyin kendisine değer verildiği düşüncesine yol açarak çalışanın 

stresini azaltır. 

6. İş Güvenliği: İşini kaybetme korkusu bireyin benlik saygısının azalmasına yol 

açabilmektedir. Özellikle yoğun ekonomik krizlerin yaşandığı, şirket küçülmeleri, 

birleşmeleri veya işyeri kapanma kararlarının alındığı dönemlerde çalışanların stres düzeyleri 

oldukça yüksek olup, aile çevresini de olumsuz etkilemektedir. 

7. Yönetim Tarzı: Örgütlerin hiyerarşik doğası da stres yaratan faktörler arasında olup, 

yönetim yapısı ve yönetim tarzı stres oluşumunda etkendir. Otokratik bir anlayışla yönetilen iş 

yerlerinde, özellikle tepeye doğru yükselen güç kullanımı, çalışanların stres içinde olmalarına 

yol açar. Özellikle cezanın kullanımı, kişilerde gerilim oluşturur. Hele sınırlı kaynaklar ve 

sınırlı ödüller için çalışanları yarıştırmak stres yaratır. Performansı yükseltmek için yapılan 

aşırı yarışma, birinin kazanırken diğerinin kaybetmesine yol açtığından yıkıcı ve maliyeti 

yüksek olur(Hammer ve Organ,1978’den aktaran Balcı,2000) 

8. Fiziki Mekan ve Çevre Şartları: İş yerindeki masa ya da oda veya iş alanı, çalışanlar için 

belli rahatlık ve güven sağlayıcı unsurlardır. İşin fiziksel çevre şartlarını oluşturan hava 

koşulları, aydınlanma, ısı, gürültü gibi unsurların çalışanların sağlığını, fizyolojik ve 

psikolojik durumunu etkilediği bilinmektedir. Diğer taraftan ergonomik olmayan çalışma 

ortamının iş stresini azalttığı söylenebilir. 

9. Yoğun İş Yükü: Birçok çalışan, aşırı iş yükünün kurbanı olmaktadır. Yapılması gereken 

işin, kişinin iyice emin olmadığı beceri, yetenek ve bilgileri gerektiriyor olması, kaygı ve 

11

gerginlik yaratacaktır. Bunun tam tersi de olabilir. İşin hacminin düşüklüğü, bireyin beceri ve 

yeteneklerinin çok altında olması, işi sıkıcı hale getirebilir. 

10. Zaman Yetersizliği: Stres, aynı zamanda zamanı nasıl değerlendirdiğimize bağlı olarak 

da ortaya çıkabilir(Weber,1972). Bazen yetersiz, gereksiz bir bürokrasi, kırtasiyecilik, rastgele 

hazırlanmış bir program, kontrol edilemeyen bir durum, sık gelen ziyaretçiler, her an çalan 

telefonlar, zamanı kontrol altına almamızı engelleyerek hızla akıp gitmesine yol açar. 

Yapılması düşünülen işlerin zamanında yetiştirilememesi kişide gerginlik ve stresi oluşturur. 

11. Kariyer Engeli: Kişinin iş yaşamında belli bir hedefe ulaşmak, kariyer basamaklarında 

yükselerek bunun karşılığında daha fazla güç, saygınlık ve para elde etmek, kariyer gelişimini 

sağlamak yönündeki istek ve ihtiyacının örgüt tarafından karşılanamaması ve çeşitli şekillerde 

engellenmesi çalışanda strese yol açacaktır. Bireyin kariyerinde doyumu ve etkinliği iş 

stresini kontrol altında tutmasına bağlıdır (DuBrin,1980). 

12. Emeklilik: Diğer yandan emeklilik de bir stres kaynağıdır. Yapılan araştırmalar emeklilik 

sonrası iki yıl içerisinde ölüm olaylarının daha sık olduğunu göstermektedir. Özellikle iş 

doyumu olan insanlar emekli olduklarında psikolojik hazırlıkları yeterli değilse beden 

sağlıkları bozulmaktadır. Emekliliğin bunamayı, Alzheimer hastalığını tetikleyici olduğu da 

saptamalar arasındadır. Şuuru yerinde olan, eli tutan insanın emekli olsa da bir işle meşgul 

olması insanın psikolojik doğasına daha uygundur. 

13: Çalışma şekilleri: Vardiya usulü çalışma, kan şekeri, vücut ısısı, metabolizma ve zihinsel 

verimliliği etkiler. İş motivasyonunu azaltır. Nöro-psikolojik ritim bozulması, ülser, şeker 

hastalığı, tansiyon gibi bir çok psikosomatik hastalığı alevlendirmektedir. Zaman baskısı, hata 

yapma korkusu, güvenliğin az olması stresi arttırır. Bazen aşırı güvenlik özellikle nükleer 

çalışma gibi riskli çalışmalar beyni daha çok yarar. Kulak koruyucusu taşınması insanda tecrit 

olma, tehdit altında olma duygularını harekete geçirir. Aşırı çalışma altındaki insanlar da acil 

ve beklenmedik durumlarda karar verme kapasiteleri azalabilmektedir. 

14. Tekdüze çalışma ve monotonluk: İş’le ilgili bir diğer stres kaynağı ise, tekdüze çalışma 

ve monotonluktur. Teknolojik gelişmeler sonucunda üretimin otomatik makinelerle yapılmaya 

başlanması ve böylece daha verimli olan büyük ölçekli üretimin mümkün hale gelmesi, 

montaj bandında çalışan işçiyi makineye tutsak durumuna getirmiştir (Öncü, 1974). Seri 

üretim teknolojisinin beraberinde getirdiği çalışma koşulları ve ortamının bir başka yönü de, 

işçiler arasında sosyal bütünleşme ile ilgilidir. Seri imalat teknolojisinde makinelerin kişinin 

çalışma hızı ve temposunu belirlemesi, iş başından bir kaç dakika bile ayrılmanın 

olanaksızlığı ve gürültü, çoğu kez yan yana çalışanların yakın arkadaşlık kurmalarını 

zorlaştırabilmektedir (Levent, 1990; Öncü, 1974). Bu anlamda işin içeriğinin çok dar, 

monotonluğun yüksek, hüner düzeyinin düşük ve ekip çalışmasının yetersiz olduğu seri imalat 

teknolojisinin hakim olduğu kuruluşlarda işçiler arasında, yalnızlık, birbirlerine karşı soğuma 

ve yabancılaşma, aşırı stres gibi verimsizliğe yol açan birtakım duygu ve davranışların 

kendini gösterdiği ifade edilebilir (Esin, 1982; Başaran, 1992; Burrows ve Lapides, 1970). 

Aynı şekilde monotonluğun çalışan insan üzerindeki diğer etkileri ise; umutsuzluk, sıkıntı, 

gerilim, ilgisizlik, pasif direnme, saldırganlık gibi ileri derecede psikolojik ve sosyal 

bozukluklar (Eren, 2000, ) olarak sıralanabilir. 

15. Vardiyalı çalışma düzeni. Vardiyalı çalışma düzeninde, işyerindeki çalışma süreleri 24 

saat içine yayılır ve çalışma saatleri periyodik olarak değiştirilir. Sanayileşmiş ülkelerde 

12

ulunan işgücünün yaklaşık %20’sinin vardiyalı biçimde çalıştıkları tahmin edilmektedir 

(Ross ve Altmair, 1994). Vardiyalı çalışma düzenine bağlı olarak çalışanlarda birçok uyku 

problemi yaşanabilmekte ve buna bağlı olarak fiziksel ve ruhsal değişik komplikasyonlar 

meydana gelebilmektedir. Çalışma saatlerinin çalışanların sağlıkları üzerindeki etkilerini 

inceleyen araştırmaların bulgularına göre vardiyalı çalışma, bireyin vücut sıcaklığını, 

metabolizmasını, kan şekerini ve motivasyonunu olumsuz etkilemektedir (Yılmaz ve Ekici, 

2006). Vardiyalı çalışma düzeni insan beyninin doğal ritmini bozduğundan bu ritm 

bozukluğu; uyku problemlerine, bazı hastalıklara karşı dirençsizliğe, sürekli yorgunluk, stres 

ve depresyona neden olabilmektedir. 

16. Düşük ücret: Ekonomistlere göre ücret, bedensel veya zihinsel emeğe üretim faaliyetleri 

karşılığı ödenen bedel olarak tanımlanırken, işletme açısından bakıldığında ise ücret, bir 

maliyet unsuru olarak görülmektedir (Sabuncuoğlu, 2005). Ücret özellikle işgören açısından 

bakıldığında, onun yaşam düzeyini yükseltici ve güvence sağlayıcı rolü nedeniyle oldukça 

hassas bir konudur. Bu bağlamda işgörene verilen ücret eşit ve dengeli değilse, yükselme ile 

orantılı değilse, nesnel ve bütün değilse çalışan için önemli bir stres kaynağı olabilecektir. 

Diğer taraftan işgörene verilen ücret onun işe olan katkısını ve performansını göstermesi 

açısından da bir mesaj niteliği taşımaktadır (Yılmaz ve Ekici, 2006). Yapılan araştırmalarda 

farklı ücret alan ve farklı üretim yapan iki kişinin ücretlerinde değişiklik yapıldığında; az 

ücret alana çok, çok ücret alana az ücret verildiğinde, ücreti çoğalan kişilerin performansı, 

eskiden aynı ücreti alanlardan daha çok olmuştur. Ücretinde düşme olan kişinin performansı, 

daha önce bu ücreti alan kişinin performansından daha düşük olduğu ortaya çıkmıştır. Bu 

durum ise kişide, mutsuzluk, huzursuzluk yaratacak, iş tatminsizliğini ortaya çıkartacaktır 

(Salih, 2005). Ücretin özellikle geçim sıkıntısının çekildiği az gelişmiş ülkelerde çalışan için 

ise başlı başına bir stres faktörü olarak ortaya çıktığı ifade edilebilir. 

17. Yıldırma (Mobbing): Duygusal saldırı, ayrımcılık ve zorbalık olarak da tanımlanan 

yıldırma(mobbing), fiziksel şiddetten çok psikolojik baskı ve yıldırma politikası ile 

işyerindeki herhangi bir çalışana uygulanan ısrarlı ve bilinçli bir davranış olarak 

tanımlanmaktadır (Yücetürk, 2003). Bir başka tanıma göre ise mobbing, bir iş yerinde 

başarısı, bilgisi ve olumlu tavırları nedeniyle bazı kişilere tehdit oluşturan bir çalışana, bir ya 

da birkaç kişinin çeteleşerek uyguladığı, sistematik ve uzun süreli duygusal eziyet olarak ifade 

edilmektedir (Arpacıoğlu, 2005). Bu çalışana astları, mesai arkadaşları ya da üstü çeşitli 

şekillerde saldırabilir, olanakları, eğitimleri, bütçesi kısıtlanabilir, yükselmesi engellenebilir, 

alaya alınabilir, toplantılara çağrılmaz, dışlanabilir, hakaret edilir ve aşağılanabilir. Bütün bu 

olumsuz davranış ve yaklaşımlara maruz kalan çalışan fiziksel, zihinsel ya da sosyal sorunlar 

ya da işten çıkarma ile sonuçlanan zararlara maruz kalabilir. Yüksek derecede stres, kaygı, 

endişe, panik atak, alerji ve uyku bozuklukları mobbing’e maruz kalan çalışanlarda 

gözlenebilen sağlık sorunlarıdır. Yapılan bir araştırmada mobbinge uğrayan kişilerin 

%40’ının depresyona girdiği, travma sonrası stres bozukluğu yaşadığı gözlemlenmiştir 

(Tınaz,2006). Bu bağlamda zorbalığa maruz kalan çalışanın ciddi sağlık sorunları nedeniyle 

performansında düşüklük, verimsiz çalışma ve hatta bir daha çalışamama gibi bir durumla 

karşı karşıya kalabileceği söylenebilir. 

Çalışma hayatında ortaya çıkan stres faktörlerini daha da genelleştirmek mümkündür. 

Özellikle teknolojinin katkısı nedeniyle çalışma hayatındaki tekno-stres oluşumunu, gelir 

yetersizliği, aşırı iş yükü, adaletsiz veya yetersiz performans değerlendirme, adaletsiz ödeme, 

eşitsizlik, keyfi ve belirsiz politikalar, aşırı idealist iş tanımları, merkezlik, kararlara katılmada 

yetersizlik, temsil sorumluluklarında güçlük, sınırlı gelişme imkânları, ayrımcılık, zorlu 

13

yarışma vb. durumları da iş yerinde stres oluşumunda etken faktörler olarak 

değerlendirilebilir. 

Aslında stres yaratan faktörleri bireysel ve de örgütsel boyutlarıyla ayrı ayrı değerlendirmek 

mümkündür. 

Bireysel Stres Kaynakları 

Bireysel stres kaynakları daha çok bireyin bedensel, psikolojik ve kişisel durumlarıyla ilgili 

olabilmektedir. Bireyin kişiliği ve duygusal yapısı, biyolojik yapısı, yüksek tansiyonu, aile 

sorunları, yaşam standartları ve alışkanlıkları, ekonomik darboğazları, orta ve ileri yaş dönemi 

bunalımları, hayal kırıklığı yaşama anları gibi faktörler de bireysel stres kaynakları arasında 

sayılabilecek faktörlerdir (Eren, 2000). Bu faktörlerden önemli olanları aşağıda ele alınmıştır. 

Kişilik: Kişilik, kişiyi başkalarından farklı kılan ve toplumsal ilişkilere içinde 

gözlemlenebilen örgütlü ruhsal, bedensel işlevsel özelliklerin bütünü ve bireyin iç ve dış 

çevresiyle kurduğu, diğer bireylerden ayırt edici, tutarlı ve yapılaşmış bir ilişki biçimi 

şeklinde tanımlanabilmektedir (Feshbach ve Weiner, 1991; Yelboğa, 2006; Zel, 2001, Tezcan, 

1997; Butler, 1986). Dolayısıyla kişilik “ferdin yaşama biçimi” olarak değerlendirilebilir. 

Bazı araştırmalar iş stresi ile kişilik arasında da bir ilişki olduğunu göstermektedir Bireylerin 

farklı kişilik özellikleri ve bu kişilik özelliklerinin iç ve dış çevreyi kendi bakış açılarından 

algılamaları bireyler arasında ve bireylerle örgütler arasında birtakım çatışmaların 

yaşanmasına neden olabilmektedir. Yani stres kaynağı bizzat bireyin kişiliği olabilmektedir. 

Stresten etkilenme derecesi bireyin kişilik yapısına bağlı olarak değişebilir. İşgörenin 

otokratik olması, cinsiyeti, duygusal olarak içe dönük veya dışa dönük bir yapı göstermesi, 

ilişkiler açısından destekleyici veya yarışmacı tavır sergilemesi, duygusal açıdan incinir 

olması, güçlü ve etkileyici olması ya da sabırlı ve yavaş olması (Dangaç, 2007), 

olumsuzluklar karşısındaki direnci ve genel olarak başarı ihtiyacı örgütsel yapı içerisinde birer 

stres kaynağı olarak karşımıza çıkabilmektedir (Zel, 2001; Okutan ve Tengilimoğlu, 2002) 

Son yıllarda yapılan bazı araştırmalarda “A Tipi” kişiliğe yönelik davranışların kalp hastalığı 

riskiyle bağlantılı olduğu belirtilmektedir. Fredman ve Rosenman yaşam biçimi ve kalp 

hastalığı arasındaki ilişkiyi araştırmışlardır. Bu çalışmada derinlemesine gözlem ve görüşme 

yöntemi ile denekleri davranışlarına göre A tipi ve B tipi olarak sınıflandırmışlardır. 

A tipi davranışlar tipik olarak sürekli zamanla yarışan ve sabırsızlık duygusu içinde olan 

insanlarda görülür. A tipleri sabah erken kalkıp işe gitmek için acele eden, kahvesini bir 

dikişte içen, yemegini hızla yiyen, hızlı yürüyen, çoğunlukla bir çok şeyi aynı anda yapmaya 

çalışan insanlardır. Çoğu zaman ses tonları ve hareketleri yaşadıkları bu telaş duygusunu 

açıkça sergiler. Hızlı konuşurlar, konuşanın sözünü kesme eğilimindedirler. Konuşmanın 

gidişini denetlemeye çalışırlar. Yumruklarını sıkabilir ve dişlerini gıcırdatabilirler. A tipleri 

aynı zamanda aşırı derecede rekabetçidirler. Nitelikten çok niceliğe önem verirler. Genelde 

başarılıdırlar. 

B tipleri ise daha rahat, uysal, daha az rekabetçi ve daha az saldırgandırlar. A tipleri küçük 

ayrıntılara takılma eğilimi gösterirken, B tipleri olaylara daha geniş bir bakış açısından 

bakabilirler. Yaşama karşı daha az telaşlı bir yaklaşımları vardır. B tipleri de stres yaşarlar, 

ancak zorlamalar ve tehditler karşısında daha az paniğe kapılırlar. 

14

Yaş : İşletmede strese etki eden önemli bireysel faktörler yaş ve cinsiyet olarak sıralanabilir. 

Bunlardan yaş değişkeni, bireylerde stres unsuru olarak görülebilmektedir (Davis, 1982). 

Çalışanlar açısından strese neden olan yaşla ilgili sorunların genellikle yaşın ilerlediği orta 

yaşlılık ve yaşlılık dönemlerinde yoğunlaştığı görülmektedir. Bu dönemlerde çalışanlarda 

fiziksel ve zihinsel yönden gerilemeye neden olan ve bir daha yerine gelemeyecek bireysel 

değişimler yaşanmaktadır. Özellikle kadınlarda menopoz, erkeklerde ise andropoz 

dönemleriyle birlikte birtakım hormonal değişikliklerin oluşması ve eski fiziksel ve zihinsel 

dengenin bozulması nedeniyle, çalışanların hayatında duygusal sorun ve hayal kırıklıkları 

giderek artmaktadır (Ekinci ve Ekici, 2003). Çalışanlar yaşlandıkça fazla mesailerin altından 

daha zor kalkmakta ve genç meslektaşlarının çalışma temposuna ayak uyduramayarak daha 

çabuk yorulmaktadırlar (Erdoğan, 1996; Güney, 2005). Yani insanların yaşlılık dönemlerinde 

bedenleri ve zihinleri üzerindeki kontrollerinin giderek azaldığı ve kendilerini daha yorgun, 

tükenmiş ve ölüme daha yaklaşmış hissettikleri söylenebilir. 

Cinsiyet: Strese neden olan bir diğer değişken ise cinsiyettir. Özellikle son yıllarda kadınların 

erkeklerin egemen olduğu organizasyonlarda çalışmaya başlamasıyla birlikte erkek 

çalışanlara göre daha fazla bir strese maruz kaldıkları söylenebilir (Arpacıoğlu, 2005). Kadın 

çalışanları iş ortamında etkileyen stres kaynakları; cinsiyet ayrımı, cinsel taciz, şiddet, aile 

yaşamındaki sorumlulukları ile iş yaşamının getirdiği sorumlulukların çatışması (Ekinci ve 

Ekici, 2003) olarak sıralanabilir. 

Aile hayatı: Çalışanların ailesi ile olan ilişkilerinde yaşadığı sorunlar, gerek sosyal 

yaşamlarında ve gerekse iş yaşamlarında strese girmelerine neden olabilmektedir. 

Çalışanlarda strese neden olabilecek en önemli sorunlar şu şekilde sıralanabilir (Ekinci ve 

Ekici, 2003): Eşin ölümü ve boşanma, çocuklarla olan ilişkiler, eşlerden birinin diğeri 

üzerinde hakimiyet kurma isteği, taşınma, aile bireylerinin hastalığı vb. olaylar. 

Sosyo-Ekonomik düzey: Diğer taraftan ailenin ekonomik düzeyi ve de kültürel yapısı da 

stresin varlığı üzerinde etki yaratabilmektedir. 

Bu başlıkları daha da arttırmak mümkündür. 

STRESİN SONUÇLARI 

Stresin oluşumu beraberinde ortaya çıkan bazı olumsuz sonuçları bulunmaktadır. Bu sonuçlar 

hem bireysel, hem örgütsel, hem de davranışsal düzeyde bazı olumsuzluklar şeklinde 

görülebilir. 

Bireysel Sonuçları 

Stresin insanların davranışları, duyguları ve biyolojik yapıları üzerindeki sonuçları şu şekilde 

sıralanabilir (Yılmaz, 2008; Silah, 2005; Albrect, 1988; Sökmen, 2005; Kırel, 1994, Griffin, 

1990,): 

1) Fizyolojik sorunlar: Kalp atışlarının artması, çarpıntı, ateş basması, baş dönmesi, nefes 

darlığı, boğazda yutkunma güçlüğü, titreme, baş ağrısı, mide ve kaslarda gerginlik, 

hazımsızlık, yorgunluk, göğüs ağrısı, hiper tansiyon, cinsel iktidarsızlık, şeker hastalığı, 

egzema, sedef hastalıkları, saç ve kıl dökülmesi kireçlenme, migren ve kronik baş ağrıları. 

15

2) Zihinsel ve duygusal sorunlar: Stres ve gerilim fazla enerji tüketmeye neden olduğu için 

bir süre sonra birey kendisini zayıf, güçsüz, her an kötü bir şey olacakmış duygusunu yaşayan 

nedeni belirsiz yoğun bir endişe duyan, uykusuzluk çeken, sinirli, çabuk heyecanlanan bir kişi 

durumunda hissedebilir. Dikkatini toplamakta güçlük çekebilir, hafıza sorunları yaşayabilir, 

öğrendiği konuları unuttuğu endişesine kapılabilir. 

3) Davranışsal sorunlar: İçe kapanma, uykusuzluk, uyuma isteği, iştahsızlık, yemede artış, 

konuşma güçlükleri, bir maddeye (sigara, alkol v.b.) aşırı düşkünlük, sakarlık, gevşemede 

güçlükler olarak sıralanabilir. 

Stres, kişinin direncini aşmakta olduğu zaman o kişide huzursuzluk, gerginlik, tedirginlik, 

uyku ve yeme gibi işlevlerde bozulma, konsantrasyon bozuklukları, karar vermede zorluklar, 

ani öfkelenme, nedeni açıklanamayan bedensel ağrılar, baş ağrıları, çarpıntı, iş veriminde 

düşme, aşırı duygusallık, alınganlık, isteksizlik gibi belirtilerle görülebilir. Kişinin stresli bir 

işte çalışması bir süre sonra mesleki tükenmişlik (Burnout) sendromuna yakalanmasına da yol 

açabilir. 

Mesleki tükenmişlik sendromu, işine yeni başladığında heyecanlı ve istekli olan çalışanlarda 

daha fazla görülebilir. Bu tip çalışanlar genellikle kısa zamanda çok büyük başarı 

kazanacaklarına inanırlar. Amaçlarına ulaşamayan kişilerin hayal kırıklığına uğradıkları için 

zamanla işe karşı istekleri ve heyecanları söner. Sonuç olarak kişiler gerçeği kabullenmek ve 

hedeflerini düşürmek yerine hayal kırıklığına sürüklenir. Mesleki tükenmişlik yaşayanlar işe 

gitmek istemezler yada kendilerini konularında tükenmiş hissederler. Mesleki tükenmişlik 

Sendromu, depresif duygulanım, desteksiz ve güvensiz hissetme, ümitsizlik, evde gerilim 

artışı, kızgınlık, sabırsızlık, huzursuzluk gibi psikolojik etkilerinin yanı sıra kronik yorgunluk, 

güçsüzlük, enerji kaybı, yıpranma, hastalıklara daha hassas olma, sık görülen baş ağrıları, 

bulantı, kas krampları, bel ağrısı, uyku bozuklukları gibi fiziksel sorunlara ve yakınmalara da 

sebep olabilir. 

İşyerinde doyumsuzluk, kendine, işine ve genel olarak yaşama karşı negatif tutum sergileme 

gibi etkilerin sonucunda, kişilerde işi bırakma, işi savsaklama gibi davranışlar görülebilir. Kişi 

bu belirtilerle birlikte işten soğur ve işe gitmek istemez. Bu sorun belirli bir zamandan sonra 

kişinin hayatında önemli bir yer tutmaya başlar. Sendromu yaşayanın öncelikle bu belirtilerin 

tam olarak neden kaynaklandığını anlamaya çalışmaları ve gerekirse bir psikiyatri hekimine 

danışmaları çok önemlidir. 

Örgütsel Sonuçları 

Örgütte yönetici ve çalışanların yoğun ve sürekli strese maruz kalmaları, örgütte kalite, üretim 

ve verimlilik sorunlarına, çalışanlarda tatminsizliğe ve moral kaybına, yöneten ve yönetilenler 

arasında uyumsuzluğa neden olabileceği ifade edilebilir (Griffin, 1990). Stres, neden olduğu 

verim kaybı, işe devamsızlık, arttırdığı sigorta ve hastane masrafları, hırsızlık ve sabotaj, yol 

açtığı sakatlık ve erken emeklilik ödemeleri nedeniyle örgütlere önemli bir maliyet yükü 

getirdiği söylenebilir (Yates, 1989). Bilimsel bulgular, verimsizlik ve performans 

düşüklüğüne yol açan stresin gerek çalışanlara gerekse örgüt yönetimine çok ağır bedeller 

ödettiğini ortaya koymaktadır (Copper ve Straw, 1998). Diğer taraftan stres, çalışanların 

psikolojik rahatsızlıklar yaşamalarına, hasta olmalarına hatta yaşamlarını kaybetmelerine bile 

yol açabilmektedir. Aşağıda stresin neden olduğu örgütsel sonuçlar ayrıntıları ile ele alınmaya 

çalışılmıştır.(Soysal,2009) 

16

Verimsizlik: Verimlilik ve etkinlikle olan ilişkisi nedeniyle stres, ekonomik açıdan olumsuz 

sonuçlar doğurabilmektedir. Aşırı yüksek derecedeki stres işgörenin fiziksel ve zihinsel 

sistemini bozmaktadır. Hastalıkların çoğalması, iş kazalarının artması, işgücü kayıpları, sağlık 

giderlerinin çoğalması, kalifiye eleman kayıpları, ödenen tazminatlar örgüte ağır bir mali 

külfet yüklemektedir (Okutan ve Tengilimoğlu, 2002). Örneğin iş kazaları ile ilgili Amerika 

Birleşik Devletleri’nde yapılan bir araştırmaya göre iş kazalarının %18’i mekanik etkenlerle, 

%19’u personel etkeni ile ve %63’ü bunların birlikte etkisi ile meydana geldiğini ortaya 

koymuştur. Ülkemizdeki iş kazalarının nedenlerini tespit etmeye yönelik olarak Haksöz 

(1985), Kepir (1981) ve Çelikkol’un (1977) yapmış oldukları araştırmalarda kazaların 

oluşumunda insan faktörünün (%80) birinci sırayı aldığı sonucu ortaya çıkmıştır (Camkurt, 

2007). Amerika’da ve İngiltere’de yapılan araştırmalarda hastalıkların %75’i yönetilemeyen 

stres nedeniyle ortaya çıktığı gerçeğine ulaşılmıştır. Uluslararası raporlarda iş stresi ile ilgili 

maliyetlerin yükseldiği belirtilmektedir. Birleşik Devletlerde, iş stresi ile bağlantılı ekonomik 

kayıpların yıllık 150 milyar dolar olduğu tahmin edilmektedir (Okutan ve Tengilimoğlu, 

2002). 

İşe geç gitme: İşe geç gitme, bireysel stres etkilerinden biri olan davranışsal etkiler arasında 

gösterilse de kişinin örgüte doğrudan yansıttığı bir durum olarak kabul edilebilir. Bu anlamda 

geç gitme, işten işe, kişiden kişiye değişiklik göstermektedir. Kişinin işyerine geç kalmayı kâr 

bilmesinin stresten uzak kalmak istemesinden mi, yoksa işyerine evinin uzaklığı gibi çeşitli 

durumlardan mı kaynaklandığı bilinmelidir (Sökmen, 2005). Bu anlamda sürekli göz ardı 

edilen geç gitme olayının ciddiyetle ele alınması gerekmektedir. Çünkü örgütsel stresle 

ilgisinin olduğu ifade edilebilir. 

Devamsızlık: İşe devamsızlık ise, işgörenin çalışma programı veya planına göre çalışması 

gereken zamanlarda işine gelmemesi durumu olarak tanımlanabilmektedir (Güney, 2000). Bu 

anlamda devamsızlık, izin veya normal yıllık tatiller dışında iş programında, işe gelmeme 

nedeniyle aksama doğuran bütün durumlardır (Sabuncuoğlu, 2005). Sürekli olarak stres dolu 

bir ortamda çalışma, kurumdaki çalışanların bağlılığını, tatminini düşürebilmektedir. Bu gibi 

durumların devamı olarak ise kişiler, çalışma ortamlarından, bağlı bulundukları kurumlardan 

uzaklaşma isteği duyarlar ve işe devamsızlık baş gösterebilir (Taştan, 2004). Bu bağlamda işe 

devamsızlık, örgütsel stresten kaçınmak amacıyla yapılan davranışlardan biri olarak 

görülebilir. 

İş doyumsuzluğu ve fiziksel rahatsızlıklar devamsızlığa neden olarak gösterilebilecek 

faktörlerden sayılabilirken (Sökmen,2005) daha farklı devamsızlık nedenleri ise şu şekilde 

sıralanabilir (Güney, 2000; Eren, 2000); yaş, cinsiyet, aile, işyerinin uzaklığı, kıdemlilik, 

öğrenim derecesi, monotonluk, ağır çalışma koşulları, işe uyumsuzluk ve ilgisizlik, düşük 

moral ve iş doyumsuzluğu, günlük çalışma süreleri, ücret miktarı ve ödeme biçimi, hastalık 

sigortaları ve çalışma grubu. 

Yapılan bazı araştırma sonuçlarına göre, genç elemanların yaşlılara ve erkeklerin kadınlara 

göre işlerine daha bağımlı oldukları saptanmıştır. Evli işgücünün bekar işgücüne oranla daha 

fazla devamsızlık yaptığı gözlemlenmiştir. Öte yandan, personelin öğrenim derecesi 

yükseldiği ölçüde devamsızlığın azaldığı öne sürülmektedir. Düşük öğrenim düzeyindeki 

kişilerin, basit, rutin ve ağır işlerde çalıştırılır olması, bıkkınlığa yol açmakta, strese 

girmelerine neden olmakta ve iş ortamından uzaklaşma eğilimini arttırmaktadır (Sabuncuoğlu, 

2005). 

17

İş gücü devri: İş gücü devri; bir örgütte belirli bir dönemde işten ayrılan veya uzaklaştırılan 

toplam işgören sayısının aynı döneme ait çalıştırılan ortalama işgören sayısına bölümünün 

yüzdesel ifadesi olarak tanımlanmaktadır. İşgören devir hızının yüksek olması o örgütteki 

işgören giriş ve çıkışlarının fazla olduğunun bir göstergesi olarak görülebilir (Ünsalan ve 

Şimşeker, 2006). Bunun nedenleri arasında ise şu faktörler sıralanabilir (Carrell ve Kuzmits, 

1986; Aldemir vd., 1993); örgütte işgören seçme, değerleme ve işe yerleştirme sisteminin iyi 

olmaması, tatminkar bir ücretleme ve terfi sisteminin bulunmaması veya bu konularda bazı 

haksızlıkların yapılmış olması, çalışma şartlarının kötü olması, yöneticilerin emrinde 

çalışanlara karşı olumsuz tutum ve davranışlar sergilemeleri. Bütün bu faktörler bireyin strese 

girmesine neden olabilecek ve örgüte olan bağlılığını ve sadakatini azaltabilecektir. 

Öte yandan işgören devri örgütün yönetim biçimi ile de ilişkilendirilebilir. İşgörenin kendini 

gerçekleştirmesine, yeteneklerini kullanmasına ve kariyerini geliştirmesine olanak 

sağlanmayan otokratik örgütlerde stres yaratıcı faktörler çok olacağından devir hızının yüksek 

olması kaçınılmaz bir sonuç olabilecektir (Sökmen, 2005). İşgören devrinin yüksek olması 

aynı zamanda maliyetlerin yükselmesine ve verimliliğin düşmesine de neden olabilecek, bu 

ise stres düzeyinin tüm yönetim katmanlarında hissedilmesine zemin hazırlayabilecektir. 

Çatışma: Çatışma, bireysel ve örgütsel olarak iki boyutta ele alınabilir. Bireysel anlamda 

çatışma, bir insanın hedeflerine ulaşmasını engelleyen davranış biçimleri olarak tanımlanabilir 

(Tutar vd.,2006). Birey bu engellemeler sonucu gerginlik ve uyumsuzluk sorunları 

yaşayabilecektir. Özellikle çatışma halinin uzun sürmesi birey üzerinde stres yaratabilecek, ve 

organizma bünyesinde çeşitli sorunlara (kalp rahatsızlığı, ülser gibi) neden olabilecektir 

(Silah, 2005). Örgütsel çatışma ise bireyler ve grupların amaç ve algılama farklılıkları, 

yönetim alanı ile ilgili belirsizlikler, iletişim eksiklikleri ve statü farklılıkları gibi 

sorunlarından kaynaklanan ve normal faaliyetlerin durmasına ya da karışmasına neden olan 

olaylar olarak tanımlanabilir (Eren, 2000). Çatışma örgütlerde iyi yönetilemediği takdirde 

taraflar arasında düşmanlıklara, kaosa, kavgaya, başarının engellenmesine, kuşku ve 

güvensizliğe, çıkarların keskinleşmesine ve strese neden olabilecektir (Tutar vd.,2006) 

STRES YÖNETİMİ 

Stres, bilindiği gibi, bireyleri zorlayan, kısıtlayan ve engelleyen olaylar ve durumlar 

karşısında verilen tepkilerin tümü olarak tanımlanmaktadır. Günlük yaşamda olduğu gibi, iş 

yaşamında da stresli bir ortamda bulunan insanların stres oluşturan unsurları bilmeleri ve 

bunlarla baş edebilmeleri birey açısından önemli olduğu kadar organizasyon yönetimi 

açısından da büyük önem taşır (Yıldırım vd., 2004). Bu bağlamda stres, bireyler ve örgütler 

için kaçınılmaz olup, maliyetleri ve getirdiği pek çok olumsuz sonuçları itibarıyla oldukça 

önemli bir konudur 

Stres, bireylerle çevresi arasındaki ilişki sonucu ortaya çıktığından, stresin olumsuz etkilerini 

önlemek bir anlamda çevreyi kontrol edebilmekle mümkün olabilecektir. Stresin yönetilmesi 

anlamına gelen bu olgu, çevredeki değişimlerin sürekli izlenerek bilinçli olarak 

denetlenmesini içermektedir. Bu kapsamda öncelikle (Aydın, 2004); stres nedenlerini ortadan 

kaldırmak ve veya kontrol altına almak, ikinci olarak stresin etkilerini yok etmek ve üçüncü 

olarak ise bireyleri streslere karşı daha güçlü kılarak, dirençlerini arttırmak gerekmektedir. 

18

Örgüt yönetimi öncelikle çalışanları strese sürükleyen stres kaynaklarını bulmak 

durumundadır. Her örgütün yapısı, kültürü ve özellikleri farklı olacağından stres kaynakları da 

kendi içerisinde farklılık gösterebilecektir. Örgüt stres kaynaklarını azaltmak ve yok etmek 

konusunda kendi geliştirdiği yöntemleri ve stratejileri çalışanlarla paylaşmak durumundadır. 

Çünkü çalışanlara stres deneyimi kazandırmak ancak onları da bu sürece katmakla mümkün 

olabilecektir. Diğer taraftan örgüt yönetimi stresin sonuçları konusunda çalışanlarla sürekli 

iletişim halinde olmalı ve gelişmelerden onları haberdar ederek daha etkili stres tekniklerine 

ulaşmada sürekli değişiklikler yapmalıdır(soysal,2009) 

Örgütsel açıdan stresi yönetebilmek için belli başlı yaklaşımlar aşağıda ele alınmıştır. 

Çalışma ortamının iyileştirilmesi: Çalışma ortamının iyileştirilmesi ve düzenli hale 

getirilmesi, çalışanların moral ve motivasyon değerlerini olumlu yönde etkileyerek, iş 

kazalarının meydana gelme ihtimalini ve sıklığını düşürür. İşyerinin ve çalışma sırasında 

kullanılan aletlerinin temiz olması da çalışanların moral ve motivasyonlarını olumlu yönde 

etkileyerek, işlerine daha fazla önem vermelerini ve dikkatli davranmalarını sağlar (Camkurt, 

2007). İşyerinde iyi bir aydınlatma sisteminin kurulması ise çalışanların moral üzerindeki 

kötü etkiler yaşamasını yok ederken diğer taraftan göz sinirleri üzerindeki fiziksel 

rahatsızlıklar yaşamalarının da önüne geçilmiş olmaktadır (Aydın, 2004). Çalışma 

koşullarının iyileştirilmesinde ve çalışma ortamlarının insancalaştırılmasında ve çevre-insan 

ve makine uyumunun sağlanmasında renkler de etkili araçlar arasında sayılabilir. Bu 

bağlamda uygun renk tercihleri işyerinde güvenli çalışma ortamları sağlayacak, iş kazaları 

minimize olacak ve çalışanların moral ve motivasyon durumlarındaki olumluluk beraberinde 

üretim ve verimlilik artışını getirecektir (Sağocak, 2005). Diğer taraftan işyerinde gürültü 

düzeyinin azaltılması da yapılan işin zorluğunu azaltmakta bu ise iş verimini arttırırken iş 

kazalarının azalmasına katkı sağlamaktadır. 

Çalışanların streslerini azaltmada kullanılan bir diğer uygulama ise örgütlerde ergonomik 

çalışma sisteminin oluşturulmasıdır. İşyerlerinde sağlıklı, güvenli ve verimli olarak 

çalışılabilmesi; çalışma yerleri ve gerekli donanımların, ses, aydınlatma, çevre sıcaklığı gibi 

faktörlerin, iş organizasyonu ve yönetime yönelik sistemlerinin işgörenlerin yapısal, boyutsal 

ve psikolojik özelliklerine uygun olarak düzenlenmesi ile mümkün olabilecektir (Camkurt, 

2007). Ergonomik çalışma düzeni olarak adlandırılan bu durum çalışanların yaşam kalitesine 

katkıda bulunarak moral ve motivasyonlarını olumlu yönde etkileyecektir. Örgütte 

çalışanların fiziksel ve psikolojik kapasitelerine bağlı olarak ayarlanacak uygun günlük ve 

haftalık çalışma süreleri de çalışanların daha az stresli olmalarında öngörülen bir diğer 

iyileştirme uygulaması olarak görülebilir. 

İş yerlerinin yüksek ve düşük ısı ve aynı şekilde aşırı nem ve nemsizlik gibi durumları da 

verimsizliği doğuran bir diğer olumsuz çalışma koşulu olarak ifade edilebilir (Camkurt, 

2007). Bu anlamda iş yerinde çalışanların fiziksel ve psikolojik sağlıklarını en üst düzeyde 

koruyacak ısı ve nem oranlarının ayarlanması gerekmektedir. Aynı şekilde işletmeler 

işgörenlerin sağlık problemleri ve gerginlikler yaşamasını engellemek için havaya karışan 

çeşitli koku ve gaz zehirlenmelerine karşı, iyi bir havalandırma sistemi, sürekli ısı kontrolü 

sağlayan sistemler ve her türlü hava kirlenmesine karşı tedbirler almalıdır (Aydın, 2004). 

19

STRESLE BAŞA ÇIKABİLMEK 

Psikolojik anlamda stres kişiye özgü ve biricik olan bireysel bütünlüğü bozucu ve zorlayıcı 

etkenlerdir. İnsanlar stres karşısında psikolojik ve sosyal bütünlüğü korumak amacındadırlar. 

Bu korumayı hem bilinçdışı mekanizmalar hem de bilinçli çabaları ile yaparlar. Kişiyi 

koruyan mekanizmalardan birincisi “ben savunma mekanizmaları” denilen bilinçdışı çalışan 

gerçeği bozan korunma yollarıdır. En çok kullanılanları: bastırma, unutma, karşı tepki 

geliştirme, yansıtma, yer değiştirme ve gerilemedir. 

Kişiliği koruyan diğer mekanizmalar bilinç ve çaba gerektiren gayretlerdir. Stres karşısında 

bilinçli sistemlerin etkisiyle daha çok bilgi edinme, anlama, algı alanını genişletme ve 

değerlendirme, yeni çözümler arama gibi zihinsel süreçler etkinlik gösterir. 

Başa çıkma, bireylerin stres faktörlerine karşı sergiledikleri bilişsel ve davranışsal girişimlere 

denir (Lazarus ve Folkman, 1984). 

Her insan aynı koşullar altında bile bir birinden çok farklı tepkiler gösterir. Biri kaygılı ve 

gerilimliyken diğeri soğukkanlı ve sakin olabilir. Bu çok doğaldır. Herkesin kendine özgü bir 

stresle başa çıkma tarzı vardır. Başa çıkma tarzımızın bazı yönleri sağlıklı ve etkiliyken diğer 

yönleri daha az etkili ve üstelik sağlığımıza, ilişkilerimize ve performansımıza zararlı olabilir. 

Bazılarına göre stresle başa çıkma tarzları genelde: Sigara içmek, alkol almak, yemek 

yemektir. Bazıları strese tepki olarak geri çekilir, içine kapanır, pasifleşir, sorunlarıyla 

yüzyüze gelmekten kaçınır. Bazıları ise aşırı tepki gösterir. Bazıları stres karşısında hiç tepki 

göstermeyip yaşanan sıkıntıyı içinde biriktirir. Stresle başa çıkmada esnek olabilmek önemli 

bir niteliktir. Esneklik, değişime daha açık olmamıza olanak tanır. Böylelikle stresli olarak 

algıladığımız olay sayısı azalabilir. 

Etkilenen kronik stres kaynağı her ne olursa olsun, çalışanların bu olumsuz stres faktörlerini 

olumlu hale dönüştürmesi mümkündür. Stresin olumsuz etkilerini azaltmak veya stresle başa 

çıkabilmek için ya çevresel stres faktörlerini ortadan kaldırmalı veya azaltmalı, ya da 

çalışanlara stresle başa çıkma yolları öğretilmelidir. 

Stres Yönetimi Eğitimi (Stress Managemenet Training, SMT), bireylerin stresle nasıl başa 

çıkabileceklerini öğretme eğitimidir. Bu programlarda özellikle stresin neden ve sonuçları 

hakkında eğitim verilerek, stresin fizyolojik ve psikolojik sonuçlarının nasıl azaltılabileceği 

öğretilir. Bu stratejiler, çalışanların işyerindeki stresin sonuçlarından daha az etkilenmelerine 

ve bireylerin stresle daha kolay mücadele etmelerine yardım eder. sonuçta olumsuz stres 

faktörlerini olumlu hale dönüştürerek çalışanların iş yaşamlarında mutlu olabilmelerini 

sağlamak mümkündür. 

İşle ilgili stresi önlemeye ve azaltmaya yönelik yöntemler bireysel ve örgütsel olarak iki 

başlık altında toplanabilir. 

BİREYSEL YÖNTEMLER 

Bireysel olarak stresten uzaklaşmak için birçok insan farklı yöntemler kullanmaktadır. İş 

hayatında veya iş dışında gerilimi azaltıcı bazı tedbirleri almak, kişisel sağlık, verimlilik ve 

başarı için önemli bir zorunluluktur. 

20

Stresli bir durumla başa çıkmaya çalışırken kişinin kendisine olumsuz şeyler yerine, olumlu 

ve mantıklı şeyler söylemesinin yararlı etkisi olur. Olaylar karşısında gösterilen olumsuz 

tutumlar, kişinin kendine söylediği olumsuz sözler, o olay sırasında hissedilen gerginliği 

artırmaktadır. Bu durumu bir örnekle açıklayabiliriz; diyelim ki hazırladığımız bir raporda 

önemli bir bilgiyi atladığımızı fark ettik. Kendi kendimize şöyle söyleyebiliriz. “Berbat bir 

şey oldu. Böyle devam edersem asla başaramam.” Ya da şunları diyebiliriz. “Çok aptalca bir 

hataydı. Ama yaptığım en kötü hata sayılmaz. Amirimle konuşup eksik kalan kısımları 

tamamlamayı önerebilirim.” İlk gruptaki düşünce olumsuz ve kişinin kendine zarar veren 

türdendir. İkinci grup ise daha olumlu ve sorunu çözmeye yöneliktir. 

Gevşeme Teknikleri: 

Stresli durumlarda gevşemeye ayrılan zaman yoğun stresin fiziksel etkilerini azaltmaya 

yardımcı olur. Gevşeye bilen kişiler, birikmiş stresin yarattığı gerginlikten sıyrıldıklarından 

yeniden enerji üretmek için bedenlerine zaman tanımış olurlar. 

1. Derinlemesine gevşeme: Sinir sistemi rahatlar kasların gerginliği azalır. Çok gergin 

ya da üzüntülü durumlarda gevşeme egzersizleri bu gerilimi tümüyle yok etmez ama 

azaltabilir. Derinlemesine gevşeme durumunu başarabilmek için biraz pratik yapmak 

gerekir. 

Bu kas gevşetme hareketlerini yaparken gözlerinizi kapatabilirsiniz. Ellerinizin, 

ayaklarınızın ve tüm vücudunuzun rahat ve sıcak olduğunu kendinize telkin ediniz. 

Ayrıca kendinizi Akdeniz kıyısında bir kumsalda, güneş altında hayal ediniz. Sahile 

çarpan pırıl pırıl dalgaları ve martı seslerini düşününüz. Martı ve dalgaların seslerini 

duymaya çalışınız. Ya da bir kırda olduğunuzu, rengârenk çiçekleri ve çeşitli kuşların 

seslerini ve hareketlerini hayal ediniz. veya hayalinizde uçsuz bucaksız bir denizi 

seyrediniz, ya da göldeki balıkları izleyiniz. Kendinizi bunlardan biri üzerine 

konsantre ediniz. Bir yandan da kaslarınızı önce geriniz, sonra gevşetiniz. Bu gevşeme 

uygulamasını sabah ve akşam olmak üzere günde iki defa yapınız. 

Otojenik eğitim: Belli bedensel değişiklikleri yaratmak amacıyla hayal kurmaktır. 

Bunun için gözleri kapatıp sessizce oturmak ve kendi kendimize komutlar vermek 

gerekir. Örneğin; sağ kolum gittikçe ağırlaşıyor diyoruz. Kolumuzun ağırlaştığını 

hissediyoruz. Aynı şeyi sol kolumuz ve bacaklarımız için de yapıyoruz. Sonra sıcaklık 

duygusu geliştiriyoruz. Kolumuzdaki sıcaklığın arttığını hayal ediyoruz. Daha sonra 

kalp atışlarımızı sakinleştiriyoruz. Kendimize kalbim daha düzenli ve sakin atmaya 

başladı diyoruz. Aynı şekilde solunumu da düzenliyoruz. Son olarak bütün gövdem 

ısınmaya başladı diyoruz. Bunları yaparken alnım giderek serinliyor diyerek alnımızı 

serinletiyoruz. Kendi kendimize tekrarladığımız bu cümleler üzerinde odaklaşarak 

derinlemesine gevşemeyi gerçekleştirebiliriz. 

2. Aşamalı gevşeme: Gevşeme durumunu ortaya çıkarabilmek için gerginlik durumunun 

iyice anlaşılması ve fark edilmesi gereklidir. Rahat bir pozisyonda oturarak ya da 

uzanarak başlayın. Gözlerinizi kapatın ve vücudunuzdaki çeşitli kas gruplarına 

odaklaşın. Ellerinizdeki kasları gerin ve yumruklarınızı sıkın. Yumruğunuzu sıkı 

tutmak için ne kadar çaba harcadığınıza dikkat edin. Sonra yumruğunuzu açın ve 

elinizin bütünüyle gevşemesine izin verin. Gerginlik ve gevşeme durumları arasındaki 

farkı görün. Bu yöntemi bedeninizdeki her bir kas grubu için izleyin. 

21

a) Meditasyon: Bir sözcük ya da bir renk üzerinde odaklaşarak zihnimizi onu 

oyalayan çeşitli düşüncelerden sıyırıp sakinleştirmektir. 

b) Biyo geri bildirim: Elektronik bir aygıtla beyin dalgalarını kas hücrelerini ya da 

kan basıncını izlemektir. Amaç bedensel tepkileri bazı sinyaller aracılıyla 

görmemiz ya da uymamızı sağlamaktır. 

3. Hızlı gevşeme: Strese karşı koymak için, kısa gevşeme araları vermek gereklidir. 

Derin soluk alıp verme, kendimizin rahat bir yerde olduğunu zihinde canlandırma, kas 

alışkanlıklarını tanıma ve stresli durumlarda kendimizde olup biten fiziksel belirtilerin 

farkına varabilme amacıyla hızlı gevşeme taktiği kullanılmaktadır. 

4. Problem çözme teknikleri de stresle başa çıkmada yararlı olabilir. Aşamaları: 

a) Problemi saptama: Problemin ne olduğunun açığa kavuşturulması stresin çoğunu 

hafifletir. 

b) Seçenekleri gözden geçirme: Problemi saptadıktan sonra olabildiğince çok seçenek 

üretmektir. 

c) Bir çözüm yolu seçme. 

d) Eyleme geçme. 

e) Sonuçları değerlendirme. 

Zamanı iyi kullanarak stresi azaltma 

Zaman iyi kullanıldığında daha çok şey başarılır. Günlük etkinliklerimiz içinden gerekli 

olmayanları ayırarak öncelik tanıdıklarımıza odaklaşabilirsek yapılamayan şeyler için duyulan 

kaygı da azaltılmış olur. Etkili bir zaman planlaması için düzenli olmak yazılı planlar 

yapmak işleri uygun kişilere paylaştırmak ve zaman cetveli kullanmak yararlı olabilir. 

Etkili iletişim 

Stresli durumlar genellikle insanlar arası iletişim sorunlarından kaynaklanır. Sorunlarımızı bu 

kişilerle tartışabilmek çözüm için bir anahtardır. Senli cümleler yerine benli cümleler 

kullanmak; senli cümleler insanları genellikle aşağılama eğilimindedir. Senli cümleler 

kullanıldığında karşı tarafta genellikle olumsuz ve savunmacı bir tepki oluşur. Örneğin; hep 

sözümü kesiyorsun çok fazla gürültü ediyorsun her şeyime karışıyorsun gibi. Benli 

cümleler ise sorumluluğu kişinin kendi üstünde tutar. Örnek; bana fazla karıştığını 

düşünüyorum söylemeye çalıştığım şeyi anlayamıyorum gibi. Soru sorma teknikleri: Açık 

uclu sorular, karşımızdaki kişiye en üst düzeyde özgürlük sağlar. Yönlendirici sorular, evet ya 

da hayır şeklinde cevap alınan sorulardır. Neden arayıcı sorular ve belirleyici sorular da bu 

gruba girer. 

Stresle başa çıkmada kişiye yardımcı olabilecek insanlar: Aile yakın arkadaşlar uzman 

kişilerdir. Ancak yine de gerekli görüldüğünde bir uzman desteğini almak her zaman 

yararlıdır. 

Stresten uzaklaşmak için yapabileceklerimiz özetle şunlardır(Sabuncuoğlu,Tüz,2001). 

1. Olumlu alışkanlıklar edininiz. 

22

2. Ayrıntılarla uğraşmayınız. 

3. Günlük, haftalık, aylık yapılacak işleri sıraya dizerken önce zor ve sevimsiz işlere öncelik 

vererek onları bitirmeye çalışınız. 

4. Mükemmeliyetçilikten kaçınınız. 

5. Yorucu ve zor işleri sabah saatlerine bırakınız. 

6. İşinize konsantre olunuz. 

7. Dinlenmek için de kendinize zaman ayırınız. 

8. Bütün gününüzü işle doldurmayınız. 

9. Televizyonun esiri olmayınız. Program seçiniz. 

10. Kendinize ve ailenize de zaman ayırınız. 

11. Yıllık tatile çıkınız. 

12. Her gün yarım saat önce uykudan kalkmayı deneyiniz. 

13. Planlamaya önem veriniz. 

ÖRGÜTSEL YÖNTEMLER 

Üzerinde durulabilecek bazı yöntemler şunlardır. 

Sosyal Destek: Stresi önlemede kullanılan uygulamalardan biri de sosyal destektir. İş 

yerlerinde sosyal desteğin insanları olumlu ölçüde etkilediği, son yıllarda üzerinde durulan 

konulardan birini oluşturmuştur. İşyerlerinde kurulan yakın arkadaş ilişkileri, iş dışındaki aile 

toplantıları, belirli kulüplere olan üyelikler, komşuluk ilişkileri, amirle olan iyi ilişkiler sosyal 

destek sağlamaktadır. Kısaca kişinin temel sosyal ihtiyaçlarının başka bireylerle etkileşim 

sonucunda tatmin edilmesine sosyal destek denilmektedir. Bu temel ihtiyaçlar ise sevgi, 

kendine güven, ait olma duygusu, kişiliği bulma, güvenlik ve onaylanmadır. Bu tür sosyal 

ihtiyaçların giderilmesi çalışanların fiziksel ve ruhsal sağlıklarını olumlu ölçüde etkileyen 

anahtar bir faktör olmaktadır. Bu durumda sosyal destek örgütsel stresi azaltmada etkin bir rol 

oynamaktadır. 

Diğer bir sosyal destek sağlayıcı grup ailelerdir. Aile üyeleri ve arkadaş grupları ile yakın 

ilişkileri bulunan bireylerin stresle daha kolay başa çıktıkları söylenebilir. Örneğin iş sonrası 

ailesine vakit ayırma, arkadaşlarla oynanan bir basketbol maçı, gün boyunca alınan stresi 

azaltmaktadır. Sosyal desteğin faydaları şu başlıklar altında toplanabilir. 

- Sosyal destekler stresli olayların ortaya çıkma ihtimalini azaltır. 

- Eğer bu tür olaylar olursa önemli diğer kişilerle etkileşim, bireyin olayı algılama biçimini 

değiştirecek veya algılama şiddetini hafifletecektir. 

- Stres düzeyinin şiddeti potansiyel gerilim olayının bireyin rolünü değiştirme derecesine 

bağlıdır.. Sosyal destek, rol gerginliği ile gerilim yaratan olay arasındaki ilişkiyi değiştirebilir. 

- Sosyal desteklerin bireyin uyum düzeyi üzerinde doğrudan bir etkisi olabilir. 

Duygusal iklimi kontrol: Modern örgütsel yaşamın gerginleştiricilerinden biri de değişimdir. 

Örgütler çalışanların bu değişime uyumlarını kolaylaştırmak için yeterli desteği vermek 

zorundadırlar. Bu destek örgüt yapısında ve yaptıkları işlerde değişiklikleri benimsemesine ve 

iş değişikliklerinin strese yol açmasını önleyecektir. Bu tür bir stresi önleme örgütte 

yöneticiler ile çalışanlar arasındaki etkileşime bağlıdır. Duygusal açıdan aralarında bir iletişim 

kurulması yapılacak değişikliklerin çalışanlara doğru ve açık bir şekilde yansıtılması 

örgütlerde önemlidir. Çalışanların değişikliklere katılmaları, fikirlerinin dikkate alınması 

23

sağlanmalıdır. Böylece stres önlenebildiği gibi, değişikliği benimseme ve başarıya ulaşmada 

kolaylaşacaktır. 

Stres Yönetimi Eğitimi: Son yıllarda stresin üzerinde önemle durulan bir konu olması 

araştırmacıları stresin olumsuz etkilerini azaltma yollarını aramaya itmiştir. Bu 

araştırmalardan biri de örgütsel stresle iki şekilde başa çıkabileceğini öne sürmüştür. 

Bunlardan birincisi örgütle çevresel stres faktörlerini ortadan kaldırmak veya azaltmaktır. 

İkincisi ise bireylere stresle başa çıkmanın yollarını öğretmektir. 

Stres yönetimi eğitimi bireylere stresle başa çıkma yollarını öğretme eğitimidir. Bu eğitimde, 

çalışanlardan bir gruba onların yaptıkları işin içeriğine bağlı olarak yaygın ve kapsamlı bir 

eğitim programı verilir. Bu programda öncelikle bireylere stresin sonuç ve nedenleri hakkında 

eğitim verilir. Ayrıca bireylere stresin psikolojik ve fizyolojik sonuçlarını nasıl azaltacakları 

öğretilir. Bu metotlar klinik psikolojide özellikle de endişe yönetiminde sık sık 

kullanılmaktadır. 

Meslek stresini azaltmada en popüler yaklaşımlardan biri çok yoğun baskı altında olan 

işgörenlere yapılan psikoterapi veya bireysel rehberlik hizmetleridir. Stres yönetimi eğitimi ve 

çalışanlara verilen rehberlik hizmetleri örgütsel strese çözümün açık örnekleridir. Bu 

stratejiler çalışanların örgütsel stres sonuçlarından daha az etkilenmelerine ve bireylerin 

stresle daha kolay başa çıkmalarına yardım eder. 

Üzerinde durulabilecek bazı yöntemler şunlardır: 

a). Çalışanların rollerinin yeniden tanımlanması, 

b). Sosyal destek sağlama, 

c). Aşırı iş yükünü ortadan kaldırma, 

d). Çalışma koşullarını yeniden gözden geçirme, 

e). Çalışanların kararlara katılımını arttırma, 

f). Çalışanların güven duygularını geliştirme, 

g). Stresli personele, danışmanlık hizmeti vermek. 

Etkilenen kronik stres kaynağı her ne olursa olsun, çalışanların olumsuz stres faktörlerini 

olumlu hale dönüştürmesi mümkündür. Stresin olumsuz etkilerini azaltmak veya stresle başa 

çıkabilmek için ya çevresel stres faktörlerini ortadan kaldırmalı veya azaltmalı, ya da 

çalışanlara stresle başa çıkma yolları öğretilmelidir. 

Stres Yönetimi Eğitimi (Stress Management Training, SMT), bireylerin stresle nasıl başa 

çıkabileceklerini öğretme eğitimidir. Bu programlarda özellikle stresin neden ve sonuçları 

hakkında eğitim verilerek, stresin fizyolojik ve psikolojik sonuçlarının nasıl azaltılabileceği 

öğretilir(Muchinsky,1997). 

Çalışanlar için geliştirilen ve kısaca EAP (Employee Assistance Programs) olarak adlandırılan 

çalışanlara yardım programları; gevşeme yöntemleri, biyolojik geri bildirim (biofeedback) 

yöntemleri ve algılama becerilerini kapsamakta olup, bu yöntemler sonucunda çalışanlardaki 

strese ilişkin belirtilerin azaldığı saptanmıştır(Ertekin,1993). 

Aslında bu tür programlar, stresin nedenlerini ve kaynaklarını ortadan kaldırmamakta, ancak 

çalışanlara stresli durumla nasıl başa çıkmaları gerektiğini öğretmektedir. Bu stratejiler, 

24

çalışanların işyerindeki stresin sonuçlarından daha az etkilenmelerine ve bireylerin stresle 

daha kolay mücadele etmelerine yardım eder. Sonuçta olumsuz stres faktörlerini olumlu hale 

dönüştürerek çalışanların iş yaşamlarında mutlu olabilmelerini sağlamak mümkündür. 

GENEL DEĞERLENDİRME 

Stres, hayatın bir gerçeğidir. Stres genellikle olumsuz bir şey olarak düşünülür. Aşırı stres, 

insanı iş göremeyecek bir duruma getirip ciddi sorunlar da yaratabilir. Ancak stresin olumlu 

bir yanı da vardır. Herkes için değişebilen ama belirli dozda stres, varoluşun olumlu bir 

özelliğidir ve etkili bir işleyiş için gereklidir. Bu tür stres organizmada fiziksel ve ruhsal 

gelişmelere, büyümeye ve olgunlaşmaya yol açar. 

Olumlu ve olumsuz stres arasındaki farklılık, kişinin stres oluşturucu olay ya da ortamı nasıl 

algıladığına ve onunla nasıl başa çıktığına bağlıdır. 

Şurası bir gerçek ki hepimiz hayat olayları ve şartlarının getirdiği genel bir stres yaşıyoruz. 

Aile veya duygusal hayatımız ekonomik veya sağlık durumumuz gibi faktörler kimi zaman 

bilincinde olduğumuz kimi zaman da olamadığımız stres kaynaklarımızdır. 

Çalışma saatleri, vardiya usulü çalışma, fiziksel tehlike varlığı, sorumluluk fazlalığı, işsizlik 

korkusu gibi bir çok neden insanları gerilim içinde tutar 

İş yaşamındaki kronik stres kaynaklarının özellikle uzun süreli strese yol açması, üretime ve 

çalışanların sağlığına olumsuz etki yapmaktadır. En önemlisi çalışanın yönelebileceği iki 

davranış; işe devamsızlık gösterme ve işten ayrılma davranışıdır. Özde bu davranışlar yüksek 

düzeyde stresli işten kaçınma davranışının iki yolunu ifade eder. Alternatif işten kaçınma 

davranışı; alkolizm, ilaç bağımlılığı, saldırganlık şeklinde de görülebilir. Tehlikeli olan da 

bunlardır. İşe devamsızlık ve işten ayrılma davranışı üretimi engelleyebilir. 

İş hayatında stres yaratabilen tüm faktörleri tamamıyla ortadan kaldırabilmek mümkün 

değildir. Çünkü bireyin kişiliği, stres’ten etkilenme düzeyinin farklılığına yol açabilmekte ve 

herkesin aynı stres faktöründen aynı şekilde etkilenmesi söz konusu olamamaktadır. Bu 

nedenle tamamiyle ortadan kaldırmak yerine stresin azaltılması için örgüt yönetimlerine 

büyük görevler düşmektedir. Bazı kaynaklar çalışanın verimi için makul bir iş stresinin 

gerekliliğini de iddia etmektedir. 

Bireysel ve örgütsel stratejiler, iş stresinin azaltılması ve kronikleşmemesi yönünde katkılar 

sağlaması açısından oldukça önemlidir. 

1. Gevşeme Egzersizlerinin Uygulanması : Bu egzersizleri size önerildiği şekilde her gün 

kendi kendinize uygulayın ve mümkün olduğu kadar günlük yaşantınızda kullanmaya çalışın. 

Daima gevşek bir pozisyonda oturmaya, yürümeye, konuşmaya iş yapmaya gayret edin. Siz 

gevşedikçe yaptığınız işte daha başarılı olduğunuzu, daha az hata yaptığınızı ve daha az 

yorularak daha az efor sarfettiğinizi göreceksiniz. Bunun yanı sıra kendinize her gün ara ara 

gevşeme molaları vermeyi adet haline getirin ve vücudunuzu kontrol ederek mümkün olduğu 

kadar gevşetin. 

25

2. Bekleyin, Düşünün ve Yavaşça İlerleyin. Yaşam temponuzu yavaşlatın. Bir işe 

başlamadan önce durup bekleyin, nasıl yapacağınızı düşünün ve yapacağınız işte yavaşça 

ilerleyin. Lüzumsuz hız vücudunuzun fazla enerji tüketmesine ve gereksiz yere enerji 

harcamasına yol açacaktır. Yapmanız gereken diğer işlere enerjiniz kalmayacaktır. 

3. Geleceği Planlayın. Sizi strese sokacak durumları önceden belirleyin ve bu gibi 

durumlarla nasıl baş edebileceğinizi kendinizi nasıl gevşetebileceğinizi planlayın. Geçmişteki 

deneyimlerinizi, stresle stresle mücadele yollarınızı geleceği planlamakta kullanın. 

Geçmişteki yanlış düşünce, tutum ve davranışlarınızı belirleyip onlardan kurtulun. 

Başarısızlıklarınızdan neyi yanlış yaptığınızı bulun ve gelecek defa aynı hatayı yapmamaya 

gayret edin. Öncelikle, kolay durumlarla nasıl baş edeceğinizi planlayın. Elde edeceğiniz 

başarı gelecekteki güç durumların üstesinden gelebilmeniz için size güven kazandıracaktır. 

Başarılarınızı inceleyin, aynı yöntemleri tekrar kullanmayı planlayın. Çevrenizdeki kişilerin 

bu gibi durumlarla nasıl başettiklerini gözleyin ve onların yollarından yararlanın. Ne 

söyliyeceğinizi ve ne yapacağınızı önceden planlayın, acele etmeyin, unutkanlığınızın 

azaldığını göreceksiniz. 

4. Olumlu Düşünüp İyimser Olmaya Çalışın. Kaygılanacağınızı düşünerek hastalık 

belirtilerini beklemeyi bırakın. Bu tür düşünceleri kafanızdan uzaklaştırıp gevşemeyi ve 

rahatlamayı düşünerek zihninizi dinlendirin. Farkettiğiniz her yanlış tutum ya da elde ettiğiniz 

her küçük başarı doğru yolda atılmış büyük bir adımdır. 

5. Gününüzü Daha İyi Planlayın. Güne başlamadan önce o günü nasıl geçireceğinize dair 

plan yapın. Bu planda gevşeme molaları, sadece kendinize ayırdığınız saatler, düzenli ve 

sakin öğünler, yapacağınız işler yer alsın. Böylece günlük belirsizliğinden sıyrılıp daha sakin, 

daha az kaygılı ve daha huzurlu, neşeli bir gün geçirdiğinizi göreceksiniz. 

6. Uykunuzun Düzenli Olmasına Gayret Edin. Yatağa yatmadan yarım saat ya da bir saat 

önceden kendinizi gevşetin ve bu hissi yatağınızda da devam ettirmeye çalışın. Yatmadan 

önce eğer mümkünse ılık bir banyo sizi rahatlatacaktır. Geceleri çay, kahve, kolalı içecekler 

içmemeye gayret edin; onun yerine ılık bir süt ya da bazı geceler çok hafif bir içki yararlı 

olabilir. Yatacağınız saate yakın ağır öğünler yememeye gayret edin. Yattığınız zaman 

uyuyamıyorsanız, sürekli oradan oraya dönerek yatakta vakit geçirmeyin, kalkın ve kendinize 

ılık bir süt ya da ıhlamur hazırlayın, uykunuz gelene kadar rahatlatıcı, hoş bir şeyler okumaya 

çalışın. Uyumak için kendinizi zorlamayın. Gevşek bırakın. 

7. Yaratıcı Hobiler Edinin: Hiç bir şey, insanın düşünecek uğraşacak bir şeyi olmamasından, 

sadece iş düşünüp endişelenmesinden daha kötü değildir. Kafanızın da bedeninizin olduğu 

kadar dinlenmeye ihtiyacı vardır. Edinebileceğiniz pek çok hobi bulabilirsiniz; fotoğrafcılık, 

yeni bir lisan gibi. Bütün meşgaleler aynı zamanda sosyal yaşantınızı da canlandıracak yeni 

arkadaşlar, dostlar edinmenize yol açacaktır. 

8. Rutin Işler Arasında Kaybolmayın: Yaşamın getireceği streslerle karşı karşıya kaldığınız 

zaman en büyük düşmanınız can sıkıntısı ve monotonluktur. Yaşantınızda yapacağınız ufak 

değişiklikler vücudunuza istirahat kadar yararlı olacaktır. Kafanızı sabit şeylere saplanmaktan 

koruyacaktır. Farklı bir yaşam tarzı, değişik bir öğle yemeği, yeni bir saç biçimi, değişik bir 

eğlence, seyahat, ilgilendiğiniz yeni bir konu, programınızda yapacağınız ufak bir değişiklik 

size yardımcı olacaktır. Asap bozucu, gerilimli kitapları, haberleri okumayın. O tür filmleri 

önceden öğrenebiliyorsanız seyretmeyin. Üzücü olayları, haberleri detayları ile öğrenmeye 

çalışmayın. 

9. Problemlerinizi belirleyin. İşiniz sosyal ilişkileriniz veya ekonomik durumunuz sizin 

için stres kaynağı mıdır? Yüzeysel ve daha az önemli problemler gerçek ve daha derindeki 

26

problemlerinizi maskelemekte midir? Problem hakkında biraz fikriniz olursa bir şeyler 

yapabilirsiniz. 

10. Problemlerinizden bahsedin. Aileniz ya da arkadaşlarınız belki bazı problemler 

yaşadığınızı fark etmemişlerdir. Bunu anladıklarında size iki şekilde yardım edebilirler; ilk 

olarak sizi dinleyerek. İkinci olarak da çözüm yolları önererek. Eğer zorlukları bir an için 

unutarak arkadaşlarınızla güzel bir akşam yemeği yerseniz sorunlarınızın yarı yarıya 

azaldığını göreceksiniz. 

11. Stresinizi yönetmeyi öğrenin. Başaramıyorsanız bir uzmandan yardım isteyin. 

12. Zihninizi problemlerden arındırmanın yollarını bulun. Meşguliyetler bulun (spor, müzik 

sanat). Kısa bir an için bile olsa problemlerinizi düşünmemek, onlara uzaktan bakmanızı 

sağlayacak ve çözümü kolaylaştıracaktır. 

13. Gerginliği azaltın. Yürüyün ev temizleyin bahçeyle uğraşın. Birkaç gevşeme tekniği 

öğrenin. Kendinize gün içinde gevşeme anları ayarlayın. Örneğin; eve döndüğünüzde hiç 

değilse birkaç dakika karanlıkta ve mümkünse gürültüsüz bir yerde uzanın. Ya da sırtınızı 

rahatlatmak için yere uzanın. Boynunuzun altına bir yastık koyun. Bacaklarınızı bükün veya 

yatağınızın kenarına dayayın. Nefes alıştırmaları yapın; burundan soluksuz kalana kadar nefes 

alın ve ağızdan verin. Gerinin ve vücudunuzun her kısmı gevşesin. Gerinme sırasında nefes 

verin ve gevşeme sırasında alın. 

14. Beslenmenize dikkat edin. Dengeli beslenmeyi öğrenin. Alkol, sigara ve kahveye dikkat 

edin. Bazı kişiler bunları sakinleştirici olarak kullanırlar, ancak, gerçekte kaygıyı arttırırlar. 

15. Şu tuzaklardan kaçının: Yalnızlık, kaçınma, soğukluk, katılık, kontrol, öfke. 

Stresin nedenleri kadar her birimizin stres karşısındaki hareket tarzı önemlidir. Kuşkusuz 

hayatın neredeyse tüm olayları kaygı kaynağıdır. Ancak bu, herkes kaygılı demek değildir.. 

Unutmamak gerekir ki; stressiz bir hayat mümkün değildir ve istenen bir durumda değildir. 

Bir dereceye kadar stres, kişinin gelişimi için gereklidir. Onu motive eden bir güçtür. 

Amacımız stresin üçüncü aşaması olan tükenme evresine geçmemek, stresi kronik bir hale 

getirmemektir. 

YARARLANILAN KAYNAKLAR 

Akatay Ayten, 2007, “Zamanın Etkin Kullanılmasını Sağlayan Davranış ve Yöntemler” 

(İçinde)Zaman Yönetimi ve Yönetsel Zamanda Etkinlik, 2.b., Gazi Kitabevi, Ankara 

Albrect, Karl, 1988, Gerilim ve Yönetici, Çev: K. Tosun ve diğerleri, İ.Ü. İşletme Fakültesi 

Yayın No: 197, İstanbul 

Aldemir, M. Ceyhan, A. Ataol ve G. Budak, 1993, Personel Yönetimi, 1.b., Barış Yayınları, 

İzmir 

ARMACOST, Robert, L; "High School Student Stress and the Role of Counselors".The 

School Counselor. Vol: 38 (Nov), 1990, 105-112. 

Arpacıoğlu, Gülcan, 2005, “Türkiye’de Zorbalık Bir Çalışma Biçimi”, Editör: D. Yalım, 

İnsan Kaynaklarında Yeni Eğilimler, Hayat Yayıncılık, İstanbul 

27

Aydın, İ. Pehlivan, 2002, İş Yaşamında Stres, Pegem A Yayınları 

Aydın, Orhan, 1992, Davranış Bilimleri, Anadolu Üniversitesi A.Ö. Fakültesi Ders Kitapları, 

Yayın No: 107, Eskişehir 

Aydın, Şule, 2004, “Örgütsel Stres Yönetimi”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler 

Enstitüsü Dergisi, Cilt. 6, Sayı. 3 

Aytaç Serpil, 2005, Çalışma Yaşamında Kariyer, Ezgi Yayınları. Bursa 

Aytaç, Serpil, 2002, “İş Yerindeki Kronik Stres Kaynakları”, 

http://www.isguc.org./saytac3.htm (02.03.2008) 

Balcı, Ali; 2000.Öğretim Elemanlarının İş Stresi, Kuram Ve Uygulamalar, Nobel Yayın 

Dağıtım, Ankara, 

Baltaş, Acar; Baltaş, Zuhal; 1990-.Stres ve Başaçıkma Yolları. İstanbul, Remzi Kitabevi. 10. 

Basım, 

Barutçugil, İsmet, 2000, Organizasyonlarda Duyguların Yönetimi, Kariyer Yayıncılık 

İletişim, Eğitim Hizmetleri Ltd. Şti. 

Başaran, E. İbrahim, 1992, Yönetimde İnsan İlişkileri, Gül Yayınları, Ankara 

Bekçi, İsmail, V. Ömürbek ve Ö. Tekşen, 2007, “Muhasebe Meslek Mensuplarında Stres 

Kaynağının Belirlenmesine Yönelik Bir Araştırma”, Süleyman Demirel Üniversitesi 

İ.İ.B.F. Dergisi, C. 12, S.1, s.145 161 

Bingöl, Dursun & Naktiyok, Atılhan;2001. “Yönetici Akademisyenlerin Temel Stres 

Kaynakları Ve Stresle Mücadele Teknikleri”, 9. Ulusal Yönetim Ve Organizasyon 

Kongresi Bildirileri, Yayın No:10, İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi, 24-26 Mayıs 

Bingöl, Dursun, (1990), İşyeri Disiplini ve Çalışma Barışı, İstanbul:Özgün Matbaacılık 

Bozkurt Veysel, (2000), Enformasyon Toplumu ve Türkiye,Sistem Yayınları., İstanbul 

Burrows J. D.- F. R.Lapides, (1970), Alienations A Casebook.Esranged Labour”dan Karl 

Marks. New York: Thomas Y. Crowell Company 

Butler W.E., 1986, Kişilik, http://www.hermetics.org/kisilik. html, (İndirilme Tarihi: 

10.04.2009). 

Büyükbeşe, T., 2004, “Stres ve Stres Yönetimi”, (İçinde) ÇağdaşYönetim Yaklaşımları, 

Editör: İsmail Bakan, 1.b., Beta Basım Yayım, İstanbul 

Cam, Erdem, 2004, “Çalışma Yaşamında Stres ve Kamu Kesiminde Kadın Çalışanlar”, 

Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, Issn: 1303-5134 

28

Camkurt, M. Zülfi, 2007, “İşyeri Çalışma Sistemi ve İşyeri Fiziksel Faktörlerinin İş Kazaları 

Üzerindeki Etkisi”, TÜHİS İş Hukuku ve İktisat Dergisi, Cilt.20, Sayı.6, Cilt.21, Sayı.1, 

Mayıs/ Ağustos 

Can, Halil, 1997, Organizasyon ve Yönetim, 4.b., Siyasal Kitabevi, Ankara 

Carrell M.R. ve F.E. Kuzmits, Personel, Human Resource Management, Merril Publishing 

Company, Columbus, Ohio 

Cenzo D. A. ve S. Robbins, 1996, Human Resource Managenment, 4.b., John Wiley&Sons, 

USA 

Conger J.A. ve Kanungo R.N., 1988, “The Empowement Process: Integrating Theory and 

Practice”, Academy Of Managenet Review, July 

Copper, C. Ve A. Straw, 1998, Bir Haftada Başarılı Stres Yönetimi, Çev:E. Köymen, Dünya 

Yayıncılık 

Çam, O., 1995, Tükenmişlik, Saray Kitapçılık, İzmir 

Çiftçi, Birgül, 2007, “Performans Değerlemesi”, (içinde), İnsan Kaynakları Yönetimi, Editör: 

U. Dolgun, Ekin Kitabevi, Bursa 

Dağdeviren, M., E. Erasalan ve M. Kurt, 2005, “Çalışanların Toplam İş Yükü Seviyelerinin 

Belirlenmesine Yönelik Bir Model ve Uygulaması”, Gazi Üniversitesi Müh. Mim. Fak. 

Dergisi, Cilt 20, No 4 

Dangaç G.,2007,“ İş Hayatında Farklı Kişilikler”, http://www.kouemk.com 

Davis, K., 1982, İşletmelerde İnsan Davranışı, Çev. K. Tosun vd., İstanbul Üniversitesi 

İşletme Fakültesi Yayınları, No.199,İstanbul 

Davis, Keith-J. W. Newstroom, 1993, Organizational Behavior: Human Behavior at Work, 

Ninth Edition. North America: McGrow Hill İnc. 

Drucker P., (1994), Kapitalist Ötesi Toplum, çev: B. Çorakçı, İnkılap Kitabevi 

Dubrin, Andrew; 1980. Effective Business Psychology, Virginia, Reston Pub. Com.Inc., 

Duygulu, Ethem, 1999, “Yabancılaşma Olgusuna Yönelik Karşılaştırmalı Bir İnceleme”, 

D.E.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt. 1, Sayı, 3 

Ekinci, Hasan ve S. Ekici, 2003, “Yöneticiler Üzerindeki Etkileri Açısından Stres Kaynakları 

ve Bir Uygulama”, Uludağ Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt. 22, Sayı. 2, ss.93-111 

Enelow W. S., 2002, “Do You Need A Career Coach?”, The Wall Street Journal, 

Careerjournal.Com. 

29

Erdoğan, İ., 1996, İşletme Yönetiminde Örgütsel Davranış,İşletme Fakültesi Yayını, Avcıol 

Basım Yayın, İstanbul 

Eren, Erol, 2000, Örgütsel Davranış ve Yönetim Psikolojisi, Beta Basım Yayım Dağıtım, 

Yayın No: 402, İstanbul 

Eroğlu F., 1998, Davranış Bilimleri, Beta Basım Yayım, İstanbul. 

Ertekin, Yücel, 1993, Stres ve Yönetim, Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü, 

Ankara 

Ertekin,Yücel; 1993. Stres Ve Yönetim,TODAIE Yayınları No:253, Ankara, 

Esin, Pars, (1982), İşbölümü Yabancılaşma ve Sosyal Politika, Ankara:S.B.F. Yayınları. 

Feshbach S. ve B. Weiner, 1991, Personality, 3.ed., Maryland: C.Heath and Company. 

Genç Nurullah, 2005, Yönetim ve Organizasyon, 2.b., Seçkin Yayıncılık., Ankara 

Geyer, Felix, (1976), Theories of Alienation, Netherlands:Martinius Nijhoff, Social Sciences 

Division. 

Glueck W. F.,1982, Personel A Diagnostic A Approach, Business Pub., Texas 

Gökçegöz, Fazlı ve İ. Birinci, 2008, “Örgütsel Yancılaşma”, 

http://www.emniyet.gov.tr/egitim/dergi/eskisayi/37/web/makaleler (04.04.2009) 

Gökdeniz, İsmail, 2005, “Üretim Sektöründeki İşletmelerin Örgüt İçi Stres Kaynakları ve 

Mobilyacılık Sektöründe Bir Uygulama”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 

Dergisi, Sayı: 13 

Griffin, R. W., 1990, Management, Third Edition, Houghton Mifflin Company 

Gutterıdge T.G., 1986, Organizational Career Development Systems: The State Of Practice. 

(içinde) D.T. Hall (Ed),Career Development in Organizations, San Francisco: Jossey– 

Bass 

Gümüştekin, G. E. ve A. B. Öztemiz, 2004, “Örgütsel Stres Yönetimi ve Uçucu Personel 

Üzerinde Bir Uygulama”, Erciyes Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, Sayı. 23, Temmuz- 

Aralık, ss.61-85 

Güney, Salih, 2000, Yönetim ve Organizasyon El Kitabı, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara 

Güney, Salih, 2001, “Bireyler Arası İletişim”, (İçinde) Yönetim ve Organizasyon, Editör. S. 

Güney, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara 

Güney, Salih, 2001, “Stres ve Stresle Başa Çıkma”, (İçinde) Yönetim ve Organizasyon, 

Editör. S. Güney, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara 

30

Güzelcik Ebru, 1999, Küreselleşme ve İşletmelerde Değişen Kurum İmajı, Sistem Yay., 

İstanbul 

Hargreaves, Gerard, 1999, Stresle Baş Etmek, Çev: A. C. Akkoyunlu, Doğan Kitap 

Yayıncılık, İstanbul 

Helliriegel, D., J.W. Solocom Jr. Ve R.W. Woodman, 1995, Organizational Behavior, 7.Ed., 

WestPub.Com., New York 

http://www.kurumsalhaberler.com/nisanpsiko/bultenler/isyerindeki-kronik-stres-kaynaklari 

(08.04.2008) 

http://www.tedavi.saglik.gov.tr/bolumler/bolumdetaylari/cevresagligi/gurultu (12.04.2008) 

Işıklı, İbrahim, 2004, “4857 Sayılı İş Kanununa Göre Postalar Halinde (Vardiyalı) Çalışma”, 

Dünya Gazetesi, 01.09.2004 

Kanungo, R.N., 1992, “Alienation and Empowerment: Some Ethical Imperatives In 

Business”, Journal Of Business Ethics, Vol. 11, Num.5-6 

Kaynak T., 1996, İnsan Kaynakları Planlaması, 2.b., Alfa Yay., İstanbul 

Kırel, Ç., 1994, “Stresin Bireysel Sonuçları, Stres Yönetimi, A.Ü. Açıköğretim Fakültesi 

Yayınları, Eskişehir 

Kongar, Emre, (1979), Toplumsal Değişim Kuramları ve Türkiye Gerçeği, Ankara: Bilgi 

Yayınları. 

Levent, Ethem, 1990, “Bilim ve Kültür Dünyasındaki Değişmelerin Çalışma Hayatına 

Etkileri”, Ankara 

Luthans, Fred, 1992, Organizational Behaviour, Sixth Edition, McGraw-Hill Inc., New York 

Muchınsky, Paul M. 1997.Psychology Applied To Work, Itp, Company 

Murat, Güven, 2001, “Yönetime Katılma”, (İçinde) Yönetim ve Organizasyon, Editör.S. 

Güney, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara 

Newstron, J.W ve K. Davis, 1997, Organizational Behavior, Tenth Edition, McGraw-Hill 

Okutan, Mustafa ve D. Tengilimoğlu, 2002, “İş Ortamında Stres ve Stresle Başa Çıkma 

Yönetemleri: Bir Alan Uygulaması”, G.Ü. İ.İ.B.F. Dergisi, Sayı. 3, ss.15-42 

Öncü, Ayşe, 1974, Örgüt Sosyolojisi, Ankara: Sevinç Matbaası - Önder, H. Hasan ve M. 

Kurt, 1987, “İş Güvenliği Açısından Ergonominin Önemi”, Milli Prodüktivite Merkezi, 

I. Ulusal Ergonomi Kongresi, 23-24 Kasım, İstanbul 

Özden M.C., Kariyer Yönetimi, Basılmamış Araştırma Raporu, Ankara, 2000 

31

Özgen H., A. Öztürk ve A. Yalçın, 2002, İnsan Kaynakları Yönetimi, Nobel Kitabevi, Şubat, 

Ankara 

Özkalp, Enver ve Ç. Kırel, 2001, Örgütsel Davranış, A.Ü. Eğitim, Sağlık ve Bilimsel 

AraştırmaÇalışma Vakfı Yayınları, No: 111, Eskişehir 

Özkalp, Enver&Kırel, Çiğdem: 1998, Örgütsel Davranış, Anadolu Üniversitesi Yayını, 

Eskişehir 

Palmer M. J., 1993, Performans Değerlendirmeleri, Bireysel Gelişim ve Yönetim Dizisi, çev: 

D. Şahiner, Rota Yay., İstanbul 

Palmer, M. ve B. Hyman, 1993, Yönetimde Kadınlar, Çev: Kurul, Rota Yayınları, İstanbul 

Randall, M. ve V.A. Scott, 1988, “Burnout, Job Satisfaction and Job Performance”, 

Australian Psychologist, 23 (3) 

Robins, Stephan P., 1996, Organizational Behaviour, Prentice Hall Inc., Seventh Edition, 

USA 

Ross, R.R ve E.M. Altmair, 1994, “Intervention in Occupational Stres”, London. Sage 

Sabuncuoğlu Z. ve M. Tüz, 1996, Örgütsel Psikoloji, Ezgi Kitabevi, Bursa 

Sabuncuoğlu Zeyyat, 1994, Personel Yönetimi, 7.b., Rota Ofset, Bursa 

Sabuncuoğlu, Z., 1987, Çalışma Psikolojisi, Uludağ Üniversitesi Yayını, Bursa 

Sabuncuoğlu, Z., 2005, İnsan Kaynakları Yönetimi, 2.b., Furkan Ofset, Bursa 

Sabuncuoğlu, Zeyyat & Tüz, Melek; 2001,Örgütsel Psikoloji, 4. Basım, Ezgi Yayıncılık, 

Bursa 

Sağocak, M.D., 2005, “Ergonomik Tasarımda Renk”, Trakya Universty Journal of Science, 6 

(1) 

Sam Rıza, (2002), “Yoğun Bilgi Bilişimde Yabancılaşma Sorunu: Bilgi Zenginleri-Bilişim 

Yoksulları”, I. Ulusal Bilgi Ekonomi ve Yönetim Kongresi, 10-11 Mayıs, Kocaeli 

Saruhan Can ve M. V. Türker, 2003, “ Personeli Güçlendirme; Yüksek Performans İçin 

Olmazsa Olmaz Bir Gereklilik mi? Geçici Bir Yönetim Hevesi mi? Yoksa Hepsinden 

Öte Bir İnsanKaynakları Stratejisi mi?: Bankacılık Sektöründe Bir Araştırma”, 11. 

Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongresi, 22-24 Mayıs, Afyon 

Silah, Mehmet, 2005, Endüstride Çalışma Psikolojisi, 2.b., Seçkin Yayınevi, Ankara 

Soysal Abdullah, 2000, “Örgütlerde Kariyer Planlama Sürecinin İşlemesinde Motivasyon 

Faktörünün Etkisi: Kahramanmaraş Özel İşletmelerinde Yapılan Bir Uygulama”, 8. 

32

Soysal, Abdullah, 2007, “Boş Zaman Etkinlikleri Rehberi”, İçinde: Zaman Yönetimi ve 

Yönetsel Zamanda Etkinlik, Editör:M.Ş.Şimşek, A. Çelik ve A. Soysal, Gazi Kitabevi, 

Ankara 

Soysal, Abdullah, 2008, İşletme Becerileri Grup Çalışması Ders Notları, Üniversite Kitap 

Kırtasiye, K.Maraş 

Soysal, Abdullah, 2009. iş yaşamında stres,, Çimento işveren Dergisi, Mayıs 

Sökmen, Alptekin, 2005, “Konaklama İşletmelerinin Yöneticilerinin Stres Nedenlerinin 

Belirlenmesinde Cinsiyet Faktörü: Adana’da Ampirik Bir Araştırma”, Ekonomik ve 

Sosyal Araştırmalar Dergisi, Güz, 1, ss.1-27 

Steers, R.M., 1994, Introduction to Organizational Behaviour, Prentice Hall, USA. 

Steers,Richard; 1981,Introduction To Organizatonal Behaviour, Glenview, Illinois: Scott, 

Foresman And Company, 

Şahin, Nesrin; 1994, Stresle Başa Çıkma, ( Ed. Suna Tevruz), Türk Psikologlar Derneği 

Yayını No.2, Ankara 

Şimşek M.Şerif., 1993, “İşlerin ve Çalışma Sistemlerinin Zenginleştirilmesi”, Selçuk 

Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt.1, Sayı.1, Ocak-Haziran, Konya 

Şimşek, M. 1999, Yönetim ve Organizasyon, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara 

Şimşek, M. Ş., T. Akgemci ve A. Çelik, 2001, Davranış Bilimlerine Giriş ve Örgütlerde 

Davranış, 2.b., Nobel Yayın Dağıtım, Ankara 

Taştan, Seçil, 2004, Yönetim, Organizasyon ve İnsan Kaynakları Yönetimi, Human 

Resources 

Tezcan Mahmut, 1997, Türk Kişiliği Ve Kültür-Kişilik İlişkileri, T.C. Kültür Bakanlığı 

Kültür Eserleri Dizisi, No.191 Ankara 

Tınaz, Pınar,2006, İşyerinde Psikolojik Taciz, Çalışma ve Toplum, No: 4, s. 13-28. 

Torun, Alev, 1997, “Stres ve Tükenmişlik”, Endüstri ve Örgüt Psikolojisi, Editör: S. 

Tevruz,Türk Psikologlar Derneği, İstanbul 

Tutar Hasan, M.K. Yılmaz ve C. Erdönmez, 2006, İşletme Becerileri Grup Çalışması, 4.b., 

Detay Yayıncılık, Ankara 

Uygur Akyay, 1998, Örgütlerde Kariyer Geliştirme ve Planlaması: Otel İşletmelerinde Bir 

Uygulama, Gazi Üniv. Sosyal Bil. Ens., Yayınlanmamış Y. Lisans Tezi, Ankara 

Ünsalan, E. ve B. Şimşeker, 2006, İnsan Kaynakları Yönetimi, Detay Yayıncılık, Ankara 

33

-------------Vııı. Ulusal Psikoloji Kongresi Bilimsel Çalışmaları, 1996,Editörler: Yurdal 

Topsever, Melek Göregenli, 21-23 Eylül 1994 İzmir. Türk Psikoloğlar Derneği 

Yayınları, Ankara, 

Weber, Ross; 1972,Time And Management, Van Nostrand Reinhold Co., New York, 

Weiner, J.S., 1982, “The Measurement of Human Workload”, Ergonomics, Vol. 25 

Werther, W.B. ve K. Davis, 1999, Personel Management and Human Resources, 2. ed., 

McGraw –Hill Book Co., New York 

Yates, J.E., 1989, Gerilim Altındaki Yönetici, İlgi Yayınları, Modern Yönetim Dizisi 

Yelboğa Atilla, 2006, “Kişilik Özellikleri ve İş Performansı Arasındaki İlişkinin 

İncelenmesi”, “İş, Güç” Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi, Cilt.8, Sayı:2. 

Yıldırım, Oya, F. Tektüfekçi ve Y.C. Çukacı, 2004, “Modern Toplum Hastalığı: Stres ve 

Muhasebe Elamanları Üzerindeki Etkileri”, Süleyman Demirel Üniversitesi İ.İ.B.F. 

Dergisi, Cilt.9, Sayı.2, ss.1-20 

Yılmaz, Abdullah ve S. Ekici, 2006, “Örgütsel Yaşamda Kamu Çalışanlarının Örgütsel Stres 

Kaynakları Üzerine Bir Araştırma, S.D.Ü. İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt.11, Sayı.1, s.31-58 

Yılmaz, Nugül, 2008, “Stres Nedir?”, http://www.sagmer.hacettepe. edu.tr/ubsportal/ 

dosyalar/Stres.doc (26.03.2008) 

Yücetürk, Elif, 2003, “Örgütlerde Durdurulamayan Yıldırma Uygulamaları: Düş mü? Gerçek 

mi?”, Bilgi Yönetimi, Temmuz 

Yüksel, A.H., 1988, İletişim Biliminin Temelleri, Anadolu Üniversitesi Yayını, Eskişehir 

Yüksel, Öznur, 1998, İnsan Kaynakları Yönetimi, Gazi Kitabevi Yayınları, Ankara 

Zel Uğur, 2001,“Yönetimde Kişilik ve Kişilik Özellikleri”, Yönetim ve Organizasyon 

(İçinde), Editör: S. Güney, Nobel Yayınları, Ankara. 

http://mertakcanbas.blogcu.com/ilk-mudahale-ekipleri-stres-el-kitabi-i/6258911 

34

İŞ STRESİ YÖNETİMİ EL KİTABI İŞ STRESİ: Oluşumu, Nedenleri ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?