lEEr:' - Turuz.info

Prof . Dr. Zekeriya Kit,rpl r 

Tiirk Milleti; isl6m Dinini kabul cr11,11rl1,;r r 

birqok milletlerin aksine; MLisliiman olilukt,rn,,,,nr., 

isldm'tn "Ummet llmmont"nda erinl('nlr:,, l.(.r, lr 

" isldmi Sohsiyetini" britr.in Mr-islr-inrarr rrrrllr.t lr,r, 

kabul ettirm$, "lsldm Dlinyost" ve "Mrthonrnn'il 

Ummeti "nin lideri olmuqtur. 

Asrl bundan sonradtr ki, Miisliimon filrhlrt 

ugsuz bucakgzbu "Zamon Denizi"fid(' yuu r.rr r,. 

muhtegem "0mmet Gemisi"nin kaptarl olrnr r.,l,rr 

ve bu qemiyi o; sonsuz "Zomsn Denizi"rvk',lv'tn 

de bLiytik bir ehliyetle, yaklaglk Vlll asrr yrizrlrrr,.r'.f 

sahil-i sel6mete, yani bugt-inlere kadar getirrr ti5k'rr hr 

Bu bakrmdan Miisliimon Tiirk'iln mIilr,rr,.l. 

kanrnt mLlrekkeb olarak kullanmadan bir "isltrnt 

Tarihi' yazmak mtlm krin de{ildir. 

ilFltTTFN 

lrtsig 

,ilulUullrfIluuill 

a 

U 

(] 

N 

o 

s '#'ir 

lEEr:' 

:J 

s& 

Dr. Zekeriya Kitapgr

T YEDIKUBBE YAYINLARI: 13 

T0rk lsllm Tarihi K0ttiyAtr: 1 

Yeni lslAm Tarihive T0ftler: I 

1. Baskt : Temmuz,2(X)5 

ISBN:975-98634-S-6 

llmiYazrgma Adresi: 

lroa. Dr. Zckerlya KlTAPgt 

K.lGrabekirCad. Hoca Hasan Sk. No: 1$t4o,7 

Tel: 0.332. 350 82 96. Msram / KONYA 

www.zeke riyakitapci.com 

zekeriyakitapci @ zekeriyakitapci.com 

i!,"r" Adresi: 

RdatI(ARAKOL 

$erafettin Caddesi Oz lghanr A Btok l(at:2. KONYA 

Tel:0.st2.353 00 50 - !J50 82 96 Fa

Prof. Dr. Zekeriya XifmQL ispartalun Yalvag kazasrnda dotdu. 

(1937) Ofta ve Yiiksek tahsilini Ttirkiyede tamamladr. Bu arada Karagi 

tiniversltesinden temin ettili bir bursla Pakistan'a gitti ve Edebiyat 

Faktiltesinde "Doktora" gahgmalanna bagladr. qqitli ydnleri ile ilel- 

Cdhrz,'m EserlerAhbasiler Dewinde Tiirkler" konusundaki tez gahgmalan 

ile "Doktora Ph. D." payesini kazandt. (1968). Prof. Kitapgt, Pakistan'da 

bulundulu yrllarda "Pakistan Radyosu Tiirkge Program Servisl - 

Karag i" de tzman olarak gahgu. 

Ttirkiye'ye dtindtikten sonra Devlet Planlama Tegkilahna girdi (1971). 

Sosyal Pianlama Dairesi; Uluslar Arasr Qok Yiinlii Tekn* Irbbngi 

gubesinde (RCD. CENTO) "Uznan" olarak gahgtr. Ttirkiye iran ve Pakistan 

arasrnda kurulan Kalkrnma igin Bdlgesel igbirlili (RCD) gergevesinde bir 

gok dnemli kiilttirel program toplantrlanna katrl&. Daha sonra Atatiirk 

Universitesinde @rzurum) agrlan ve gimdiki adryla "ilahiyat Fakiiltesi"nde 

gdrev aldr. Prof. Kitapgl burzdia "Emeflor Dewirrde Maveraii'n-Neht'de 

islfimiyet" konusundaki ilmi tez gahgmalan ile "isliim Tarihi Doqenti" oldu. 

(Ankara Univenitesi Dl Tarih ve Colpfya Fakiiltesi, 1976). 

Prof. Kltapgr, 1978 yhnda Jos Universitesi Edebiyat Fakiiltesi'nin 

teklifini kabul ederek Nijerya'ya gitti. Orada be9 sene kaldr. Fak[ltenin Dini 

Egtimler Biiliimiinde; ingilizce olarak Osmsnh Tarihl lslim Tarihi ve 

Medenlyeti derslerini okuttu. Aynca Dini E$timler Biiliimii Bagkanhg 

ve Dekan Vekilli$ gibi idaf gOrcvlerde bulundu. 

Ekim 1982'de Ttlrkiye'ye ddnen Prof. Kitapg: Flrat Universitesi Fen 

Edebiyat Fakiiltesi (Elaup)'da gdrev aldr. Burada Tarih Biiliimii 

Bagkanhg yanr srr4 birgok akademik, sosyal ve kiiltiirel faaliyetlerde 

bulundu. Prof. Kitapqr, 1987 yrhnda "Tarih Profesiirii" olarak Selguk 

Universitesi Efitim Fakiiltesi (Konya)'ya tayin oldu. Prof. Kitapgr 

burada da Dekan Yardrmcrhfr Bdliimii Bagkanhlrnt yapmlg, aynca 

ilmi ara$trma ve yaymlan yam srra kiiltiirel faaliyetlerine de devam etmigtir. 

kof. Kitapgr, Mlll ve Milletlerarasr birgok kongrelere kablmrg, ilmi 

tebliller sunmugtur. ingilizce ve Arapgayr gok iyi bilen hof. Kitapg'mn bu 

dillerde yayrnlanmrg kitap ve aragtrmalan vardrr. Aynca. Farsga ve 

Urduca'yr da bilmektedir. Prof. Kitapgr 2004 yrhnda emekli olmugtur. itmi 

aragtuma ve galrymalanna butun gilcilyle devam etmektedir. Kitapgrmn 

gimdiye kadar yazmrt oldulu bittiin kitaplar "YEDI KUBBE 

YAYINLARI" vasrtasryla basrlnug ve Ttirk okuyucusuna sunulmugtur. Bu 

eserler kendi kiillrir tarihimizin yapr taglanm olugturmaktadrr: 

YED| KUBBEYAYINIA,RI 

irApn-i MERAM 

Hemen gunu ifade edelim ki; Hz. Peygambe/in, btiti,in 

mekanlar, biitiin zamanlar, biiti.in insanlara "Hak Peygomb 

e/' v e "S ott P ey ganb ey'' olarak gcinderilmesi, insanhk 

tarihinin gahit oldu$u en biiyiik olaydrr ve bu olaydan daha 

btiyiik, daha onemli ve daha kudsi bir olayda yoktur. Bizim 

bu hiikmi.imiiz Ondan once, yani ilk peygamber I{2. 

Adem'den baglayarak kryamete kadar cereyan etmig ve edecek 

olan en dehget verici en btiyiik sosyal ve siyAsi olaylar 

iginde gegerlidir. Bir olayrn sosyal, dini siyasi ve kiiltiirel 

manada muhtevasr ne olursa olsun higbir zarnan HZ.'MU- 

HAMMED (s.a.s.)'in biiti.in insanh$d 'Hsku ve "Son Peygaffibey''olarak 

g6nderilmesinden gok daha btiytik ve onemli 

olmasr miimkiin de$ildir. 

Buna sebepte Onun; diinyamn gok kuytu bir bucalrnd4 

gok mtitevazi bir aile oca$nda ve bir gol denizinin ortasrnda 

diinyaya gelmesi, putperestligin btitrin di.inyada ve 

btitiin heyecamyla toplumlarda kbllektif bir iman haline 

geldifi ve bir gdki.inti,i devrinde, hem de inadrna ilkel bir ortamda 

aya$a kalkmasr ve bi.itiin insanhfia bir "Rahmef' ae 

';'BanE Peygamberi" olarak gonderilmesi, insanhsrn diinya 

ve ahiret hayn, iyiligi ve mutlulu$una giden yolda bag dcindtirticii 

bir "iman inkiab{' yapmasr, "ittan hakimiyetine" 

giden yolu agmasr ve bu btiytik inkrlapta higbir gekilde dil, 

diry rrk farkr gozetmeksizin insamn 6zi.i ve insanhlrn cevherini 

esas almasr, biiti.in insanhla hitap ehnesi, islfrtn adr ve 

iman hakimiyeti giilgesinde diinya "bang karilegli{i,,ni 

kurmasrdrr.

6 

insanhk Onun drgrnda higbir devirde bdylesine ulu, 

b6ylesine ytice bir inkrlaba gdhit olmadr$r gibi ve higbir devirde 

yer yiiztinde biiylesine guglii bir "imnnhakimiyeti" de 

kurulmamrgbr. Zfua Hz, Adem'den beri devam edip gelmekte 

olan; iman kiiftir, hidayet dalalef nur zulmet miicadelesinde 

ilk defa bu "Ahir Zatnan Peygamberi" bagarrh olmug 

Onun sayesinde iman hakimiyetine giden yol kryamete kadar 

aElmrg ve "kelime-i tevhid"; bi.ittin miiminler "Haylrl" 

biittin insanlann golgesinde ve tam bir mutluluk iginde kryamete 

kadar yagayaca$r bir "ilahi sattcokt' haline gelmigtir. 

Onunla insanlar iman ehne zevkine ulaghklarr gibi bunu yagama 

saadetine de kavugmuglar boylece 'hilkat-t. kainat" ve 

astl "insan" olarak yarahlmarun mana ve misyonunu tamamlamrgl 

ardt. Zira insan, imanla eg deler meleklerden iistiin 

bir ferd-i vahid olarak yarahlmrgtrr. 

Bu bakrmdan Onun ve arkadaglarrmn yagadrfr bu 23 

senelik "Peygambeflik dearesite", sadece dtinya ve bu gezegende 

yagayanlar iqin deiif belki btittin evren ign "Saadet 

Asn" denildiSi gibi, bu devirde yagam$, Onu gormiig, iman 

gerbetini Onun elinden igmig onun iman davasrna sahip 

grkrmg kiifiir-iman miicadelesine en iin saflarda yer almrg 

inandr$r dava uiruna canlnr vermekten gekinmemiq ve aym 

imani cogkuyu yagamrq bu kigiler ve onlarrn almna nurdan 

harflerle SAHABE yazrlmrg ve onlann l:ryamete kadar trple 

g6klerdeki yrldrzlar gibi yerytiziinde ve i.immet denizinde 

parlayrp durmalan istenilmigtir. Bu iman Erleri; dini temayi.il 

ve ananelere gore; Allah katrnda biiti.in mekan ve z.unan 

iginde, insanlar arasrnda en hayrr[ en mi.ibarek en ulu kimseler 

olarak kabul edilmiglerdir. Bunlara; SahAbeyi goren 

'Tobiin' ve di$er "Tebea Tabiin"de ilave etnemiz gerek- 

mektedir. Zira hadis literattiri.inde bu tig nesil insanhirn kryamete 

kadar en hayrrh altrn nesilleri olarak zikredilmigtir. 

Bunlar bir manada Hz. Peygambeli diier ulu ve yiice 

"Peygamberley''den ayrran ve Onu, tisttin krlan ki.illi vasrflandrr. 

Oysa Hz. Peygamberi; iman ki,ifiir, dalalet hidayet, 

hak bahl miicadelesinde diier Peygamberlerden farkh ve tistiin 

krlan birgok onemli yiini.i daha Vardrr. Bunlardan bir dileri 

de, bu "Rasiillet milcadelesi" ve "itnan hakimiyeti"ne 

giden yolda Hz. Peygamber'in; bu ilAhi risalet davasrnda 

bagarrlr olmug tek Peygamber olmasr ve "kelitne-i teahid" 

sancafrm kryamete kadar kiifiir kalesinin en azgrn burcuna 

bir daha inmemek iizere dikmesidir. Bu bakrmdan hig qekinmeden 

diyebiliriz kiHz. Peygambu; gelmig gegmiq btittin 

Peygamberler iginde "Kelime-i Teohidi" yer yriziinde ve btiti.in 

insanhirn duyabilece$i bir gekilde haykrran ilk ve son 

PEYGAMBER olmugtur. 

Ayrrca Hz.Peygamber; bu Rasuller miicadelesi ve hak 

Peygamberler arasrnda "Allahtn aahyini" ve "Onttn dinini,, 

tamamlayan tek Peygamberdir. Zira ondan dnce gonderilmig 

olan bunca peygamberlerden hig biri ki bunlara Hz. Musa 

ve Hz, isa da dahil; "Bm sizin dininizi biitiinleilim oe 

biiylece size olan nimetimi tamamladtm!" gibi bir yiice ilahi 

ve semavi hitaba mazhar olmamrghr. Bu sadece ve Hz. peygamber'e 

has bir ildhi'iltifaf' d:r. 

Fahr-i Kainatt, bu Rasuller miicadelesinde i.istiin krlan 

hususlara bir yenisini de ilave etrnemiz gerekmektedir. Belki 

bu; qimdiye kadar biiti.in bu saydrklarrmrzdan Eok daha 

6nemlidir. O da; Onun dininin dsolet ae guaitinin ise, bu 

devletin hukuk dilzeni ae anayasasl olmasr, bundan daha da 

7

8 

cinemlisi; iman hakimiyetini kendi zamarunda bir devlet haline 

getirmesi ve insanhk tarihinde "ilk iilAm Depletini" 

kurmasrdrr. Bu konud a da HLz. Peygamber kadar baganh 

olmug hem de kendi salhirnda dinini bir "Devlef'haline 

getirmig bir Peygamber yoktur. Onu dini "Devlet olmakla 

kalmamrg, vefatrndan on sene gibi gok klsa bir zamandan 

sonra krtalar arasr bir devle! bir imparatorluh ayrrca bir biiyi.ik 

ki.iltiir ve medeniyet olmugtur. 

Burada bir gerge$in hatrrlahlmasrnda yarar goriiyoruz. 

$oyle ki; Eahri Kahntm daha Mekke de ve Peygamberliginin 

heniiz ilk yrllannda, gevresinde toplanan insanlann 

Hz. Ebubekir de dahil, sayrlannrn iki elin parmaklannr hentiz 

geqmediSi srralarda, kendi dininin "Deolet" olmasr igin 

ciddi manada bir aray$ iginde oldulu goriili.ir. Hz. Hamza 

ve Hz.6me/in Miisltiman olmalan ve parlak krhglarrm sryrrarak 

Hz. Peygamber'in safrnda yer almalan ile bu devletin 

bir manada ilk niivesi tegekkiil etrnig oluyordu. 

. Gergekte bu "de facto. bir ilealey' idi. Bu kiigiik devletin 

bagkanr, devlet rcisi, Hz, Peygnmbelin ta kendisi, parlamentosu 

Mekke'nin "Allahm Eoine" bakan bir yamacinda 

Seffr ile Mente arasrnda Safa tepesinin etefinde bulunan 

Abdullah b. Erkam'rn evi idi. Bu parlamentonun iiyeleri ilk 

Mtisltimanlar ve senatcirleri; "Agere-i Miibeggere" idi. Bunlara 

Kurani bir tabir ile "$itra Ehli" deniliyor ve devletin iglerini 

"megveretle" yiirtittiyorlardr. Onlarn; Allah'a Onun 

Rasiiliine ae daha soflra Onun makamtna gegecek zte dealetin 

iglerini yiiretecek kimseye yoni "il\fi'l-emre" mutlak itaat 

ettneleri emredilmigti. Bu manada iiq Mi.isliiman bir araya 

gelince derhal kendilerine bir "Emir" bir "Komutanr,, segme- 

leri gerekiyordu. Her ne kadar yeni, giiglii, ktigiik islAm devleti, 

Mekke azgrnlarr tarafindan heniiz tagrnmamtq ve "de 

bir devlet ise de bu onlar tarafrndan pek yakrnda, is- 

facto" 

teseler de istemeseler de tanrnacak ve devletin resmi belgelerdeki 

mi.ihrii " Muhatnme d Ra siiliill ah" olacaktr - 

Nitekim Hz, Peygambet l. vell. Akabe miizokerelerini 

de Meilinedur gelm Etts oe Haztec kabilesi ileri gelenlerine 

kargr sadecebir "Peygambey''olarak de$il, aym zalnanda bir 

"Dealet Bagkant" olarak grkmrg ve onlarrn "biat" rm bir devlet 

bagkam olarak almrgh. Bu biat sadece imani anlamda bir 

biat deSildi. Bu biatte kthg vardr, kan vardr, kendilerine yaprlanlarrn 

hesabtru islAm narmna sormak vardr. Hz. Peygoffiber 

MiisliimanlaraHz. isa gpbi, bir ytiztine tokat atanlara 

diier yiiztinii gostermelerini emretnemig ve yeni bir 

iman celadetiyle bu zalimlerin kargrsna grkmalarrm emretmigtir. 

Zfta O; kendisinin de ifade ettii'i gibi, sadece bir 

"Rahtnet Peygambert" de$il aym zarnanda bir "kthg Peygamberi" 

olarak geliyordu. Zira O; gerektiSinde bir kahraman 

gibi zrrh giyecek, krhq kuganacak, bagrnda milfer at srrtrnda 

harp meydanlarrna inecekti. 

Ne var lcr Fahr-i kainahn hayatt, Onun risalet davast 

ve insanhf,rn ytiksek idealleri ve hayrma gergeklegtirdiii bu 

biiyiik inkrlab ve bu konuda yazrlmrg ve sayrlarr ancak 

ytizbinlerle ifade edilen kitaplar, bir de yukardan buraya 

kadar yaph$rmrz izahlar aEsrndan bakrldr$rnda ne yazrk ki; 

durumun pekte o kadar tatmin edici olmadrir g

10 

gegmig biittin Peygamberler arasrnda Hz. isa() ve Hz. Musa 

da dahil, mi.ibarek hayatr, risaleti ve kigili[i hakkrnda sadece 

kendisine inananlar de$if inanmayanlar tarafrndan da en 

gok kitap yazrlan bt "Peygambef, bir kemalat

1.2 

"iimrl.et llntrfl.a.tn"nda erimemig, kendi islAmi gahsiyetini bi.ittin 

Mtisliiman milletlere kabul ettirmig ve "isl6tn diinyas{' 

"Muhommedlhnmeti" nin lideri olmugtur. Asrl bundan sonradrr 

ki MiisliimanTiirkler; zamzul denizinde ytizen "timmet 

Gemisi"nin kaptam olmuglar ve bu gemiyi ugsuz bucaksrz 

"ztffiqn denizi"nde biiyiik bir ehliyetle yaklagrk VItr. Asrr) 

ytizdtirmtigler, gok hrrErn dalga ve gok biiyiik felAketlere 

ralmen s6hil-i selamete, yani bu gi,inlere kadar getirmiglerdir. 

Bu islAm tarihinde bir egi ve benzeri olmayan en uzun, 

en mi.ibarek, en gerefli ve ilahi bir hizmettir. 

9u bir gergektir ki gazi Kara-Hanh Hakanlarrndan itibaren 

tam XII. asrr Orta Asya Ti.irkltiiti; Satuk BuSra Han, 

Sultan Mahmud, Sultan Tuirul, Sultan Alparslan, Sultan 

Melikgah, Mehmed Harzemgah, Gazan Han, Berke Han, 

Ozbek Han, Sultan Osman Gazi, Sultan Yrldrnm, Sultan 

Fatih, Sultan Yavuz ve bahhlarrn muhtegem tabirini kullandrklarr 

Sultan Siileyman da dahil daha bir nice TURAN 

KAHRAMANI/RI parlak krhglanru islim'rn hizmetine 

adamrglar koca Asya, Azttapa ve Afrika krtasrnr "Ddru'lislilm-islfrm'm 

6z Yurdu" haline getirmiglerdfu. Mekke, Meiline, 

$am gibi islAm hidAyet merezlerinin yerini, Buhara, 

Kaggar ve Harzetn almrgtrr. Onlarrn dtinya iman hakimiyetine 

giden yolda kanlarr nehirler gibi akmrg ve kemikleri 

daSlar gibi yrgrhp kalmrgtrr. 

Zira di.inyada iman hakimiyeti ve Allah'rn yiice dini 

ve ilay-r Kelimetullah igin Miisliiman Tiirk milleti kadar gehit 

vermig bir bagka millet yoktur. Bunun en son, en muhtegem 

ome$i de yine koca bir hagh zihniyetine kargr 

Qanakkalede olmugtur. Evet Qin Seddin'denViyana onlerine 

kadar yayrlan bu genig topraklara, hemen her bir asuda bin- 

lerce gehit diigmiig ve buralar asrrlarca Miisliiman Tiirk'in 

miibarek kanryla sulamrgflr. Evet sadece Anadolu deiif biitiin 

bu genig topraklarr bu giin bile gezip dolaganlar, buralarda 

abdest ahp namaz krlanlar, secde ettikleri topraklarr 

biraz egelediklerinde, buralarda kefensiz yatan Ttirk gehitlerinin 

mtibarek kemiklerini bulacaklardtr' Bu bakrmdan biiytik 

vatan gairi Mehmed Akif; 

"Kimbu cmnet ztatantnuiruna otmazki fed6' 

$iiheda figkffacak toyraP stksan giiheda" derkery 

Bize gore; sadece Anadolu'yu defil, gtiphesiz Miisliiman 

Tiirk gazilerinin Qin Seddin'den Viyana, tjnlerine, Krnmdan 

Hasbegistan ve Yemm'e Basrr'dan Atlas Okyamtsu 

hatta Orta Alrika ve ta Cad'a kadar at kogturdu$u bu genig 

sahalar ve buralarda gehit di.igen binlerce kefensiz Ttirk askerleri 

ve gazilerini de kastetmig olmahdrr. 

igte burada kargrmrza mrzrak gibi gok onemli ve bi.iyiik 

bir soru daha grkmaktadrr. O da; biitiin bu bag diindilrilci) 

olay ae geligmelerin Hz, Peygamber'in hayatt yilksek gahsiyeti ae 

yiice misyonundaki yerinin ne oldu{udur? lsl6m tarihgileri doE Etan 

giiniimiize, Hz, Muhammed (s.a.s.) ilk "Peygamberlik" yillanndai 

bu giinlere kadar bu ijnemli meselelere nasil bakmqlardtr? 

Daha agtk bir ifade ile Miisliiman Tilrk'iln bu biiyiik hizmeti onlan 

ne derece meggul etmigtir? Tiirk-isthm tarihgilerinin bu bag 

diinditrilcil ae milli gururumuzu olqayan bu bag diindiiriicil ge- 

ligmeler i nastl y oruml amql ar dr ? 

Neylersiniz ki, btittin bu sorulara tam bir gdniil ferahhgr 

ile cevap vermemiz mtimkiin de$ildir. $imdiye kadar 

delil cevap vermek, bu sorularr soran bir kimse bile Erkmamrgtrr. 

Tiirk tarihgilerl Tiirk tarihini ilgilendiren bu mesele- 

l3

l4 

de de bir gok konuda oldu[u gibi gansh atalarrmrzrn "Stiz 

gilmiigse silkftt altmdt!" sozine uymayl tercih etmiglerdir. Zira 

}{z. Peygamber'in miibarek hayatr, Medine de kurduiu 

ilk islAm devleti, bu devletin gagda$ stiper giiqlere kargr ta:kmdrfr 

tavrr bu arada onun Tiirkler hakhndaki birgok "beyanlart" 

hentiz Orta-Asya Tiirkliidii agrsrndan ele ahnmamrgtrr. 

Hz. Peygamber'in mi,ibarek hayatr hakkrnda yazilan 

bunca kitaplarda "Tiirk', "Tiitkler", 'Tiirk Hakant", 'Tiirk 

Yurtlan" ve "Tiirk Koztmi" gibi kelimelerin bir defacrk bile 

olsun zikredilmedifi goriiliir. Neylersiniz ki bunlara TtirkislAm 

tarihgilerinin yazdrp:r kitaplarr da ilave etmemiz ge- 

- rekmektedir. Onlarda her nedense bu onemli konulara higbir 

hassasiyet gostermemiglerdir. Ne var ki modern tarihgilerimizin 

kitaplarrnda bir defacrk bile olsa kaydetmedikleri bu 

'Tiirk' ve "Tihk kubbesi", 'Tiirk Hakan{'v.s. gibi daha bir 

nice kelimeleri, ilk devir tarihgilerinden ibn Higatn ve diSerleri, 

zikretniglerdir. Hatta ibnHigam defil Hz. Peygamber, 

Onun €uncasr Ebff Talib'in bu konuda ve Kthmin kaprsr 

dntinde soyledi$i ve iginde 'nIiirk" ve "Tiirk yurtlan',ndart 

bahsettif,i gok uzun bir kasidesinin de tam metnini vermigtir. 

Zaten Hz. Peygambey'in ni,ibtiwet hayatr Medine de kurdugu 

ilk islAm devleti yeni bir sa$ duyu ile incelendi$inde 

Onun gerek Peygamberlik hayatr gerekse Medine islAm devletinde 

Orta-Asya fiirkliifiiiftiin gok onemli bir yeri oldufiu 

goriiltir. 

Hz, Peygambet zamanrnda cereyan eden bir krsrm 

olaylarr, oTiitko ve "Otta Asya" kelimelerini zikretmeden 

agrklamamrz mtimkiin deSildir. Hz. Peygamberbir gok kereler 

miibarek ytizi.inii Orta-Asya'ya gevirmig Orta Asya'mn 

yannlara giden yolda tplAmi geligmeler ve "Muhamrted 

tim,tneti" aEsmdan ilahi mukadderahm okumug, bazen sevinmig, 

bazen endigelenmig ve bunlarr bir, bit "Muhammed' 

timtnetine" haber vermigtir. Bu bakrmdan Orta'AsAu, Qnun 

evrensel Peygamberli$ine Eok biiyiik bir delil olduiu gibi, 

Onun "Peygambuli{inin" hak olduiunu gosteren en biiyiik 

mucizelerinden. 

* ,.,i 

igte btittin bunlar; mtiellifin kafasmr senelerdir bir ur 

gibi iggal etnis ve 'TORK isrAu TARiHi KULLiYATI" 

NIN BU iklnci Kitabt ile bu arayrg ve beklentilere belirli olgiide 

de olsa bir cevap verilmigtir. Bu bakrmdan konuya bu 

agrdan bakrldr$rnda fUlfiyaT'rn ikinci kitabr olarak sundufumuz 

bu miitevazi eserin; Hz. Peygamber'in hayah hakkrnda 

yazrlmrg bunca eserler arasrnda gok ayrr ve miistesna 

bir yeri vardrr. Zira di$er eserler, go$u halde bir birinin tekran 

gibidirler. 

Bizim bu eserimizde; Hz. Peygambelin hayatr, Onun 

ebedi risaleti, Mekkeve Medine devirleri tizerinde daha fark- 

1r bir gekilde durulmug ve }Jz. Peygamber'in kiilli gahsiyeti 

ve bi.iytik misyonuna, gimdiye kadar monoton bft yazilanlarrn 

aksine, daha farkh bir gekilde yaklagrlmrgtrr. Bunun en 

belirgin bir gizgisi ve igareti olarak Onun mtibarek hayatt, 

Orta Asya Tiirkliiiii aathft agrsrndan ele ahnmrg ve onun 

miicadele hayatrndaki bir gok olaylar bu agrdan de$erlendirilmigtir. 

Yine bu ciimleden olmak izere Hz, Peygambey'in 

gimdiye kadar temel kaynaklarda hAlA ham bir malzeme yt- 

$rm halinde bekleyip duran Ttirklerle ilgili bir Eok ytice ve 

miibarek "beyanlan" yeni bir g6riigle deierlendirilmig ve 

onlara yeni yeni muhtevalar kazandrnlmrg ve Onun miiba- 

15

l6 

rek hayatr Orta-Asya Tifuk varhfi, agrsrndan daha zengin ve 

cazip bir hale getirilmigtir. Boylece Miisltiman Ttirk milletinin 

tarihi Orta Do$u Misyonu ve islAmi Tiirk tarihinin temelleri 

islAm'rn ilk devirlerinden itibaren ahlmrghr. Oysa bu 

her geyden 6nce milli gururumuzu okgayary hizmet agkrmrzr 

cogturan bir durumdur. 

Miisliiman halkrmrz ve Ttirk okuyucusunun kendi tarihinin 

"Saadet Asrt" ile bulugmasr ve islim Tarihi ile daha 

bu ilk devirlerden itibaren birlegmesi, ayrrca Orta-Asya Tiirk 

varh$rmry Onun hayatrna kazandrrdrfr bu yeni zenginlikler 

ve hele hele,Elz. Peygatnbelin onlar hakkrndaki bu ilahi beyanlairm 

yeni bir muhteva iqinde oirenmekten ayn bir gurur 

duyacafr ve onlara yeni bir ufuk ve imani bir cogku kazandrracairna 

inamyorum. Yine de bundan sonraki her ttirlti 

takdir ve deierlendirmeyi krymetli okuyucularrma brrakryorum. 

Her tiiilii teafik, inayet, hiilayet oe bagan Allah,tandtr, 

Temmuz 2005 

KONYA 

Prof. Dr. Zekniya Xifenqt 

www.zekerivakitaoci.com 

MERHUM MUHTEREM PROF. M. HAMiDULTAH'IN 

uUEnir HAKKTNDAKi BEYANLART 

Allah'rn Adr ile 

istanbul Universitesi 

C.N.R.S.PARIS 

17. Jurnad'l-UlA, 

1397 h.O6-0s.r977 

itgitilere; 

Zekeriya Kitapgr'nrn isminin los tiniausitesine (Nijerya) 

teklif edildigini.iif,renmig bulunuyorum. Onun hakkndaki diigdncelerimi 

yazmak benim igin ayn bir gereftir. 

Onu ilk defa Meiline-i Miineaoere iniaersitesinile tantdrm. 

Ben bu Universiteye 1955 yrhnda bir seri konferanslar vermek 

iizere geldiSimde o, orada tiirenci idi. Oysa; 7975 ve 1976 senelerinde 

Erzurum'a geldifimde bu defa o benim bir meslektaqrm 

olmuEtur. 

Oi ana diliTiirkge'nin yam srra, hem Arapga ve hem de ingilizce'yi 

iyi bir gekilde bilmektedir. O Cok gahgkan, tigrenci ve 

meslektaglanna alicenab davranan, ihtiyag sahiplerinin genig 

bilgisi ile her zaman yardrma kogan nadir insanlardan biridir. 

Onun doktora tezi(') giiphesiz son ilmi gahgmasr de$ildir. O bundan 

sonra da kendi ihtisasr olan konularda ilmi gahgma ve afagtrrmalanna 

devam edecektir. Bundan da iite O; eski tarihi kaynaklannrn 

rivAyetlerini tekrar etmek bir yana olaylann sebebi ve 

neticelerini yeni bir bakrg agrsrndan aydrnlatacaktrr. 

Bu bakrmdan onun bu genig bilgilerinden kendi tilkesinden 

ziyade baEka iilkelerin (insanlan da) yararlanmahdrr. 

M. Hamidullah 

Visiting professor at the University of istanbul 

Maitre de Recherches (honoraire) au 

Centre National de Recherche 

Scientifique, Paris 

'Prof. Dr. M. Hamidullah delerli biiyiik 6lim prof. Dr. el-Meymeni ile benim 

Karachi Un. Pakistan'da,,Cahtz'rn Eserlerinde Abbasiter Devrinde 

Tiirkler", konusunda" hazrrladrfrm doktora tezi hocalanmdandr. 

l'l

18 

:' 

Strotlleb 

'.. 

to Tbou it na;r oonoem 

u'rlv.r.tw ol Isttabut 

C.N.R.E.Pe!1! 

r?tb Junedttrl-Itu'rrg? b. 

6/ / r9?7 

' 

f unitcrgtend thrt thc arua ot D1'.Zckrnlye KI|!A3QI 1g 

propoota fla tbl Udv.attt otJOS"flttb plcstrtc I vrl'tt !t ltl- 

p!!6!!t on of h1[. 

I coc to.losr bt! tbttt! thc lralvergl'tJr of l'lad,laa thDrtralarrbarr 

bc rsr tlicr r ltnd.st vbra x Yr! lcctultrg thcro ltt 

tb. y.rl I965.Iq IWr.id I9?6rbc rrt 4v ooll'rgu' 1r thr 

Oalvcrttty ot Srrulun (l! u r L c y). 

Ec somanOl boih lcrbi*-sAJaeltrb ll rdtlXtigr to hlr 

noth* torgur 'lluiktab' E 1! "ct!t baril Tork!,!8rl.t of Sood 

hu[our to hLa rtuitrutg rlil collerguatrb.lpf,ul to at:y one vbo 

1.. La a.cil o! bt! Yrst llaorldlSa eA-r !atb.:r :lr!b tb1!g lli 

@ apooh- blt aootottrtc th.tLs bar aot bor[ b,.r last rsl'cntlf,1o 

pnotluct. 8r oogtLluc. to ttudJr oa Yrltc on labJlctr of 

bl! ap.ctdtyitla tb1. rXth a.E?''rlt to .luoltlat. oru!.! rBdt 

aftrots rnd aot !!c!a trapctl+lon ot tbo oldcn rcsou:rgce. 

Pooplc oth!! tbr! hl't souDtrto.! rhoulit e16o p:roflt by 

hl! talc[t., wil.Banldullab 

vtelttaB *.*"i:l.ilrrf. uar.?rostty 

Mettrlc ito Bacberohcg (hoaoraln)au 

i O.dtra. l{atloaa1 dc B!obs!9h! 

,Soloatlf,lque'Fan1g. 

iqiNutrirnn 

cinig 

isrAui rUm rAniHi 

VE 

isrAna rARiHiNiN ONEMLi ursmnrni 

I. 

TARiH oBIEKTiTiNDE oRTADodu vE oNEMi 

islim Tarihinin Tarifi ve Orta Dogu.......... ...'......27 

Bereketli HilAl: Eski Peygamber ve Dinler Yurdu.................29 

Dinler Arasr Miicadele............ '.'.......32 

insanh$rn Mukaddes $ehirleri..... 

........................33 

Orta DoSu'daki SiyAsi Otorite BogluSu ..............39 

Siyasi Otorite Boglulu ve Araplar........................................... 41 

Orta Doiu'daki Otorite Boglu$'u ve Tiirkler ......44 

Selguklular ve Orta Do[u Tiirk Misyonu ............................... 46 

Osmanlilar ve Orta DoSu Tiirk Misyonu .............. ................. 49 

Osmanhlar ve Orta Do[u Otorite BogIuiu............................. 52 

Tesbit Edilmesi Gereken Bazr HakikatIar...............................54 

Meselelerimiz Nelerdir? ....................56 

19

,20 

II. 

isrArra rn niHiNiN BAZI rursurntnRi 

sivesi ARAP renini ve istAlt renini Mnsurssi 

Arabistan'rn Genel Durumu ve Araplar .........--.-57 

Cahiliye Devri ve islAmi ilimler......'..."..:."."..".........'...."..'...61 

islAm Tarihinin Arabizmin Kucafina itilmesi ..'........ -. "' -'..... 63 

Yazarlarrmzm Yaklagrm Hatalarr '-..'.'...'...........'67 

islAm Tarihinin Yeniden Yazrlmasr ."'.................69 

Standart islAm Tarihinin Ozellikleri. ...........'...'...71 

III. 

isrAu pini'NiN sivAsi vEYA 

NiNi HAKiMIYET MESELESi 

SiyAsi Fetih Hareketlerine Genel Bir 8akr9...................'......... 75 

islAm Tarihgileri ve Arap Kahramanh$ ............... .................. 7 8 

SiyAsi Hakimiyet Mefhumun Yanhg Anlagrlmasr.................. 81 

Ttirklerin Mtisli.imanhfr Meselesi ve Biiyiik Hata ................ 82 

Ttirkler Nasrl Mtisliiman Olmugtur ....................84 

Miisliiman FAtihlerinin Biiyiik Hatasr ................86 

Doiugtan Giini.imi.ize islAmiyetin Yayrhqr Tarihi.................. 90 

Cami Mescid Tekke ve ZAviyelerin Durumu ..........."............. 92 

Klasik Kronoloji Yazarlarrmn Genel Durumu ....................... 96 

ibnii'l-Esir'in Olaylara 8akrgr......... .................,..... 98 

ibn Kesir ve Di$er Tarihgilerin Durumu ..........1..02 

IV. 

yENi TERKiB vE TURK'UN isrAui geHsivrri 

VE ORTA DOGU MISYONU 

VE YENi TERKIB 

Yeni Oluguma Giden Yol ve Bazr Meselelerimiz....... ..........1,07 

Tiirklerin Ana Yurdu ve Tarih Sahnesine Qrkmalan.......... 108 . 

Ttirkler ve islAmi Geliqmeler. ......... 110 

Eski Dinler ve Tiirk Toplumu ........113 

Bagka Dinler Tiirkler igin Yrkrcr Olmugtur.. ....,1,17 

YeniTerkib;T0rk'iinislAmigahsiyeti.... ...........119 

isl6m; Ttirk'iin Yeni Kimlif,i ...........1.27 

v. 

TURKLER,IN isrAu rARiHi DEvIRTER 

Tituk Tarihinin islim Tarihi ile Birlegmesi 

Ti.irk'lerin islAm Tarihi Devresine Girmeleri ....................... 133 

islAm Tarihinde Tiirk Devrinin Ozellikleri .......................... 135 

islAmi Geligmelerde Goriilen Btiyi.ik Benzerlik ................... 1 41 

Biiytik Fikir ve Devlet Adamlarr Ne Diyor?......................... 1 42 

vI. 

isrAu TARiHiNDE sELguKLULA& MoCoLLAR 

VE OSMANLILAR DEVRi 

islAm Diinyasrmn Yeni Zinde Giigleri 

SelEuklular ve islAm Diinyasr..... ....1,47 

Selguklu Ttirkleri igin Qekilen LivAti'l-Hama Sancafr........ 150 

Siinni Doktirinin YeniZaferi ..........152 

islAm Diinyasrnda Moiollar Devri.......... .......... 1S4 

2l

22 

Osmanlrlann islAm Diinyasr ile gtittinlegmesi " "..... -. -..... ".'l'57 

Fatih Sultan Mehmed Han'tn Yeni Ufuklarl ....'..........."'."" 150 

Ttirkler Avrupadan Ko!'ulmahdrr..'..........--.. ."'L62 

Osmanhlarla Gelen Yeni Huzur ve Banq Devri'.....'......""" 165 

Lewis'in itging Yorumlan ...'..........".'.. '..............1'67 

Osmanh Tarihgilerinin Gdrtigti 

......170 

Tespit Edilmesi Gereken Biiyiik Gergek.'..... -...172 

Yeni Terkip ve Sonug.... ..............'....174 

vu. 

siyun vE MEGAzi irruiNir.i DoeuSU vE GEti$MEsi 

ix sivnn vE MEGAzi Arinarnni 

Siyer ve MegAzi Nedir?....... .'.......'..179 

Yasaklayro Hadisler ve Frkrh ilmi......,........... ....................... 1'82 

Hadisgilerin Siyer, MegAzi ilmine Kargr Cephe Almalar...183 

Emevilerin Olumsuz Devlet Politikasr.................................. 185 

itt Siyer ve MegAzi Ahmleri..... ......188 

Urveb. ez-Zibeyt '....." 190 

ibn $ihAb ez-ziihri .......193 

ibn ishAk ve Eseri..... .....;.............. ....194 

ibn Higim ve Eseri...... .:....................................... 195 

el-VAkrdi ve Eseri .........1'96 

Siyer ve Megazi itminin Genel Bir De$erlendirmesi ..........197 

vnI. 

isrAuoa rARiH vE KtAsiK isrAu TARIHCiLERi 

Cahiliye Devri Tarih Anlay$r ............... .............199 

Emeviler Devri Tarihgiliii ..............201' 

Abbasiler Donemi islAm TarihgiliSi ,.................202 

t 

Yeni Terci,ime Hareketinin Baglamasr.. .............204 

el-Miitevekkil Devrinin Yeni O2e11igi................ ...................206 

KlAsikKronolojilerveislAmTarihgileri. ...........208 

islAm Tarihgilerinin Ozellikleri................ ..........21.1. 

islAm Tarihinin Kaynaklan .............213 

Yazir Vesikalar... ..........21,5 

Qa$dag Kaynaklarda Hz. Muhammed ................................. 21 8 

Klasik Kaynaklarrn Genel Bir De$erlendirmesi .................. 21g 

23

cini$ 

islArui rUnx rnnini 

ve islAtu rnnininin Oruemli 

MEsELElrni rUnx'Ulr islnmi 

genslveriniru venioeu avR6a 

KALDIRILMASI

I. 

TARiH oBIEKTiFilrlps oRTA oodu 

VE 

onrapocuNuN nurUru iruserurlr iqiN 

irAHi oNrnai 

islilm T arihinin T arifi o e Orta D o du: 

ILmumi olarak isl6m Tarihi; Hz, Muhammed'in hayatt, 

O'tntn biitiin insanhia son biiyiik Ptygamber olarak giinilerilmesi, 

islilmiyetin dodugu, bagta Arap yanmailast olmak 

iizue, eski diinya kialannda'!1ayiltgt, bu ufi,r.rda yaptlan getin 

niicailelelu, isliltni fetih harcketleri, bu fetih hareketleri 

sonucu tneydana gelen biiyiik sosyal, siyilsi oe ekonomik 

olaylaq hatta islfrmiyetin kitk ii bir din, kiiltiir oe meileniyet 

hhline gebnesi, bilyiik ileolet ae hnparatorluklann dini olmast 

yolunda gdstnilifii bag d.iiniliiriicii tekfrmiil ue methnlelerdan 

bahsedan gok iinenli istilmi bir itimdir. 

$u bir gergektir kj, islfrm Dini; Arabistan'da Mekke'de 

zuhur etmig, Medine'de geligmig ve dini ytiziinti baglayarak 

btitiin dtinyaya yayrlmrghr. Eski dtinya krtalarrrun siyAsi 

veghesini de$igtiren ve insanh$rn haynna gok biiyiik geligimlere 

yol agan bu onemli olaylann btiyiik bir lasmmm 

Arabistan, 6n Asya yani Mtsr, furiye, Anadolu, Azubaycan,Irak, 

iranae Orta Asya gibi gok genig bir coSrafi mekAn 

da cereyan etti$i giiriili.ir. Difer taraftan ihtiyar di,inyamrzrry 

hemen hemen ilk Qagtaraan beri biiytik medeniyet ve ktilti.ir 

merkezlerini olugturan bu genig cof,rafi biilgeye bugtin, tarihi 

ve siyisi literati.irde Orta - Dogu denilmektedir.

28 r ZEKERiVA rirenqr 

Orta - Dofii ise; diinya siyAsi konjonkttiri.indeki stratejik 

onemi bakrmrndary biitiin Orta Qaflar boyunca siyasi 

dini hatta ekonomik olaylara yon vermede gok onemli bir 

rol oynamrghr. Bu ci.imleden olmak iirzerc Emeoiler, Abbasiler, 

SelErklular ae Osmnnhlar gibi bir gok ist6m inparator 

lu{ubu topraklarda kurulduiu gibi, bir gok islAm kahramam 

da yine bu bereketli topraklardan grkmrgtrr. Bu bakrmdan 

objektif olgi.ilerle kaleme ahnmry gergek bir isWm Tarthi, aynr 

zamanda Orta Qa$lardan baglayarak zamanunrza kadar 

onemini hig bir gekilde kaybehnemig olan Orta - Dodu,nun 

da ibretlerle dolu tarihini oluqturacaktrr. 

Bununla beraber meselenin ihmal edilmemesi gereken 

di$er onemli bir yoni.i daha vardrr. O da, hemen her devirde 

qegitli medeniyet ve ktiltiirterin begifi olan bugiinki Anadolu 

topraklannrn; Ofta - Do$u'nun aynlmaz bir pargasr ve 

coSrafi konumu bakrmrndan bu biiyiik govdenin adeta, kafa 

krsmrm tegkil etmesidir. Bu durum, coirafi olduSu kadar si_ 

yasi ve sosyal olaylarrn geliqme ve gekillenmesi bakrmrndan 

da s6z konusudur. Anadolu'nun tarih boyunca Asya ile Aalapa 

arastnda biiyiik kiilttir ve medeniyetlerin gelip_gegtigr 

ulu bir koprti olmasr bir yana,bugiin bu bereketli toprakla'n 

arhk ebed-mtiddet Tiirk deoletinin yegAne dayanair ve ta_ 

rih boyunca bir gok siyAsi ve dini olaylara yon vermig btiyiik 

Tiirk Milletinin son srsrna$r, en az bin senelik yurdu ve miibarek 

vatanr olduiu dtigi.ini.iliirse, durum qok daha degigik 

bir mAhiyet arz etrnektedir. 

Bu bakrmdan bolgenin sadece Araplar ve islAm milletleri 

igin defil, Tiirk Tarihi ve Tiirk Milleti igin de ne kadar 

onemli bir mana ifAde ettiii kendilifinden ortaya Erkmakta_ 

YENi iSLAM TARiHi ve IUNXTER:I. 29 

drr. Bu deimektir k| Islhm Tarihi; bir baqka ifAde ile, biiyiik 

Tihk tarihinin, Orta Qailardan baglayarak zamammrza kadar 

gok uzun bir devresini, yaru islilmi Tiirk Tarihi devrini, 

gegitli yonleri ile aydrnlathfr gibi, ayrrca Ttirk Milletinin zaman, 

mekAn ve tarihi olaylar bakrmrndan hemen her devir: 

de, islAm Tarihi ve bolge sakinleri ile ig-ige olduSunu gtistermektedir. 

Bercketli HiI6l: Eski Peygamber oe DinlerYurilu: 

Di$er taraftan diyebiliriz ki; dtinyanrn kalbi, insanhirn 

kendini idrak ettiii en eskidevirlerden beri, Orta - Do{u'da 

atmaya baglamrghr. Do$u Akdeniz'in bu bereketli topraklan, 

Nil adilisi ae Mezopotamya, haftd Anudolu'nun ziimrfit kryrlarr, 

ilk ve Orta Qa$lardan beri biiyi.ik din medeniyet ve ki.iltiirlerin 

begi$i olmugtur. ihsanlarr hayr4 hidAyete, doftu yola 

ulagtrrmak igin Allah (c.c.) tarafrndan segilen Hak Peygamberler 

genellikle buralara ve buralarda yagayan insanlara 

gonderilmigtir. Ash, yedi kat goklerin derinliklerinden 

kopup-gelen bu ilAhi "peygamberler zincirtnln" son altrn 

halkasrna Hz. Muhammed'i de ilAve etrnemiz gerekmektedir. 

Evet son peygamber Hz. Muhammmed'de dahil, 

Kut'an't Keim'de ismi gegen ve yaklaqrk krrk kadar olduklarr 

anlagrlan bi.itiin bu Hak Peygambellerin hepsi ilAhi teblif 

gorevini bu genig topraklarda yerine getirmeye gahqmrglardrr. 

Nll v6disinden Mezopotatnya'ya kadar uzanan ve incil'de 

yer alan bir ibareye gore "bereketlihil6t" olarak tarih 

literatiirtine gegen bu genig bir o kadar da miibarek toprak-

30 . ZEKERIVA rirenqt 

lar(l) ve kutsal gehirler, ayaSrnda garrk ve elinde asasr veya 

sopasl ile koy kdy, kasaba kasaba dolagan, brkmadan, usanmadan, 

yolunu saPrtmq insanlara, bir iimid bir rqrk sunmak 

igin dliimtine bir gayret iEinde grPmrP duran bu gilekeg insanlann 

yurdudur. 

Bu isrfril Oiullanru, eslq Mrcr Firattutiarmtn nlJmtinden 

kurtaran, onlarr btiyiik kafileler halinde Filistin 

topraklarrna getiren, dolayrsryla bugtinkii Yahfid'ilerin tatlhten 

silinip gitrnesini iinleyen Hz. Musa igin boyle olduf,u gibi, 

ananevi rivAyetlere g6re, Tiirktin asrl dedesi olan tlz. ibrahim 

iginde boyledirtz). Yine biiyiik Peygamberlerden Hz. 

isa'da birkag havarisi ile birlikte, yine bu topraklarda dolagmrg 

ve insanlarr bir Yi.ice Varhf,a inanmaya ga$rrdrfr gibi, 

onlara kendinden sonra AHMED adrnda bir peygamber gelece[ini 

miij delemigtir. 

Evet en sonunda Hz. isa'mn mtijdeledi$i en biiytik ve 

en son hak peygamber de gelmig o da kendine inanan bir 

avug insan, ilk Mtisliiman, "Hay:.l"1" iman erleri ile birlikte 

Mekke'denMeiline'ye goi etmig ve ilahi mesajlanm buradan 

bi.iti.in insanhsa ulagtrrmaya gahgmrgtrr. Gdg onlar igin bir 

ahn yazrsrdrr. Bu bakrmdan Kuran-r Kerimde adr gegen bir 

nice btiyiik peygamberler, hep bu ulu gAyeye hizmet igin 

yurdunu yuvasrm terk etmigler ve kendilerini insanoilunun 

mutluluSuna, hizmetine, hayrrna adamrglardrr. 

I The Holy Bible Old and New Testamenfs, W.P. Company, New York' Bible 

Study, p.31. Hodoson, M.G.S. lslbm Sertivenf, istanbul, 1995, I. s. 143. 

Hitti, P.K. el-Arab Tarlhun Mucezlin, Beyrut, 1965' s. l8' 26' 76' 88. 

2 Bu konunun gok genig bir mtinakagasr igin bkz., Kitapg, Z.' Saadet Asnnda 

Tllrkler, Konya, 1993, s.222vd' 

YENi ISLAM TARiHi ve TURT

32 . ZEKERiVaXirenqI 

tevecciihleri de hemen her devirde orta - Doiu topraklarr ve 

buralarda yugiy"n insanlar Onun merhamet ve keremi bu 

topraklara bir rahmet gibi ya$mrghr. Bu bakrmdan tizerine' 

olmugtur. Kuran-t Kerimin bir gok ayetleri OrtaDoiununbu 

tarihi gerqeklerini ve ilAhi ytiziini.i aydrnlatmakta, eski Mezopotamya 

ve Nil vAdisinde cereyAn e{en olaylar hakkrnda 

gok genig bilgiler vermektedir. 

Bu izahlanmrzla vurgulamak istedilimiz birdiSer husus 

ise, "iili)'I-azm" tabir edilen biiyiik peygamberlerin 

yarusra, belli bagh Wiyiik itinlefin oz yurdunun da yine Orta 

- Do$u olmasrdrr. Bugiin, milyarlarca insan tarafindarr "Hak 

Din" olatak kabul edilmig ve uluslararasr bir hiiviyyet kazarurug, 

iistelik yagayan diinya dinlerinin en btiyiikleri arasrnda 

olan isthmiyet, Htrtsfiyanhk hatta Museotlik hep bu 

topraklarada dal budak salmrg, daha sonra dtinyamn d6rt 

bir yanrna buradan yayrlmrghr. Htistiyanh{m Romn'ya yolculufu 

Kudiis'tenbagladrir gibi, islfrm dininin istanbul'a yolculuSu 

da Medine' den baglamrghr. 

Dinler Arast Miicadele: 

Neylersiniz ki biittin bu ilk bakrgta insanh$rn hayrrna 

olan dini ve ilahi geligmeler daha sonralarr Orta-Doiu, belki 

de btittin di.inya da dinler arasr arnansrz bir rekAbetin doimaslna 

sebep olmugtur. Oyle ya, daha once monotoizme yani 

bir Yiice Meola'ya inanan Yahffdilerin, bir buzafl'rnrn pegine 

diigmeleri Tevrat ve Hz. Musa'ntn geriatinden yiz ge- 

virmelerinden sonra(3), onlann kargrsrna "Hak Din" olarak 

"Htristiyanhk" vehak peygamber olarak taHz, isa Erkmrgtrr. 

Ne var ki gok gegmeden Hrristiyanhk; bu yiice dinin aziz 

I Kuran-r Kerim, Taha; 88,89.90, el-Araf, l50,l5l'152. 

YENi ISLAM TARiHi ve TUNTLSN: I . 33 

ve rahiplerinin elinde "teslis akidesi" yari "baba-odulnthu'l-kuilii.s" 

gibi birbirinden tamamen ayn i.ig vath$r, "bir 

tek il6h" olarak kabul etmek gibi insanh$rn akl ve manhirna 

adetA meydan okuyan bir ktiftir, bir girk batakh$rna itilmigtir. 

Hrristiyanhk bir dalAt dini olunca bu defa onun kargr- 

srna bi.itiin sAfiyeti, sade ve yiice deferleri ile istfrm Dini ve 

Hz. Muhamrzed grkmrg ve insanlarr do$ru yola gaf,armrg ve 

kendilifinden gok Eetin bir miicadelede baglamrgtrr. 

Ztua isl6m ilittinin Hrristiyanhla kargr gosterdiii bunca 

mtisamaha ve dini hoggortini.in binde birini bile gtintimiiziin 

Hrristiyanhfr, islAm dini ve Onun yiice Peygamberine 

gostermemig, ve onun varhsrru higbir zzunan kabul etmemigtir. 

Hrristiyanhlrn islAm Dinine kargr sergiledili bu amansrz 

rekabet, daha sonra yok yere dini bir diigmanhSa doniigmiig 

ve bir hagh zihniyetinin de doimasrna sebeb olmugtur. islAm 

dinini kendi 6z yurdunda bo$mak isteyen bu hagh zihniyeti 

ile yaprlan ve "Hogh Sefeileri" olarak tarihe geEen bu 

bo$ugma ve gahgmalar, ne yazrk ki zarnanlmrza kadar siirmtig 

ve her defasrnda Miisliinan Tiitkiin iman gticii ve tistiinliiiiinii 

temsil eden parlak krhnglarr kargsmda eriyip 

gitmigtir. Nitekim bunun en son orne$i Qanakkale'de gortilmiigtiir. 

in s anh lm Muk a il il e s $ ehirl eri : 

Evet, Kur'an-r Kerim de ismi gegen biittin peygotnberlerin 

Orta - Do$u'da zuhOr ettii'ini ve semivi mesaj ve ilihi 

vahyin bu topraklar iizerinde yagayan insanlara indirildi$ini, 

biiyiik dinlerin yine bu topraklardan Erktrfrm s6ylemigtik. 

Oyta Orta - Do[u'nun dini bakrmdan insanhk igin onemi 

sadece bu saydrklanmrzdan ibAret de de$ildir.

34 . ZEKERiYA KiTAPqI 

Bunlara ilave olarak konunun qok daha ilginq bir yonii 

claha vardtr. O da; yedi kat gciklerin sahibinden gelen ve bir' 

ilShi iradenin emir ve igareti gereii, yer yiiziinde ve Hak- 

Peygamberler tarafindan yaptrnlan en ulu ve "mukaddes 

nabe dlein" bvralarda yaprlmrq olmastdrr. 

Evet, Hz, ibrahim'in, oilu ismail ile birlikte ve Arabisf4r 

qijliiLniin en krrag bir yerinde yani Mekke'de ve bir 

lllu Meal6'dan aldrir bir emir ve igaretle Kabeyi bu toptaklarda 

yaphlr gib| Hz, Siileyman da o muhtegem mabedini 

ins ve cinin yardrmr ile yine bu topraklarda Kudiiste yaPmq- 

trr. Bu ilahi mabetler yapma gorevine Hz. Peygamber de kat:Irr:rtg 

ve Medine'ye ayak bashktan hemen sonra, Onunda ilk 

iqi, bu nurlu "Peygamber Yurdu"nda bir ulu "Mabed" yapmak 

olmugtur. Daha sonralart bu mabetler ilahi bir keyfiyet 

ve bir yiicelik kazandrfr gibi, bu mabetlerin bulundu$u yerlerde 

kululan ve geligen gehirlerde ilAhi bir yiicelik kazanmrg 

ve onlartn hepsi Allah kahnda birer kutlu ve rniibarek 

gehirler olmuglardr. ille Mekke, Medine, Kuiliis, hatta $am 

ve istanbtl bu semavi dinler ve onlarrn mensuplart tarafindan 

kutsiyeti kabul edilmig miibarek qehirlerdir. 

Kur'dn-r Kerim'de adr gegen Ortadolu Biilgesi

36 . ZEKERiVA rirArqt 

Ne var k.-bu Kutsal $ehirtubdlge dinleri ve mensuPlan 

arasrnda dini hakimiyet rekabefini krzrgtrrmrg ve neticede 

bir gok harplerin doimaslna sebep olmugtur. Bunun en 

earplcl orne$i ise iig din tarafindan kudsiyeti kabul edilen 

Kudiis gehridir. I ahadil et Hristiy anl at o e Miisliimanl onn 

inang ve dini hayatlannda ayr: bir yeri olan miibArekKud.iis 

gelri,bu iig dinin mensuplarr tarafindan siyAsi hi.ikiimranh- 

Srn miistakil bir sembolii olarak kabul edilmig ve bu uiurda 

kryasrya getin miicadeleler verilmigtir. Hagh. selnlri bunun 

en korkung orneSidir. 

Ne var ki Kudiis'iin dinler arasr bu hakimiyet mticadelesL 

Osmmtltlann devreye girmeleri ve buralann Cihan inparctorlu{unutt 

bir eyAleti haline gelmesi ile yeni bir siyisi 

htiviyyet kazanmtghr. Osmanhmn himAyesinde ve fakat bii- 

{un Hdstiyan ve Musevilerin ziyAretine aErk olan Kudiis bu 

yeni htiviyyeti ile, iginde bulundu$umuz yirminci yi.izyrhn 

bagrna kadar devam efinig ve bir barrg gehri olmugtur. Osmanhlann, 

somtirgeci bafihlarrn tezgAhlarr ve rezil oyunlan 

sonucu bu topraklardan gekilmeleri ile Kud,iis gehri de Mlisliiman 

Araplaru brrakrlmrgtrr. Ne yazrk ki Araplar, Osmanlrnrn 

dort ytiz sene muhafaza etttli lQtdiis gehrini ktrk sene 

bile koruyamamrglar ve bu enbiydlar ywifumt en sonunda, 

islAmrn can dtigmam Yahfrililere pegkeg gelcnek zorunda 

kalmrglardrr. 

Mamffih, Mekke, Meiline ve Kudiis'iinbirer mukaddes 

gehir olmalarr yam sra, buralarrn aym zamanda birer ziyAret 

gehri olmalanmn da, onlarrn insanhk igin onemini bir kere 

daha artrrmaktadrr. Bu kutsal gehirler ti ilk gailardan beri 

diinyamn d6rt bir yanmdan kogup gelen ziyaretgilerle dolup 

YENi iSLAM TARiHi ve TURXTER:1 . 37 

tagmaktadrr. Bu dtin olduiu gibi bu gtinde yarrn da boyle 

olacak ve her sene diinyamn bir gok yerinden milyonlarca 

insan bir ilAhi agk ve vecd halinde Adeta bir sel gibi bu gehirlere 

kogacaktrr. SAdece hac igin degil Miisliimanlar gtinde 

yann da beg defa bu Allah'rn Kilbesine yonelmekte ve krble 

niyetiyle bu Allah Eoinin etrafrnda etten bir duvar gibi durarak 

il6hi hakimiyetin merkezden muhite doiru, diinyayr 

kucaklayacak saflannr, yAni ilAhi gemberini oluqturmakta- 

drr. 

Bu di$er taraftan, ugsuz bdcaksrz kAinatta, milyarlara 

varan galaksi ve gezegmler arasrnda, iizerinde yagadrSrmrz 

9u ktigtictik diinyamtz iginde, ilAhi bir lutuf ve gok yiice bir 

mazhariyettir. Zira, uzay denizi ve kainat okyanusunda, 

belki milyonlarla ifade edilen gezegenler arasrnda 9u kiiqiik 

ihtiyar diinyamrz gibi, boylesine yiice boylesine ulu bir 

mazhariyete sahip bir balka gezegen yoktur. 

Arhk uzaya gihneyi nerede ise komgu kaprsr hAline 

getiren ve uzayrn derinliklerine dalan insan o$lu, defil gtineg 

sistemi belki gok daha uzaklardaki bir gezegeni kendine 

yurt tutsa bile onun gonlii yine bu diinya ile olacak bu diinya 

ile olan manevi ba$larr evrenin en mtintehAlarrnda bile 

olsa yine kopmayacaktrr. Hele hele bu durum bir Mtisliiman 

igin gok daha heyecan verici bir durumdur. Zfua Allah 

(c.c.) Kmiti eaini bu kiiqiik gezegende ue Mekke de yaptr$r 

gibi Fahr-i Kainatm kabri de bu kiigiik gezegende yani Meiline 

dedir. Bu itibarla insan o$lu evrenin neresinde olursa 

olsun bu Allah Eoine yani Ka'be ye ydnelecek ve Hz. Pey, 

gamber'in srcakhSrnr arayacaktrr. Nitekim bu ilahi srrn bizden 

gok daha once kegfeden bfu Osmanlt. $airt sanki kainata

38 . ZEKERiYAKiTAPCI 

bi.itiintiyle meydan okumug ve EFENDiVIZ igin goyle demigtir: 

eyler zemin 

"Bende tnedfundur d.eyu eflake fnhr 

Ot Rasfit-ii Miicteb a a e Rahmetm IiI-AIemin ! "(') 

Bunlara ilAve edeceiimiz bagka gergeklerde vardtr. O 

da, Orta - DoEu ve Anadolu'nun islAmiyetin zuhurundan 

itibAren zamanrmrza kadar Eok biiyiik diinya imparatorluklarrna 

sahne olmasrdrr. Bunlardan mesela; Mi.isliiman Arapla+ 

Emeoiler ve Abbhsiler adr ile iki btiyiik imparatorluk 

kurduklarr gibi Miisltiman Tiirkler de sanki buna misilleme 

yaparcasrna Biiyiik Setguklu ve Ostnanlt Cihan imparatorludutw 

kurmuglar, islim Dinini, bu biiyiik ktiltiir ve medeniyet 

megalesini yeni iklim ve coirafi bcilgelere tagrmrglardrr. 

Bu bakrmdan Orta - Dogu bi.itiin Orta Qa$lar boyunca, 

koca bir diinyayr aydrnlatan muhtegem islAm ktilti,ir ve medeniyeti 

megalesinin de biiytik bir begigi olmugtur. $anr, 

Ba{dat, Kahire, Brnsa, istanbul, Konya gibi Anadolu qehirleri 

bu bfiyi.ik ki.iltiir ve medeniyetin en parlak bir ilim irfan 

merkezi oldufu gibi, btiytik islAm imparatorluklarrrun taht 

ve baht gehirleri de yine bu topraklar tizerinde kurulmug, 

sonsuz bir gan ve giihrete sahip olmuglardrr. O gailarrn, 

$am, Ba{dat, Kahire ae istanbul'u btiytik bir ki.ilttir medeniyet 

merkezi olmasr bakrmrndan bu gi.inlerin trpll bir Paris, 

Londta ve Neuu York qehirleri belki de onlardan gok daha i.isti.in 

idi. Nitekim azgrn bir gapulcular ordusu halinde Kadiis'e 

girmeye muvaffak olan Hagh Ordulan ve Orta Qa$ 

Biitiin insanlara ve evrendekilere rahmer olarak gbnderilen O ulu Peygamber'in 

kabri benim ba{nntda&r, diye dilnya, biitiin kainata nrcy-dan okuyor! 

" 

YENi iSLAM TARiHi ve TUnrTgn: I . 39 

Avrupasrmrl bagrm kumdan Ekaran deve kugu misAli, bu 

zavalh bedbahtlar Orta - Do{u'nun zenginliii, onun ktiltrir 

ve medeniyetteki erigilmez iisttinlii$ti kargrsmda gagrrrp 

kalmrgtrr. 

Orta Doiuae Siydst Otoite Bogluiu: 

Evet, bizim milli ve dini gururumuzu okgayan bu gi.izel 

izahlar bir yan4 insanhk igin boylesine onemli olan Orta 

- Dodu'da, hemen gunu belirtelim ki; "siydsi oturtte" meselesi, 

hemen her devirde kendisini hissettiren hayati bir faktor 

olmugtur. Orta - Do$u'da, otorite temin edildiii stirece bu 

topraklarda emniyet ve huzur sa$lanmrg, dil, din ve rrk bakrmrndan 

tamamen farkh olan bir qok kavim ve milletler barr9 

ve huzur iginde yagama imkAmna kavugmuglardrr. Belki 

de tarih boyunca bir gok Hak peygambellerin bu topraklarda 

zuhur ebnesi, Semhvt Dinlerin buralarda dal budak sal- 

masr, her devirde biiyiik bir ihtiyag duyulan bu otorite boglu$unnn 

en uygun bir gekilde doldurulmasr igin imhi *aAefin 

adeta garib bir cilvesi olsa gerektir. 

Aksi takdirde Orta - Dodu ozellikle otoriteden yoksun 

olduSu devirlerdg milletleri yutan bir mezar olmug ve bu 

topraklarda kurulan ktiqrik-biiyiik bir gok devlet ve millet- 

Ier, birbiri peginden bu insanhk mezarh$rnda yok olup gitmiglerdir. 

Bu bakrmdan Orta - Doiu ya bir manada ,,millet- 

Ier mezailt{t" denilmesi her halde yerinde bir tabir olacakhr. 

Ne yazrk ki;'bu mezarhkta yatan birgok kavimlerin bu gi.in 

mezar taglarr bile kalmamrgtrr. 

Kuran-r Kerim'in bir gok Ayetlerinde Orta Dofuctaki 

bu "Otorite Boglu$u" ve bundan doSacak biiyiik tehlikelere 

igAret edilmig ve srk, srk insanlarrn bundan Eekinmeleri iste-


nilmigtir. Bunun igin kuran'r Kerimin bir gok ayetlerinde bu 

topraklarda yagayan insanlar iEin ".Oc&'i' cr-ryt i lJhi yJr 

"Yeryiiziinde bozgananluk g.karmoytntz! " buyrulmugtur(+). 

Bozgunculuktan sakrnmamak ise; otorite boglu$"una diigmek 

ve bir kargaga ve karrgrkhk iginde bo$ulmaktan bagka bir gey 

deiildir. Nitekim; Hz. Mffs+ Hiz.isa, Hz. Hfi4 Hz. $uayb, 

IJz.Litt, Hz. Salih gibi"Peygamber" olarak gonderilen daha 

bir nice kimselerin hepsi aynr ilAhi mesajt vermigler ve srk, 

srk insanlara yiiksek tepelerden ba$tnrcasrna "yeryiiziind-e 

bozgunluk yapmaktan saktntntz!" diye grrprmp durmuglar- 

du(5). 

Hz. Muhammed'in "Hak Peygamber" olarak gonderilmeden 

once Orta Dofudaki bu ilAhi otorite boglufu bir kere 

daha kendini gostermig bozgunculuk kaos bu topraklarda 

had safhaya ulagmrg ve gok yaygm bir hAle gelmigtir. Kurant 

Kerim Orta Dof,u ve Arap yarrmadasrrun igine diigmiig oldrfr 

bu buhranh ve kara giinlerine igaret ederken goyle 

buyurmaktadrr; ".gr"tiJt rpJri c+..s L., JI+IJ ..11Jl ,Jp t!ill *A "insanlonn, 

kendi elleriyle yaphklan (hakstzltk ae zuliim) yiiziinden 

karadn ae ilenizile bozgunanluk gkmtg (oe otorite bog' 

tu{u her yere yayilmtilfir'\6). 

Bu ilAhi beyanlann diier taraftan cahiliye devri Araplanmn 

iginde bulundu$q toplumsal ve ahlAki gokiinttiyii 

gostermesi baktmmdan bizim nazarrmrzda ayrr bir yeri bulunmaktadrr. 

o Kuran-l Kerim; el-Bakara: 60. 

s Kuran-t Kerim,' H0d; 85. eg-$uara; 1 83. el-Ankebut; 30, el-Bakara; 60. 

6 Kuran-t Kerilru er-Rum; 41. 

YENi ISLAM TARiHi ve i.UNTLTN: I . 41 

Orta D o du' daki Siy 6si Otortte B o gluiu o e Araplar 

Hz. Muhammed'in Hak Peygamber olarak gonderilmesi, 

bir sulh ve bang dini olan isldm dininin bu topraklarda 

yayrlmasr ve Medine de bu gayeleri gergeklegtirmek igin 

yeni bir islAm devletinin kurulmasr, Hz, Peygamber'in dil, 

din ve rrk farkr gozetneksizin biitiin kavimleri islAm'rn 

"kardeglik bayrnft" altrnda toplamast, cahiliye devrinin her 

konuda govenizme varan adetlerine, tkgtltdn son vermesi, 

Orta Doiu tarihinde bir doniim noktasr olmug ve bir "S&adet 

Astt" olarak islAm Tarihine gegmigtir. 

Neylersiniz ki, bu Saailet deari hiliyatta gok ktsa stirmiig 

ve Hz, Prygartbelin Meiline devri ile srmrh kalmrgtrr. 

Zira Hz. Peygambdin vefatrndan sonra hemen ortaya grkan 

miiessif "irtidad olaylan" bunun en garPrcr omef,idir. Hz. 

Ebu Bekir; saf,lam iradesi ve tlz. Hadid b. El'Velid'in keskin 

krhcr sayesinde duruma hakim olmug ve Hz. Omer diinyalarr 

dolduran adaleti ile bu topraklarda emniyet ve barrgl 

bir kere daha sailamrgsa da bu da pek uzun stirmemiqtir. Zira 

islAm'rn Adil Halifesinin Ebfi Lii'lii adrnda g6zti donmtig 

bir iran'h kiilenin indirdi$i pis bir hangerle gehit edilmesi bu 

sulh devrinin bir kere daha sonu olmug ve bu topraklarda 

kagrnrlmaz bir gekilde bft fitne ve kargagahk devri de baglamrgtrr. 

Asrl bundan sonradrr ki bu topraklarda gergek manada 

bir ootorite bogluiu" bag giistermig ve Miisliitnan Araplar 

kendi dindag, rrkdag, kardag ve soydaglanyla bir hiq u8runa, 

kryasrya bir boSugmaya girigmiglerdir. Arhk krhglar 

Eekilmigti, iilende oldtiren de almlarrna nurdan harflerle 

"Sahabe" yazrlmrg "ymi nesli" idi. Bu kargaga ve kangrkhk-

42 . ZEKERiVe rirerqr 

lar sonucu Peygamber ekoliinde yetigmig yiizlerce binlerce 

"Sahabe" her biri bir yrldrz olan bu ulu kigiler, yok yere qehit 

olmuglar ve bundan daha da acrsr Hz. Peygamber'den devir 

aldrklan Kuran ve Hadis emanetini, emin ellere teslim ebneden 

beraberlerinde obiir dtinyaya ahp gitmiglerdir. Bu ise 

bize gore daha kahredici bir olaydu. Neylersiniz ki Orta- 

Doiu Miisliiman Araplar sayesinde hem de en erken devirlerde 

gergek manada yeni bir kelime ile tamgmrg oluyordu. 

O da FfT?\E veya ANAR$f ke[mesi idi. 

Bize gore bunun bir tek sebebi vardr. O da Arap'lann 

oldum olasr devlet kurma gelene$inden yoksun bir kavim 

olmalarr, ayrrca cahiliye devri Araplarr arasrnda yaygrn olan 

kabile rekabeti ve bu kabilelerin iktidar hrrsr igin senelerce 

birbirleri ile yaphir kanh mticadele ve bofugmalar yani 

"kan daualan" idi. Hz. Peygamber bunun adrm"Asabiyye" 

olarak koymug ve bunu islAmda nerede ise kiifte eg deger bir 

manada tutarak kesinlikle yasaklamqtrr(.). Neylersiniz ki 

Araplar arasrnda yaygtn olan bu cAhiliye Adeti Hz. Peygamber'in 

vefatrnr takip eden yrllarda yenidery hem de biittin 

vahgeti ile hortlamq ve Miisliiman Araplartn ijsttine ategten 

bir yafmur gibi inmeye baglamrgtrr. 

Hz. Ali ve Hz. Muaviye'nin gahsrnda kendisini temsil 

etme firsatr bulan Hagimi - Emeai rekAbeti bi.iyi.ik bir "fitne"ye 

sebep olmug, Emeailer'in agrrr ihtirasr yi.izi.inden bin- 

lerce, onbinlerce insan, bunlann qoSu da sahAbe olmak i.izere 

hayatlanm kaybetrniglerdir. Daha sonra aynr rekAbet bu defa 

Hz, Hiiseyn ae Yezid b, Muaaiye'nin gahsrnda ikinci bir kere 

. Bugiin isldmi bir nruhteva kazanan "Tiirk milliyetgitipi" Hz. Peygamber'in 

iSaret buyurdu{u ve yasakladrEr " Asabiyye" mefhumunun dtsmdadtr Z.K. 

. YENiiSLAMTARiHiveTUNTLNR:T.43 

daha hortlamrg yine binlerce Arabrn oldiiriiimesi bir yana, 

Hz. Hiiseyn Kerbelt'da gehid edilmiq ve bundan daha da 

acrcr, Ehl-i Beyt dedilrimiz o ilAhi ailenin, hem de bir daha 

do$rulmamak iizere beli krrrlmrq ve onlar perigan bir hale 

gelmigler ve guraya buraya dalrlmak zorunda kalmrglardrr. 

Daha sonra HaccAc h. Yusuf ortaya grkmrgtrr. Zulmii 

ile koca bir diinyayr dolduran bu adam, Emeptlere yan bakan 

insanlarm bagrm ugurmaktan bir an bile geri durmamtgtrr. 

Onun bagmt ugurduiu ve gofu kere masum olan bu insanlann 

sayrlarr kaynaklarda yiz binlerle ifade edilmektedir. 

Neylersiniz ki Abdullah b. Zibeyr de dahil bunlann 

pek go$u da "Sahabe" idi. igte bu, Araplann, yarrllr. asrr iginde 

grkardrklan "iigilncii biiyiik fitne", anargi idi. 

Neylersiniz ki "kthgla, kanla gelenlel yine ktlmg ae 

kanla gitmiEler" ve daha sonra iktidara Eok kanh bir ihtilAl 

ile Abbisiler gelmiglerdir. $imdi srra Hhgimilertn; 

Emeztiler' den tarihi intikamlarrnr almaya gelmigti. Hh gintt er; 

Hz, Peygamberin amcasr AbbAs'rn soyundan gelen Ebti'l' 

Abbis es-Seffah'rn (kan dokticti) kanh krhncrnda kendini 

temsil eden yeni kabile rekAbeti, iktidar hrrsr ve intikam ategiyle 

yanrp kavrulanlar, bu defA Emeutler'in iizerine gullanmqlar 

veyiz binlerce insamn kafasrnt ugurmuglardrr. Biiti.in 

bunlar; Miisliiman Araplann, Orta-Doiu ve genig hilAfet i.ilkelerinde 

emniye! huzur ve istikran temin etmek goyle dursun, 

kendi hem cinsleri olan Araplar arastnda bile ig barrgr, 

birlifi, biitiinlti$ii, huzur ve giiveni sailamakta ne kadar 

aciz olduklanm gilstermektedir. EsAsen i.iq bi.iyi.ik halife Hz. 

6mer, Hz. Osman ve Hz, AII'nin pis bir hanEerle gehit edilmesi 

bile Araplann devlet ktrytu gelene$i ve bu husustaki

44 . ZEKERIYA KiTAPCI 

ehliyetsizliklerini ortaya koymaktadrr. Ttirklerde "Hakafl" 

devleti temsil etti$i igin onun kam yere doki.ilmezdi. Oyru, 

Miisltiman Araplarda devleti temsil edenlerin karu dokiiltiyordu. 

Araplar; bunlarla da yetinmemigler ve Hz. Peygamber'in 

vefAtrndan daha bir 30 sene bile gegmeden islAm dinini 

pargalanmrg ve bu giinkii terorist islAmi gruplarrn bir nevi 

onctiliifi.in{i yapan Hdriciler ortaya grkmrglardrr. Evet Miisliiman 

Araplar arasrnda asrl malzemesi fitne ve anargiden 

ibAret olan bu cadr kazammn altrna, MiisliimanTiirkler tarih 

sahnesine grkrncaya kadar odun atanlar grkmrq ve bu ateg 

biitiin vehAmetiyle tutugturmaya devam etmi$tir. 

Orta Doiu'daki Otorite Boglu{u oe Tiirkler: 

Evet, Orta-Do$r'nun bir nevi milletler mezarhfi olmaktan 

Ekarrhgr, bir bang ve emniyet tilkesi hAline gelmesi 

ancak Miisliitnan Tiirkler'in islAm diinyasrna hakim olmalarr 

ile miimkiin olmugtur. Daha sonralarr birer kwtanalat ord.usu 

olatak beklenecek olan Miislilman Tifukler ve onlarrn 

ilk onciileririn, Orta - Dofu'ya ilk defa ayak basmalan ne ilginqtir 

ki Hz. Peygamber'in ilk genglik yillarrna kadar 

uzanmaktadrr. Bu devirlerde Mekke'ye gelip yerlegen ve katrksrz 

bir Tiirk oLan Siireyc 6ilesi, Peygamber si.ilAlesinin hi- 

mAyesine girmig bir demirci ve gok tistiin bir krhE ustasr olarak 

Arabistan'da gok biiytik bir tine kavugmugtur. 

Abbastler Dearind.e ise (750 - 1258), hilAfet ordusu tamarnen 

zinde yeni bir gi.ig olan Tiirkleilm tegekktil etmigtir. 

Boylece genig hilAfet iilkeleri ve Orta - Doiu'da goriilen otorite 

boglu$u bir dereceye kadar bu gekilde dolduruldugr grbi, 

Abbnsi imparotorluiu da bu sayede boli.iniip pargalan- 

YENi iSLAM TARiHi ve TUNTLTN:I . 45 

maktan kurtulmugtur. Tiirkleriru Ortadoiu'daki dini ve siyAsi 

misyonlan SelEtklu Tiirklni ae Osmanlt. Sultanlanntn 

islAm diinyasrna bir ktntancrlar ordttsu olarak girmeleri ile 

yeni bir hiiviyet kazanmry ve bu durum L Diinya Harbi'nin 

sonuna kadar boylece devam etmigtir. 

' Gergekte btitiin bu bag dondiiriicii olaylar, hadd-i za- 

trnda kader kaleminin Tiirkler hakkrnda yazdrSt o "ilahi Seflflryo"nuln- 

bir pargasr olarak geligmigtir. Zha Cmab-t Mea- 

I 6., Orta-D ofudaki otorite bogluf, unun doldurulmasrnr, onlarrn 

alnma bir "Kader Qizgisi" olarak yazmrgtr. Bu keyfiyet 

Kuran-r Kqim'de Muhammed Ummetine ildhi bir miijde 

olarak duyuruldu$u gibi Hz. Peygambelin bir gok hadislerinde 

de bu boylece beyan buyrulmug ve emanetin gergek 

sahibinin vrUSrUuaN TURKLER olduiu ilan edilmigtir. 

Bunlar;hilaf etordusununyiiriiyendaflllllllllllllllllanandrran 

tung yiizlii, demir bilekli, yaf,rz gehreli yigit yaprh Turan 

Yurdu Tiirkleri idi. Bunlar; bir ildhi yiiriiyiigle Baiilad'a gelen 

ve Muhammed iimmetinin iglerini yiiriitme gorevi Avzat 

islAm Halifesi tarafindan kendilerine verilen Selpklu Tiirkleri 

idi. Bunlar; yeni bir ilAhi yiiriiyiigle bu defa Arabistan'a 

y6nelen ve Harcmeynin hizmetinebizzat Hz, Peygamber tarafindan 

"Buyur! Edilen" Osmanh Tiirklefi idi. Bunlar 

hadd-i zahnda O, Yiice Kudret tarafindan Orta Doiu ve 

mukaddes beldelerde kaderin garip bir cilvesi olafak goriilen 

bu "Otorite bogluiuttu" doldurmak ve emaneti Miisliiman 

Araplardan devir almak igln Orta-Asya Hayrr! Turan 

Yur dtmdan geliyorlardr. 

Evet Miisliimnn Araplar; Hz. Peygambet ve Ashobmden 

dort biiyiik, mukaildes emhnet devir almrglardrr. Ne

46 e ZEKERIYA KITAPQ 

yazrkki onlann hiE birine sahip Erkamadrklarr gibi, onlan koruma 

hususunda tazlabir gayret gostermemigler ve bunlarrn 

hepsini peyderpey ve bir buguk asrr gibi krsa bir siire sonra 

Mi.isliiman Tiirklere devretmiglerdir. Bunlar; 

L- Temelleri bizzat Hz. Peygamber taraf'mdan ahlmtp 

miib kret " islkm D ealeti", 

2- Hz. Peygambet'in "Ebedi Risalet" zte "Dealet Reisli{i"nin 

maditi tezilhiirii olan "isl6m Hililfeti", 

3- Oru,m maddi hayahntnbir paryast ae yiice uarh{m' 

dan "Muhammedtimmetine" intikfrl etmig olan "ZdtiEgyalflr"t 

oe bu cihnlede olmak iizere biitiin "Mukaddes Em6net"ler) 

4- Kutsal beldelere yani Mekke, Medine, daha sottq 

Kudiis ae buralardaki ilfrhi mekdnlar ae kutsal makamlara 

hizmet ebne gerefi, yani "Hhdimil'l-Harameyn" ohna gtireai@. 

Igte Araplar; bunlann hepsini Hz, Peygamber ve Onun 

yi.ice sahabelerinden devir almrglar ve hig birini koruyamadrklan 

iqin Miisliiman Tituklerc devretme durumunda kalmrglardrr. 

Mi.isliiman Tiirkler; bu ilAhi emAnetlerin hepsine 

bir g6ni.il cogkusu ve bir iman negesi iEinde sahip grkmrglar 

onlan, kendi kanlarr, canlarr pahasrna korumuglar, islAm 

diinyasrntn haynna, hemde asrrlarca onlarrn bekgili$ini 

yapmrglar ve gergek manada "Hfrdimii'l-Hataffieyn eQ- 

$erifeyn" olmuglardrr. 

Selguklular ae Orta Doiu Tiirk Misyonu: 

GerEekte Orta - Doiu ve hilAfet iilkeleri igin ilk miistakil 

Tiirk misyonu ne ilginqtir ki SelEuklu Sultanlan tarafindan 

ortaya konulmugtur. Bilindi$i glbi Selguklular, bij-yij.k 

7 Kitapgr, Z.,Bediizzaman Said Nursi ve Anadolu iman Hareketi, s. 427. 

YENi isLAM TARiHi ve tUmtgR r. 47 

Tilrk Sultanr Tu$ruIBey sAyesinde ve hilAfet i.ilkelerinde krsa 

zamanda askeri ve idAri yonlerden rakibsiz bir varhk haline 

gelmiglerdi r. S elguklula4 sahip olduklarr geleneksel miithiq 

tegkilAt gi.icti ve bunun temelini olugturan askeri aristokrasi 

ile siyAsi iktidar ve otoritelerini bagta AbbAsi Halifeleri olmak 

iizere, HilAfet iilkelerindeki biitiin egemen giiglere kabul 

ettirmigler, aym zamanda hilAfet iilkelerinin birlik ve bi.itiinlti$.ini.i 

de sailamrglardrr. Selgaklular b6ylece, Kaggar 

onlerinden Arabistan'tn gtiney kesimleri yani, Yanen'e kadar 

yayrlan bu genig topraklara hAkim olmuglar ve buralarr 

yaklagrk iki asrr idAre etrniglerdir. 

Bu biiyi,ik geligmelerin ortaya koydufu bir gerqek daha 

vardrr. O da Orta Asya bozkrrlarrndan boz yeleli cennet 

atlarr tistiinde, kendilerinden Eok emin bir gekilde ilerleyen 

ve kargrlarrna grkan btittin engelleri agarak Ba{dat onlerinde 

ota$arrm kuran bu Step Ffrtihleri ve onlarrn torunlarrmn 

dini bir heyecAndan ote, hilAfet i.ilkeleri ve isl6m Halifesi IIe, 

ne yaptrklarrnr gayet iyi bilen ve bunun guurunda olan bir 

millet olmalarr idi. Herhalde Selgaklulan bagarrya gotiiren 

ve onlan di$er hAkim gi.iglere iistiin krlan temel faktor, onlann 

top-yekCrn bu milli guur ve idrak iqinde olmalarrdrr. 

Bundan maksadrmrz; Selgtklulann, Orta - Doiu, halife 

ve hilAfet iilkeleri igin kendilerinden onceki Ttirklerden 

tamamen farkh ve yeni bir misyon iginde olmalarr ve bunu 

iisti.in bir guur ve onsezi ile, hem de hig bir engel tammadan 

biiyiik bir dinamizmle uygulamaya koymalarrdrr. Bu misyonun 

esas\ Dini iloktrin baktmmdan belli bir gizgi de olmak, 

(ehli siinnet ae'I-cemaat), hililfet cfuniasmdaki Sug 

dengeleri ae siyhsi odaklan gok iyi bir gekilde tesbit etmek,


SelEtktu Deoleti'nin kargtstnila, kim olursa olsun ymi gil7 

oe siyfrst merkezlrin olugmnstna meydan otmanek, onlann 

iizerine siiratle yiiriiyuek ilqhal saf fugt' etmek pe biitiin 

bmlarilon sonra isthm timtneti'nin bfulik zte biitiinliiiiittiin 

tem.silcisi olan Halife ile het hal-ii kfr.rda stkt ae samimi bir 

ig birti{i iginde olmskttr. Bu politik ilinamiklerin gimmtosu 

ise Abbhsi Halifeleri ile sthriyet bo{Ianna iinen oermek oe 

onu sosyal bir miiessese olatak biitiin fonksiyonlan ile 

ayaktahttmakh, 

lgte Setpklular,Isl|rn Tarihinde bunun gok giizel bir 

orneiini vermigler ve islAm Tarihinde hig bir millet ve devletin 

bagaramayaca$r bir geyi bagarmrglardrr. O kadar ki, bu 

biiyiik misyonun bir sonucu olarak ist6.m Halifesi biitiin siyAsi 

ve idari yetkilerini bu giintin tabiri ile Yasaffit ve yiiriittne 

gi,ici,ini.i Selg.klu Sultan Tuf,rul Bey'e brrakmrg Selguklularrn 

siyAsi ve idAri giicii ile birlegmig biittinleqmig ve 

kendisi, islfrm titnmeti'nin sadece dini birlifi'nin formal, 

qekli bir temsilcisi olmugtur. Bu gtiphesiz hem islAm, hem de 

Ttirk Tarihi igin miistesna biiyiik bir geligmedir ki, islAm Tarihi 

ve hilAfet camiasrnda bunun bir bagka egi ve benzeri de 

yoktu/al. 

Artrk bundan sonra isl6m Halifesi igin yaprlacak bir 

gey vardr. O da Selgklu Sultanlannm yed-i kudretinde gergeklegen 

bu birlik ve btitiinlti$i.in devamr ve bunun islAm 

Ummeti, Selguklular ve Onlarrn gahsrnda Ttirk milletine ve 

btittin islAm Diinyasrna hayr ve mutluluk getirmesi, hulAsa 

Selguklu Sultanlanmn bu ulvi misyon'lartnda bagarrh olmalarr 

igin Allah katmda miistecab dualar etnekti. Nitekim oy- 

8 Daha geniS bilgi igin bkz. Kitapg,2. Abbasi Hildfetinde Selguklu Haturt' 

lan ve Tiirk Sultanlan, Konya, 1994 s. 35. 

YENI isrArra rARiHi ve tUnrtEn:r . 49 

le de olmugtut. Ztua Biiytik Selguklular devrinde, hithfet iitkelerinin 

mukaddes beldelerde dahil biltiln cami, mescid, minber ae 

mihrablanndn Yiice Mealhya kaldmlan eller, Selguklularm muzafferiyeti 

igin kalkmry, diialar onlann ululu{u ue azizlili igin yaprlmryttr. 

Eve! islAm dtinyasmrn erenleri, evliyalarr, geyhleri, 

ermiglerinin btitiin himmet, bereket ve dualan, asrrlarca Selguklularla 

beraber olmug perde arkasrndaki bu miibarekler 

ordusu'nun manevi nazat ve tevecctihlefi, Selguklu Sultanlanntn 

iisti.ine sanki ilAhi bir gufran ve bir rahmet olarak 

yai"mrgtrr. Bu giiphesiz tarihte Tiirk Millefl ama sade ve sadece 

Tiirk Milletine nasip olmug ulu bir mazhariyettir. Nitekim 

Selguklular hakkrnda miistakil bir eser yazmrg olan 

Muhammed b. Mahmud onlarrn nizam-r Alem iEin ifA etmig 

olduklan bu yiice misyon igin aynen goyle demektedir; 

"Tarihlerc bakhm oe bakanlarca da bilinmektedir ki; 

Selgaklu Sultanlannut zarnafltnila olan nizam ae intizam, 

adfrlet ve doiruluk, ufiur ae bueket ve Peygamber gertafine 

rii.yet oe halkt himhye, geqnig padigahlar zamantnda olmamtgfin 

Bunlar gibi temiz kalb ae inangh sultanlor daha 

gelmemigtir. Altah onlarm saltanatlannt daim (miilkterini) 

kryfrmete kadar bdki eylesin!"(s). 

Osmanhlqr ae Orta Do[u Tiirk Misyonu: 

GerEekte Orta - Doiu ve hilAfet iilkeleri igin boylesine 

mi.istakil, dinamik ulu bir misyona sahip olma bakrmrndary 

O smanltl ar'rn bile SelEuklulara ulagamadrkl an goriilmektedir. 

Qiinkti Osmanlilar'rn Yavuz Sultan Selim Han mtistesna, 

ne kurulug ve hele hele ne de yi.ikselig devirlerinde bugtiniin 

Orta - Doiusu ve Arap tilkeleri hakl.mda global im- 

e Muhammed b. Mahmud, Selgakname, istanbul, I. s. 210.

50 . ZEKERiYAKITAPqI 

paratorluk politikalarr drgrnda, net bir politikalan yoktur. 

Ancak onlann; eski diinya krtalarrm igine alan ve Hz' Peygambu'inumumi 

igaret ve tebgiratrna uygun olarak tesbit ettikleri, 

Tiirk'iin cihangirlik ruhuna da uygun global bir nizam-r 

alem politika-larr vardrr ki, bunun asrl hedefi hem IIIristiyan 

diinyast, hem de $ii iran\ kendileri iEin boy hedefi 

olarak gorrnek, askeri tercih ve siyAsi miicadelelerini buna 

gore yapmaktr. 

- 

Ne ilginqtir ki, Hz. Peygamber de, istam toplumu siyAsi 

bir giiE haline geldikten sonra Medine'de kurduiu ilk 

istfrm Dealeti'nin temel drg politikasrru Kayser ve Kisa 

Depleti'nin yrkrlmasr esasrna gore bina etmig ve Miisliimanlara 

bu iki devleti boy hedefi olarak gostermigtir' Yiice Peygombelin 

istonbul'un mutlaka feth olunmasr yolundaki hadisi, 

bu biiyiik politikasrmn kryAmete kadar ufukta parlayrp 

duracak olan bir kutup yrldrzr gibidir. Yine -EIz. Peygambet 

bu biiyi,ik politikasr gere$i Tiirkleri yamnda giirmek istemigtu. 

Osmanh gibi biiyiik, Miisli.iman Ttirk devletlerine kucak 

agmg ve onlarr manen himAye etmig ve desteklemigtir. 

Ovnanlilonn, islAm Diinyasmm liderliii ve eski hilAfet 

tilkelerini kucaklayan Niz6n-t frlant politikalarrnda gok 

bagarrh olmalarrmry gok tizel, mAnevi se-beplerinden birisi de 

bu Peygamber teaecciihli olmahdrr. Nitekim mAneviyAt Aleminde 

soz sAhibi olan bir gok ulu kiSiler bu gerqeii girrmtigler 

ve Krnan-r. Keritnde zikri gegen; "$iiphesiz yer yilziine 

asil benim salih kullann adrts olacak|ardt,,(70), mealindeki 

t0 Kuran-t Kerim, et-Enbiy6; 105. Bu avetin genel bir de$erlendirmesi igin 

6kz. lsmAil Hakkr, Bereketzlde, Necadib'i Kuraniyye, istanbul, 1320. s. 

298. Miiellif bu konuhrda gok deperli $am miiftisi Mahmud Hantza Efen' 

dinin, el-Burhan Ali Bekd'i Miilk'ti Beni Osman, adtndaki ktymetli ese' 

rinde, Hz. Peygamber'in bir gokhadislerinden de yararlanarak geniS bilgi' 

ler verdi{ini kaydetmekte ve $eyh Abdii't-Cani Nabilfrsi, Hazretleinin "et' 

YENi ISLAM TARiHi ve TURT


"Otorite BoElulu" doldurulmug'onlarla yeni bir emniyet, 

huzur, bang ve istikrar devri baglamrg ve buralarda yaqayan 

insanlann, Hz, Peygamber'den sonra ilk defa yiizii gtilmiig- 

trurr. Mekke, Medine, Mtstr, Krtiliis, $am Baidat, hatta Fas, 

Tunus zte Cezfr.yir gibi uzak Afrika i'ilkeleri Osmanh Sultanlanmn 

hAkimiyetini temsil eden yi.iksek karakterli, gahsiyet 

sAhibi kimseler tarafrndan idAre edilmig, biiylece bu iilkelerin 

tarihinde goriilen, isyan, kargagahk ve baq kaldrrmalarda 

son bulmugtur. 

'B6ylece; Ostnanltlann temin ettikleri bu banq ve emniyet 

gemsiyesinin golgesi altrnda Miisliiman milletler, birbirleri 

ile ilk defa birlegmig biittinlegmig ve "koca bir ihnmef' 

haline gelmiglerdit. Muhatntneil Utnmeti; Hz' Peygamberin 

vefatrndan sonra ilk defa biryle birlegmig ve biiti.inlegmig 

oluyordu. Bu gtizel geligmeleri kendine has tislubu ile 

izah etrneye gahqan B. Lewis g6yle demektedir; 

"Osmanlr Tiirk d.ealetinin gok ilaha sailam oe giigli) 

bir hfrle gelmesinden soflxfl, onlartn iil6're ettikleri bu geniS 

iilke ae kiiQiik kralltklarila gok iinemli d.e{igiklikler olmugtur, 

Bir kere onlann hdkim olduklan toptaklm gok gmig ae 

smr boylan daha sabit ae giizel korutruyotdu, Bdlgesel ue 

kigisel anlamda, kiigiik feodallar, 

onlaxtn bitip tilkenmek 

bilmeym gekigmelert, askeri tte kabile anlagamamazhklan, 

gegitli gekil ae yollada ortaya Ekan ihtilLflann hepsi, Osmanlilar 

sdyesinde son bulrrug fue koca imparatorluk bir bii- 

ti)ntiik iginde senelerce idhre edilmigtir)"(rzt ' 

Osmanhlar, bu Ummet biitiinliiftini, fizll0 manada 

da sailamaya gahgmrglardrr. Nitekim; Osmanhlarn; Anadolu-Hicaz 

ve A,nadolu-Ba{dat demir yollanru dogemeleri bu 

r? Lewis, B.,Islam in History,P.l97. 

YENi iSLAM TARiHi ve TUNTLER: I . 53 

fiziki birlik ve biiti,inlii$tin temini yolunda gergekleqtirdikleri 

en bagarrh adtmlardan biri idi. Boylece hilafet merkezi, 

imparatorlufun taht ve baht gehri olan istanbul; bir taraftan 

$am, Kndiis ae Hicazla birlegirken, di$er taraftan Baidat'la 

fiziki manada birlegmig oluyordu. Bu bir demir yolu defil 

Adeta islAmrn kalbgAhr, istanbul'dan grkan ve mukaddes 

beldelere ulagan bir atm d.atnar idi. Bu o zamanlarda bi.itiin 

Aotupa'yr aya$a kaldrraru onlart hayret ve dehgete diigiiren 

bir keyfiyettt. Osmanltntn, Avrupahlar tarafindan yrkrlmasmr 

qabuklagflran en biiyiik sebeblerden biriside giiphesiz bu 

eski hilAfet i,ilkeleri ile organik manada, birlegmig, biitiin- 

legmig olmalan idi('). 

Osmanklar bu otorite bogluiunu doldurmada bagarrlr 

olmuglarmrdrr? Tarih bu soruya "Eaef,' demek mecb0riyetindedir. 

Zira; Osmanhlar bu topraklara hakim olduktan 

sonra; Basra korfezinden, Atlas okyanusuna kadar uzanan 

Kuzey Afrika sahilleri de dAhil bu genig coirafi iklimlerde, 

hig bir siyAsi deiigikli( boliinme pargalanma olmamrghr. 

Bu kadar genig bir brilgeyi 400 sene, siyAsi haritayr bozmadan 

idAre etmek, ancak bu otorite bogluiunu, qok gtiglii bir 

gekilde doldurulmasr ve bir emniyet ve huzur devri ile 

mtimkiin olmugtur. 

ZfuA Osmanhlann;batrh Emperyalist gi.iglerin, bin bir 

gegit melanet plAnlarr ve Araplarrn bunlarr desteklemeleri 

sonucu yrkrlmasryl+ yeni bir otorite boglu$u daha ortaya 

" Bugfin bile bu demiryolu, stratejik, ekononik, ticart ve nristik dneminden 

hig bir Sey kaybetmemiStir. Bize gdre Arap iilkelerine takdim enifiimiz 

"Seyhan ve Ceyhan Suyu Projesinden" gok daha dnemlidir. Bakti- 

Ceyhan enerji, petrol hatuna eS defer de ekonomik bir poransiyeli vardtr. 

Bu bakmdan Tiirkiye, bunda cinciiliik etmeli ve bu demir yollan projesini 

yeniden giindeme getirmelidir. Zira, Orta Do{uda biiytik devler olmanm 

birdifier yolu, bu projenin iSlerlik kaznnnnsryla miitnk[indfir Z.K.


grkmrg bcilgenin siyAsi ve idAri yaPlsr def,igtifi gibi, coSrafi 

ve fiziki yap6r da de$igmig ve bu topraklann iizerinde ktigiik 

biiyiik 30'u agkrn devlet kurulmugtur. Bundan daha da 

acrsr; bolgetin "etnik yaptst" defigmig ve Hz. Musa ve onun 

"Mtstt Hutaan - Exodus"dan binlerce sene sonra Filistin'e ilk 

defa milyonlara varan bir Yahidi g6qii olmugtur. Bu Mrisliinan 

Araplonn; muteber din kitaplarrnda da beyan edildigi 

gibi, kendi elleri ile kryameti baglarrna koparmalartrun bir 

bagka ifadesi olmahdrr. ZirA Hz. Peygamber bir gok hadislerinde 

bu kiitti geligmelerden gok biiytik endigeler duymaktadrr. 

Tesbit Edilmesi G erekm B an Hakikatlar 

Buraya kadar olan agrklamalanmrzda; Otta Dodu, o' 

nun ilAhi yonti, islilmTafih| onunTiirkTorihi ve biitiin Orta 

Doiu igin iinemi, ayrtca Orta DoSunun biittin Eski ve Orta 

Qagllar boyunca insanhk tarihindeki miistesnA dinin yeri, 

onun alrn yazr olan "otoFite bogludu" ve bu bogluiun doldurulmasrnda 

Miisliiman Araplal Tiirkbr, Selguklulot ve 

Osmanhlar'm tarihi misyonlarr tizerinde durulmug ve bu 

biiytik co$rafi b

56 . ZEKERiVnrcirerq 

yeni geligmeler sonucu; yeni yeni bir gok siyAsi; sosyal meseleler 

ortaya grkmrg ve isl6m Tafihine yeni bir geki dtizen 

verme ve yeniden yazrlmast liizumu hasrl olmugtur. Hatta 

asrl mesele, on asrrhk Tiirk tarihine bir de islAm tarihi agrsrndan 

bakrldrirnda g6rtilen heybetli rnanzara ve bu manzaramn 

ortaya koyduiu temel gergeklerdir. Mamafih bize gore 

bu geligmelerin rgr$rnda ortaya grkan ve i.izerinde durulmasr 

gereken dnemli meseleler gunlardrr; 

l, Siydsi Arap tarihi oeya isl6m tarihi meselesi, 

2. islilm Tarihinin ymidm yazilmast oe stanilard. bit 

hdle getirilmesi, belirli iitgiiile konu birtiiinin sadlanmasq 

3. islimiyet'in yayrhgr, siyAsi veya dini hAkimiyet 

eselesi 

4. Ktasik kaymaklarm siyhsi oeya dini hakitniyete baktglan 

5, Yeni olugu.m; islfrtn Tarihinin Tituk Tarihi ile birlegmesi 

biitilnlegmesi 

6. Tiirk milletinin istfrmi gahsiyetinin yenid.m teEekkiil 

ettnesi ae ayn{a koldtnbnast 

7. isl6m Tarihinde Tiirk ileoirleri oe bunun iimmet igin 

iinemi, 

8. Selguklu oe Osmanltlann istfr.tn Tarihi dearesine 

girmelni ae ondan soflia ortaya Ekan yani ilurwn, 

MamAfih; bundan sonraki sayfalarda bizi agan bu biiyiik 

meseleler iizerinde durulacak ve genig bilgiler verilecektir. 

Boylece Miisliiman Tiirk'iin; hdlfr kegfedilmemig olan isl6mi 

$ahsiyeti ortaya Ekacak oe Tiirk milletini asrlarca ifh 

etmig olduiu ebeilt risfrlet oe biiyiik Orta Do{u Misyonu ilaha 

net ue ilaha berrak bir h6le gelmig olacaktr. 

n. 

isrAu rARiHiNiN BAZI MESELELERi 

sivesi ^l,nep rARiHi ve istelt rARiHi MESELESi 

Aiabistan'tn Gmel Durumu ae Araplan 

Gergekte siyAsi Arap Tarihi veya islAm Tarihi meselesinden 

asrl maksadrmrz; iilAn Tafihiniw siyilsi Arap Tarihi 

kargrcmilaki dunnnu aeya onun bir oaryantt oeya bit deoa' 

tnt olmaktan gtkanlmast ae wiimHin otilu{ukaitar di$er is' 

l6mi ilitnler meseld Tefsir, Hadis, F*rh ilninde oldu{u gibi 

onut dn ilaho m:iiitakil bir hiioiyete kattugturulmost ve buna 

gtire bir ilmi ortam ve metodoloji hazrlantnastdtll3). 

$u bir gergektir. ki, yer yiiztinde her milletin kendine 

has bir tarihi olduSu gibi, Aroplann da kendine ozgii ve kokii 

tarihin derinliklerinden kopup gelen yarr kapah siyAsi bir 

tarihleri ve bunun yam srra Eok kuvvetli bir dil ve edebiyatlarr 

vardrr. Bu durum ise daha ziyade Arabistan'rn co$rafi 

konumu ve tarihi ozelliklerinden kaynaklanmaktadrr. 

Zfua Atabistan, coirah konumu itibariyle Asya krtasrnrn 

giiney batrsrnd+ sanki biiyiik ve enli bir dil gibi Hint 

Okyatrusu'na dofru adeta koparcaslna sarkmrg bir yarrmada 

vaziyetinde oldu[u gdriiltir. Onun igindir ki iig tarafi denizlerle 

gevrili olan bu genig kara pargasrna goiu kez "Arabis' 

tan yanmadast" detilecefi yerde, "el - Ceziretii'I-Atap ' 

Arabistan Adast" denilmigtir(te). Halbuki o, bir yarrm ada yAni 

t3 Bu meseleler hakhnda genig bilgi igin bkz. Kitapgr, 2., hltm Tarihinin 

Qiiziim Bekleyen hnemli Meseleleri, Uluslararast Birinci isl6m Araftlrmalan 

Sempozyumu, (Tebli! ve Mtiz6kereler), lzmir, 1985, s. 317-338. 

ra Hitti P.K. el-Arap Tarihan Mucezfrn, Beyrut, 1965, s. 17. De Goeje, Ara' 

bistan, i A. l. s. 47 3-47 9.

58 . ZEKERIYAKiTAPqI 

Asya'mn gtineyinde yer alan tiq biiyiik yarun adadan biri, 

Arabistan Yarrmadasrdrr. 

lgte Arabistan; bu co$rafi ozellikleri sebebiyle engin 

denizlerin ortasrndan kopup gelen hrrgrn dalgalar gibi, Orta 

Asya'nrn ig krsrmlanndan baglayan ve diinyamn dort bucairna 

ydnelen biiyiik gogler, Tilrk ilalgalan ve ana gdg yollarrrun 

daima drgrnda kalmrgtrr. Yine Arabistanyartmadasrmn 

bu coirafi konumu nedeniyle Araplar; gok uzun tarihi alaglan 

iginde -Yohudilerin gok srmrh goglerinin aksine- hig bir 

yabancr millet, din ve kiiltiir istilAsrna da uframamrglardrr. 

Zkd deltl Eski Qaglar, Orta Qaflarda dAhil diinyanln en 

guglti imparatorluklarrndan biri olan DoEu Roma; Bizans 

imp arctoilu{u Arabistan'rn ig krsrmlanna y6nelmedi$i gibi, 

Osmanliar'da bdlgeyi nerede ise "Otonotn State-ig iglerinile 

Bafimstz" devlet statiisiinde idAre etmigler ve onlarrn ig 

iglerine fazla bft miidAhalede de bulunmamrylardrr. 

Kaderin eski Araplar igin gizdi$i bu garip hiikiim eski 

Arive Shmikaiwrlere has dinler iginde gegerlidir. EveU eski 

Mfrseailik Hristiyanhk, Zerdiigtliik Arabistan'a yol bulamadr$r 

gibi bu, Hinduizm ve Builiztn hafta Manihaizm rahipleri 

igin de b6yle olmug onlarda buralara pek uiramamrglardrr. 

islAmiyet'ten iince buralarda higbir ini cemaati olugmadrf,r 

giiriilmektedir. Hz. ibrahim'in dini olan, Kur'ani 

adryla "Haniflik"trs) paganist Araplar tarafindan koyu bir girk 

ve putperestli$e ddniigti,iriildiikten sonra Arabistanrn dini 

hayat ve mukadderafinda islAmiyetin zuhuruna kadar fazla 

bir de$igiklik olmamrgtrr. Aradan bunca asrrlar iqinde bu 

topraklard4 ne yeni bir din ve ne de bir peygamber firtrnasr 

ts Kurant Kerim, en-Nahl; 123. 

YENi iSLAM TARiHi ve TURXT,ER: I . 59 

asla esmemigtir. Ne.ilgingtir ki Hz. Peygatnber ve isl6miyet'tut 

once Arabistan yarrmadasrnda yalancr peygamber 

vAri hiE bir din grlrrtkanr ve iran da oldu[u gibi saprk mez- 

heplerde grkmamtgflr. 

B

60 . ZEKERIYAKITAPCI 

gibi attrklan bombalar sAyesinde kocaHabeg ordusu, bir anda 

delik degik olmug ve gi.iriik bir yaprak yrirm hdline gelivermigtir. 

Sanki kader, o ilani yiice kuwet istAmiyet'ten

62 . ZEKERiYAKiTAPqI 

Buraya kadar yaph$rmrz bu onemli izahlardan sonra 

kargrmrza gok onemli bir soru grkmaktadrr. O da; kdkii toti' 

hin iterinliklerindm kopup gelen bu "Cahiliye Deari" nin is' 

l6m tarihi ile ilgisi ned.it? Daha aE'k bir ifode ile Chhiliye 

deuri, eormsel isthm tarihinin bir paryost olarak giirmek ilo{ru 

mud.ur? Bunu b iiy I e kabul etmek miimkiin miidiit? 

Hemen gunu ifAde edelim ki; cAhiliye devri" isl6m Tarihinin 

bir pargasr olmadrSr gibi, onun bir devamr da defildir. 

Zira Siyer ve istdtn Tarihi bize gore ayrr miistakil, biittin 

Miisliiman milletleri ilgilendiren bir ilimdir, bir tarihtir. O 

da di$er bir krsrm islAmi ilimler gibl meselA Tefsir, Hailis ve 

Etkth vs. ilmi gibi, olaylarrn zorlamasr ve kendi gartlarr iEin- 

de Hz, Peygamber'in vefahndan sonra tegekkiil ehnig gerefli 

bir ilimdir. Esasen bunun boyle olmasr gerekmektedir. 

Nasrl ki islAmiyet ten 6nce, cahiliye devri Araplan igin 

bir Tefsit, bir Ftkth, bir Hadis, bir Kel6n ve bir Teohid ilminden 

soz etmemiz mtimktin de$ilse bir Siyet ve isl6m Tardhi 

ilminden de soz etrnemiz miimkiin def,ildir. Bu ilimlerin 

hemen hepsi, islfrm itini bir kiilttir ve medeniyet hamfrlesi 

hAline geldikten sonra, hem de gok btiyiik zaruretler sebebiyle 

tegekkiil etmig ve esaslan qok biiyiik gahgmalardan 

sonra ortaya konulmugtur. Bu ilimlerdi. 

Asrl kayna$ Ayet zte Hadisler, onlann ifade ettikleri 

yi,iksek hakikat ve mana zenginlikleri, bir diSer ifade ile 

'ildhi irade" ve "Peygatnber beyanlor{'ndan asrl maksadrn 

ne oldu$unu btiti,ini.iyle ortaya koymakhr. Bu islAm alileri 

krlr krrk yararcasrna bir gayret iginde olmuglar, Tefsit, Hod'is, 

Ftkth v.s. gibi islAmi ilimler ve bundan da ote onlarn ilmi 

rchlahlartnl tespit etmigler, metoilolojisini ortaya koymug- 

YENi iSLAM TARiHi ve TUNTLEN:T . 63 

lar ve mi.istakil birer islfr.m dinihialine getirmiglerdir. Bugi'in 

bile olann insantistii bu gayret ve Eahgmalanm giirenler, 

okuyup anlayanlarrn hayret ve dehget iEinde gagillP kalmamalan 

miimkiin deiildir. 

Bu istfrm T arihi iginde bdyledir. islfun T arihi de; gele- 

neksel Arap tarihi ve ktiltiirii, cAhiliye devri gelenekleri de- 

Eil, o da oahy kiiltiiriine Ayet ve Hadislere dayanan bir 

ilimdir. Gergekte bu ilminde ana ekseninde Hz. Muhammed 

ve Omm biitiin insanhia "Peygamber" olarak giinderilmesi, 

islfrtn dini ae onun yayilmast, bandan soflra cereyan edm 

bag ddnitiiriicii olaylarm yu alitt$t gerefti islhmi bir ilim 

olmast guekirdi, Bu ilmin ana konulartndan birinin de; Hz. 

Peygamber'in "ilanlet reisli$i" nin bir deoatnt olarak "isl6m 

Hililfeti' ae onun Hz, Peygamber'in ebedi risaletinin maddi 

manada temsil edm iinemli bir makam olmast hasebiyle her 

ileoirile arcettifi iinem olmah iili. 

islhm Tarihinin Arabizmin Ktrca{ma itilmesi: 

Ne var ki difer islAmi ilimlerin aksine istdm Tarihi 

igin bu, higbir zarniul boyle olmamrgtrr. ilk islami devirlerde 

(I. ve IL asu) tegekkiil etnig olan Tefsit Hadis, vb. islAmi 

ilimler igin usul ve esaslar, bu ilimlerin metodolojisi geligtirilmig 

ve bu ilimlerin hepsinin birer miistakil ilim olmasrnrn 

yolu agrlmr gnr. Siy u v e isl6m T arihi igin aym geligmelerden 

sciz ehnemiz mtimkiin de$ildir. MeselA; ozellikle hadis ilmi 

ve usul-i.i hadiste gordii$iimi,iz "riodyet kriteileri" ayrrca 

"isndd" ve "Metin" mefhumu, islAm tarihi olaylanm nakletmede 

yAni asrl "olay" ve bununla ilgili rivAyetlgri ortaya koyanlar 

hakkrnda kayda defer esaslar gok sa$lam bir gekilde 

tespit edilerek, isl6m Tarthinin modern bft "itim" olmasr yo-

64 o ZEKERIYAKITAPGI 

lunda fazlabh gayret sarf edilmemigtir. Nitekim S. Hizmet' 

linin de dedili gibi; "Siyer zte Megfrzi yazatlan, hailis ripi' 

yet kurallan (cerh ve tadil) esaslan ilo$tulhrstmda kitap 

yazmamtglnrdrr"{Je) ' 

Buna sebepte Hz. Peygambu'in vefAhru mtiteakip yeniden 

hortlama firsatr bulan "cdhiliye gelmeii" ve Araplann 

buna donmek iqin gosterdi$ sabrrszltktrr. Bundan maksadrmrz, 

Emeoi-Hagimi rekilbefi ve bu rekAbeti en sonunda 

Emeoilef in kazanmasr idi. Emevi'lerin bu rekAbeti kazanmalanyla 

Ehl-i Beyt ue Evl6il-i Rnsfile kargr takip ettikleri haksrz 

kottileme kampanyalarr, kollektif islAm heyecant ve islAm 

kardegliii yerine, hem de bir devlet politikasr olarak 

"Arabiztni" ikAme etmeye kalkrgmalarr, islAm tarihi igin bir 

felAket olmug ve onun vahiy ktiltiirtine dayah bir ilim olarak 

ortaya glcnasmr da onlemigtir. Neticede isliltn Tarihi miistakil 

bir ilim olarak geligneitifi oe bu firsatt kaqrihit igin, 

siyfrsi Atop tarihi bir manada isl6m Tarihi'nin yerini almtg 

ae bu biiyle asrlardr deaam etmig zte bu gilnlere kailar gelmiEtir. 

Ztua ibn ishak (61. 150) ibn nigam (ol. 217) ve onlarm 

yolundan giden daha bir nice ilk Siyer ve Megazi alimleri, 

konuya bu aErdan yani cahiliye gelene$i aErsrndan yaklagtrklarr 

gibi, klasik islAm tarihgileri mesela ibn A'sem el-Kiifi, 

ibn Vaztf el-Ya'kubi, el-Mesud.i (itl. 957) onlarrn yollanndan 

yiiriimi.igler ve islAm tarihini, cAhiliye devri ve ananesinin 

bir devamr olarak ele almrglar ve islAm tarihinin metodolojisi 

yoniinden higbir arayrgrn iginde olmamrylardrr. Klasik islAm 

tarihgilerinin bu durumu modem Arap tarihgileri iginde ge- 

re Hizmetli, 5., isldm Tarihgili{i Uzertute, Ankara, 1981, s. 51. 

YENi ISLAM TARiHi ve i"URTLER: I . 65 

gerli olmug ve onlar bu geligmelerden her zaman memnun 

gortinmiiglerdir. 

B6ylece neylersiniz ki; Hz. Peygamber'in bi.itiin insanh$a 

"Peygaryber olarak gdnderihnesi" gibi, yiice ilAhi risAlet 

misyonu bir tarafa brrakrlmrg ve Hz. Muhammed (s.a.s.) 

efendimia bir dereceye kadar Hz. Mflsa'ya benzer bfu Arap 

Peygambert ohrak takdim edilme yoluna gidilmigtir. Bugtin 

bile bir gok Yah0di tarihgilerinin Hz. Mffsa'ya milli bir peygamber 

(Hayrr! Milli bir kahraman) olarak bakrglarr ile, bir 

gok Arap yazarlanrun Hz. Peygamber'e (milli bir peygamber 

olarak) bakrg agrlarr arasrnda pek f.azla bir fark yok gibidir, 

Nitekim bu konularda en cesur yorum yapan Arap tarihgilerinden 

biri olan P.K. Hitti; Hz. Peygambel'in Medine reformlan 

haklanda aynen gdyle demektediri "Bu Medine ilearinde 

Yeni Peygamber; Yahfidt oe Hristiyailarla biitiin iplert 

koparmtp isl6n dinini, hem Araplaghnntg, hetn de mitti- 

Iegtirmigtir"Qo). 

Neylersiniz ki bu kabil g

66 . ZEKERIVA rirerqt 

ler vardrr ki bunlarrn her biri Hz. Peygamber'in agrn iltifat 

ve tevecctihlerine mazhar olmuqlardrr. Qiinkii onlar Hz' 

peygamber,in risaletinin evrenselliiinin gok canh gahitleri 

idi ve bund an/frz, Peygamber gok ayrr seving duyuyordu' 

Qafdag Arap yazat ve gizer taktmt s6ziim ona tarihgileli; 

meselA. R. Rrdi gibi, islfrn ilini ve Hz. Peygamberi 

govenize etrnede o kadar ileri gitrniglerdirki onlar bugiin bile 

istanbul'un Tiirkler tarafindan fethedildiSini bir ti.irlii kabul 

etmemigler ve aEk agrk onun hAla "kifir Ttirkler"in elinde 

bulunduSunu ve "asil fethin istanbul'u, Araplann-Tiitk 

egkiy frtantidan aldtktan s ortr & olaca{rnt" yazmtglardrr(21)' 

Onlara gore; istanbul'un fethedilmesi ile ilgili mesajlar, 

Hz. Peygamber tarafindan sAdece Araplara verilmigtir. Bu 

bakrmdan Araplar; "istanbul'u k6.fir Tiitkletin ellerinden aldtklart 

zafiian itodrulan sdyleym Hz, Peygamber'in 

s Lzleride gergeklegmig olacakby''Q2). Neylersiniz ki; Krtdiis' i; 

bu miibarek qehirleri 400 sene koruyan Ttirklerden aldrktari 

sonra 40 sene bile koruyamayan ve onu, Hz. Peygambelin 

miibarek ruhunu srzlatrrcasrna Yahudilere pegkeg qeken 

Araplalzs) ve bu sozde Arap yazarlarrna ne demeli? Biz onu 

okuyucular trrttzabrrakryoruz(2a)' 

2r bkz. Re9id, R. Tefsint'l-Mertdr, Mrsrr, 1367. lX. s.447. ibn Kesir, 

Umdetii't-Tefsir, Tah. A.M. $6kir' Mrsrr' | 37 7 . ll. s. 256. 

22 el-Vdbil, Yusuf b. Abdullah, ESrAfii's'Saah, el-Ihsa, 1990, s. 216-217 ' 

" $rrif Hiiseyin'in o$lu Feysalla, Yahudi Chaim Weiunann'ut lnndurada 

yapnfu gizli anlasma. Bu anlasma hakktnda geniS bilgi igin bkz 

Antonius, G., The Arap Awakening, Newyork, 1965' P. 437-439' Bu kitabrn 

heniiz TUrkgeye tercume edilmemi6 olmasr bir talihsizliktir Z.K' 

?a Bu konularda genig bilgi igin bkz. Kitapgr, Z. Hz Peygamber'in Hadisle- 

rinile Tiirkler, Konya, 2004, III. Kitap' s. 56.. 

YENi ISLAM TARiHi ve TURKTENII. 67 

Y az ail anmt zm Y akl a Etm H at al an : 

Bize gore madalyonun birde obiir ytizi.i vardrr: Acaba 

"cahiliye deari" dedi{imiz bu uzun deoirler gayr-i Arap ae fakat 

birgok Miisliimnn milletler igin ayru derecede dnemli midir? 6zetlikle 

milceruet ilmi aragttrmalann dqmda, acaba bu dwirler hhl6 

isl6m tarihi qerqeuesinde ele ahnmah ae okullarda okutulmah mtdr? 

Bu bilgi y$mlarmm, islkm dininin kabul edilmesi ae Eegitli 

kaaimler arastnda yayilmasma kathst ne olmugtur? Bu ve bunun 

gibi daha birgok suallere bizim aEmrzdan olumlu cevaplar 

vermek herhalde miimki.in de$ildir. 

Ne yazrk ki gimdiye kadar islAm tarihi ile ilgili olarak 

yaprlan bunca gahgmalar incelendiSinde bir dereceye kadar 

hassas olan bu noktalara gere$i kadar onem verilmedifi goriilmektedir. 

ilk devirlerden beri islAm tarihi ile uiragan birgok 

krymetliyazarlar, belki IIz. Peygamber ve O'nun devrine 

(Asn Saadet) duyduklan ilgi kadar soz konusu cahiliyet 

devrine de ilgi gostermigler ve bu devirleri isldm Tarihi ger- 

Eevesi igine alarak gerEekten de genig bilgiler vermiglerdir. 

islAm Tarihi adr altrnda yayrnlanan bu kabil eserlerde, 

Arap yanmadasmrn gok genig bir gekilde co$rafyasrndan tutunuz 

d4 Araplarrn sosyal hayatlarr ve gifahi edebiyatlarr ve 

bu muhteva iginde nakledilen bir Eok tali olaylar, onlarrn orf, 

Adet ve ananeleri ile ilgili daha bir gok bilgiler, biiyiik bir teferruat 

ve agrn bir iyimserlikle nakledilmektedir. Halbuki 

bunlar, islAm Tarihinin deSil, daha ziyade siyAsi Arap tarihinin 

konusudur. Boyle olmasr da gayet tabiidir. 

isthm Tarihi ve Hz, Muhammed'in hayahna ait yazrlan 

birgok ve gergekten de krymetli eserde ele ahnan ve okuyucu 

kitlelerine aktanlan bu genig bilgi yrgrnlannln umumi islAm

68 . ZEKERiVn rirneqt 

tarihi mtinderecah iginde ele almmast ve okuyuculara bu gekilde 

takdim edilmesi, islim Tarihi esprisini yozlaqtrrmak, 

hatta saptrrmaktan bagka bir gey defildir' Hele bu kabil bilgilerin 

genellikle bizlerin orf, Adet ve ananelerimize yabancr, 

milli ktiltiir ve telakkilerimize go$u zaman aykrn ve bir gok 

hallerde baSdagmasrna imkAn olmadrlr nazarl itibara ahmr- 

sa meselenin iinemi kendili$inden bir kere daha ortaya grkmaktadrr. 

islAm tarihinde goriilen bu agrnhfrn bir di$er yonti 

daha vardrr. O da trykr Cfrhiliye deari meselesinde gordii- 

gibi bir gok Arap yazarlarrmrl isl6mTaihi'ni, Arap- 

f,iimi.iz 

larrn islAm Tarihindeki aktif devirleri ile srmrlandrrma gayreti 

iginde olmalandtr. Bu kabil yazatlara giire islAm Tarihi 

Araplann Cahiliye devri ile baglamakta. Hz. Prygambelin 

hoyatt, (570-532) Hulefa-i Rfrgiil'in devirleri, (632-661) 

Emeailq (661,-750) ve Abbasilerin yil

70 . ZEKERiVA rir,Arqt 

isthm Tarihini; Hz. Peygamber devri, islAmi gaza ve cihad 

ruhu esprisi iEinde devam ettirmek ve kutsal emAnete yAni, 

Onun "Ebedi Risfrlet misyonuna" sahip grkmak gorevi, 

Ti.irklere kalmrg oluyordu. Btitiin bu btiytik geligmeler sonu- 

rrr, Tiitk Tarihi, islfrm Tarihinin btiyiik, onemli vazgeEilmez 

bir biiltimii haline gelmigtir ki, 6niimiizdeki sayfalarda bu 

ilging konular ve geligmeler hakkrnda gok daha genig bilgiler 

verilecektir. 

Esasen bu kabil yaklagrm hatalan; isl6m Tarihi'nin, 

diier islAmi ilimler, meselA Tefsir, Hadis, Ftkthvs. gibi mtistakil 

bir ilim olduiu, ve bunun bir realite olarak hAlA kabul 

edilmedifi ve ozelliklerinin bu igin ehilleri tarafindan yeteri' 

kadar tartrgrhp bir gortig birli$ine varrlmamasrndan kaynaklanmaktadrr. 

Bu bakrm dart isl 6m T arihi; siyAsi Arap Tarihinin 

bir devamr olmaktan grkarilmah, Ona Araplarla kAim, 

bir nevi Miisliiman Araplarrn tarih gozii ile balalmaktan 

vazgegilmelidir. 

Ayrrc4 islAm Tarihini, Araplann, islAm Tarihindeki 

aktif devirleri ile srnrrlandrrma gayretleri terk edilmeli ve bu 

konulara yeni bir bakrg aErsr kazandrrrlmahdrr. Bunun igin 

de; Siyer ve isldm Tarihi, gayri Arap ae fnkat bir qok Milslilman 

milletler ve onlartn sosyal yapilan da nazart itibara almarak daha 

rasyonel ae gok daha objektif bir gekilde yeniden yazilmah rte bu 

umumi QerEeae igine girecek konular yeniden tespit edilmelidir. 

Boylece; islAm Dini ve ki.iltiirti daha berrak bir gekilde ele 

ahnacak, milli kiilti.irtimi.izle daha kolayca meczolup ferdi ve 

sosyal btinyemizi ayakta tutan gok kuwetli bir terkip viicu- 

da getirecektir. 

YENi isLAM TARiHi ve tURrLrn l . 7l 

Zira buna her geyden once bizim, ydnt Miisliiman 

Tibk milletinin ihttyacr vardrr. Tiirk milleti on asrr krhcrnt 

bu espri iginde kullanmrg, Emeztiler ve Abbhsiletin yarr stra 

belki onlardan gok daha yi.ice gAyelere hizmet eden Selguklu 

ve Osmanlr imparatorluklarrnr kurmugtur. Selguklu ve Osmanh 

devirleride umfimi islAm Tarihi gergevesinde ifAde 

edilmeli ve onlann biiyiik hizrnetleri, Hz, Peygambelin ebedi 

risilet misyonu iginde deierlendirilmelidir. 

Qiinkii bize gore; Mekke'yi fetheden ruh, Kudiis'ii fethetmiptir. 

Kudiis'te, Bizans'rn, Hdstiyanh{tn kargtana dikilen 

il6hi gil1, Malazgitt'de ona' en bilyiik darbeyi aurmugtur. (1,071) 

Daha sonra ayru ruh istanbulu feth etmig oe Hz. Peygamber'in 

giisterdifi biiyiik hedefi ele geEirmigtir. Khbe'nin damtnda Allah- 

'm ululu{unu biitiin insanhfia duyurmaya galryan BilALi Habegi, 

aradan asrlsr geEtikten sonra bu defa Ulubath Ulu Hssan 

sur etinde ist anb uI surlart iizerinde gdriilmi)g ti)r. 

DiSer taraftan Hz. Peygamber, Mekke'yi fethettikten 

sonra Kfr.be'nin kutsal harimine sr$rnan Mekkeli mi.icrimleri 

serbest brraktrsr gibi, Fatih Sultan'da Ayasofya'mn karanhk 

log kubbeleri altrna sr$rnan ve oliimle pengelegen Bizansh 

Rahiplere aym asaleti gostermig ve onlarrn hepsini serbest 

brralrnrghr. Qiinkii Sultan Fatih bu ruh yticeliSnibizzatHz. 

Peygamber'den almrgtr. Gori.iltiyor ki; islfr.m Tarihine yon 

veren bu biiyi.ik olaylarda ruh aymdrr, ancak bayrak ve 

krhng dolaysryla emAnet el de$igtirmigtir. 

Standart isl6m T arihinin 6 zetlikleri: 

Gergekte islAm Tarihinin yeniden yazrlmasr metodolojik 

usullerin tespit edilmesi ve"standarf" bir hale getirilmesi 

ve buna esas olan olaylarrn tespit edilmesi veya kriterlerinin

72 . ZEKERiVerirnnql 

ortaya konulmast oyle kolay bir mesele de deiildir. Bunun 

igin konunun her ttirli.i taassuptan uzak bir gekilde ele ahn- 

masr, gok etraflr bir gekilde diigiiniilmesi, ve ona gok genig 

bir aqrdan yaklagrlmasr gerekmektedir. Yine de boyle bir tarihin 

yazrlmasr bir krsrm esaslara gore olmahdrr. Bunun 

iginde bazr ciddi kriterleri tespit edilmeli, olaylar buna gore 

de$erlendirilmeli, hatta isl6m Tarihinin devirleri genel tarihte 

olduiu grbi bu kriterlerin rgr$r altrnda )/eniden tespit 

edilmeli ve ortaya konulmahdrr. Bu kriterler,'tespit edebildiSimiz 

karadr ile gunlardrr; 

l-Siyer, Hz. Peygamber'in gahsi hayatt, yiiksek ahld.kl, 

islilmiyeti tebli! 7)e onu yayffia. miicadelesindeki azmi, bunun 

tarihe mal obnug olaylan oe btmun daha sonraki deairterite 

bir politika olarak uygulantgt, 

ll-Hz. Peygatnbn'in "ebedi rishlet misyonu", ga.za ae 

cihad tahu, bunun guura, daha sonra kurulan isl6m iteoletleri 

ve Miisliiman'fatihleri ae istfrmi fetih hareketlniinin bu 

yiiksek ideal igind.e de{erlendirilmesi. 

lll-Hz. Peygamber'in Medinede kurilu[u ilk istfrm Deoleti 

O'nun komgu devletlerle olan temel politikast, Hz, Peyganber'in 

iran, B.izans, ae Tiirklere karyt takmd.tit taor ae bu 

politikanm Miislihnan fatihl* tnrafindan ele ahnmqst oe 

ol nylann bu ogtitan dederlendirilmesi; 

lY-Hz, Peygamber'in kmdi zamanda Miisliiman olan 

gayri Arap;loru giisterdi{i ncak ilgi Yahudi Rum, Habeg, iran, 

Tiirk ue di{er kaaitnlqilm kim olursa olsun biitiin Miisliimanlon 

fuicaklayan gtobal "iirlt net politikasl' iitntnet birli{inin 

halifmin gahsmila temsil eililmesi ae bunun eztrensel 

bir p olitik a ol ar ak uy gul anm a st, 

YENi iSLAM TARiHi ve TUNTTSR:I . 73 

Y-Hz, Peygamber'in maneai oarh{tntn deuamt otutn 

dealet reislidinin siydsi platfotmila temsil edilmesi demek 

olan Halife'ue isl6m Hilafetinin otiiinal bir miiessese olatak 

kq.bul edilmesi, insanltk ae islfrm Tarihine yi)n aeren biiyiik 

diinya olaylannm ist6m Hilfrfetinin ana ekseni etraf"mila 

dedeflenilirilmesi 

VliilAm HilAfetinin daha sonr aki ileaiilq de S elE*lu 

Tiirklri o e onlardan sonra Osmanh Tiirklerine gegtiii nazar-t 

itibara ahnarak, Tilrklerin isl6m Hililfetini elluinde bulunduriluklan 

uztm astrlar iginde cereqafl edm kiiklii olaylann, 

ist6m Tarihinin kmdine has stcak, samimi ue dini hattast 

iginite ymiilen ele almtnasr oe ymi bir iislupla kaleme alm' 

tnas, 

Yll-islfrm Tarihinin bu il6hi hilkfet miiessesesinin oarhk 

oe deaamr ile stnrlandtimast, Qsmanh cihan dettletinin 

ytktlmast oe islfrm H{tilfetinin kalihnlmast ile afi* islfrtn 

Tarihinde son buhnuE' olmastdtt,' 

Bizim islAm Tarihinin yeniden yazrlmasr ve srrurlarr- 

nrn tespit edilmesi, daha agrk bir ifade ile "Standart" bir hale 

getirilmesi ile ilgili olarak tespit etti$imiz kriterler bunlardrr. 

MAmAfih btitiin bunlar yeni bir sa$ duyu ile nazar-r itibara 

alrndr$rnda Hz. Peygamber'in Hayah. ve isl6m Tarihi yaz- 

marun, oyle kolay bir gey olmadrf,r ve bunun bir ilim, bir ehliyet 

ve dehA igi oldu$u, gok a$rr, mesuliyetlerinin bulundugu 

ve ner onune geienin kalemi eline ahp Islim Tarihi yazmaya 

kalkrgmamasr gerektili kendili$inden ortaya grkmak- 

tadrr. 

Bu arada hemen qunu bir kere daha itiraf edelim ki; 

Osfianh Dealetinin yrkrlmasr; Kqbelilda Hz. Hiiseyin'in

74 . ZEKERiVA rirerql 

gehit edilmesi ve Peygamber nesline vurulan en btiyiik dar- 

beden sonra, eminim ki islfrm Tnrihinin gergekten de en acr 

olaylanndan biridir. Osmanhlann Tarih sahnesinden gekilmeleri 

ile sadece islilm Tarihi son bulmamrg, Hz. Peygambey'in 

tam on iig asrrdan beri devam edip gelmekte olan islAm 

timmetinin bagrndaki manevi varhSrmn, fiili temsilcili$ 

de son bulmuqtur ki bu, gergektende insant kahreden acr bir 

olaydrr. islAm tarihinde "Ruh'uNebiyi" iizen, Onu miibarek 

kabrinde kahreden bundan daha biiytik bundan daha acr bir 

olay yoktur. Bu baknntndan Tihk mitleti, islkm Diinyast zte 

yeryiiziinde yaga.ya.n biitiin Miislilmanlar, bunu fuig bir zaman 

unutmamnlrdtr, Onlar Osmanh isl6m ileoletinin yt' 

kilmastnt, koloniyalizm ae ernperya.lizmi kiitiileme giittii 

olarak kabul ae il6n etmelidirlq. Bu cihnledm olmak iizere 

isldm iilkeleri, hig olmazsa bunun guurunda olanlal bunun 

igin ciildi ytl diiniimleri tertip ebneli, uluslararast toplanh, 

seminer ae konferanslar diizenlemelidir. Zira Aorupa; iston- 

bul'u fethedm oe Bizanst ytkanlart higbir zatnan tmutmamtE 

ae onun ytkthgmt bir kan daoast haline getirmig oe Osmanltdanher 

aesile ile intikamffit almak istemigtir, 

islAm Tarihinin yeniden yazrlmasr ve Ttirklerin on asrr 

islAm Dininin aziz olmasr yolunda yaptrklarr bi.iyiik hizmetlerinin 

bu umumi gereeve iqinde ele ahnmasr yolunda yaptr- 

$rmrz aEklamalar burada son bulmugtur. Bundan sonraki 

sayfalarda islAm tarihgilerine gore siyasi ve dini hakimiyet 

meselesi iizerinde durulacak ve bu onemli konunun genel 

bir deierlendirilmesi yaprlacaktrr. 

III. 

isrAu piNitrlitt sivAsi VEYA pili 

HAKiMiYETi MESELESi 

KI o sik KaY n akl ann D utumu 

Siyasi Fetih Hareketletine Gmel Bir BaktE: 

Siyasi Arap tarihinin Siyu ve islfrm tarihi ile olan iliqkileri 

ve islAm tarihinin yeniden yazrlmast ve standart bir 

hale getirilmesi yolunda yapfip:rmtz bu genig izahlardan sonra 

gimdi de yine bunun kadar onemli bir diier mesele iizerinde 

durmak istiyoruz. O da, tespit edebildifimiz kadarr ile, 

islAm Dininin siy6.si veya dini hhkimiyeti meselesi, bu iki 

mefhumun; bir biri ile iligkisi, siyAsi ve dini hakimiyet me- 

selesine giini.imiiz islAm tarihi yazarlarrnrn yaklagrmlarr bakrg 

agrlarr hatta bir dereceye kadar onlann bu meselelerde 

diigti.ikler geligkiler ve klasik islAm tarihi kaynaklarrn iEinde 

bulundu$u grkmaz durumlardrr' 

Hemen gunu ifade edelim ki islAm dininin biri "siya' 

si" deSeri "dini" olmak i.izere iki ttirlii hakimiyet gekli bulunmaktrr. 

Siyasi hakimiyef Miisliiman Fatihler oe dealet 

adamlanntn islfrm dealetinin stntrlartnt geniEletmek, y eni 

yeni iilkeler fethetmek, parlak ve ganh dini zafetler kazanmak, 

Ean ae gdhretlerini diinyalata duyunnak, biiyiik ganimetler, 

sercet tse zmginlikler elde etmek ve dealet gelirleti 

srtrmakhr. Oncelikli gayesi ilealetin ekonomik tefahmr' 

yiikseltmek igin oergi gelitletini arhtmak zte yeni anlagtna' 

lailo inaniltnaz sentet ae zmginlikler elile etmektit. 

Dini hakimiyet ise; higbir siyasi oe ekonomik Ekar 

gdzetmeksizin, bu igin Allah kahndaki ecrine tte seaabtna 

75

76 . ZEKERIYA KITAPQI 

inanarak, islfrtn dininin ymi ymi fetheililm illkelerde dahil' 

higbit siyasi stnr tanttnakstztn, yeili halk arastnd.a yayilmast, 

insanlann biiyiik kafileler halinde Miisliiman obnalan, 

islfrm ilininin bwalarda kolektif bit heyecan haline gelmesi, 

insanlann gdnliine, Allahm hiililyetine giilen yolun 

agrlmasr, yer yiiziinde iman hakhniyetinin kutulmast, bundan 

ila iite istdm dinininbir inang olarak gi)ttiillere oe kalplere 

hakim olmast, onun ahlhk oe muamelLtma ait ilahi 

prmsiplu isliltn geraitinin bir hayat tant olarak yaganmastdtl.). 

Bunlann ikisi de nihai amag ve gaye bakrmrndan bir 

birinden tamamen farkh olaylardrr. Ne varki; gerek Klasik 

ve gerekse giiniimiiz islfr.m tarihgileri; islAm dininin biri slynsi 

ve diferi dini olan bu iki tip hakimiyet ttirtinti hiqbir 

gekilde gdzetnemigler ve bunu goz ardr ederek diigiinmek 

bile istememiglerdir. Onlar; islAm dini adrna sadece ve yalmz 

bu siyasi fetihler ve kazamlan parlak zaferlerden bahsetmigler 

ve islAm tarihini ister istemez govenist bir "kahra' 

manlar tarihi'haline getinniglerdir. Bu giiomist bir davranrgtr. 

Bu bir manada islAm tarihinin Arabize eililmesi idi. Zira 

bu kahramanlann gop,u (Emeailq ileori) giiphesiz Araptt, 

Araplarm bundan baglan goklere defercesine gurur duymalarr 

lazrmdr. Nitekim oylede olmugtur. Bugiin bile Arap tarihgileri 

bundan agrn bir gekilde gururlanmakta ve cahiliye 

Bu meseleler; Dokuz Eylttt tn. rtantyat Fakiiltesi tarafindan 16-18 Eltiil 

1985 tarihinde diizenlenen "(Jluslararan Birinci isldm Araslvmalan 

Sempo ywnuna (lzmir) taraftmtzdan "islint Tarihinin Bugtinkii 

Meseleri" adryla bir tebli{ olara sunuhnus, konunun usnant bir gok wbana 

ve kendi ilim adamlarunq tarafinda ilgi ile tarustlmqut. Bu tebli{ 

metinleri ve tartqmalar daha sonra bir kitap olarak yaymlanmrynr Z.K. 

YENi isLAM TARiHi ve tURrtnn:t . 77 

devri rrkgrhk duygulannt bir manada da olsa bunlarla tatmin 

etmektedirler. 

, $u bir gergektir ki Hz. Muhammed'in vefAhnt mi.iteakip 

ozellikle Halife Hz. Omer devrinde (634-644) girigilen fetih 

harek'etleri sAyesinde islilmiyet, Arap yarrmadasrmn drgrna 

tagmrg Mtst fethedilmig ve Suriye de Bizans hAkimiyetine 

son verilmigtir. Di$er taraftan yine bu devirde asrrhk 

Si.shnt imparatorludu; Kfrilisiye (636), CelfilA ($7) ve son 

olarak Nihfuamt $a\ de cereyan eden harplerden sonra 

giikmiig ve iran topraklart biitiini,iyle Miisltiman Araplarrn 

eline geqmigtir. Yine Emeztiler ileafinile ozellikle Velid b. 

Abdiil Melik'in hilAfeti zamarunda (705-715) Arap yartma- 

dasrnrn Bntt, Kuzey ve Do{u istikametinde ve gergekten de 

liyAkatli komutanlarrn sevk ve idaresi altrnda yeni ve bagarrh 

fetih hareketlerine girigilmig ve iig krtada yeni, yeni bir gok 

iilkeler fethedilmigtir. Haddizatmda bu, gok daha onceden 

olmasr beklenen bir patlama idi. Hatta bu patlamayr Sdmi 

Araplann, Arabistan yarrmadasrmn drqrna bir nevi g69 et- 

mesi olarak tavsif eden yazarlar dahi olmugtur@o). 

insanhk tarihinin gok ender olarak kaydefti$i bu biiyiik 

patlama ile birlikte girigilen fetih hareketleri ve kazamlan 

parlak zaferler sayesinde Arap siyAsi hakimiyetinin srmrlarr 

doSuda Orto Asya bozktrlarrndan batrda Atlas Okganusz 

sahillerine kadar gok genig bir sahaya yayrlmrq bulunuyordu. 

Hatta ispanya dahil, Prene da$lanna kadar olan bugiinki.i 

Aarupa'nm biiytik krsmr bu siyAsi hAkimiyet srmrlan 

igine girmigtir. $iiphesiz bl, Miisliiman Araplar igin tarihte 

26 

Caetani, L., lshm Tarihi, Qev. H. Cehid, istanbul, 1924, X, s. 159-160. 

Hitti, P.K. A.g.e., s. 62.

78 . ZEKERIYAKiTAPqI 

egi ve benzeri olmayan bag dondiiriicti bir geligme ve diinya 

siyAsi coirafyasrm bi.iytik olgiide islAmiyet'in lehine deiigtirecek 

gok biiytik, tarihi bir olaydr. Boylece islfrm dininin, Htilstiyanh{tz 

yerine Aarupanm kollektif dini olmasrnrn yolu 

da agrlmrg oluyordu(27). 

6yle ya; Hz. Peygamberin iistiin gayretleri oe islfrm 

ditinin yiice deierleri sfryesinde beileai zte ayriltkgt Araplar; 

teahid potasrnda uiy erek birlepmiglel biitiinlenmigler, y eni 

bir gahsiyet kazanmr.glal bundan da iite, gok ktsa bir zamanda 

derlmip toparlanarak tarihi, tnilli ve ticfrri hastmlan 

olan iran ae Bizanslilann tepesine gelik bir yutnruk gibi 

inmiglerdir, Milslilman Araplal bu shyeile gitngekleri ondtrannal 

sesleri zte kiltng goktrhlan ile hem idi.m dininin giir 

sadasq hem de kendi milli seslrini ilk defa koca bir d.iinya- 

y a duyuxmug oluy orl ar dt, 

isl6m T arthgileri a e Arap Kahramanh{t: 

Ne var ki ilk devirlerden zamammrza kadar gelmig 

gegmig olan islhm turthgiteri ve gaidag yazarlar, islAmiyet 

nEuruna igte Araplarrn ilk hicret asrrlarrnda (L ve IL asrr) gergeklegtirdikleri 

bu siyAsi fetihler ve btiyiik zaferler tizerinde 

durmuglar ve bu konularda belki onbinler, belki yiiz binlere 

var;m. eserler yazmrglar ve islAm tarihini nerede ise, hemde 

Itizumsuz bir gekilde "YanEfsfrneoi Arap KahramanlanTarihi" 

haline getirmiglerdir. Qtinkti, fuan Kisralanna diz goktiiren 

ve Bizans Kayserlrine boyun e$diren, hep bu ganh 

milli "Arap Kahratnanlan" idi. 

27 Bu konularda genel bir dederlendirme igin bkz. Nehru, J., Glimpses ot 

World History, London, 1949, P. 146 Instead of Christianitys Islam would 

then have became the religion ofEurope. 

YENi isLAM TARiHi ve tURKtnn:r' 79 

Krlasik islAm tarihqileri, ozellikle el-VAkidi (61. S23) 

bunlarrn en onde gelen eli bayrakhlarr arasrndadrr. Onun 

"Fiitithu'g-$jam" adrndaki eserini bir kere okuyanlar, bize 

belki on kere hak vereceklerdir' Krlasik islAm tarihgileri, islAm 

tarihin.i "yan Efshnni Arap Kahramanlan TAfihi" h Iine 

getirmede o kadar ileri gitrniglerdirki; onlar defil, kazanrlan 

parlak zaferle\ fethedilen iilkeler hatta ele gegirilen gehirler 

hakkrnda "Fetih Kitaplan" yazmrglar ve bu gehirleri 

fethedenlerin kahramanhklarr h4kkrnda kendilerinin dahi 

inanmadrklan mtibalaiah bilgiler vermigler ve gok giiliinE 

durumlara diigmiiglerdir. Bu Arap askerlerinin her birisi 

sanki bir "Herkiil-ii Yttnani" veya bir "Riistem-i i7s1f" iQiQil . 

Daha sonraki devirlerde gelen Arap yazarlarr ve tarihqileri, 

krlasik islAm Tarihgilerinin aEhklarr bu bedbaht yolda 

yiiriimeye devam etmigler ve onlann ortaya koyduklarr 

lejanderi "Arap Kahramanl$tnl'gok daha parlak ve bunu 

herkese ozendirecek bir hAle getirmiglerdir. Boylece ve bir 

di$er ifAde ile'tKronoloii" tarihgilerimizin ortaya koymug 

olduklarr "Atap Kahtamanlart" irrtaitntn bir bagka varyanh 

ztunanunrza kadar gelmig oluyordu. 

Evet bu ganh Arap islAm tarihi kahramanlarr HulefA-i 

RAgidin devrinde (632.661) meselA; Irak fAnhi Helid b. eI- 

Velid, iran tdnhi Saad b. Ebi Vakkas, Mtstr FAtihi Amr b. 

el-As idi. Daha sonra Emeviler devrinde, (661'-750) AEait 

Tiirkistan fatihi Kuteybe b. Miislim, Kuzey Afrika finhi 

Musi b., Nusayr ve ispanya fAtihi Tink b. ziy6'd ortaya 

grkmrglar ve qok gerefli bir Arap islAm komutam olmuglar- 

drr.

80 . ZEKERIYA KITAPCI 

Ne yazrk ki, daha sonralarr Arap diinyasrnda bir gok 

liderler; islAm'rn ilk devirlerinde btiyi,ik zafetlet kazanan bu 

"Yan Efsaneai Arap Kahramanlatt ta" tizenmigler ve kendi 

tilkelerini deiil, koca Arap di.inyasrnln ganh birer kurtancrlarr 

olarak ortaya grkmrglardrr. Ne yazrkki bu gapsrz liderlerin 

kendi tarihi hatalarrndan kaynaklanan yiiklti faturalar'rn 

hepsini zavalh Miisliiman Arap halkr, odemek zorunda kal- 

mrg ve bu onlara gok a$rra mAl olmugtur: 

igte $erif Hiiseyn, Hicfrzda, CemAl Abdii'n-NAst Mtsrr'da, 

Muammer el-Kaddafi Libyo'da, Saddam Hiiseyn ftak'ta() 

hep bu maksad igin ortaya grkmtglar, bunlarrn hepsi 

o tarihi "Arap isl6m Kohramanh/tna" soyunmuglar, bunlarrn 

hepsi sozde Arap diinyasrru kurtannaya gahgmrglardrr. 

Bunlarm kafasrnda koca bir ham hayal yatryordu. Oda, Basra 

kiSrtezinden Atlas okyanusu sAhillerine kadar yayrlan 

Arap dtinyasmr g6venizme varan bir cAhiliye devri ve Arap 

milliyetgiliii ile aya$a kaldrrmak, onlan birlegtirmek ve 

Emepiler ileorinile olduf,u gibi, koca bir Arap imparatorlufu 

kurmak ve onun mutlak baqkam olmaktr. Neylersinizki, 

Miisliiman Tiirke diigmanhkta yang eden bu Arap dtinyasr 

liderlerinin her biri zavalh, Miisliiman Arap kardeglerimiz 

igin ayrr bir felAketin miijdecileri olmuglar ve onlann goSu 

bir cehennem tagr gibi layrk olduklarr yere yuvarlamp gitmiglerdir. 

- Nitekim sekiz senelik iran-lrak harbi siiresince (1980-1987) biittin lrak kirle 

ileti1im araglan, bann, radyo ve televizyonlan Saddam Hiiseyin'den 

Kildisiye fatihi, yani lkinci Saad b. Ebi Vukkas olarak bahsetrnislerdir 

z.K. 

YENi ISL.AM TARiHi ve TUNTTER: I .. 81 

Siy 6si Hakimiy et Mefhutnun Y onltg AnlaEtbnax: 

Eve! islAm tarihgilerinin, siyAsi sahalarda kazarulan 

bu parlak zaferleri yorumlamada igine diigmiig olduklan bir 

di$er hendikap daha vardrr. Oda yazarlanmzln yeni, yeni 

fethedilen bu genig tilkelerde ve fethi mi.iteakip yrllarda isl6m 

dininin sessiz sedasrz gergeklegtirdifi btiyiik dini inkrlAbrn 

hAlA farkrna varamarnrg olmalarrdrr. 

Halbukl krsa zamanda bu genig topraklarda kurulan 

siyfrst hhkbniyeti zamanla itini hhkimiyet takip etmig ve islAmiyet 

kendi gartlan iginde, birgok millet ve gegitli akide ve 

inanglarla yaph$r uzun ve getin miicadelelerden sonra, cihangiimul 

bir din olmugtur. Siyasi Arap hAkimiyeti birkag 

asrr sonra yrkrhp gittiii halde eski diinya krtalannda kurulan 

dini hAkimiyet zarnanlmlza kadar devam etmigtir. Bugtin 

bile islAmiyet diinya niifusunun iigte birinin resmi dinidir. 

Mtisliimanlarrn sayrsr artrk milyarlarla ifade edilir olmugfur. 

Yine bugtin bile isl6m dini, kargrlaqtr$r birgok zorluklar, 

talihsizlikler ve mahrumiyetlere raimen iistelik maddi 

ve siyAsi pek fazla bir destek gormedi$i halde, di.inyanrn bir 

gok yerinde diler dinlere nazaran gok daha siiratli bir gekilde 

yayrlmaktadrr. Nitekim islfrmiyet'in dtinyamn bir gok tilkelerinde 

ozellikle siyah Afrika kttasmda kazandrir baganlar 

bu gerge$i agrkga ortaya koymaktadr. Zira, Afrika'da bir 

kiginin hrristiyan olmasrna kargrhk bugtin beg kigi Mtisli.i- 

man olmaktadrr(2e). 

to Kitapqr 2., Siydh Kta Afrikada ishmiyet, Tiirkistan Milti Tarih ve Kiiltiir 

Davanuun Meseleleri, istanbul, 1993.

82 . ZEKERiYA rciT,ETqT 

isliltniyettn dini sahada kazandrfr bu biiyiik zaferler 

ve bolgesel bir din olmaktan grkarak krtalararasr bir din olma 

hiiviyeti kazamncaya kadar gegirdi$ safhalar, maalesef daha 

tam bir objektiflik iginde, realist iilgiilerle de$erlendirilmig 

ve bir sentezi yaprlarak ilim diinyasrmn miinakaqasma 

sunulamamrgtrr. Boyle umumi ve doiru bir de$erlendirmenin 

yaprlabilmesi ise ancah islAmiyet'in siyAsi fetihler drgmda 

nasil ve hangi gartlarla yayrldrfrm ve onun kazandr$r bu 

parlak baganmn srrlarrm ortaya koyan gok ciddi ve titiz gahgmalarla 

mtimktindtir. Aksi takdirde ileri siirtilen bu nevi 

fikir ve mi.italaalar indi olmaktan ileri gidemeyecefi gibi bu 

kanaat ve goriiglerin ilmi olmasrna ve gergek manada bir 

hakikatr yansrtmasrna da imkAn yoktur. 

Tiirktertn Miisliimanbit Meselesi ae Biiyiik Hata: 

Aynr iimidsiz durum ne yazrk kiTitukln'inMiisliiman 

olugu iginde stiz konusudur. Krhcrru tam on asrt islfrm Dininin 

aziz olmasr ve yiiceliSine adayan, ilAy-r kelimetullah ve 

Kuran'tn bayraktarhsr yolunda. milyonlarca gehid veren, bu 

ulurda karu nehirler gibi akan, kemikleri daitar gibi yrirhp 

kalan, tistelik istAm kiilti.ir ve medeniyetinin en biiyiik mimarlarrndan 

biri olan, bu biiytik kiiltiir ve medeniyeti daha 

biiyiik colrafi iklim ve krtalara tagryan Tiirk milletinin nasrl 

ve hangi gartlar altrnda Mi.isli.iman olduiu hAlA bilinmemektedir. 

Bu 6nemli konularda yayrnlanmrg bir tek ciddi kitap 

dahi yoktur. 

Bu yonde yaprlan gal4malar milli gururumuzu okqamaktan 

ileri gitmeyen makAle ve guraya buraya srkrgtrnlmig 

tutarsrz giiriiglerdir ki'bunlarL ilmi olarak kabul ve isabet 

YENI isLAM TARiHi ve TURTLER: I . 83 

etmek kolay bir i9 defildir. Tiirk tarihqilerin bu hususlardaki 

ihmali bize gore her tiirlii takdirin iistiindedir. 

Mamafih, Ttirkler'in Miisliiman olmalarrm bizim bir 

krsrm akl-r evvel tarihgilerimiz; bizim daha ziyAde "Talos 

Nazariyesi" diyebilecef,{miz bir giirtigle yani 750'li yrllarda 

Qia srrur boylarrnda ve iki Tiirk beyi arasmda grkan bir 

anlagamamazhk dolayrsryla patlak veren "Talas Saaagl' ile 

izah etneye kalkrgmrglardrr(m). Hakikat-r halde bu Talas savagrrun 

hig bir dini yonti olmadrir gibi, Tiirklerin Mi,isli,imanhir 

ile uzaktan yakrndan en ufak bir ilgisi de yoktur ve 

tamamen siyAsi bir olaydrr. 

Cutnhuriyetin ilk yrllanndaki agur Tiirkgtiliik akrmrnrn 

ilim Alemine bir nevi yansrmasr ve ilmin politize edilmesi 

olarak kabul edece$imiz bdyle bir goriigii ortaya atanlar; 

dnha sonralan, dinile Ttirkgiiliiie gibnek, Kuran-t Kertm'in 

Tihkge olmosq Ezantn Tifukge okunmast, Allnh'm emrettifr 

ibddetlerin Tiirkge yapilmast gibi, dinde hakikaten agnt sayilabilecek 

bir ktsrn beilbaht geligmelue yol aEruglardtr ki 

bu gok biiyiik bir hat6 idi. Onlann bu hatalan Miisliiman 

holktmrza gok adra mdl olmughr. 

Mdm6fih, bu k6bil sa.gtta-sapmt gdriigleri ortaya 

atonlar oe ihtiyor ak sagh, ak sokalh tarih baboyt kmdi ktslr 

giiriigleri igin bir yalana. Edhid d.uramuna koyanlor yine 

30 Yrldrz, H.D., islrtmiyet ve Tlirkler, lstanbul, 1976, s. 38. Turan, O., Tilrk 

Cihan Hakilniyeti Metkfiresi Tarihi, istanbul, l9?8. (ilgili bahisler) 

Danrgmenr, i.n., fhr* Irh Nigirt Mlislilnan Olda, Konya, 1978. Arsal, 

S.M., ?Url< Hukuk Tarihi ve Hukuk, lstanbul, 1947. 6gel, 8., Tiirk Kiiltliriiniin 

Geligme Qaflan, Ankara, 1979. inan, A., Tarihte ve BugUn $amanizm, 

Ankara, 1979. Seving, N., Ttirklerfu hlhmiyete Gegigini Kotaylagnran 

Sebepler, TUrk Diinyasr Ara$tlrma Dergisi, istanbul. 1980, sy. 4. 

s. 7.

84 . ZEKERiYArirAnqt 

tarihin omuzlanna yiiklediii bu biiyiik mesfiliyetle bit yiice 

Meoldnm huzurana, bir hesap tte kitap giiniine gekilip gitmiglerdir. 

T iirkl er N a s il Mii s liim an O lmug htr : 

GerEekte Tiirkler kAhir bir ekseriyetle Miisltiman ol' 

muglardrr. Onlarrn Mtisliimanh$r, Tu.rk milleti, isl6m itini 

zte Muhammed iinmeti ve biitiin insanh{tn haynna en 

tinemli olaylarrndan biri, bagh bagrna biiyiik bir olaydlr. Zfta 

bizim bir bagka vesile ile beyan ettif,{miz gibi; insanhk tarihi 

bir kisrm ibret verici biiyiik kiilli olaylarla doludur. Bazen 

bu olaylar zAhirde gok basit bir olay gibi gortilmtig olmalarrna 

raimen, sonralan tarihin akrgmr temAmen def,igtirmig insanh$rn 

varhk ve mukadderatr i.izerinde gok derin ve kiilli 

tesirler brrakmrglardrr. E$er bu biiytik olaylardan netice iti- 

barr ile en Birincisi; itiitryanmhali bir bdlgesind.e, bir giil ik' 

Iimi Arobistanda, basit ae fakat gercfli bir aileden gelmig 

iimmi bir yetimin, yani Hz, Muhammed'in biitiin insanbia 

}Jrak "Peygamber" olarak gdnderilmesi ise, ikincisi; hig EltPhesiz 

d.iyebiliriz ki, Tiirklertn Miislihnan ohnalan oe patlak 

kilmglannt kotkmadan gekinmeden Allah'm dininin yiicelme 

si y olunda a d am al an dtr. 

Bundan sonradrr ki Tiirkler, islAm Dinine biitiin varlrklarr 

ile sahip Ekmrglar, kendilerini bu Yiice d.in ve yijce 

misyona vakfetmigler, emaneti Araplardan teslim alarak 

"ilAyt kelimetullah" bayraSrm yeni yeni iklimlerde dalgalan- 

drrmrglardrr. D{inya islAm hAkimiyetine giden yol, ancak 

Miisliiman Tilrkler sayesinde agrlmrg ve isl6m Dini; gltcidrnn 

kimsenin agamayacair siyAsi bir giig ve bir "diinya flizaftn" 

olmugtur. Evet boylesine biiyiik, islAm milletlerf hatta in- 

YENI iSLAM TARiHi ve TUnrLEn: I . 85 

sanhk igin boylesine ijnemli olan kiilli bir olayr, Talas Nazariyesi 

gibi boyle tutarsrz, gayr-r ciddi g


dAyet megalesini Asya Bozkrrlanna tagrmrglardrr(31). Onlarrn 

bu tebli! ve irgat faaliyetleri sonucu Tiirkler oe Tiirk boylan 

arasrnda idi.miyet kolektif bir heyecan ve bir hidayet firtrnasr 

haline gelmig ve bu sayede milyonlara varan Ttirk ntifu 

zu Miislilman olmuglardrr. 

Miisliiman F atihlerinin Biiyiik Hatast: 

Haddi-zAtrnd4 yerli halkla yaprlan bu miicAdelelerin 

sAdece siyAsi hakimiyet olarak yiiriitiilmesi, islAm dininin 

yayrlmasrrun resmi manada arka plana itilmesinden birinci 

derecede sorumlu olarak Milsliinan Fatihleri kabul etrnemiz 

gerekmektedir. Zira onlar fethettikleri i.ilkelere gof,u 

zaman bir elinde isl6.m hidfryet tnegalesi, diler elinde ise 

hak ve addlet tuazisi olarak gelmemiglerdir. Onlar goiu 

halde Ti.irk yurtlarrna bir elinde "ktlttg", di$er elinde "kfibag" 

olarak gelmigler ve yerli halka kan kusturmuglardrr. 

Onlarrn bir tek gayesi vardr, o da; yerli halkrn elinde avucunda 

ne varsa vergi adr altrnda toplamaktr, bunlarm drgrnda 

higbir yiice gayeleri yoktu. De$erli tarihgi B. Lewis'in de 

dedi$i gibi; 

"Bu yeni imparatorluk bir nezti fatihler aristoktasisi 

kuran Arap Fatihleri tarafindan birkag yiiz ytl daha biiyle 

i il ar e e dilmi gtir" Qzt . 

Emeoiler devrinde Arap ordularrmn muzaffer olarak 

'do|u've "batt" istikametinde biitiin azamet ve ihtigamryla 

ilerledikleri tarihlerde blle, Miisliiman Arap Fotihlerinin lslAm 

dinini cihangumul bir din haline getirmek gibi btiyiik ve 

mukaddes bir gayeye hiznet etrnedikleri goriilmektedir. Bu 

3l Ribatlann tarihi fonksiyonlan igin bkz. Kitapgr, 2., s. 151-152. 

" Lewis, B.,The Middlc East and West, p.18. 

YENI iSLAM TARiHi ve TIJRT

88 . ZEKERIYA KITAPqI 

ye toploffiak hususundaki zuliimlerindm bagka bir yey de- 

iildi'

90 . ZEKERIYA rirenql 

devirde kargrmrza gok daha biiyiik bir zaruret olarak grkmaktadr. 

Gel gor kj; son d.ercce yeterciz ferili teEebbiisler oe 

gok iizel ilstelik yetersiz kwuluElann dtgmila bugiinbile islfrn 

Dinini yaymayt yeghne gaye olarak bmimsemig zte 

Miisliiman miiletlet taruf"milan tnaddi manezfi olaruk d'esteklenen 

uluslararnst gttgte bir organizflsyon hmiiz meacut 

deiildir. 

Evet, Miisliiman Ffrtihlet go$u kere kendilerine gan 

gohret kapilanm agan askeri zaferler.peginde kogmuglar, genig 

iilkeler fethetmigler, neticede tahminlerin 6tesinde bi.iyiik 

ganimetler elde etmigler/ ucsuz, bucaksrz servet ve zenginliklere 

sahip olmuglardrr. Onlar, fethettikleri bu yeni iilkeler 

ve Mtisliiman idAre altrnda yaqayan insanlara, bir nevi iddiasrz 

tebea gozii ile bakmrglar ve onlann Miisliiman olmalarr 

igin hig bir ciddi tedbir almamrglardrr. Bundan daha da acrsr, 

yerli halkrn islAm dinine kazandrrrlmasr, onlan fazlasryla ilgilendiren 

bir mesele olmadrir gibi qo$u kere, onlann cogku 

ve heyecan duymalarrna sebep olan bir konuda olmamrgtrr. 

Nitekim bu, islAmiyet'in bir imparatorluk dini olarak, 

ig Asya bozkrlanndan, Avtrtpa'mn ottalarrna, Kuzey Afrika 

kryrlanndan ispanya d,ahil Prcne daSlanna kadar yayrldrfr 

devirlerde de b6yle olmugtur. Esasen Miisliiman idarenin 

gayrimiislim tebeanm islamlagtrrrlmasr yolunda belirli bir 

politikasr olmadrfr gibi, yerli halkrn Miisltiman olmasr hig 

bir zaman onlarrn ciddi meselesi de olmamrgfir. 

D o iugtan Giiniimiiz e i sl frmiy et' in Y ay ill,4t T orihi: 

islAmiyet'in yayrhgr, Araplann drgrnda bir gok milletler 

tarafindan biiyiik iilqiide benimsenmesi hususunda islAm 

tarihgilerinin yukarda da yer yer igaret edildiii gibi gok bii- 

YENi ISLAM TARiHi ve tUnKLsR: I ' 91 

yi,ik bir ihmafi daha soz konusudur' O da; onlarrn ferdi ve 

kitle ihtidalarr hakkrnda agrrr derecede duyarsrz davraruglart 

.r" U., hususlardaki ciddi gahqmalarrn her nedense heniiz 

baglamamrg olmasrdrr. 

$u bir gergektir ki; ilk devirlerden baqlamak iizerc zamanlmrza 

kadar bir gok yazarlar; islAm tarihi ve igtimAi 

olaylarrn daha ziyade siyAsi ve askeri yiiniinti ele almtglar, 

iizellikle islAmiyet'in krtalar arasr bir kiilti.ir ve medeniyet 

olmayolundagosterdif,itistiinbagarrlarhakkrndagiiphesiz 

gok ciddi gahgmalar yapmrglardrr. Fakat onlar, islamrn lehine 

ve belki de biittin insanhirn hayrma olan bir biiytik dini 

reformdan her nedense yeteri kadar s6z etmemigler ve bizleri 

hayretlere siiriikleyecek bir ilgisizlik iirne$i vermiglerdir. 

O cla; bu kadar genig coSrafi biilgeler ve bu biilgelerde yagayan 

ve fakat dil, din, maddi manevi def,erler, orf, Adet ve 

ananeler bakmrndan tamamen farkh olan bu kavim ve milletlerin 

nasil Miisliiman oldu$u, Allah'm hiilhyetine gtilen 

yolunbu insanlara nasrl agrldrSr ve buna kimlerin sebep olduiudur. 

Hiq bir kimsenin akqam hrristiyan yatrp sabah Miis- 

Itiman olarak kalkmasr veya akqam Builist veya Mec0si yatrp 

sabah Miisltiman olarak kalkmasr miimki,in deiildir. Difier 

taraftan bugiin, bu kadar genig cofrafi bolgeler ve kttalarda 

islAm dini hAla yayrlmaya devam ediyorsa ve hergtin 

binlerce insan Mtisliiman oluyorsa, bu muammamn artrk 

giiztilme zarnaru gelmigtir. O da; DoSuqtan giintimtize kadar, 

tam on dort asrrltk yeni bir 'tarih kitabt" yani "isl.6miyet'in 

Yaythgt Tatihi" nin yazrlmasr ve uluslar aras Islk'm


hidfryetinin "El-Kitabt"mn hem de bir kaE dilde hazrrlanmasrdrr. 

Daha agrk bir ifade ile; bagta Hz, Peygatnber devfi; 

(61.0-632), Huteffr-i Rngidin; (632-661.), Emeoiler; (567'750), 

bu devirlerde fethedilen tilkeler ve buralarda yagayan insan- 

lar, Abbasiler dezti (750-7258), daha sonra Ttirk Heinedanlan 

devri; Karahanlilat (840-1212), Gazneiilet; (969-'J.'1.86), Biiyiik 

Selguklulat (7040-7$n Modollar; (1206-15i,02) ve hele 

hele Ostnanlilm (1299-1924) doneminde kemil. zirvesine 

ulagan genig hilAfet iileleri, bu arada Hinilistair, Enilonezya 

ve Filipinler, hatta Afrika Aqtupo ve Amirtka'da dahil eski 

ve yeni di.inya latalarrnda.islAmiyet'in yayrhgr yeniclen ele 

ahnmah ve ilmi bir gekilde yazrlmahdrr. Burada hemen gunu 

ifade edelim ki Mtiellif bu konuda ilk ciddi adrmrm senelerce 

once atmrg ve onemli mesafeler almrgtrr. Q; Tiitkler ve 

Tiirk boylaru arasrnda islAm dininin yayrlmasrm akademik 

ve ilmi hayatrnrn en b{iytik bir sebebi olarak gormi.ig ve bu 

'konudaki yolun gahgmalarrm TURK. isfelrrt fUll,iyeft 

adr altrnda Tiirk okuyucularrmn irfan hayatrna sunmugtur(-). 

Cfrmi Mescid Tekke oe Zfroiyelerin Tarihi Durumu: 

isthm Tarihgilertnlz ihmAl ettiii bir di$er rinemli husus 

daha vardrr. O da isl6m itininin temel yaprsr ve islAm 

kardeglipi ve cemaat ztarl$mtn "kutsal ocadt" olan camiler, 

mesciiller ve buna baSh olarak daha sonraki asrrlarda geligen 

ve islAm iilkelerinin her tarafina dal, budak salan tekkelq, 

zaaiyeler,' itergfrhlar ve buna benzer fonksiyonel cemaat kurumlarrdrr. 

- Miiellifin bu eserlerini olusturan ilk on kitabt Yedi Kubbe Yaytnlan arastn- 

da g*mqurZ.K. 

YENi isLA,M TARiHi ve TURTLeR: I.. 93 

Haddizahnda Hz. Peygamber'in Medine'ye ilk defa 

ordu deBil islAm dinini yayacak ehil kimseler g6nderdiSi, 

yine onun hicret srrasrnda l(frb6'ya tegrif ettiklerinde ilk ig 

olarak bir mesciil yaphklart, Medine'ye geldiklerindg her 

geyden


kendilerini islAmrn tasavvuf negesi ve cezbesine kaptrran bu 

kigilerin gok gerisinde kalmrglardrr(3s)' 

MAmAfih yazarlarrmrzrn giigliik arzeden bir diier yonii 

de siyAsi fetih hareketlerinin IslAm dininin yayrhg ile karigtrrmalarr 

ve Mi.isltiman Arap fetihlerini bir ne,vi islAm dininin 

yayrhgr ve insanlar tarafindan benimsenmesi gibi telAkki 

etmig olmalandrr. Bu gok yamltrcr bir durumdur' Oysa; 

islAmiyet'in yayrlmasr, kendi gartlart dtrnda hakim bir din 

olmasr, dolayrsryla imparatorluk hudutlarr iginde kalan bu 

genig b6lgelerin islAmlagtrrrlmasr veya islAmiyet'in bu bolgelerde 

mutlak bir din haline gelmesi meselA Tihklerde oldu$u 

gibi, ayn, bagh bagrna bir konudur. 

$ayet isl6m ilininin yayrlmasr bir biiyiik inkrlap ise bu 

inkrlap gok daha sonraki devirlerdg biiyi.ik gayret ve fedakArlrklar 

sonucu gergeklegebilmigtir. Siyasi fetihlerin zaman, 

zaman inkrtaa u$radr$ hallerde bile, isl6m Dizi kendi miitevaf 

gartlan iginde yayrlmaya ve geligmeye devam etrnigtir. 

Bugiin bile islAmiyet kara Afrika'run birgok iilkesinde, 

Filipinler' de, I ap ony a ve Kore' de hafta Aousturaly a, Amerika 

ve Kanada da siiratle yayrlmaktadrr. Avrupa ve Amerikanrn 

birgok btiyiik gehirlerinde yeni yeni, birgok cami ve 

tnes cidler yaprlmakt4 Miisltiman cemaatler olugmaktadrr. 

islAm tarihinden maksa! bir krsrm modern tarihqilerimizin 

anladrklarr gibi sAdece siyAsi olaylar ve askeri fetihlerin 

kronolojik bir uyum iginde sunulmasr defildir. Siyasi 

fetih ve geligmelerin yaru srra, isl6m Dininin de ayrrca bir 

geligmesi ve yayrlmasr tarihi vardrr. Siyasi fetihler, yukarrda 

35 Bu konularda yaprlan 6mek bir gahgma igin bkz. Barkan, O.L., Kolorrizutiir 

Tiirk Dervisleri, istanbul, l99l . 

l 

i i 

.t 

'ri 

YENi ISL.AM TARiHi ve TUNTLSR: I . 95 

da belirtildigi gibi belli bir devir sonra, sona erdi$i halde, 

dini fetih ve yayrlmalar hilA devam etrnektedir. Bunun tam 

aksine, bir zamanlar islAm kiiltiir ve medeniyetinin begifi 

olan bir krstm iilkelerde meselA ispon'ya'da islAmiyetten 

herhangi bir eser kalmadr$r gibi, birgok i.ilkelerde de Miisli.iman 

varltk asimile edilmekte ve tamamen yok olmaya zorlanmaktadrr. 

Balkanlar'da Osmanh hakimiyetinin kazan' 

drrdrir Mi.isli.imanhk ve Bulgaristan' daki Mtisltiman Tiirk 

varhf,rna yaprlan baskrlar, onlarrn isimlerini def,igtirmeye 

zorlamalart, Bosna. ve Hercek Miisliimanlarrmn ytirekler acrsr 

durumlan bunun en kahredici misalini tegkil etmekte- 

dir(36). 

igte bi.itiin bu insanhia y

96 . ZEKERiYA TiTETqI 

Klasik Kronoloj i Y az ail anntn G mel Dunnnu: 

islAm tarihinin heniiz iizerinde durulamamrg bir diier 

meselesi de temel kaynaklar ve klasik isl6m Tarihi kronolojilerinin 

siyilsi ae ilini hdkimiyet meselesine nasrl yaklagtrklandrr. 

Temel islAnri kaynaklarda siyAsi veya dini hakimiyet 

mefhumu ve bu iki temel mefhumun tam bir agrklama ve 

ayrrrmlrun heniiz yaprlamamrg olduiu goriilmektedir. 

Bilindifi gibi Hz. Peygambu'in vefatr srrasrnda (632) 

umumi islim tarihgilerinin beyanlarrna gore; islirniyet, Arap 

yanmadasrmn gtiney kesimi de dahil, gok genig bir sahaya 

hAkim olmug bulunuyordu. Halbuki daha sonra cereyan 

eden siyAsi ve sosyal geligmeler, bu umumi beyAnlarrn 

Eok sathi ve realitelere pek uygun olmadrlrm gostermektedir. 

Nitekim Hz, Peygatnber'in vefalnr miiteakip ortaya grkan 

ve islAmrn kalbgAhrm tehdit eden irtidad olaylan ve bir 

takrm yalanct peygoffiberlnin tahrninlerden ote fazla taraf- 

tar bulduklarr ve gok qetin mukavemetleri olduiu gori.ilmi.igttir. 

Bu olaylara daha genig bir agrdan bakrldrfrnda, isl6m 

dininin bu ilk merhalede Arabistan yanmadasrndaki durumunun, 

klasik islAm Tarihi kronolojilerin verdifi iyimser 

beyanlann aksine pek fazla gtiqlti olmadr$r ve bedevi Arap 

kabilelerinin daha ziyade Hz. Peygamber'in dininde deiil, 

onun ytice gahsiyeti ve siyAsi kigiligi altrnda birleqerek siyAsi 

bir hakimiyet olugturduklarr anlagrlmaktadrr(37). Bu durum 

islAm dihi ve Hz. Peygamber hakkrnda bir nakisa da deSildir. 

Zfua Hz. Peygamber'in pek de uzun sayrlmayan Peygamberlik 

doneminde, Bed.ir, Uhud, Hendek, Mekke'nin Eet- 

37 Kuran-t Kerim; el-Hucurat; 1 5. 

yENi isLAM TARiHi ve ttinrtnn:t. 97 

hi ae lluneyn gibi major harbleri yamsrra, civar kabilelere 

kargr otuza yaklagan kriqiik mi.ifreze (seriyye) harekAtr di.izenlemesi 

bunun en biiyiik delilidir. 

Yukandan buraya kadar belirtmeye gahgtrirmrz bu 

husus, yari siyfrsi veya dini hakimiyet meselesi kronolojik 

eserlerde, her nedense gere$i kadar iizerinde durulmug defildir. 

Gergekte islAmiyet'in bundan onceki sayfalarda qok 

daha ayrrnhh bir gekilde aErklandrir gibi, bilhassa bir imparatorluk 

dini haline geldikten sonra biri siyasi, dii..eri dini 

olmak izere iki tip hAkirniyeti vardt. Siyilst hLkimiyet; fethedilen 

rilkelerde yerli halka kargr devlet ve sivil idarenin 

otoritesini saf,layan ve giiciinii biiyi,ik 6lgiide ordudan alan 

bir hAkimiyettir. Amacr halkrn huzur ve gi.iven iginde yagamalannl 

ve onlarrn iyi bir gekilde idare edilmelerini sa$lllllllllllllllllamaktu. 

Bu tip hakimiyetlerde yerli halkrn tamamen veya 

biiyiik bir ekseriyetinin Miisliiman olmasr diigi,intilmemig 

hatta goiu hallerde buna gerek bile duyulmamrgtrr. 

Di[eri ise halkrn Miisliiman olmasr ve islAmiyeti bir 

yagayrg tarzr olarak benimsemesi, onun emir ve yasaklairna 

boyun efmesi yolundaki Dini hilkhniyetidir. Ancak burada; 

bu iki tip hakimiyet unsurundan birinin di$eri ile ne ilgisi 

vardrr, diye bir soru sorulmamahdrr. Zira, bu iki tip hakimi_ 

yetin birbiri ile ilgisinin olmadrlrm iddia etrnek ne kadar ilmi 

olmaktan uzaksa, bir krsrm tarihgilerin yapfi$ gibi, birini 

di$erinin iginde mtitalaa etmek de ayru derecede dofru de- 

Sildir. Fakat yukarrda da yer, yer temas edildili gibi Klasik 

isthm Tarihi Kronolojiterinde de, ne bu iki onemli mefhum 

iizerinde durulmug ve nede boyle bir hakimiyet ayr'mrna 

gidilmigtir.


Gergekte, koronoloji mtielliflerinin bu konulara yaklagrmlarr 

Miisltiman fatihlerin davramglarmdan pekte farkh 

de$ildir. onlarda yazmtg olduklarr biiyiik ve hacimli eserlerin-cle 

islAmiyeti tebli$ zaruretini vurgulamadrklan gibi, islam 

dininin yerli halk tarafrndan kabulii, kitle ihtidalan, ayAn 

ve egraftan gu veya bu gekilde Mtisltiman olanlar hakkrnda 

bilgi vermede gagrlacak derecede cimrilik g6stermiglerdir. 

Miislihnan Fatihterde oldu$u gibi bu devirlerde yetigen 

ve islAm Tarihine, hatta umOmi manAda tarih ilmine 

hizmeti gegen Siyet ve isthm Tarihgileti de, yerli halkrn 

Mtisliiman olmasr ile ilgili rivAyetlere, kitle ihtidalarna' bu 

yolda biiyiik gayret sarfeden Miisliiman gAzilerin faaliyetlerine 

gagrlacak dereced e az yer vermigler, qo$u kere susmayl 

tercih etmigler ve bu iki iinemli mefhumun agrk bir gekilde, 

iizerinde durmamrglardrr' Bizim burada ijzellikle bu konu 

i,izerinde daha fazla durmaya ve geniq mukayeseler yaPmamrza 

imkAn ve liizum da yoktur. Ancak bu hususlann gok 

daha iyi bir gekilde ayldrnlahlabilmesi bakrmrndan burada 

klasik kronolojilerinden bir iki misal vermekte yetinmek istiyoruz. 

Bunlardan en iinemlisi meselA ibnii'l-Esir'dir (61' 

1.232). 

ibnii' t- E sir' in O I ay I or a B akt g t : 

Gergekte ibnii'l-Esit, di$er kronoloii yazatlan gibi IslAm 

Tarihinitr "deu" mimarlarrndan biridir' Onun el-Kfrmil 

fi'FTArih adrndaki muhtegem eseri, aradan asrrlar gegtifi 

halde bugiin bile iinemini korumakta ve tarih yazarlannrn 

hig bir zarnan vazgegemiyece$ sailam bir miiracaat kitabr 

ve bir temel kaynak olmaktadrr. 

YENi iSLAM TARiHi ve TUNTTER I . 99 

ibnii'l-Esir'in gergekten de de$erli olan bu eserinde islAmiyefin 

yayrhgr, dolayrsryla dini hakimiyetin tesisi ile ilgili 

gtiphesiz bir krsrm rivayetler de vardtr' Fakat go$u kere bunlar 

miicerret haber niteli$indedir. fita tarihgimiz haberleri 

Adeti oldufu tizere kronolojik bir'srra iginde kaydetnekle 

yetinmigtir. Onun bu rivayetleri hAlA ham bir malzeme yrf,lm 

halindedir. Hatta onun boyle sevindirici haberlere kargr 

giisterdi$i ilgi bir Mtisliiman, aym zamanda bir tarihEi olmasma 

raimen gagrlacak derecede azdt. 

MeselA islAm hidayet giinegi trX' ozellikle X. asrrdan itibaren 

Orta Asya, Tiirk boylan arasrnda btiyiik bagarrlar 

elde etrnig ve islAmiyet siiratle yayrlmaya baglamrgtrr. Ozellikle 

(3a9l960) senelerinde bunun gok biiyiik boyutlara ulagh$r 

giiri,iliir. MeselA bu sene Orta Asya Ttirklerinden 200 bin 

gadrr halkr Mtisltiman olmugtur. Her obada on kiginin bulunabilecef,i 

tahmin edilirse yaklagrk olarak, iki milyonluk 

btiytik bir insan kiitlesinin Mtisliiman olduiu anlagrhr' Bu 

ise islAm tarihinin akrgmr def,igtirecek bir olay ve bir doniim 

noktasrdrr. Dofluda, islim Dininin kazandrf,r en biiytik dini 

bir zaferdir. 

Hig gekinmeden diyebiliriz ki, bu gekilde milyonlan 

agan insanlarrn biiyiik kitleler halinde ihtida etmeleri, islAmiyet'in 

eski dtinya krtalarrnda yerlegmek ve yaplmak igin 

gok uzun ve getin mticadele devrinde Mi,isltiman milletler 

camiasrnda yalnrz ve yalmz Tiirk milletine nasip olmug bir 

ulu mazhariyettir. $iiphesiz bu olayrn; islAmi agrdan hem o 

asnn hem de islAm diinyasmrn en iinemli, en biiyiik en mesut 

olayr kabul edilmesi gerekir ve gergekten de iiyledir.

100 . ZEKERIVA rcirenq 

DiSer taraftan Do{u'd.a isl6m Dini; Tirk boylan arasrnda 

biiyle parlak dini zaferler kazarurken Batt'da, Hilfrfet 

Merkezinde gok onemli geyler oluyordu. islAm di,inyasrna 

iran $iiligi bir kAbus gibi gitkm{ig hilafet makamr iran $ii 

devletinin Bilzteyhilu'in sultasr eline gegmig, halifenin biittin 

yetkileri elinden almarak sanki onlann elinde bir oyuncak 

haline gelmigti. Bundan daha da acrcr iran giiti$i; islAm devletinin 

nerede ise resmi dini olmayayrtz tutmug ezanlar, dini 

bayram ve Cuma namazlan $ii imamlarrn goriigleri do$rultusunda 

krlmrr olmugtu. Artrk islAm dini ve Stinni doktrin 

nerede ise yrkrhp gidecekti. $iilik islAmiyet'in kalbine pis 

bir hanger gibi, saplarup kalmrgh. imametiniktidar olmasrna 

ramak kalmrgtr. 

Bu ise islAm diinyasr igin kara bir felAket olmug, Miisliiman 

halk; Allah'tn Dini ue Rasfrlilllah'm Siinnetinibu $ii 

iran zorbalarlnln elinden kurtaracak, onlarrn azgrn zultim ve 

tahakkiimlerine son verecek, yeni zinde giiElerin grkacair 

beklentisine girmigti. Onlarm bekledi[i bu kurtanolar ordusu 

Do$u'dan, Orta Asya'dan gelecekti. Bu bakrmdan islAm 

dtinyasr; Tilrkler'in Miisliimanlt$mr sanki bir il6ht rahmet olarak 

beklemekte ae Hz Peygamber'in bir gok hadislerinde tebgir edilmig 

olan Tiirk milletinin bu il6hi emhnete-ebedi Rishlet misyonuna sa- 

hip g*mastnt istemekte idi. 

lgte, Tiirkln, islAm diinyasrmn kAh bir iimid, kAh bir 

yeis ve kdtiimserlik iginde, bin bir itirlii elem ve rzflrablarla 

tam bir bof,ulma grrprmglarr geqirdifi bir dtinemde, hem de 

milyonlarr agan kitleler halinde Mtisli,iman oluyorlardr. islAm 

Dini; ne Tiirkler'den once, ne de Ti.irkler'den sonra yeryiiziinde 

boylesine btiytik, biiylesine muhtegem hig bir dini 

YENi iSLAM TARiHi ve TUNrLrn: I .IOI 

zafer kazanmamrgtrr. Sanki, Kutan-t Kthnin, m-Nasr sitesinde, 

Allah'n asrrlarca 6nce miijdesini verdiii ve Hz. Peygatnbuine 

Cenab-r MevlAya grden son yolculuiuna grlcnadan 

once "Sutde gdrilrsiinki insanlar Allah'm ilinine b6riik, 

biiliik gireceklerdir!" diye haber verdi$i kimseler igte bu gerefliTiirkln 

olmah idi. 

ibnii'l-Esi/e gelince O; bu devrin muasrn bir tarihgisidir. 

Acaba onun bu biiytik oluguma kargr gosterdigi ilgi 

nedir? Ne yazrk ki, ibnii'l-Esir gibi Mtisltiman bir miiellifin, 

biiyiik tarihginin bundan gok daha az onemli olan siyAsi 

olaylara sayfalar dolusu aynnh verirkerL isl6m Dininin doguda, 

Tiirk boylan arasrnda, sessiz sedasrz kazandrir bu gok 

biiyiik dini, ilAhi zaferlerden ve islAm diinyasrnda sanki bir 

bayram havasr estirir nitelikteki bu olaylar hakkrnda verdiii 

bilgiler son derece yetersiz, sadece bir ciimleden ibarettir. O, 

bu biiyiik olay hakkrnda sadece gu ciimleyi soylemekle yetinmigtir: 

f'.c15.,,[i .iJl uSt J.j .rlltl U pL.l""7- Oler'den 

yaklag* iki yiiz bin gadr halkt Miisliiman oldu"Q$). 

Kendi devrinin en biiyiik tarihgisi olan ibnii'l-Esir'in, 

bir muasrr tarihgi olarak bu.bi.iyiik olay ve olugumdan yeteri 

kadar bahsetmemesi ve yukarda kaydetti$imiz gpbi, basit bir 

ctimle ile gegigtirivermesi bize gore izahr giig bir keyfiyet arz 

etmektedir. Bu bakrmdan, ytiz binlerce kimsenin ihtidasrm 

sa$layanlar, btiyiik insan kAfileleri arasmda bu ateg kasrrga- 

srm yakanlar, bir anda islAmiyeti bu insanlar tarafindan hig 

tereddiit etrneden kAbul edecek bir duruma getirenler, kim 

bilir hangi zor gartlar alhnda gahgarak, ortamr bu gekilde ha- 

38 ibnii'l-Esir, el- Kdmil fi l-Tarih, Beyrut, 197 2. Y lll. s. 532.

102 . ZEKERiva rirerql 

zrrlamrglardrr? Fakat onlar hakkrnda bilgimiz maalesef hemen 

hemen yok gibidir. 

Kabile kabile, boy boy, hattA oba oba, brkmadary usanmadan, 

yorulmadan, halk arasrnda dolagarak islAm Dininin, 

g6gebe Tiirkler tarafindan benimsenmesini ve kabuliinii 

sa$layarl onlan dini y6nden efiten, 6[reten, Tiirk toplumunu 

islAmi prensipleri kolayhkla uygulayabilecek bir seviyeye 

yiikselten bu fedakAr ve gayretli kimseler, bugtin birer 

islAm miicahidi ve adsrz kahraman olarak Ttirk ve islAm 

tarihine intikal ehniglerdir. 

Ne tarihiru ne de bin senedir islAm dininin izzetve ikbali 

igin krhng kullanan Mtisliiman Ttirk milletinin, kendilerini 

en az hayrrla yad etmelerine vesile olacak hig bir haber, 

islAm Tarihgileri tarafindan kaydedilmemigtir. Bu haddizatrnda 

yalmz ibnii'l-Esir'e has bir durum da defildir, Diier 

klasik kronoloji yazarlarrmrzda da durum aymdrr. 

Bunlarrn yamsrra klasik islAm Tarihi Kronolojilerinin 

kitle ihtidalan ile ilgili riviyetleri de goiu zaman tutarsrz 

kalmakta ve aragtrrrcrya bir gok yonlerden zorluklar yaratmaktadrr. 

Meselenin daha ilging yonii, bu kabil haberleri ihtiva 

eden rivAyetlerin, ihtida olaylannrn sosyal ve siyAsi olaylarla 

ilgili yonlerini beyan eden agrklamalar yok denecek 

kadar azdt. Qogu halde bundan kaqrmlmaktadrr. Bizim bu 

ciimleden olmak tizere tizerinde durmak istedi$imiz bir di- 

$er 

dev tarihci ibni Kesir'dir (61. 1372). 

ibn Kesir ve Di{er Tarihgiterin Duratnu: 

ibni Kesir; "el-Bidaye ae'n-Nihaye" adrndaki leymetli 

eserinde siyisi veya dini hAkimiyet hususunda hiEbir ayrnm 

yapmadrf,r gibi, islAm Dininin yayrlmast ve genig halk kitle- 

YENi iSLAM TARiHi ve TURT

104 r ZEKERIVA rciraPqI 

tamamen hakim bir din haline gelmesi onun oliimi'inden se- 

nelerce sonra miimktin olmugtur. 

ibn Kesir'in; Emevilerin bir krsrm ekonomik grkar, 

liiks ve isrAf hayahm siirdiirmek igin Orta Asya, Kuzey Afrika 

ve hatta Ka.fkaslarda girigtikleri ve bir kan ve ateq ka- 

srrgasr halinde devAm eden ve belki milyonlarca insamn canr, 

malr ve kam pahasma kazandrklan zatetlet ve bunlann 

sonucu elde ettikleri uEsuz, bucaksrz ganimetler hakknda 

yaptr$ yorumlarda son derece yerciz, tutarsrz, iistelik tam 

bir hayal mahsuliidtir. 

Oyle ya; $am dayagayary Selguklular devrini yazan ve 

Osmanlrlor,bu gaza ve cihAd erlerinin ilk devirlerini goren, 

onlarrn bfu Sahabe nesli zindelifindeki dini cogku ve iman 

gi.irltiStine hayran olan bu biiyiik tarihgi, daha sonra sinsi bir 

agaSrhk duygusuna kaprlmrg ve Osmanh cihad ordulanm 

overcesine, zulmiiry Arabizmiry rrkEhk ve govenizmin Adeta 

bayraktarhsrm yapan Emeat Halife ve askeri vililerini gok- 

lere grkarmaya kalkrqmakta ve g6yle demektedir; 

"Etneatler devrinde cihail kapilart atdtnn kailar aEImtgh. 

Onlann igtnide zdtm cihfrd etmekti. Bu sh'yeile istfr'm 

itini yer yiizifuiin iloiuswila, battstnd.a, karastnila ae ilanizinde, 

yiicelmig, kiifitu milleti son derece zelil ohnqlatdr. 

Onlann gaze ae cihait yepan ord.ulannda hemde Wiyiik mik' 

tarita Allah'm salih kullan, uenleri, eoliyfrIan, Thbiinin yiicebrt 

bulunur ae bu latllatm hiirtnetine Allah dinine yatdtm 

eder ae onlatda zafer kozanmt1 oluflardl"t(42). 

Klasik kronoloji yazarlanndan ibni Vazrh el'Ya'kffbi, 

et-Taberi (itl. 923) ve daha di$er bir gok yazarlanda aym 

a2 lbni Kesir, el-Bidaye,IX. s. 87. 

YENi iSLAM TARiHi ve TUNTTER: I .I05 

katagoride mtitalea etnemiz gerekmektedir. Ozetlikle et- 

Taberi'nin islArniyet'in yayrhgr ve ihtida olaylarr ile ilgili olarak 

verdili bilgiler son derece ilging ve srmrhdrr. Miiellif ihtida 

olaylarrm bizzat, miistakil geligmeler halinde vennemektedir. 

Meseli; "hiffi bu ytlila ga kailm kigi Miisliiman 

oldu!" diye baglayan bir tek ctimlesi bile yoktur. 

et-Taberi bu hususlarda verdi$i krrrk dirkiik bir l,asrm 

bilgileri de Miisltiman fatihlerle yerli halk arasrnda bir mii- 

cadele bir bolugma olaylanm agrklarken vermigtir. MeselA 

onun Egres b. Abdutlah es-Siilemi (727-72r$3) ve Nasr b. 

Seyyar (738-750)'rn(er) gahsrnda Tiirk yurtlarrnda, Mtisliiman 

Tiirkler hakkrnda verdi$ bilgiler, igte hep bu siyAsi arena 

iEinde bof,ulup kalan halkrru Erkmazlarrnr izah yolunda verdif,i 

bilgilerdir. Yoksa islAm dininin Ttirk yurtlarrnda yayrlmasL 

Ti,irkler'in Mtisltiman olmalarr hig bir zaman et- 

Taberi'yi meggul eden bir mesele olmamrgtrr. MAmAfih bu 

konularda bizim yeni hazrrladrfrmrz Tibkler Nasil Miislii' 

mdn Oldu? ve Orta-Asya'da islfrmiyet ae Tilrkler, adrndaki 

kitabrmrzda gok daha genig agrklamalar yaprli'n$tlfl4s). 

Hiilasa, bu ve bunun gibi daha bir gok misaller, klasik 

Kronoloji Miiellifterinin, siy dS, hakimiyetle dini hakimiyet 

mefhumlanm yeteri kadar temyiz edemediklerini, qo$u kere 

siyAsi hakimiyeti dini hAkimiyet anlamma kullanrldrklannr 

gostermektedir. MamAfih, klasik Kronoloji miielliflerinin bu 

a3 et-Taberi, VII, s. 52,55. 

4 et-Taberi VII, s. 154,159. 

a5 Kitapgr, 2., Tiirkler Nastl Mlisttiman Oldu? Konya, 2004, Kitapta itk defa 

Oia'Asya ve Tiirk yurtlarmda Islilmiyet'in yayilrst ele almmq ve Tiirkle' 

rin Miislihnan olmalart ile ilgili geniS bilgiler verihttiStir. A)'nca temel 

l

106 . ZEKERiYA KiTAPCI 

ihmAlleriniry netice itibarr ile, isl6m Dini ve onun eski dtinya 

krtalannda, nasrl bir medeniyet ve kiitti.ir haline geldi[i 

yolunda yaprlan gahgmalarda ortaya koyduiu bi.iyiik srkrntr- 

Iar meydandadrr. Ancak bu, iki mefhumun, hig olmazsa 

modern yazarlar tarafrndan kabul edilmesi ve yerli yerince 

kullamlmasr konuya daha mantrkh bir gekilde yaklagmamzr 

sa$layacaktrr. 

islim Ttirk tarihinin meseleleri ile ilgili yaptr$rmrz de- 

lerlendirmeler burada sona ermektedir. Bundan sonraki asrl 

meselemiz "yeni terkip" ve onun ortaya koydu$u ,,Tiirk'iin 

islhmi gahsiyeti" ve btitiintiyle bu galuiyetin nasil olugtu$u 

ve onun istdm tarihindeki yeridir. $imdi geliniz,bu yeni ka_ 

pryr galahm. 

IV. 

yENi TERKiB TURK'uN isrAui gAHsiYETi 

VE 

ORTA DOdU MISYONU 

Yeni Oluguma GidmYol oe Bazt Meselelerimiz: 

$u bir gergektir ki Tiirkler; Emeaile/in daha ilk devirlerinden 

itibaren )C(. yi.izyrhn ilk geyreiine kadar Orta Doir 

ve islAm milletleri camiasrnda (yaklagrk olarak on iki asrr) 

gok zinde ve dinamik bir rol oynamrglardrr. Tiirklerin islAm 

ve insanhk diinyasrndaki yeri, bu bi.iyi.ik din, tarih, ki.ilti.ir ve 

medeniyet mirasrna olan katkrlan, goiu kere kendi haline brrakrlmrg 

ve onlarrn biiyiik hizmetlerinin, tarih objektifinde 

heniiz bir delerlendirilmesi de yaprlamamrgtrr, 

Oysa, de$erlendirilmesi yaprlarnayan meseleler sAdece 

bunlar da de$ildir. Yine bu ciimleden olmak izere; Tiirklerin 

isl6m diinyasmdaki birlegtirici, biitiinlegtirici politikalarr, bunun 

iinemi, Tiirklerin islfrm diinya* lidertilinin isl6m ae Ortado{u 

milletlerine neler kazandrfu{t, Selguklularla baglayan Orta Do- 

fiu'daki yeni Tiirk misyonu, Osmanlilar ae Osmanh fetihlerinin 

Aurupa'ya kaydrilmastnm sosyo ekonomik ae dini agdan iinemi, 

Osmanlilartn takip ettikleri dini politikarun genel karakteri ae bu 

shyede ist6m dininin siydst ydnden ulagh$t uluslararast muazzam 

niifuz ae kufuet bunun furistiyan dilnyan iizerinde bvaktt{t kor- 

kung tesirler, aynca dini rekdbit ae bu rekhbetin isldmiyet tarafin- 

dan kazantlman, biitiin bu beklenmedik geligmeler sonucu degigen 

diinya dengeleri gibi daha bir gok konular iizerinde yeteri kadar 

durulmamrqhr. 

107


Bu biiyiik ki.ilttir ve medeniyet mirasrna sahip glcnak 

isteyenlerin her geyden once; bu ve bunun gibi, islAmi Ttirk 

tarihinin daha bir nice ijnemli konulannr, ilmin objektif kriterleri 

iginde ciddi bir muhakeme ve tahlilini yaparak ilim 

Aleminin de$erlendirilmesine sunmak mecb0riyeti vardrr. 

Krsaca belirtmeye gahgtrf,rmrz bu konulardan biz burada, 

sAde Ttirk tarihinin islAmi devirleri ve Tiirk milletinin 

islAm dini ile biitiinlegmesi ve bu uyugmadan do$an yeni 

terkib yani Tiirki.in isl6mi gahsiyetinin aya|akaldrrrlmasr ve 

onu biitiin hagmetiyle g6zler oniine koymaya gahgacairz. 

Ancak konunun daha iyi anlagrlabilmesi igiry islAm rincesi 

Ttrk tarihi ve bir krsrm iinemli dini geligmelere krsa'da olsa 

bakmamrzda yarar vardrr. 

Tiirkl erin An a Yw du a e T arih S ahn e s in e Qkm 

aI on : 

Tiirk milleti giiphesiz beger tarihinin kaydetti$i en eski 

milletlerden biri ve onlarrn en ulu ve yiicesidlr. Soyu; Tevrat'tan 

nakledilen ve ibn Haldun da dahil, daha bir gok islAm 

miielliflerince kabul edilen bir ananeye gore; Hz. Nuh- 

'un ofullarrndan Yafes ve onun Ttirk adrndaki oiluna kadar 

dayanmaktadu(6). Tiirkler; dini efsanelerin bile insanhk hayafinm 

varhk ve viicudunun baglangrcr, begi[i olarak kabul 

ettiii biiytik Asya krtasr yani, Asya'run bereketli topraklarrnda 

goSalarak tarih devresine girmigler ve oradan da, cihangir 

Asya ordularlnrn 6nciileri olarak diinyamn d6rt bir 

tarafina yayrlmrglardrr. Ti.irklerin anayurdu ile ilgili olarak 

milli destanlarrmrzrry tarihi gergeklere pek de ayl.rn olmayan 

rivayetlerinde goyle denilmektedir: 

a6 ibni Haldun , Tarihu. ibni Haldun, Mrsrr tabi, I. s. 8. 

YENi iSLAM TARiHi ve TURKLER: I . IO9 

"Tiitk kaominin atast olott Tiirk, biitiin do$u toraflanw 

gezdi ilolapf;,, Nihayet bir yerc gelili, yerlegmek igin orasffii'uygtffi 

bulilu. Burastntn ad't Istk Gdl idi. Qiinkii butada 

ilmiz aardt, suyu stcaktt. Pmarlan gok olttp etrafmda zmgin 

otlaklar olan biiyiik dailar oardt. Tiirk, yiice Tann'ya 

yalaanp orastnt yurt olatak istedi, Duast kabul olundu, o 

ila oray a y erregti"$7). 

Ttirklerin cedleri, bu gekilde Ist,1r- Giilii civartna yerlegtikten 

sonra, onlarrn soyundan gelenler stiratle go$alarak dinamik 

bir toplum haline gelmigler ve zamanla gok genig bir 

co$rafi bolgeye yayrlmrglardrr. Bdylece Otta Asya Tiitklegnig 

ve tiimiiyle bu akmcr Tiirklerin 6z Yuritu olmugtur. Alman 

asrlh yazil C. Brockelmann; Ttirk rrl.amn mengei ve onlarrn 

tarih sahnesine grkrgrm krsaca ozetlemig ve goyle demigtir: 

",,,,, Gmig gttney Sibirya oaalqnnda ae Hazqt Denizi 

ite Attay Dailan arusmdaki bozkrlaila giiphesiz eooelce 

Mofollan ae Ttmguzlon do igine almtg olan bir dil ve rk 

topluludundan, pedergahi aile tegkilAtma tndlik kiigiik giigebe 

gu.ntplan, Qefleri iginile yetigen bu memleketlerin tarihin' 

de ilaima rastlayacai"tmtz biiyiik fatihlrin faaliyetleri ile 

bitlikte bir Tiirk Milleti ortaya gtktt. Bunlat daha TiyanEan 

Da{lan'nm yamaglanndan ve aga$t ktstmlanndaki mtntt- 

ka.lardan Orta Asyabozkrlanna ilerleyetek tarih sahnesine 

girerlerkm antrqoloii illimlerinin Tfrrani dediklqi batiz ae 

kenililerine has bir rrktn hususiy etlerini gd steriy orlard{'lag). 

o? ToEan. Z.Y .. Ttirk rti nirkisnn Tarihi, istanbul, 1947, I. s. 7. 

a8 Br6ckelmann, C., Isliim Milletleri ve Devletlei Taihi, Ankata, 1944, s. 

152.

110 . ZEKERiVe riranqt 

Tiirkler dominant rrklardan biridir. GerEekte Turant 

tipe 6rnek olarak gosterilen Orta Asya, Aga* Tiitkistan (IslAmi 

kaynaklarda Mevaraii'n-Nehr) ve diSer Yakmdo{u 

Tiirklei; genellikle beyaz tenli, koyu parlak g6zli, defirmi 

yizlij., endamh ve sa$lam yaprh insanlardrr. Hafif dalgah 

saglarr vardrr. Erkeklerin sakah orta giirliiktedir. Ti.irk tipi 

kadrnlar Orta Qaf,; Arap ve Fars kaynaklannda gi.izelliie 

misal olarak giisterilmigtir. Ayrrca bir qok gair ve yazatlara 

da konu olmuglardrr(ae). 

Tiirkler zte islfunt Geligneler : 

Milli ve rrki meziyetlerini bu gekilde tamamladrktan 

sonra. tarih sahnesine Erkan Tiirkler; Orta Asya'da bir Eok 

biiyiik devl et v e imp ar atorlukl ar kurmu glardtr. Mete Han'tn 

kurdu$u bi.iytik Hun imparatorlu{u'ndan sonra GrA.O. zOA - 

M.S. 216), tarih sahnesinde bu defa Giik Tiirkler goriilmiigtiir. 

Sarsrlmaz azmi, granit kaya parEalanm andrran geliklegmig 

irAdesi, milli tarih ve devlet cogkusu ile dop-dolu yi.i- 

refi ile ortaya grkan destarii Tiirk kahramam Gok Bilge Ka- 

{an; Ofta-Asya bozkrrlannda, daSrmk bir gekilde yaqayan 

Tiirk boylartnt, parlak krhcr kudretli gahsiyetinin gcilgesi altrnda 

toplamaya muvaffak olmug ve tarihte ilk defa Ti.irk 

adryIa amlan gok bi.iyiik bir imparatorluk kurmugtur. Gok 

Tiirklein hagmet ve ululuk devirleri ve iinii cihanr tutan 

Tfirk kahramanlan sAyesinde bu'yeni Tiirk imparatorlu$unun 

srnrrlan Qin Seddinden, Kara Denizin do$u kryilarrna 

ae Kafesoglu, i., furk Milli Kiiltiirii, Ankara, 1977, s. 129, Kitapgr, 2., Mukaddes 

Qevreler ve Eski Hildfet 0lkelerinde Tiirk Hatunlan, Konya, 

1996, s.50. 

ii 

t ir 

\: 

ii 

t,r 

rl 

q 

YENi ISLAM TARiHi ve TURKLER: I . I I1 

kadar (5 milyon Lrn2), qok genig bir sahaya yayrlmrg oluyordu 

(552-743)tsor. 

Hz, Peygamber'in btitiin insanhSa hak peygamber olarak 

giinderildif{ bir devirde ve bir saadet asrrnda ortaya 

gkan ve Tiirk'iin geleneksel askeri giici.i ile bir kere daha 

diinyayr aya$a kaldrran bu Tiirkler; gok krsa zamanda Asya 

ticAret yolu, yani "ipek Yolu'ha hAkim olduklan gibi, Bizans'hlarla, 

iran' a kargr siyAsi mtinasebetlerini geligtirmigler 

hatta iran'a gok a$rr darbeler vurmuglardrr. Onlann, Bizanshlarla 

girigtikleri ortak askeri harekat ve iran'a vurduklan bu 

a$rr darbeler, Kttr'dn-t Kerim de dile getirildif,i gibi(sr) Hz. 

Peygamber'in seving ve memnuniyet duymasl ve Tilrkler 

hakknda bir gok ilAhi tebgiratlarda bulunmasrna da vesile 

olmugtur(sz). 

Evet ipek Yolu ve Basra Korfezi, deniz ticaret yolu kanahyla 

Tiirkler hakkrnda bir gok bilgiler elde edindifine kani 

oldu$umuz H:z. Peygamber'in, Gok Tiirk hakanlarrmn, 

Ehli Kitap olan Bizanshlarla anlagmalarr ve putperest 

(mec&si) iranhlara kargr siyAsi miinasebetlerini geligtirmeleri 

ve iran'r bir krskag igine almalan, oyle tahmin ediyoruz ki 

Hz. Peygamber tarafrndan btiyiik olgtide takdir edilmig ve 

gdgebe Tiirkler hakkrnda bir gok hadisi gerifler sciylemesine 

vesile olmugfur. '.frs n u dlJill li-r:l""Tiirkler size dokunma- 

50 Chavannes, Ed. Documents, Pans, 1903. Kafesoflu, a.g.e. Togan, 2.V., 

Umumi Tiirk Tarihine Girig, istanbul, I 98 I . Gabain, A.V ., Kdk Tiirklerin 

Tarihine Bir BakrS, DTCF. Dergisi, 1944. II. s. 5. Smolin, V., East 

Turkestan, The Hages, 1964. Grousset,R., Bozktr imparatarlu$u, gev. 

M.R. Uzmen, istanbul, 1980. 

5t Kurana Keim, er-Rwn 1-3. 

s2 Kitapgr, 2., Hz. Peyganfier'in Hailislerinile Tlirkler, Konya, 2004.

112 . ZEKERiVa rirerqr 

drkEa sakrn siz de Tiirklere dokunmaymz!" gibi daha bir gok 

hadisler hep bu manada soylenmig hadisler olsa gerektir(s3). 

Qiinkti Hz. Peygamber'iry iranhlara kargr takrndrfr tavrr ile 

Gdk Tiirklerin tavrrlan ana hatlan ile bir benzerlik 

arzetmekte idi. 

Hz. Omet devrinde (634-643) girigilen bag dondiirticii 

fetih hareketleri sonuc u, Arilerle-Tfiraniler (iranhlarla Ti.irkler) 

arasrnda eski gailardan beri geleneksel bir stntr olarok 

kabul edilegelmiq olan Ceylun Nehr/ne94) kadar ulagan is- 

lAm kasrrgasr, daha sonraki devirlerde Eegitli sosyal ve siyAsi 

nedenlerle Asya'mn ig krsrmlanna ka5rmrg ve iilAm Dint gogebe 

Tiirkler arasrnda higbir dine nasip olmayan bir kabul-ii 

anuneye mazhar olmugtur. Artrk bundan sonra Mtisliiman 

Ttirkler; birer fatihler ordusu halinde islAm milletleri camiasrna 

kafilmrglar ve gok gegmeden bu camianrn siyAsi ekonomik 

ve askeri dizginlerini ellerine gegirerek Ortailoiu ve 

Rutn iilkelerinin yegdne hAkimi ve dini lideri olmuglardrr. 

Biiyiik Setguklularla baqlayan Tiirklerin islAm diinyasr liderli$l 

Osmanhlann tarih sahnesine grkmalarr ile daha genig 

boyutlar kazanmry ve iginde bulunduf,umuz yizythn ilk 

geyrek asrlna kadar devam etmigtir. 

Bu demektir ki, Orta, Yeni ve Yakrn gaflar boyunca islAm 

di.inyasmm, eski diinya krtalarrnda yaniAsya, Afrikave 

Aontpa'da siyAsi ve dini iistiinliifii, Ttirkler tarafindan temsil 

edilmigtir. Bu geligmelere paralel olarak istdm Dini de difer 

dinlerle ozellikle Htrtstiyanltkla olan dini rekabetinde 

53 en-Nesei, S0nen-i Nesei, Mrsrr, VI. s.44. 

5a Kitapgr, 2., Orta Asya'ntn Arap'lar Taraltndan Feflri, istanbul, 2000, s. 

43, Hilti P.K., The Arabs, Chicago, 1962, s. 80, Barthold , W ., Turkestan 

Dovn to Mongol Inwsian, Londan, 1968, s. 64. 

YENi iSL.AM TARiHi ve TURxLTn: I . 1 I3 

biiytik mesafeler katetrnig ve diinya siyAsi hakimiyetine giden 

yolda onu fersah, fersah geride brrakmrghr. 

' Eski Dinler ae Tiirk Toplumu: 

Bir de konunun diier bir yonii daha vardrr. O da, isl6m 

Dininin bizzat Tiirk toplumuna kazandrrdrfr yeni ktiltiirel 

de$erler ve bir bagka ifade ile dinamizn ve ruh yqptstdr. 

Btr onemli konuya, Tiirklerin diler eski dinlere kargr 

g6sterdi$i ilgi ve bu dinlerin Ttirk'iin milli karakteri ve askerlik 

ruhu iizerinde yaptrir olumlu ve olumsuz tesirler yontinden 

yaklagmak herhalde daha yerinde olacaktrr. 

Bilindi$i gibi Tiirkler; tarihe gogebe bir millet olarak 

gegmigtir. Onlar uzun asrrlarr kapsayan bu gogebelik yrllarrnda 

gok genig bir co$rafyaya sahaya yayrlmrglar ve buralarda 

dil, din, rrk ve kiiltiir balamrndan tamamen farkh, birgok 

kavimlerle birlik ve beraberlik iginde yagamak durumunda 

kalmrglardrr. Pek tabii olarak, bu kabil sosyal ve siyAsi 

temaslar neticesinde bir ktiltiir miibAdelesi de kendili- 

finden ortaya grlcnrghr. B6ylece, Tiirk ktiltiiri; daha da zenginlegmig, 

gok renkli, Eok yi)nlii ae hiimanistik de$erteri a$r basan 

pedergaht bir kiiltiir olmug ae ona imparatorluklar kurma zte i)stiin 

rklart id6re etme yolunu aEmryhr. 

Bununla beraber Tilrklere; bazr kavimler sinsi yollardan 

tesir ekne ve onlarr milli ve manevi deferlerinden uzaklaghrma 

gayreti iginde olmuglardrr. Bundan maksadrmrz 

Qin'Iiler ve onlarrn, komgu Ti.irk boylarr ve Ttirk aristokratlanm 

yrkmak igin uyguladrklan sinsi kiilti.irel yozlagma 

planlarrdrr. Bu sinsi uygulamalar neticesinde Ttirk beyleri 

biiyiik olgi.ide Qinlilerin tesirleri altrnda kalmrqlar ve goiu 

zam;ul kendilerine has olan 6rl Adet ve ananelerinden bti-

I 14 . ZEKERiVA rirenqr 

ytik iilgiide yozlagmrglardrr. Nitekim Orhun ibidelerinde 

deiil halk, Tiirk aristokrat srntftrun bile bu gdkme dearinde Qinlilere 

6zendi{i, hatta ad ae ganlarmr defiigtirdikleri, Qinli prenslerle 

ealendikleri, bdylece milli de{erlerden koptuklan en au bir dil ile 

ifhde edilmigtir{sst. 

Millet hayatrna gok a$rra mal olan bu kabil feci geligmeler, 

gok genig bir sahaya yayrlmrg olan Tiirklerin dini hayatlannda 

da kendini gostermig ve bu dinlerin milli de$erleri 

gokiinttiye u$ratacak birtakrm olumsuz geligmelere sebebiyet 

verdikleri gortilmiigti.ir. Tiirkler arasrnda krsmen de o1sa 

yayrlmaya muvaffak olan Hristiy anltk, Budiztn, Zerdiigt- 

Iiik, Mani vs. dinleri, Ttirklerin mertlik, yigitli( cengAverlik 

gibi bir takrm milli duygulan ve karakterlerini besleyici olacaklarr 

yerde, aksine yrkrcr ve t

I16 . ZEKERiYA KiTAPqI 

fak olmugtur. Aksi halde, bu Ttirk milleti iqin gok biiytik bir 

feliket olacak Budizmin insanrn oztinii yiyen mistik ruhu, 

bir 6riimcek afr gibi Tiirkiin milli varhfim saracak ve onun 

dinamizmini yiyip ti.iketecekti 

Buna benzer ilginE bir olay da Tiirklerin bir harp ortamrnda 

istdmDini ile ilk temaslan srrasrnda cereyan etniqnr. 

Agap Tiirkistan'da Araplara kargr qok getin mticadeleler 

veren ve bir arahk onlan Tiirk yurtlarrndan siirtip grkaracak 

kadar biiyii-k bagarrlar gosteren Ttirk Hakam Sulu Han'a 

Emevi hiili.imd arlann{ an Hi 9 am b. Ab dii' l-M elik (7 B-7 a2) 

istim dnnl tubli! igin bir heyet giindettnigtit. $am'dan kalkarak 

Asyo'ntn iglerine kadar gelen ve Tiirk Hakam Sulu 

Han tarafindan kendi ordugAhrnda kabul edilen bu Arap delegasyonun4 

Hakan Eok yakrn ilgi gostermig, onlarr a$rrla- 

mrg Tiirk usulti ziyafetler vermigtir' Daha sonra terctimam 

vasttastyla onlan huzuruna ga$rrarak niqin geldiklerini sormugtur. 

Arap Sefiri, Tiirk Hakanrm, isldm Dinine davet etmek 

iEin geldiklerini soylemig islAm Dini hakkrnda ona genig 

genig izahlarda bulunmug ve Hakan'da bunlarr Eok biiytik 

bir ilgi ile dinlemigtir. Fakat Tiirk Hakam anladr$rmrz 

kadan ile elginin yiice islAm Dinini, kuru bir gartlar (sevapgnnqh) 

manzumesi olarak takdim ettiiini giirmiig ve bundan 

pek de tahnin olmamrg ve Adeta bir bocalama iginde 

kalmrgtrr(ss) 

Ttirk Hakam, Halife Higam tarafrndan yeni bir dine 

davet edildi$i zzunan onun, Ttirk toplumuna neler kazandtraca$r 

ve nelere mal olacalr yiintinden yaPh$ deierlendir- 

58 Kitapqr, 2., ilk Mtisltinan Tiirk Hiikiimdar ve Hakanlan, Konya' 2004' s' 

165. 

YENi iSLAM TARiHi ve TUNTLER:T. 117 

meler, netice itibarr ile Tonyukuk Han ile bi.iyi.ik iilgiide 

benzerlikler arzetmektedir. O da bu, Yeni Dinin npkr, 

Tonyukuk Han gibi Ttirklerin milli karakterleri, cjzellikle 

onun askerlik ruhu ile ne derece baf,dagabilece$i iizerinde 

durmugtur. Higam'rn elgisini dinledikten sonra, birkag gi.in 

btitiin yonleri ile bu meseleyi gok ciddi bir gekilde di.igtinmiig 

ve bir karara varmak istemigtir. En sonunda onlan bir 

kere daha huzuruna gairrmrg ve gereflerine yiizbinlerce askerin 

de katrldr$r mlrazzam ve fakat manah bir resmi gegit 

yaptrrmrg daha sonra da bu teklifi, kendine uygun bir iislupla 

reddehnigtir. Btiyiik islAm Cof rafyacr sr el-Hamevi'nin 

nakletti!'ine gore Ttirk Hakam, Sulu Han; Fligam'rn sefirine 

atlarmrn iistiinde yahn krhg birer kaya parqasr gibi duran 

Tiirk askerlerini igaret ederek aynen goyle demigtir: 

Je$-;! l.r.llll3 tJ.l-l llti.htJs, Y-l r-iLi-l Y,l d+. sfsa srt (J"Jl O|" 

t 

".OJgl.r,J ,.1r pX*1t t 

"Bunlat iginde ne bir kundtnan, ne bit teni ne d.e bir 'l 

llr 

hekim aardr. (Askerlik onlartn yeghne mesle{idir.) $imdi onlor, ji 

Miisliiman olup ila, islhm ilininin gartlannt yrine getinne-'!i;' 

ye kalktErlarca nereilm yeyip igecekluilir? (Hayatlarrm nasil ;{1, 

{' 

Bagka Dinler Tiirkter iginYtkrct Obnugtur: i 

Mamafih btiti.in bu izahlar Tiirkler arasrnda isl6mi-' 

yet'ten ijnce Ari ve Sdni dinlerinin hig bir gekilde yayrlma- " 

dri: anlamrna da gelmemelidir. Milletimizin kendine hag 

davramg ve karakterlerinin bekasr igin Ti.irk bi.iyiikleri tara-i' 

frndan gosterilen bunca gayretlere raimen meselA, Budirt) 

lik, Mecfisilik, Manihaiztn vs. gibi, eski Asya dinlerinin 

5e elJlamevi, Mucemii'l-Biildan,Beyrut,l955, II. s. 24. 

,l 

'i:

118 . ZEKERiveriranqt 

Ttirkler arasrnda krsmen de olsa yayrldrfr ve onlarda mevcut 

olan gehamet ve gayret duygulanru korletti$i' cesaret' mertlik 

ve yigitlik gibi asil davranrylanm dumura uiratarak miskin 

bir hale soktu$u gortilmtigttir' Bu mequm durum' biiyiik 

Arap Edibi el-Cihrz'rn bile nazart dikkatinden kagmamtqflr' 

onunbuhususlardagergektendeilgingtesbitvemtigAhedeleri 

vardrr. 

Bu ciimleden olmak iizere el'CAhrz; Bizanslt'laila 

sasaniln arasinda cereyan eden bir krsrm harpler tizerinde 

durur ve sasariilerin bu harplerde Bizanshlara kargr kazandrklarr 

zaferlerin ve tistiinltiklerin sebeplerini 9u gekilde tahlil 

eder: Ona gdte burum tek sebebi aatdr' O da Rutnlann 

Hr.ristiy anl* d.inine gtmig olmolandr. Qiinkii Hristiy a.tiltk 

itini yuttutqaktt{t, ptstnkhit, intikatn almamayt ae hatp etmekten 

gekitmeyi telkin edq, Bizanshlar b6yle bir iline gifince 

her tiiilii hareketlerinde Httistiyanh{m icabt olaruk 

yutttugak d.aatanmayo baglamtglardr' Bdylece onlar' 

S asanilule y apt*lan harylerile na$lup olmuglatdtl6$)' 

el-Cihrz, "Tiitklefin tistin Meziyetlefi" adrndaki tinlii 

eseriyle pek yakrndan tamdrlrmrz bu biiytik mtiellif, ayru 

elim akrbeti Ti.irkler igin de savunmakta ve tesbitlerini 9u gekilde 

dile getirmektedir: 

"Tiitklerzrndrkhk(Budizm,Mani,Zerdiigtliiko'ildininegirinceart*harplerdemallupolmayabaglamrylardtr'Ti}rklerin 

en kahramanlanndan olan Dokuzofuzlar (lJygtrtlat)' bunun m 

giiz el tnis allerin itendir. H albuki D okuz o luzl a1 Karluk Tiirk' 

lertnd.ut sayrca. birkag misli az olduklon halde ilaima ileri 

gid.erter ae d.aha iyi saztngtlord't' Ne zatnan ki bu Tiirkler 

m en-Necm, V.T., el'Cihrz vel' IhdAratii'l'AbbAsiyye, Bapdad' 1965' s' 120' 


120 . ZEKERiVariranql 

biiyiik bir azim ve kararhhk iqinde benimsemigler ve kabul 

etmiglerdir. Belki de kader islAmiyete, istikbalde gok btiyiik 

hizmetleri dokunacak boylesine ytice bir milletin fitratrmn 

eski Asya dinlerinin kokugmug inanglarr ile bozulmamasmr 

ve kalblerine, aktivitesini goktan kaybetrnig ve bir posa haline 

gelmig bu kabil dinlerin yerlegmemesini dilemigtir. 

Neticede islfrm Dini, Orta Asya'run engin yaylalarrnda 

kendisi gibi temiz ve safiyetini asrrlardrr muhafaza etrniq 

yarr gogebe bir ortam bulmug ve bu ortamda Tiirkler arasrnda 

higbir kuwetin soktip atamayaca$r bir gekilde yerlegmigtir. 

Dini geligmeler bununla da kalmamryhr. islfrm Diii, 

Ti.irklerin milli ve manevi yaprlarrnda bag dondiirticii de[igiklikler 

yapmry, ona yeni bir dinamizm ve ruh kazandrrmrgtrr. 

B. Lewis, bu biiytik geligme ve onun Ttirk sosyal hayatrndaki 

gok dnemli yerine igaret ederken aynen goyle demektedir: 

"Tiirklet isl6.m dinine girmeleri ile bu ymi din sayesinite 

yepymi bir hilaiyete sahip olmuglm zte bagltbagtna bir 

de{eri olan mazileri ile ilgilerini hayret edilecek bir siiratle 

keserekadetaunrttvrhalegelmigi|s7fli7"(63). 

isl6m Dini; yukarrda da igaret edildi$i gibi, gok krsa 

bir zamanda Tiirk milletinin daha onceleri sahip oldufu tistiin 

deier ve meziyetlerini nerede ise yeniden inga etunig, 

onu kendi potasrnda eriterek Ti.irk unsurun4 diSer Miisli.iman 

milletlerde gdriinmeyen yeni bir gahsiyet kazandumrg- 

trr. 

Oyle ki; Tiirkiin ktzil elma ideali ve onun uiruna yedi 

iklime seferler dtizenlemesi ve diinyayr kucaklayan akrncrltk 

ruhu, isl6m'rn cihail agkr ile beslenmig, Ttirktin askerlik tu- 

63 Lewis, 8., The Emegercy ol Modern, Turkey London, 1962, p. 325 e Barthold, W. A., isldm Meileniyeti Tarihi, s.348. 

YENi iSLAM TARiHi ve TUNTTER:I . I2I 

hu; mukaddes bir gAye uiruna harp etrnesi, hatta mertge 

6lme 6zlemi, islAmiyet'in gehidlikve gazilik rtitbesiyle daha 

da alevlenmig Ttirklerd eki nizanl' alem olgusu; islAm Dininrn 

ilayt kelimetullah; yani Allah'rn dinini "yer yiiziinde yii' 

ce" ve her yerde hAkim l.alma hedefi ile birlegmig ve Tiirk 

milleti kendini agan bir gi.ig ve diinyayr titreten heybetli bir 

kuwetolmugtur. 

islAmiyet'ten 6nce eski Tiirk boylarr arasrnda gori.ilen 

"Tiirk Alpleri" F. Ktiptiiltiniinde igaret ettigi gibi; isl6miyet'in 

cihild rse gazfr mefhutnlan, Tiirklet arastnda yetleEtikten 

sonra 6nce"alp gizi" yani "mtisliiman Tiirk kahramanl" 

mahiyetini almtglal tasaoauf ceryant ae mahtelif tarikatlat 

halk arastno yulegince de "alp erenler" yan:i "savaggt 

dewigler" gekline girmiglerilile). Evet, miisliiman halklmrzrn 

daha sonralarr "alpley'' ve "alpetmlet'' dedi$ibu "Htztt" 

yaratrhgh kimseler, daha sonra toplumumuzun bir nevi mayalarr 

olmuglar ve islAmrn "iltsdfl-r kimil iimek insan" ola' 

rak nitelendirdi$i gontil erleri, erenler ve evliyalar ordusu 

olarak ortaya grkmrglardrr. 

Bir ilAhi kaynaktan teyz ve bir kudret elinden nasib 

olan bu Tann kullani miisliiman halklmrzrn hayrr, saadet ve 

iyili$i igin her zarnan ve her yerde arrlar gibi gahgmrglar, 

edeb, ahldk ve irfAn binamrz ve saSlam Aile yaprmrzrn gerEek 

mimarlarr olmuglardrr. Bu agrdan bakrldrirnda diyebilirizki; 

sanlcr isl6m Dini; biltiin insanh{a genel ae Allah'm bir luftu ol- 

sun diye, Tiirk milletine iizel olarak gdnderilmig ae miisliiman ol- 

mast ve Muhammed Ummeti'nin gerefli bir aarh{t hhline gelmesi 

ona kalm iri ae bilyiik harflerle bir alm yaan olarak yanlmqtt.

122 . ZEKERTYA KITAPCI 

Bu sAyede islAmrn ytiksek imant ve iistiin ideali, Ttirk- 

'ldtn asil kant ve mageri vicdam ile birleqmig ve bir biiytik 

"terkib" olmugtur ki bu terkipten herkesin ozlemini duyduiu, 

imrenerek Adeta krskandrir bfu "Tiitk tipi tniisliimfld' ve 

daha agrk bir ifide ile "Tiirk'iin idilmi gahsiyeti" ortaya 

grkmrghr. Artrk bunlar, islAmrn cihad bayrairm iig krtada ve 

biittin bir cihan husumetine kargt, hemde asrrlarca dalgalanduacak 

Allah askerleri, hayrr! demir kugakh cihan pehlivanlarr 

idiler. Nitekim bu Allah'rn askerleri igin giir, edebiyAt ve 

soz ikliminin sultam olan BAki; kara ve denizlerin hAkimi cihan 

ikliminin sultam en btiyiik Tiirk Hakam olan KAnffni 

igin yazdrStbir "mqsiye" de goyle diyecektir; 

"$emgit gibi roy-ii zemine taruf tmaf 

S al ilun iletnir kug akh cih an p ehlia nnl an" 

Miisliitnan Tiirk' iin isl frmi $ ahsiy etinin O zii: 

Bu arada hemen gunu ifade edelim ki Miisltiman 

Ttirk'iin islAmi gahsiyetinin oziinde "Peyganbu agk{' ve 

'EhI-i Beyt Seztgisi" bulunmaktadrr. Peygamber agkr ve Ehli 

Beyt sevgisi nerede olursa olsun Miisli.iman Tiirk milleti ve 

Anadolu insammn iman iislubu, onun dini hayahmn varh$r, 

tazelii.:i ve canhhsrmn bir ifadesidir. Bu sevgi onun almnda 

nurdan bir mi.ihiirdtir. 

Anadolu insam kendi ig dtinyasrndan kopup gelen bu 

cogku ile Ona "Aih.giizel kmdi giizel Muhammeill" diye seslenmig 

Ona bir sevgi gShfr halinde ulagmak ve kavug istemigtir. 

O; Hz. Peygambeq Onun yi,ice sevgisi, Ehl'i Beytine 

olan deruni duygularrm kendi gonltinde hissetmig, kutsal 

oca$l kuytu bucairnd4 odasrnda, obasrnd+ toprafrnd4 tagrnda, 

baharrnd+ krgrnd4 her zaman ve her yerde Onun 

YENi isLAM TARiHi ve tURxLgn:r' 123 

sevgisini aramlg, Qna inanmamn srcakh$, Onu sevmenin 

evlili$i ile yagamqtr. 

Anadolu insammn Ona olan imaru; sevgl sevgisi ise; 

iman haline gelmig bu imani cogkusunun bir ifadesi olarak 

Onu her zamankendi evinde, kutsal oca[rnda misafir etmek 

istemig, aile'fertlerinden birinin adrnr mutlaka "Mehtned" 

toymtg yeni do$an gocuklanmn kulafrna krz olsun erkek 

olsun ilk olarak onun adrm iifiirmiigtiir. onun "Fatttn&"Etr:ra 

"Fadime anumxz!" Onun Aigesine "AyFo anamtz!" Onun "Hotice"sine 

"Hatca anamtz!" demigtir' Bu isimler onun dini ve 

ktilti.ir hayatrmn ana gizgileri olmugtur' 

Anadolu insam oiluna Hz' Peygamber'e hiirmeten 

"Muhatnmeil" de$i\ "Mehtned;'adrm koydufu gibi cihan-r 

titreten ordusunun her bir erine de ismi tasf,ir olarak 'Mehtnetgik" 

adrm vermig yani bir kiigiik Muhamtned obnast' 

onu temsil etrnesi ve yer yiinde "Allah'tn asketleti" olmasrm 

istemigtir. Artrk o; bundan biiyle, Hz' Peygamberinin ebedi 

risaletinin varisi, onun yiice geriatinin sahibi, dinin bekEisi, 

kitabmm koruyucusu olacak, kilrcmt Allah'rn dininin yticelifi 

ve iman hakimiyetine adayaca! bu yolda kam nehirler 

gibiakacak ve kemikleri da$lar gibi yrirhp kalacaktr' 

igte Hz. PeYgamber'in 

ri.Ui.r+ll dlli UiC+ll fl! U-*.i .ryYl prjJi" 

"O otd.uttutr' kottwtonlan ne iyi kotrufian, o otdutun 

askerlerinegiizelbitasker!"diyerekalkrgladr$rveMuhammed 

iimmetine asrrlarca once ilahi bir miijde olarak 

verdifi Onun bu kendi "Muhamtned'i" ordusu idi(.)' Onun 

- Hz Peygamber, istanbul'un fethi ile ilgili meghur lwdisinde bu orduya olan 

--troit{irrrrriiilerini dile gitinnig, onu Islamn gergek, ideal ordusu o.lamk 

iimmetine tebsir ennistii O ordu bugtin bile varltP ile iftihar ettifiimiz 

miibarek TA RK ORDUS U dur. Z.K.'

124 . ZEKERiVe Xireeqr 

oziinde ve ruhunda "Bedt'in arslanlart" yatryordu. igte bu 

ordu; Malazgirlte koca, Bizans'rn kargrsrna grlcmg, Kudiis'te 

Hagh ordulartmn yolunu kesmig daha sonra Anadolu semalarrnda 

bir kara kartallar olarak halay gevirmig istanbul sur- 

Ian iistiine konmug bu giizel gehri fethetmig, DoSu Roma 

imparatorluSunu yrkrmg daha sonra bir 'rKrztl Elma,' cogkusu 

ve bir iman hakimiyetine giden yolda Roma,ya ve 

Viyanayn yiiriimiig en sonunda koca bir cihamn husumetine 

kargr Qanakkale de ilahi bir iman imtiham vererek 

"gehid" olmug ve Ruh-u nebiyi hognut ehnigtir. 

Miisliiman Ttirk milletinin gontil umamnr dalgalandrran 

bu "Peygamber Sevgisi"nin koki.i tarihin derinliklerine, 

Hz. Peygamber'iry Zat-r Akdesle bulugmasr ve ,'Miruc{,rta 

kadar uzanmaktadn. Zira Mtisli.iman halkrmrz; islAm hidayetine 

giden yolda ulu atasr olanAbilii'l-Kerim Satuk Budra 

Hnn'rn ruhunu o melektit aleminde, Mirac gecesinde ve bir 

Peygamberler meclisinde Hz. Peygamberle tamghrmrg, d6laysryla 

iman gerbetini bir Peygamber sevgisi olarak onun 

miibarek elinden igrnigtir. Daha sonra o; mageri vicdamn bu 

heyecam ve imani cogkusunu bir destan haline getirmig(.) yg 

onun asrrlarca elden ele, dilden dile dolaqmasrm istemig ve 

bu duygularrm gelecek nesillere ve kryamete kadar bir iman 

ve sevgi urrunaru olarak aktarmrgtrr(0s). Bu bal:rmdan yukarda 

da ifade edildi$i gibi, Miisliiman Tiirkler, Hz. peygam- 

ber'e imamnr; seagi ve sevgisiniise; iman haline getirmiq bir 

millettir. 

',-Satuk Bupra Han Tezkeresi. 

"' G-gl! bilgi igin bY,z. Tiirk Boylannda islfun Hiddyet F:r:ttnan, Konya, 

2005. 

i 

YENi ISLAM TARiHi ve TURrcTER I . 125 

Dtinyad4 Hz. Peygamber'e boylesine bafh, Onun yiice 

misyonuna boylesine sahip, boylesine bir iman zevlcr, 

cogkusu ve iislubu ile dop-dolu bir bagka millet heniiz yoktur. 

Bu sadece Mtisltiman Ti.irk milleti ve Anadolu insamna 

has ilahi bir keyfiyettir. Anadolu insam bu giizel duygularrm 

kitap haline getirmig, giir haline koymug ve bir giiniil na[mesi 

olarak asrrlarca onlarr terenniim etmig onlarr bir kitap 

olarak yazm$ ve adrna kAh "Ahmediye" ve kah 

"Muhammediye"$6) demig ve Ona olan sevgisini, elle tutulur 

gtizle gori.ili.ir ve fiili olarak yagamlrr bir hale getirmigtir. 

Bu kitaplar asrrlarca Anadolu insamnrn ne elinden ve 

ne de dilinden, hig ama higbir zcunan dtigmemigtir. Uzun krg 

gecelerinde; evlerde, halk odalarrnd4 dergAh ve bargahlarda 

hep bu oz Tiirkge ilahiln okunmug onlara Peygamber sevgisini 

agilamry ve iman tazelif,i yagatmrgtrr.Cogu iimmi olan 

Anadolu insam daha sonra bu peygamber bairmn qakryan 

btilbi.illeri olmug, onlarda gontil duygulanru bir sevgi cogkusu 

halinde ifade ehniglerdir. lgte Yunus Emre'yi bu "Peygamber 

seagisi" bir kor haline getirmig ve bu ateg asrrlarca 

Anadolu insammn gonli.inti ve kalbini tutugturmugtur. 

Siileyman Qelebi bu zengin Anadolu mirasrru 

"Meplid"legtirmig ve bir demet u6g7tr1-l olarak Anadolu insamn 

eline diline ve gonliine sunmugtur. Asrl bundan sonradrr 

ki; bu yeni "Peygamber seagisi" dalga dalga btiti.in 

Anadolu ve Balkanlaru yayimrg imparatorlu$un dort bir tarafinda 

yaprlmrg mescit ve muhtegem camilerin yaldrzh 

kubbeleri altrnda Paga konaklarr ve Sultan saraylannda hep 

66 Yazrcroglu Mehmed, Muhammediye, ngr. A. Qelebioglu. istanbul, 1996. 

* Tasawufta giit Hz. Peygarnber Sevgisini sintgelemistir Z.K.

126 . ZEKERiVe riraPqt 

bu mevlidler okunmug, oliilerimiz ve dirilerimiz bu sevgi 

suyu ile a'ndrrrlmrg hulasa koca Osmanh imparatorluiu bir 

"P ey gatnber seagisi ii.lkesine" ddniigmiigtiir' 

Osmanh Sultanlarr igin bu da yeterli olmamrgtrr' imparatorlu!"un 

biitiin camilering mihrap ve minberlerine Aya- 

sofya,da dahil, onun ve gok sevdisi can dostlarrmn isimleri 

yazrlmrg onun soyundan gelen Seyyid' ve $eriflerin ayrr defterleri 

tutulmug onlara ozel ayhklar verilmig ve Ruh-u Nebi 

btiylece hognut edilmigtir. 

Onun kutsal emanetleti, baq tacr olarak islAm'rn taht 

ve baht gehri istanbul'a gettrilmig Anadolu diyarr onlarla 

qenlenmig Anadolu insammn yiizii gtilmiig, yeni bir iman 

giicii kazanmry ve Hafizlaflmtz, Ruh-u Nebinin huzurunda 

ve Onun miibarek kabrinin baqrnda imigcesine, asrrlarca 

yirmi dort saat bir dakika bile ara vermeden o DAvddi sesleriyle 

Kur'an-t. Kerim okumuglar ve bunun giik ehline karqr 

gururunu yagamrglardrr. 

imparatorlu$un deo gairleti, soz ve giir ikliminin tagsrz 

sultanlarr, Divan edebiyatrmn bagr goklerdeki bu yiice 

temsilcileri, bu ma$rur insanlar, OI $ah-t Rnsiiliin tiniinde 

yerlere kadar ei-ilmigler Ona olan sonsuz sevgi ve aqklarrnt 

goz prnarlarrndan siizi.iliip gelen inci dAneleri gibi yaglar, 

"Haylr!" kasiile, nat ve rubailerle ifade etmigler, bundan da 

6te "Dioan" yazmada bunu bir edep ve erkan haline getirmigler 

bir goni.il nalmesi olarak yi'izlerce binlerce kaside 

yazmrglardrr. Tiirk milleti ve Anadolu insanr igte budur. Bu 

sevgi ummant ve muhabbet denizinin orne[ini bir bagka iilke 

ve bir bagka insanlar arasrnda bulmamrz miimki.in deiildir. 

YENi iSLAM TARiHi VC TUNTLENII . I2I 

i sl frm Tiirk' iin Y mi Kimlidi: 

Bunlar bir manada, isl6m dininin Ti'irkliik camiasr ve 

onlarrn sosyal ve dini hayatrnda neyi ifade etti$inin de bir 

bagka tiirlti izahr olmahdrr. Bu bakrmdan hiq gekinmeden 

gunu s6yleyebiliriz ki, dtinyada, iizellikle islAm milletleri 

camiasrnda, kendini islAm Dini esprisine bu kadar kolay ve 

boylesine giizel adapte eden bagka bir millet yoktur' islAmr 

kavrayrg ve yagayu tarzr Tiirk insarumn hayatrnda Kaggar 

onlerinden Viyana'ya kadar yeni bir htiviyyete kavugmugtur. 

Boylece istdtn kendini; aradrlrnt Tilrkte, Tiirk ise kendi 

aradr$rm ist6m:da bulmuq ve bu iki yi.ice varhk birbiri ile 

kaynagmrg kucaklagmtg ddeta et kemik misAli aynlmaz bir 

parga, hayrrl yeni bir vticud olmuqtur. Bu vi.icud'un cesedi 

Tiirk ve Ruhu ise islAm olmugtu. Bu kaynagma sAyesinde 

Ttirk'iin etnik milliyetr gitmig, onun yerine Islfrtni tnilliyeti 

ortaya grkmrg ve islAm Dini Tiirk milletinin genel kimli$i 

olmugtur. Bunu tarihte Tiirklerin drgrnda, miisliiman Araplarda 

dAhil hig bir millet bagaramamrghr. Nitekim bu konularrn 

genel bir de$erlendirmesini yaPan dev gAir Yahya Kemil 

bu yeni "terkib" veya Tii,rk'iin isldmi gnhsiyeti ile ilgili 

olarak yaph$ giizel yorumlannrn birinde aynen goyle demektedir; 

"Tiirklerin miislihnanltit kabul ebnelerinilen btr| 

Tiirk milliyeti, islfrttt akideleri ile, isl6m inctntyla yo|tulmug, 

orutnla h6.l-hatnut olmug ymi tte ulat bir "Tqkib"dir, 

Miisliiman Tiitk halkmtn milliyetini, yfrni, bu oatana 

(Anaitoluya) gaza maksadt ile gelmiE oe bu naksatla asr' 

larca gehiit olmuE, oatq.nda minhteler yiikseltmiE' gdk'

128 . ZEKERiVa rirarqt 

kubbeye ezan sesleri salmtg bir miltetin milliyetini, isl6mi- 

y el tm ayn olarak iliigiinmey e imkdn y oktu1"6n. 

Ne ilginqtir ki Tiirk'iin istfrmi gahsiyeti ve onun, 

islAmrn yarrnlan igin onemini en iyi kegfedenlerden biri de 

Bediiizzaman Said Nursi'dir. iman yetimleriniry imdni eserleri 

ile imdAdrna kogan bu btiytik Anailolu Ealiyan, Tiirk'iin 

islAmi gahsiyetini yeniden inga etmeyl Anadolu iman harekefinin 

6nemli bir rtiknii hAline getirmig ve onun bu islAmi 

gahsiyetinin iistiine omrti boyunca bir kug gibi $rPlruP 

durmugtur. O eserlerinin bir gok yerinde bu grrprnrqlarrnr 

goyle dile getirmektedir; 

"Ey Tiirk Karileg! Bilhassa sen ilikkat et. Smin tnilliyetin 

islhtniyetle imtizilc ebnig, ondan kAbil-i tefrik deiil, 

tefrik eilersm mahoolursun. Biltiln smin mi.ziileki tnefhhirin 

islfrmiyet iteftefine gecrnig. Bu neffrhir, zetnin yiiziinde hig 

bir kuaaetle silittmedidi hatde sm, geytanlann oesaesesiyle, 

ilesiseleriyle mefhhirini kalbinden silip at na!"($). 

Hakikat-r halde isl6m dini, TiUirkJer iEin yeni, tarihi 

ikinci bit"Ergutekoz" olmugfur. Ti,irklerin ulu cedleri, kendi 

lerini Eevreleyen ve drg dtinya ile alAkalarrm kesen yalErn 

demir daSlarr ve granitler kadar sa$lam heybetli demir'kaya 

pargalarmr akrllara durgunluk verecek bir teknikle eriterek, 

(milli Ergenekon efsanesinde olduiu gibi)(6e), nasrl Asya 

bozkrrlarrna tagmrglar ve btiyiik denizlere ulagmak di.inya- 

67 Yahya KernAl, Kubbealtt Akailemi Mecmuan, istanbul, 1972, no. 2 Mama- 

fih, Y. Kemeil'in bu gilzel gdriigleri, btitiin diinya Tiirkliigil igin gegerlidir 

z.K. 

68 Kitapgr 2., Bediiiaaman Said Nursi ve Anadolu iinan Hareketi, Konya, 

1998, s. 420. 

* Og.l, b., Ergenekon,Tiirk Ansiklopedisi, XV, s. 300. 

YENi iSLAM TARiHi ve TTJRKLER \. 129 

mn dort bir yaruna goq etmiglerse; Ti.irkler islAm dinine girdikten 

sonra da ayru geyleri yapmrglardrr. Onlar bu yeni 

iman giicti ile kendi ruh ve gcinfillerini kaplayan kiifiir ve 

batrhn her ti,irlii tahakktimtinii krrarak aydrnhia grkmrglar 

ve ilihi nura kavugmuglardrr. 

Arttk Miisliiman Tiirklerin de yeni ummanlara agilmalarr, 

islAm milletleri denizine ulagmalarr gerekiyordu. Nitekim 

oyle de olmugtur. Miisliiman Ttirkler ilk hamlede 

Ba{dail'a gelmigler, sonra Anad.olu yaylalarrnd an istanbul'a, 

oradan da Balkan'lara gegerek islAmrn cihad bayrai.:m Viyana 

ilnlerine dikmiglerdir. Btiti.in bu hayrrh geligmeler 

Kur'afl-t Keritn'in el-Mhide stiresinin 54. ayetinde anahatlarr 

beyan edilmig olan bir kader gizgisi do$rultusunda oluyordu. 

Qiinkti bu ayet-i kerimede Cenabr Hak bir vAd-i ilAtri 

olarak yeni, zinde, giiglii yiiit bir kavmin gelecelini bildiriyor 

ve goyle diyordu: 

fgl+ Nir /$l dic ' rJ*i ,t+r i,e t'i. r3.; ir lJiJ g1ill t{.,.1 U" 

a+t+ ys At d** * O#lslt ,* t*l i,+-3.11 uP tu31 ais;*.g 

?t* t.;& 

6-lj.irtl eL.! 0.4i. i &l CLii .tl!3 f'JiJ LJ 

'Ey iman edenleil Sizden kim dinindm dt)nuse 

(ddnsiin, Bilsinki) Allah (onlarrn yerine) 6yle bir kaoim getirir 

ki O; onlan seuer onlar da Onu seaenler. (O bahtiyar insanlar) 

tniiminlere kary algak giiniilHi, kafirlere kary giildetlidirlen 

Onlar Allah yolund.a cihad eduler, higbir dil uzatarun 

ktnamastndan korkmaztar. igte bu Allnhm bir lutfudur ki 

onu, khne ililerse ona perb, Atlah ihsam bol oe m gok 

bilendir"(70'' 

70 Kuran-t Kerint, el-Mdide, 54.

130 . ZEKeRive rirerql 

igte boytesine yiice ve ilahi bir iislup iqinde iizellikleri 

beyan edilen kavim tvttisftituteN 7'L|RK milleti idi. O Allahrn 

vahyine Kuranla iivtitmi.ig bir millet idi. Bediiizzaman 

said Nursi de ilahi vahye bu gozle bakmrg ve boylesine ytice 

hitaba mazhar olan bir kavmin Tiirk milletl oldu$dnu 

siiylemig ve bundan ayrr bir seving ve Surur duymugtur' 

ustad biitiin himmeti ile Tiirk milletine yonelmig onun bu 

ayet-i kerime ile dile getirilen yiiksek meziye! iistiin ahlaki 

degerlerine, daha agrk bir ifade ile islAmi gahsiyetine sahip 

qrkmasrm, dini ve milli de$erlerini korumasrm istemigtir. Bu 

Anailolu Ealiyasq miicerred bir batrhlagma ufiruna 

Miisliiman Ttirk Mlletinin bu deserlerini terk etmesinden 

biiyiik endigeler duymakta ve bir ga$layanlan andrran o gtir 

sesiyle yannki nesillere goyle seslenmektedir: 

"igte ey ehl'i Kuran olon gu oatantn ealatlan! Altt 

yiiz sane deiit, belki Abbasiler zamanttdan' beri, bin smedir 

Kuron-t Hakimin bayraktan olarak biitiin cihana kargt 

meydan okuup, Kuran't' ilan etmigsiniz. Milliyetiniz Kuran 

oe islfrmiyete kale yapttntz, Biitiitt diinyayt sustutd'utntz, 

miithig tehaciitnatt def ettiniz ta: 

O#lsJl *;yi i,r-.9rJl ,Je ilSi ai3;rs ilr.r ruil nt urL ''i 

,irt ,1g.r* Ur OJ$L+J 

"Allah onlartn yerine oyte bir kar'tim getirir ki, O; onlart 

saner, onlarda onu seuerler, (o bahtiyar insanlar) miiminlere 

kary algak goniillii, kafrlere kary giddetlidirler' Allah yolunda 

cihat ederler!" ayetine giizel bir masadaki (mazhar) oldunuz' 

YENi isLAM TARiHi ve TURTLER: I . 131 

$imd.i Aon'rpanm oe fenk ffie1rep (Avrupa hkirli) niinafi.klann 

ilesiselrine uAup 9u ayetin eotteliyatmdaki hita- 

ba masailaki olmaktan gekinmelisiniz oe korkmahstflrz"QT\ ' 

islAm dini, Ttirkler'i yeni bir hayat mi.icadelesine 

sevketmiqtir. Onlann bu mticadelesi islAmrn cihad bayra$r 

alhnda "ilhyr kelimetullah" u$runda eski Ttirkletdeki "Ktztl- 

Elma Ruhu" ile bi.itiinlegerek asrrlarca devam etmig ve 

Mtisltiman Tiik'ii iig krtada yetmig iki milletin efendisi ve 

hrristiyan topraklarr tizerinde kurulan ve yizyilatca 

hiikiimranhir siiri,ip giden biiytik bir cihan devletinin hem 

kurucusu hem de yagatrcrsr yapmrghr. Bdylece Osmanh 

Tiirkleri; bir taruftan asrlarca Asya'ntn td eski gailardan 

beri Azttupa'ya askni iistiinliiiiinii temsil eilerken, dider 

tarnftan da istfrm diinynsmtn hem ilini hetn de siydsi 

liderlifini temsil etmig oluyorlardt.. Mtisltiman Ttirklerin 

islAm milletleri ve Orta Doiu'daki bu gerefli mevkileri 

yagadrirmrzyij'zylJ;rn ilk geyre$ine kadar da devam etmigtir. 

O smanhlar, stimiirgeci Batt mtpery alistleinin "Aoputa'flin 

hasta adflrnt" iliye alay ettikleri ileairlerde bile, Asya'ntn 

yine m guglu, yine m kuihetli, yine m luaztetli ilealeti 

olmug@,taraftan islAm dini, aym zamanda ebed-miiddet 

olan Tiirk varhfrm koruyan gok kuwetli manevi bir silah ve 

bir zrrh olmuqtur. Boylece "tniisliiman" kelimesi ile "Tiirk" 

kelimesi ozdeglegmig ve ikisi eg anlamda kullanrlrr olmuqtur. 

Bugiin bile deSil Hinilistan ve Pakistan'da eski diinya krtalarrmn 

bir gok yerlerinde, Tiirklerin hagmet diineminde 

miisliimanhfr kabul etniq insanlar kendilerinin artrk "Tiirk 

7r Kitapgr, 2., Bediiizmman Said Nursi ve Anailolu iman Hareketi, s. 422, 

Ayrrca bkz. Nursi, S., Mektubat, s.324.

132 . ZEKERLYA KITAPqI 

olihtklannt" dile getirmiglerdir. Bu giin bile bu durum Balkanlardaki 

niisliiman azrnhklar igin gegerlilifini hAlA korumaktadrr. 

Onlarda goiu zaman "Biz tniisliimantz!" arrlamrnda 

"Biz TihH)z!" demekte ve Tiirk kelimesini 

miisliimanhkla eg anlamda kullanmaktadrrlaro2). Nitekim 

Osmanlilarm Avrupada btitiin heybetiyle ilerledikleri donemlerde 

batrda yazrlmrg kitaplarrn bir goiunda islAmiyet'ten 

" Tiirk dini" olar ak bahsedilmigtir. 

Mamafih bunun tam aksins bagka iklimlere tagary 

bagka bagka dinlere sapmry olan Tiirk kavimlerinin, milletler 

miicAdelesinde varhklarmr koruyamadrklan, milliyetlerini 

kaybettikleri, hattA Tiirk dtinyasrrun drgmda kaldrklarr ve bu 

biiyi,ik Ti.irk Ailesinden koptuklarr g6riilmtigti.ir. O kadar ki 

bu kabil kavimler Tiirk adryla dahi amlmaz olmuglardrr. 

Eski Tiirk kavimlerinden olan bugtinkii Macar ve Bulgaflar, 

bunun en tipik iirneklerindendir. Bunun tam aksine, 

Mtisliiman olan Ttirk boylarr, Sozryet Rusya ve Qin'de 

olduSu gibi komiinist rejimin bi.itiin asimilasyon 

hareketlerine kargr direnebiliyor ve her ti,irlti baskr ve 

imkAnsrzhklara raimen milli varlrklarrru koruyor ve 

Tiirkliiklerifli devam ettirebiliyorlarsa bunun tek sebebi 

vardrr. O d+ giiphesiz onlarrn Miisltiman olmalarrndan 

bagka bir $ey de$ildir. islAm dininin birlegtirici, 

bi,itiinleqtirici karakteri onlar igin yegAne kuwet kayna$r 

olmaktadrr(73). 

72 Lewis, 8., Islrtm in History, p. 20. 

73 Bu konularda daha genig, mukayeseli bilgi igin bkz. Ergin, M., Tiirkiye'nin 

Meseleleri, istanbul, 197 4, s. 202-210. 

ti 

v. 

TURKLER,iT isrAu rARiHi 

DEVIRLER 

" Tiirk Tarihinin islAm Tarihi ile Birlegmesi 

t33 

Tiirkle/in isthm Tarihi Dearesine Girmekrt: 

Buraya kadar olan aErklamalanmrzda isliltn dini, onun 

Tihk milletinin sosyal ve dini hayatnda yaphfr bag dondiiriicii 

de$igiklikler iizerinde durulmug, yeni terkib ve Tiirktin 

islAmi gahsiyetin nasrl tegekkiil etti$ ve bu yeni kimliiin karakteristik 

ozellikleri hakkrnda genig bilgiler verilmigtir. 

Hemen gunu ifAde edelimki; di.inyada hig bir din, islhm dini ka- 

dar Tiirk milletinin sosyal hayah, dini yagayry ae mageri aicdaruna 

tesir etmedili gibi, hig bir miltetde ist6m dini ve miisliiman milret- 

lerin mukadderahna Tilrk milletikadar tesir etmemigtir. 

Evet biiti.in bu sosyal ve dini geligmelerin sonucu is- 

IAm dini nasrl Tiirklerle birlegmig biitiinlegmig, sosyal hayahmn 

yegAne hAkim giicii, sanki Ttirkliik bedeninin ruhu ozii 

olmugsa; islhm Tarihide Tiirk tarihi ile birlegmig bi.ittinlegrnig 

yeni bir tarih dokusu ortaya grkmrg ve neticede Tiirk tarihi; 

islim tarihinin ayrilmaz bir pargasr ve miisliiman milletlerin 

miigterek tarihi olmugtur. Arhk islAm tarihinin bir saadet asrrm 

andrran yeni ganh altrn sayfalan, Ttirklerin islAm tarihi 

devresine girmelerinden sonra y azrfunay abaglamrgtrr. 

Gergekte Tiirklet di$er birgok kavimlerin aksine, is- 

lAm Tarihi devresine gok bagarrh bir gekilde girmiglerdir. .EIz. 

Peygamber'in, ilk genglik yrllarrndan once ferdi olank Mekke'ye 

gelip yerlegen ilemirci Tiirklq bir yana Ttirklerin, 

Emeotlerin ilk devirlerinden itibaren Orta Dofuya ayak bas-

134 . ZEKERIVA rirerqr 

trklarr ve Emevilerin hililfet merkezi olan $am'da Tiirklerden 

miltegekkil ilk muhafiz alaymtn kuruldu{u anlagilmaktadt. 

Emevi halifelerinden Abdii'l'Melik b. Mervan devrinde ise, 

(685-705) bu Ti.irk birliii Ozel Muhafiz Alayrnrn bir krsrm ig 

kargagahklarrn bashrrlmasrnda gok miiessir hizmetleri o1- 

mugtur0a). 

Emevi devlet adamlanrun, bir gok islAm yazarlanrun 

bile gok acr bir dille tenkit edilen rrkgr bir politika takip ettikleri 

ve gayri Arap Mtisliiman unsurlara gok drigiik gozle 

baktrklarr drigiiniiliirse, $am'da, hatta Orta Asya fetihlerinin 

ba.glamaandan gok daha ijnce Tiirklerden miitegekkil ilk askeri bir- 

Ii{in kurulmail ae saray muhaftzhfi ae bir diger ifdde ile Halifelerin 

korunmax gibi Eok ciddt ae nszik gtireain tizbetiz Ferganeli o- 

lan bu Tiirklere verilmesi, giiphesiz Tiirklerin lehine gok tjnemli bir 

geligme ol ar ak kab ul edilmelidir. 

Emevilerin yerine, Ebu Miislim el-Horasani'nin liderliiinde 

ve aristokrat Tiirk askeri erkAmnrn btiyiik olgiide gorev 

aldrir kanh bir ihtilal sonucu Abbhsiler iktidara gelmiglerdir. 

(7a\ Abbasilerin ilk hallfelerinden biri ve devletin astl 

kurucusu olan el-Mansur (753-772)'dan itibaren durum 

si.iratle Tiirklerin lehine olarak geligmigtir. Artrk engin denizlerin 

ortasrndan kaynayrp gelen biiyiik dalgalar gibi, Orta- 

Asya bozkrlanndan kopup gelen bu biiyiik Tiirk dalgalan, 

o gailarda islAm medeniyetiniru islAm kriltiiriintin 96z kamagtrrrcr 

merkezi ve hilafet i.ilkesinin taht ve baht gehri olan 

Baddad'a inmeye baglamrglardrr. Statik Arap toplumu Trirkler 

sayesinde dinamik bir yaprya kavugmugtur. Artrk e/- 

Mutastm devrinde ise (833-841), Tiirklerc her tiirlti izzet ve 

7a Kitapgr, 2., et-Tlirkfi MiieUeJAt eI-CAIuz" Beyrut, 1972, s. 106. 

YENi ISLAM TARiHi ve TUnKLEn: I . I35 

ikbal kaprlarr agrlmrg, devlet ve hiikomet iglerinde onemli 

gorevler verilmig ve hilafet ordusu btiyiik goiunlukla Tiirklerden 

tegekkiil etnigtir. sama,q gehri bir ordukmt orarak 

ba hngin tabisth orta-Asya Tiirkleri igin kurulmug tarihte 

egi, benzeri olmayan bir gehir idivs). 

Ba$dad'a Abbasi Halifereri tarafrndan bir krsrm cizer 

imtiyazlarla celbedilen ve salnla' zamanla 200 bine kaclar 

ulagan bu Ti.irklerden Afgm, Bo{a gibi biiyrik komutanlar, 

Miibarek et-Tiirki, Feth b. Hakan gibi biiytik devlet adamlart, 

Ebu ishak el-Hureymi ve ibrahtm b. el-Abbas es_Sult gibi 

daha bir nice l.lymetli edip ve q6ir ve ilim adamlarr y"tigilg_ 

ti{6). 

isl6m Tarihinde Tiirk Dewinin dze%ikleri: 

Yukarrda da igaret edildigi gibi, Tiirkrer'in hilafet i.ilkelerindeki 

bu durumlan Emeaileriz ilk devirlerinden baglaya_ 

ruk Abbasiler devri (7SO-1259) ve Biiyiik Selguklularr' gUg_ 

lii bir devlet olarak tarih sahnesine grkmala'na kadar aevam 

efmigtir. (940) Abbasi toplumunun kopma z bir pargasr hali_ 

ne gelen bu Ti.irklerin zamanla devlet ve hiiki.imet 

nezdindeki niifuz, hatta bir dereceye kadar baskrlan oyle 

artmrgtrr ki, artk Halifeler onlarrn isteklerinin drgrnda pek 

fazlabfu gey yapamaz hale gelmiglerdir. Briyrik islAm tarihgi_ 

si, el-Mesffdi'nin kaydetti$ine gore bir Arap gairi bu du_ 

rumdan goyle yakrnmrgtrr: 

. de Goje, Leiden, 1982, s. 258-262. 

'" el-Hamevi, Mucemil,l_Uileba, VL s. 5g. ibn Asdkir, Tarthu ibn Asakir, 

$am, 1330,II. s. 434, Kitapgr, Z.,et-fiirkfi Miiellefat et_Cah4r. t80.--'-'

I36 . ZEKERiYA KITAPqI 

"-Arttk Tiirkler her geye hakim ae sahip oldular. Diier 

biitiin insanlara onlafln efiLirlerini dinlemek ue itaat etnek- 

ten bagka yapacak ne kaldt"(n). 

Tiirkler'in islAm diinyasrna boyle gok gerefli bir gekilde 

girmeleri ve ondan sonra meydana gelen bag dondtirticti geligmeleri 

deferlendiren S.R. Bullard vardr$r neticeleri gu gekilde 

agrklamaktadrr: "Her fle kadar Araplar; Arap dilinin 

iistiinliidii ae istfim dininin yiicelidi shyesinde (Orta Asyada 

il6hil) fethehnig olduklan gok gmig illkelerile genelbir uyum 

snilamhglorsa d.a, daho sonra olan bu esaslar dhhilinde 

herkesi kucaklayan bir idhri sistemin yapilanmo iEini Orta 

Asya halktna, yani Tiirklere brakmak zotanda kaltntglarilr. 

Gergekte Tiirkter islfrm diinyastna iince harb esirlefi, 

soflra parah siiaariler, yiiksek iiuetli komutanlar, gaza uleri 

olaruk gebnigtn ae biitiin bunlardan sonro ishm diinyosmm 

gergek hkkimi olmuglardr"v&). 

Bullard'rn bu gorii gler i; bizim, islAm Tarihinde Ttirklerin 

devri ile ilgili olarak ileri siirdii$iimriz fikirleri de bir 

manada desteklemektedir. EveU Hz. Peygamber'in, nerede 

ise ilk niibi.iwet yrllanndan itibiren baglayan ve yaklagrk on 

iig asr devam eden islAm Tarihindeki Ttirk devirleri, bir 

kem6l ve ululuf,a do$ru trrmamgta iiq biiyi.ik devreye ayrrlmaktadrr. 

Bunlardan; 

Birinci Devre; Ti,irkler'in islAm camiasmdal< Pasif 

Deairleri, di$er ifAde ile Tiirkler'in islAm Tarihinde btiyiik 

misyona aday olma devresidir. (642-833) Bu devir; tAc ve 

77 el-Mes0di,IV, s. 179. 

78 Bullard, Sir, R., The Midilte Eust A Potiticat anil Economic Sumey, 

London, 1965, P.6. ...and eventually they becante its rulers. 

YENi iSLAM TARiHi ve TUNTTER:\.137 

tahhm kaybeden iran Kisrasr Yezdiicetd III. in gairrsr iizerine 

harekete gegen Batr Goktiirk Tiirk Hakam To-lu Han'rn 

642 yirnda (Hz. dner Devri) Ceyhun havzasrru gegerek biiytik 

bir ordu ile irana girmesi, Araplarrn pegine talllarak 

Belh'e gelmesi ve Horasan askeri valisi Ahnef b. Kays'a parlak 

krhncrnt gdstermesi ile baglamrg0e) rr" Abbasilerden Hali- 

fe el-Mu'tasrm Billah devrine kadar devam etmigtir. 

Bu devirler; haddi-zatrnda Mekke'ye, F{z. Peygamber- 

'in ni.ibiiwet asrrnda gelip yerlegen Ttirkleride meselA Sri- 

,neyy'e ve Siiteyc Ailesi gibi nazan itibara alrrsak, islAmrn ilk 

devirlerin ne kadar ulaghir gdriilmektedir. islim Tarihinde 

"Tiirklq'in pasif deztri" olarak adlandrrdrirmrz bu devirlerde 

Tiirkler; Orta Asya Arap fetihlerinde, Arap ordulanmn 

yamnda bir takviye giicti olarak kullarulmrglar, onlarm biiyiik 

zaferler kazanmalarma yardrmcr olmuglardrr. Hatta Abbasileri 

iktidara getiren Ebff Miislim el-HorasAni nin ihtilal 

ordusunun gok dnemli bir unsuru da yine bu "DoEu- 

Horasatt" Ttirklerinden olugmakta idi. 

Bu ilk devirlerde Ttirkler askeri ve idari gorevlerde 

pek fazla etkin olmamrglardrr. Bununla beraber btiyiik kafileler 

halindeBasra,,Vant, $am gibi medeni Arap qehirlerine 

gelmigler ve buralarda emniyet ve asayigin sallanmasrnda 

gok onemli gorevler yapmrglardrr. Bu devirler onlarrn islAm 

tarihindeki Aktif Deairleri igin daha ziyade bir gegig si.ireci 

olmugtur. 

Bu devrin bir diier 6zellif,i de, Tiirkler'in biiyiik kafileler 

halinde Arap islAm iilkelerine sevkedilmig olmalarrdrr. 

7e Kitapg, 2. The First Challange of the Turks Against the Arabs, Tarih 

Dergisi, nu. XXXU. istanbul, 1979, s. 896.


Orta Asya Arap fatihleri dolayrsryla, Bnsra, Vasrt, $am, 

Baidad, Medine, Mekke gibi biiyiik Arap gehirlerine yerle_ 

gen ve go$u kere bir Arap kabilesinin velAyeti altrnda yaga_ 

yan bu Tiirklerilm bir gok Miifessit, Mnhaddis, isl6m Hu_ 

kukEtsu qrkhgr gibi; askeri, idAri ve edebi sahalarda da bir 

gok Tiirk bi.iyiikleri yetigmig ve bunlar kendi devirlerinin, 

miiessir gahsiyetleri ile dikkat Eeken tinli.i kimseleri olmuglardrr. 

ikinci Devre; Tiirkler'in islAm tarihindeki ,,Aktif De_ 

airleridir" Bu diSer bir ifade ile Tiirklerin hilafet iilkelerinde 

btiyrik bir askeri grig haline germereri ve Araprarda ordugu 

gibi, ilk islAm Tibk dearetlerinikurma devridir. (g33-105g) 

islAm Tarihinde, Tiirklerin " Aktif D eoirleri', Abb asi ha_ 

lifelerinden el-Mutasrm'rn iktidara gelmesi (g33-g42) ile baglamry 

ve Briytik selguklu surtam Tu!ruI Bey'in, Abbasi hari- 

fesi el-Kiim Biemrillah (1031-1025) tarafindan Ba{dad'a davet 

edilmesi ve istdm Hililfetinin biiti.in di.inyevi yetkilerini 

muhtegem bir merasimle Tiirk sultanma devretmesine kadar 

devam etmigtir. (10s8) Bu devirler Ti.irkrerin hilafet ordusunun 

asrl varhfrm tegkil ettikleri onemli aktif devirlerdir. 

Genig hilAfet iilkelerinde siyAsi nizatrr, emniyet ve asAyrqrn 

temini, dahili isyan ve ig kargagahklarrn bastrrrlmasr, btiyiik 

askeri harekatlarrn dtizenlenmesi ve zaferrerin kazamlmasr, 

hep bu hilAfet ordusunun tung yiizlii yairz Eehreli, yifit as_ 

kerleri sAyesinde miimkiin olmugtur. 

Bu devreyi, yukarda da ifAde edildi$i gibi, Tiirklelin 

. 

islAm Tarihi ve biiyiik emAneti, Hz. peygamberin ebedi 

risalet misyonunu kucaklamaya gegig devri olarak deferlendirmemiz 

herhalde daha uygun olacakhr. Bu devirlerin as- 

YENi ISLAM TARiHi ve TURTTTN: I . I39 

keri ve idAri manada genel bir deSerlendirmesini yapan 

W.H. Mc. Neill, goyle demektedir; 

"Tiirklertn Orta-Dofiu'ya hkkim olmalan, hem daimi, 

kaha. olmug, hem de bu insanlara gok derin tesirler brakmtEhn 

Zaten Tilrkler Qfta Doiuda siyist bir ztarhk hilline 

gelmedm iincede gok giiglii idiler. Onlar uzun smeler 

islfrmm ug biilgekrtnde yagantElar zte soflrfl ila niisliiman 

olmuglar ae yfloag, ysaag Orta-Dofii'ya gelmigletdir. Bu 

baktmdan onlar id6re ettikleri kimselere o kadu yabanct 

olmadtklan gibi, onlann kolay kolay kapt dtgart edibneleri 

de miirnkiin de{ildi. Tiirklerin idfrrelerinile Qin 

letlerinde old.udu gibi, fazla biirokrasi yokht, Bir gnry askeri 

idareciler giderken, onlann y*ini steplerilen gelot taze yeni 

zte isl6m dea- 

askeri giigler ahyor z:e onlar idilreye hfrkim olttyorlardt"$0). 

Yine bu ikinci Devrede; Tiirkler, islAm milletleri cAmiasrnda 

kendilerine has bir gok giiElii devletler kurmuqlardrr. 

Bunlardan mesela Karahonlilat (940-1040) Gazneliler 

(963-1183), Harzangahlar (1L57-1231) ve Selguklulann imparatorluk 

devirlerinden onceki kurulug yrllarr (940-1040) 

Tiirklerin bu yeni camiada giiqlii Mtisltiman Ttirk devletlerini 

temsil ettikleri devirlerdir. Yine bu devirlerde Kaftnslarda 

Miisliiman Hazar devleti ve Don Volga boylarrnda 

Tiirk Butgar devleti vardrr. islAm Dininin yayrldrir genig 

coSrafi alanlarda Miisltiman Tiirkler'in kurdu!-u devletlerin 

sayrlarr ondan fazladrr ki bu Tiirklerden bagka hiq bir Miisliiman 

millete nasip olmamry ulu bir keyfiyettir. 

Karuhanlilardan baglayarak Bfuiik Setguktu imparatorlu- 

Su'nun kurulmasrna kadar siiriip gelen bu devreyi biz, Tiirk 

*0 Mc. Neill, W.H.,The Rise of the lYesl, London, 1965, P. 54.

140 r ZEKERIVa rirarqr 

isl6m tarihinin geligme deoresi olarak kabul etmekteyiz, Bu bir baktma 

Tiirkler'in bi.iyiik misyona, isthm dilnyasmm liderlifi misy 

onuna soyunma dearesi olar ak kabul edilmelidir. 

Ugtincti Dewe; Tiirkler'in islAm Miisliiman milletleri 

camiasrna "Liderlik Deairleri" yani Orta-Doiu eski hilAfet 

i.ilkeleri ve H;z. Peygamberin ebedi risAlet misyonuna sahip 

olma, emaneti bizzat kucaklama devirleridir. (1058-1924) 

Biiyiik Selgaklu'lann tarih sahnesine grkmalan ve hilAfet 

tilkelerinin dizginlerini ellerine almalan ile baglayan bu 

devreler (1058), Osmanh'larm iinii cihanr tutmug biiyiik bir 

islAm imparatorluiu kurarak devreye girmeleri ile yeni bir 

hiiviyyet kazanmrg ve bu durum iginde bulunduSumuz 

yirminci yiizyrhn ilk geyrek asrlna yani Osmanh imparatorlupunun 

emperyalist gtigler ve onlann yardakgrlan tarafrndan 

yrkrlmasr ve hilfrfetin kaliltnbnastna kadat devam etmiEtir. 

(3 Mart 1924) 

Evet,


lamrglardrr. Karahanlilnr, Tirk islAm tarihinde yahn krhg 

kafir Tiirklere cihat etmede en giizel ornek olmuglardrr. 

Mtisliiman Araplarm Emeai ve Abbasi imparatorluklanna 

kary Tirklerde; Btiyiik SelEtklu ve Osmanh imparutoiluklannr 

kurmakla mukAbele etmigler ve trpkr bir elmamn 

yansr gibi bu biiyrik birlik ve biittinlii$ti tamamlamrglar 

ve islhm Tarihinin ayrrlmaz bir unsuru olmuglardrr. Arttk, 

Khbe'nin damrnda Ezan-t Muhammedi'yi okuyan Bilal-i 

Habegi ile, istanbul surlannrn burglanna, onun okudufu 

kelime-i teohidin bayraSrm diken Ulubath, Ulu Hasan, bagrnr 

vermek istemeyen ulu gehid arasrnda bir ulu gayeye hizmet 

etme bakrmrndan hiE bir fark kalmamrgtrr. 

Bu bakrmdan gortili.iyor ki; Tilrk tarihinin, istdm tarihinin 

bir deaamt oldu$unu iddia etmek, isthm Tarihinin kendi gartlan 

iginde tegekkiil etmig milstakil bir tarih oldu{unu siiylemek ae 

biitiln bunlardan sonra isl6m tarihinin standard bir hate getirit- 

mesinin lilzumundan bahsetmek bir kaul-i miicerred de[il, kelimenin 

tam anlamt ile bir gerge{in ifhdesidir. isl6m tarihinde bi5ylesi- 

ne yiice mazhariyetlere ulagmq, kendi tarihi, mukaddes isl6m tarihinin 

1nemli bir btililmil haline gelmig, Tiirklerin dqmda hiE bir 

millet yoktur. 

BiiAiik Fikb oe Dealet Ailaml.anNe Diyor? 

Buraya kadar yapt:p:mtz biitiin bu agrklamalar, Tiirk 

Tarihinin, isl6m tarihi ile ne kadar ig iEe ve onun ayrrlmaz 

bir parqasr olduiunu biitiin aynntrlarr ile ortaya koymakta 

ve okuyuculara qok onemli fikirler vermektedir. Bu bir baktma 

islfrm Tarihinde, miislilm Ttirkler devridirkf bu devirler 

yaklaqrk on aslt devam etmigtir. islAm dini ve miisltiman 

milletlerin tarihinde bir doniim noktasr olan bu devirler ve 

YENi iSLAM TARiHi ve TURKLER:T .743 

buna ba$h medeni ve ktiltiirel geligrneler, bir gok ilim, fikir 

ve siyiset adammrn dikkatini gekmig ve onlar qok ciddi yorumlar 

yapmrglardrr. Bunlardan biride F. Kiipriilti'diir. 

islAmi Ttirk tarihi, ktiltiir ve medeniyeti, hele hele islAmi 

Tiirk edebiyah gizgisinde qok ciddi artgtrrma ve bir Eok 

krymetli eserleri bulunan bu deierli ilim adamr, Orta-Qai 

Tiirk tarihi bu devre damgasmr vuran olaylarm perde arkasr 

yani, aristokrat Ttirk askeri varhfr bilinmeden tam ve mi.ikemmel 

bir islAm Tarihinin yazrlamayaca$rm iddia etmektedir. 

Ona grire; 

"isl6m Tarihinin gok gmig bir deari, Tibklerin isl6mhP 

kabul etmelrinden Tanzimat'a kadar(!) bin yilhk bir 

deorc isl6m Tarihi denilen umumi QerQeve iginitedir. Tiirkler 

istdm iimmeti camiastnn girerek isl6m medeniyeti adtnt 

aefii{hniz biiyiik kiiltiir dairesinin inkigafina goltgmtElardr. 

Bu baktmilan bilyiik Setgaktu imparatorlu{unun kurulu- 

Eundan baglayarak son asra kad.ar, isl6m difutyasmm makadderuh 

iizerinde biiyiik ae deaamlt tesir yapmq olan 

Tiirklerin tarihi bilinmeden istdm Tarihini anlamak miimkiin 

olmayaca{t nasil tabii ise; islfrm tarihi gergevesi igine 

sokmadan Orta-Zaman Tiirk furthini anlamantn da miim- 

kitn olmayacadt o kadar tdbitdir"'(81). 

Fakat bizim bu konularda asil gortigi.ine yer vermek istediiimiz 

biiyiik fikir ve devlet adamr eski Mrsrr devlet bagkanr 

Cemal Abdii'n-Nasrr'drr. Nasrr; "Tiirkiye ve Arab Siyhseti" 

adrndaki bir kitab4 "KardeE Tiirkiye" baghir ile yaz- 

dr$r bir takdim yaztsrnda, islAm tarihinde Ttirklerin hagmet 

devri; Tiirk Tarihinin islAm Tarihi ile nasrl birleqti$i ve Tiirk 

8r Barthold, W.,isldmMederiyetiTarihi, Ankara, 1954, (BaSlangrg), s. XIIL

144 . ZEKERIVa rirenql 

milletinin mi.isliiman Araplarla nasil kaynagrp bi.itiinlegtiiini 

bir gtintil naSmesi hAlinde ifAde etmekte ve o mutlu giinlerin 

hasreti yarup tutugurcasrna giiyle demektedir; 

"Tiirkiye ile bizim aramtzda, geEnigte ae gimili ne olursa 

olsun o bizimle, bizde onunla ohnuguzdun Bizim ae 

onlannbabalan tarihte iki kafieg idilu. Burlm hayatm seoing 

oe iiziintiiltini ortak ya7qrntg, iyilik oe kiitiiliiklertne 

birlikte katlanmtg, harb meydanlannda oe asrlarca, Allah- 

'm ilininin aziz olmast igin omuz ornaza birlikte Qarpqtfltglardr. 

Bizim ililimiz oe onlartn dilli, bir biiyiik liidat kitabr 

nm iki kelimesid.ir. Tihkge bir manada bizim d.e dilimizilir, 

igte bizim Kursntmtz ile onlann Kuranr birdir, O Kuranki; 

Hz. Peygamber'e aahiy yoluyla Mekkede, Medinede ndzil 

olmug, Baidad, $am zte Mtsrb alimler onun hakikatlannt 

tefsir etmig oe istanbul'da astl kfrtipler (Hattatlar) offiin yazrlannr 

yazmtglardrr, Onlm Tihkge konuEsalm bile, 

milsliiman hof"lzlu igte hem Adana, hem Ankara, hetn Diynrbaktr 

zte hen izmir'de haW Atapga, bizitn dilimizde okrunaktailrlor. 

Bizin oe onlnrtn gegmigleri, tafihleri, Arap oe islfrm 

Tarihi ailmdaki biiyiik bir kitabm iki biilihniidiir Tiirkler; 

Buharaila boy gdsterili, bizile orada onlarla beraberilik. Daha 

sonrabirlikte Baidad'a, Musula yiiriidiik. Onlar Anailolu 

yaylalannda mek6n tuttuklan zatnon bizile onlann peglerine 

taktlih.k, Onlar istanbul surlanntn kargtstna dikildikleri 

zatnafl bizde, o stnlann gdlgesinile Ebfi Eyyub el-Enshri'nin 

misfrfirt olduk. 

YENi isLAM TARiHi ve tURrLPn: I ' 145 

Tiirkter kokugmug ae gdkmiig, Bizans imparatoiluiunun 

y tktlmt g topr akl an iiz erinile O smanb imp aratorlufiutttt 

kurmak igin Aztrupaya ayak bashklan deuiilerde muharip 

gaziler, gerek Arap olsutt, gerek Tiirk, her iki lisanda ila aynt 

olan bir kelime (parcla) ile baimyorlardt O da giiphesiz 

"Allahii Ekber! Allah Biiyiiktiir" kelimesi idi. Miisliimanlar 

Ayasofyanm (biiyiik kubbesi alhnda) "Allahii Ekber" diye- 

rek namaza duruyoilarih, Onlann bu heybetli tekbir seslerinin 

yanktlan igte $amda; Emeui Camii, Kahirede; el-Ezher, 

Kayraoanda; Zeytuna, hatta biltiln Ba{dad, Kfife, Sana, hatta 

Granata zte Atlos Okyanusu sahillerine kadar yayilan 

biitiin camil er de ihry uluy or ilu. 

Biitiill btmlaila beraber; bizler ilost akraba oe hrctm 

oliluk, Araplardan het bir arabtn eoinde, Arap iilkelefinin bu 

kadar geniE olmasrna ra$tnen bir Tiirk daytxrun hasreti ae 

Tiirklerilm her bir Tiirk'iin ettind.e bir Arap atflcasfiun oardr. 

Biz bdyle yakm ealilik bailan kurduk, aktaba ue stkt dost 

olduk, Miigterek bir kiiltiir ve medeniyet tnirastmtz oldu. Her 

ne kadar bugiin iilkelefimizin srnrlan arastnda tel \rgiiler 

olsa da, 

Tink milleti zhten bu hakikatlaru biitiln gtinlii ile inanmakta 

re onu hig bir zatnafl inkdr ehnemektedir. Onlarrn 

bu inanct Arap milletlerininde inanctdtr, Ay6l Bizim 

devleilertmizin arkastnda b dylesine yilksek hakikatlere inanan 

bdyle milletler oarkan, bizim azilt diigmanlanmtz bize 

ne yapabilirlerki! Ah kegke omt bir bilseyililnt"(82). 

82 Said, el-Uryan, Tilrkiyd ve's-siydsetu'l-Arabiyye min Hukfi-i Al-i Osman 

ilA Hukfd-i Atatlirk, Kahire, 1955, s. 5, 6, 7, 8.

146 . ZEKERiVa rirAngt 

Bir misal olarak verdiiimiz bi'iti.in bu agrklamalar islAm 

Tarihinin Tiirk Tarihi ve Tiirk Tarihinin islAm Tarihi 

ile ne kadar kuwetli baflarla ba$h onlarla ig-ige olduiunu 

ve iki unsurun birbirini tamamlayarak nasrl gok kuvvetli bir 

terkip viicuda getirdi$ini agrkga gostermektedir. Ndsrr'rn 

benzetmesi bir gergef{n ifAdesi olarak kabul edilirse; bu iki 

bdltimden olugan Biiyiik islfr.m Tarihi kitabrmn ikinci ve gok 

daha genig bir boltimti mutlaka Miisltiman Tiirklerin tarihi 

ve onlarrn islAm dini, kiiltiirii ve medeniyetinin yticelmesi 

yolunda yaptrklan biiyiik hizmetleri ihtiva eden biiliimii 

olacaktrr. Ne yazrk ki, Tiirklerin isl6m diinyasmt bitlegtitici, 

biitiinleEtirici politikast yine Tiirkterin isthm diinyast lider 

tidinin isl6m ve Ortadoiu milletlerine neler kazandrdt{t, 

gibi bu dafi ilgilmdirm ae bizim agrntzdan gok iinemli 

olan daha birgok konularm bir muhasebe zte rwhakemesi 

yapilmatntghr, Ancak bu ilederlendirmelerin y apilmast ileilir 

ki, Tituk Tarihinin, isliltn Tarihi igin ne kadar iinetnli bit 

fanomm olfuia herkes igin bir kere ilaha ottaya Ekmtg olacaktr, 

vI. 

isri.vr TARiHiNDE SELCUKLULAR, MoGotLAR 

VE 

OSMANLILAR DEVRi 

islAm Diinyasrnrn Yeni Zinde Giigteri 

S elErktul ar a e i sl 6m D iiny ast: 

Gergekte Tiirklerin, bilhil Hz. peygatnber'in ebedi 

risAlet misyonuna sahip olmalarr, yukarda da ifade edildi$i 

gibi, Tu$rul Bey'le birlikte kudretli Selguklu Sultanlarrmn 

bir kurtancrlar ordusunun bagrnda hilAfet tilkelerine gelmeleri 

ve ota$lanm Baddat surlarr oniinde kurmalan ile baglamrgtlr. 

Haddizahnda SetEtktular'rn qok biiytik bir saS dryonun 

eseri olarak islAm dinini tercih ehneleri ve Bahya ydnelmeleri 

bir sevk-i il6hi ve kaderin garip bir cilvesi olarak 

kabul edilmelidir. Qiinkii peygamber timmeti namlna onlarr 

yeni yeni gorevler beklemekte idi. Kader-i ilAhinin bu zinde 

Tilrk unsurunu Bafiya, islAm di.inyasr ve hilAfet iilkelerine 

sevketneye hazrrladr$r srralarda hilifet merkezi Bafitoil ve 

islAm Halifesinin durumu tam anlamr ile yiirekler acrsr idi. 

Qtinkti, AbbAsi hilAfetinin temelden gokme ve daSrlma 

tehlikesi bag gostermig, Sihmi ist6m doktrini bir giig ve otorite 

olmaktan goktan grkmrg varhsrm nerede ise kaybedecek 

bir hAle gelmig iran giitifi, Btiveyhiter eliyle bir devlet olma 

firsah yakalamrg ve biittin hrgmryla Siitmilidi yok ehneye ve 

devleti ele gegirmeye koyulmug bundan da ote islAm Halifesi, 

bu $ii zorbalar tarafrndan biitiin yetkileri elinden aknarak 

esir edilmig ve bir odaya kapahlmrgh. Koca islAm Halife- 

147


si, ntibiiwet neslinin temsilcisi, 6ylesine acrnacak' oylesine 

koyu bir garesizlik iginde idi ki, bu timitsizliiin verdiii son 

grrprruglarla gizliden gizLiye bir tazarmname yazmlg ve bunu 

KAbe'nin duvanna astrrarak Allah'tan kendisini bir mucize 

eseri, bu $ii zorbalarrn baskrsrndan kurtarmastm iste- 

migtir(aa). 

Peygamber iimmeti, islAm halifesi ve Abbasi devletini 

igindebulunduiubumtigkiildurumdanancakkudretli 

Tiirk sultam, Tuf,rul Bey kurtarabilirdi. Nitekim iiyle de 

olmug ve Abbasi halfesi el-KAim Biemrillah, Tuipul Beyi 

bizzatbu kudsi g6reve, yani risAlet misyonunu ytiklenmeye 

gairrmrg ve islAm diinyasrm iginde boSulup kaldrfr bu belA 

ve musibet afrndan kurtarmasrnr istemiqtir' 

Gergekte, Setgaktu Tihkteri, Orta Asya Tiirkliik denizinden 

islAm tilkeleri ve hilAfet merkezine kaynayrp gelen 

ikinci, biiyi.ik Tiirk dalga.sr ve bir manada birici dalganrn bir 

devamr idi. Birici Ti.irk dalgasr bilindiii gibi el-Mutasrm 

zamanrnda gelmig ve islAm hilAfetini kendi iginden gekmekten 

ve dafrhp pargalanmaktan kurtarmrgtr' Onlar, her hAl-i'i 

.kirda halifenin emrinde ona bafh ve sadrk kalmrglardr. 

$imdi ikinci askeri Tiirk dalgasr selguklular olarak geliyordu. 

onlarcla, oncekiler gibi orta-Asyir Tiirkliik denizindm 

kaynayrp geliYorlardr. 

Fakat Selguklular, halifenin emrinde de$il' hiir' miistakil, 

kendi iradeleri ve devlet kuran Tiirkler olarak geliyorlardr. 

onlar sidece eski iran yaylalan def,il belki, koca hila- 

s3 es-Si.iyutr, Tarihu'l-Hulefa, s. 419. ibn' Adim,-Bafyetli't'Taleb' Ankala' 

iSlO'. t. 13. Kitapqr, 2., tugrut Bey igitt Baldadla Yapilan Merashn' 

T.D. Tarih Dergisi, Markt 1987, no' 3' 

YENi iSLAM TARiHi ve TURrcLER:.I. T49 

fet iilkelerinin yegAne hAkimi olacaklardr. Selguklu Ttirklerinin 

gahsrnda gdrtilen bu geliqmeleri Bullard goyle aEklamaktadrr: 

"Tifukler Orta Do{uya ilk defa tniinferid. ae asker 

olarak gelmigler oe gok geEned.m isl6m ordulannda gok biiyiik 

bir iistiinliiie sohip olmuglardr. On birinci yilz yilda bu 

defa onlar bir fatihter ae iddreciler olarak isl6m dilnyastna 

geliyorlardt. Onlar islilmm kalbgilfu olan iilkelerde, asil 

merkezi iran olmak iizerc yeni ae gok genig bit imparatorluk 

kuruyoilardt"$a\. 

EveU Allah rn dinini yiiceltmek, islAm halifesini iginde 

bulunduSu bu acrkh durumdan kurtarmak ve $ii 

Biiveyhiler devletine bir son vermek tizere, giiglti ordusunun 

bagrnda Bafdad'a gelen Tiirk Sultam; Baidad halkr ve 

islAm halifesi tarafindan btiyiik bir sevgi ve cogku denizi ile 

kargrlanmrghr. Neticede HilAfet makamt, ve isldm halifesi $ii 

zorbalarrn elinden kurtarrldr[r gibi $ii Biiveyhilet devletine 

bir son verilmig ve Peygamber timmetinin solgun yiizii, Selguklu 

Tiirkleri sAyesinde bir kere daha gi.ilmrigtti. Boylece 

Halifenin duasr., Allah tarafindan kabul ve irAde-i ilAhiyye 

SelEuklular eliyle bir kere daha tecelli etmig oluyordu. 

Biiyiik islAm Tarihgisi ibn Kesir, konunruza esas olan 

geligmeler hakkmda gdyle d.emektedir; "Biioehy oiullan za- 

ten zorba kigiludL Ehl-i Siitnete gok alr baskt yaptyot ae 

onlata zulmediyorlardt. Ne aarki Selgaklu Tiirklwi geldik- 

ten sonra, onlann dealeti sonbulmug, kedileri ile ytkilmtg oe 

yok ohrp gitmiglerdir, Qiinkii SelE*IuIw Siinni idiler. Ehl-i 

Sitnneti gok seoiyor, onla.rrn yiikselmesini istiyoilarfu, Al- 

8a Bullard, sir R. ibd. p. 19.

150 . ZEKERiVe rirerqt 

lah onlan bu giizet yotda yiiriimeile ktyomete kadw baganlt 

kllltt "(85). 

MAmAfih bu geligmeleri gengl manada M'G'S' 

Hodgson giiyle deierlendirmekte dit: " isl6m birlipnin y eni- 

d.en kurubnost kottusunda selEtklu sultanlan kailar kimse 

baganlt olamamtgttt"'(86). Ortlht giitmi doktitinin iinileflert 

olarak iktidan ele gegirtnigtet iistiin meilmi aasflan ae ge' 

hirli toptumla kaynagma kilbitiyetleri ile insanlan birlegtirniEludir"$z). 

Biiylece; Ataplaltn gok az tamih'it "Sultan 

tabiri yflang ya.CIA\ tiim miisliimanlann iktidatmt elinde tutan 

kigi anlannnila kullanthr oltnughtt"$81' 

S elgklu Titukleti igin Q ekilm Liu 6ii' l-Hama S anca$t: 

islAm Halifesi bununla da yetinmemigtir' HilAfetin 

bekgiliii, saltanabn daha emin daha giiqtii demir pengeli ellere 

teslimi, hilAfet merkezi, islAmrn taht ve baht gehri 

Ba{dad'ta ve her iki tarafin askeii ve sivil erkamrun hazrr 

bulundusu bir mecliste, hilafet saraylann altun yaldrzh kubbeleri 

alhnda ve'Liohii'l-Hamd' sancait g6lgesinde yaprlan 

muhtegem bir merAsimle Halife ile Tiirk Sultam kucaklaqmrg 

ve Halife biittin yasatne ve yiiriitme yetkilerini Ttirk 

sultamna brraktr[am, kendisinin sidece miisliimanlann dini 

lideri oldufunu agklamrgtrr. Bu bilfiil; selguklu Tiirklerinin 

Hz. P eygambel in "Eb edi tis6'let misy on'ma" sahip grkmalart 

ve emaneti arhk devralmalanndan bagka bir gey defildi' 

t5 ibn Kesir, el-Bidtve ven'Nihdye, X. II' s. 69' 

* -fi;;;;;;Ma.s.; istfrmtrt seritieni, Qev. M' Karabaeo$u, istanbul' l9e5' 

II. s.44. 

8? Hodgson, M.G.S., a.g.e., II. s.45. 

t8 Hodgson, M.G.S., a.g.e., II. s. 59. 

YENI iSLAM TARiHi ve TURKLER: I . 151 

Boylece SelEuklu Sultanlarrnn isliltn diinyast liderliii de 

baglamrg oluyordu. 

Selguklu Tiirklerinin boyle gok gerefli bir gekilde islAm 

milletleri camiasrna girrhelerini gok genig bir gekilde de$erlendiren 

krymetli tarihgimiz O. Turan, Tiirk milletinin hayrrna 

olan bu geligmeleri kendine has i.islubu ile goyle yorumlamaktadrr: 

"Bu suretle islfrm illemine giren bu t6ze ae enerjik 

unsw shyesinde ist6.m iiteotojisi tekrm ilk znmanlarilaki 

ruh ae hamlesini kazanarok iliirt asrhk iimiirdm, ytktlmayo 

yiiz tutar bir medm.iyet, bb 6lem daha asrlar boyunca 

yagayacak ae ilerleyebilecek bir haydtiyet kazandt, Arhk 

btmilan sonraki isl6m medeniyeti ymi bir safhoya girmig zte 

isl6m Tarihinite Setgaklutar oe Osmanhlann bir eseri olarak 

zatnantmtza kadm d.eaam eilm yeni bir istikhmet almtg- 

117't(891. 

Artrk bundan sonra, hilAfet makamr ve halife genellikle 

btiyiik siyAsi olaylarrn drgrnda kalmrg ve Tuirul Beyin 

Peygamber timmetinin biittin iglerini yiiriitmede baganh 

olmasr igin yi.irekten diialar eden kudsi ulvi, miibarek bir 

kiqi olmugtur. Bizim bir bagka eserimizde de vurguladrirmrz 

$bi, hitfrfet iitkelerinin biitiin cami, mesciil, mihrab oe tninbeilerinile, 

TArk milletinin azizli{i oe ululuiu igin igin lllu 

Meoliya yapilon bu dfialar sfryesinile Tiirk milleti, alhnda, 

shilece islfrm milletlerinin iledil, belki ile biitiin insanhim 

giilgelmebileceii ulu bir qnar haline gelmigtir. 

Tiirklerin, kutsal hilAfet makamrrun gtiphesiz manevi 

varisleri olmalarr, asrrlarr kucaklayacak satvet ve azamette 

biiytik imparatorluklar kurmalarr, hilAfet iilkeleri de dAhil 

8e Turan, O., Selguklutar ve isl.dmiyet, s. 16.

152 . ZEKERiVe rirarqt 

biiti.in mi.isliimanlarr asrrlarca idare etmelerinde igte, islam 

diinyasrrun biitiin cami, mescid., mihrab ve minberlerinde 

nezd-i Bfrriye o yiice Alemlerin Rabbine yi'ikselen bu miibArek 

ve ulvi dtialarln gok onemli bir yeri olsa gerektir' 

Tiirkler, boylesi miibArek dualar sAyesindedir ki, baSta 

Malazgirt meydan muharebesi olmak izete, (1071) koca bir 

cihan husumetine kargr btiyiik zaferler kazanmrgla+ istanbul 

surlarr tizerinden geqerek boz yeleli atlarla sanki bir kara 

kartallar ordusu hAlinde Rotn&'ya, hatta Viyana onlerine 

kadar gelmigler ve islAm'rn son bedbaht yurdu ispanya'ya 

bir manada "el sallamrglaf'dt. Artrk biiti.in Avrupa bu beklenmedik 

geligmelerin tabii bir sonucu olarak Lonilu'ra sokaklarrndaki 

gan kulelerinin yerine minAre ve gan seslerinin 

yerinb okunacak "Ezw7-r Muhammeili" seslerini bekler bir 

hAle gelmigti. 

Silnni D oktirinin Y mi Z afni: 

igte biiyiik Selguklu Sultanlarrmn hilAfet i.ilkelerinde 

bir kurtarrcrlar ordusu olarak hemde biiyiik bir cogku ve 

sevgi ile kargilanmalarr, kendilerine saygr-htirmet gosterilmesini 

bu agrdan deferlendirmemiz gerekmektedir. Bu bir 

bakrma Tiirkler'in uzun asrrlardrr beklenen islAm dtinyasr 

liderliline sahip olmalarr idi. Selguklu Sultanlarr sAyesinde, 

hilAfet merkezi ve miisliimanlarrn kalbgAlu oLanBaidad, glilerin 

afrr baskrlarrndan kurtarrlrrtrg Siinnt Doktirinin trkfr' 

manada kargrsrna dikilen ve gok tehlikeli boyutlara varan 

Bhtmilik ae Gulatt $iaya, dolaysryla onlarrn onderlerine 

ilmi manada en biiyiik darbe vurulmug ve EhI-i Sihmet 

Mezhebi yeniden ay afia kaldrrrlmrghr. 

YENi iSLAM TARiHi ve TURTTNR: I . I53 

Bu ctimleden olmak i.izere Selguklu Sultanlannr'nbiytik 

olgi.ide maddi manevi destekleri ile bagta Ba$d'ad olmak 

rtzere, hilAfet iilkelerinin onemli gehirlerinde, ozellikle $iilerin 

tesirli oldufu yerlerde, Siinni doktirini ilmin kendi platformunda 

miidafaa ehnek igin "Nizdmiye Meilreseleri" bugriniin 

tabiri ile "tiniaersitele#" kurulmug ilme ve ilim hayatrna 

yeni bir canhhk getirilmigtir(s0). Nizdmiye medreseleri 

ve buralarda bagta imatn-r. GfrzAfi gibi gorev yaPan yiizlerce 

gahsiyetli, iistiin fazllet ve kemAlAt sahibi, gohreti ciham doldurmug 

ilim adamlarr sAyesinde islAm itikadrrun karqr kargrya 

geldif,i anargi ve kargagahk ortamrna son verilmig, islAm 

Halifesi, tamamen yok olan itibar ve otoritesine yeniden 

kavugmugtur. 

EveL kudretli Selguklu Sultam TuSrul Bey zamanmda 

g6ndere gekilen hizmet bayrap daha sonra gelen ve iinii cihanr 

dolduran Selquklu Sultanlarr Alp Arslan ve Melikgah 

sayesinde en genig ufuklarda dalgalanmaya devam ebnig, 

Nil deltasmilan Arah Giilii ae Seyhun nehrine kadar yayrlan 

genig Asya bozkrrlan gift kartal bagr nalgedilmig engin denizleri 

andrran mavi SelEuklu bayrairmn golgesi altrna girmigtir. 

Zira Selguklularrn altrn devrini yagadrklarr bu asrrlarda 

biiytik Selguklu imparatorlu$unun bunlar Hz. Peygamber'in 

hadisleri defil Muhammed Ummetinin goz yaglan 

idi. Doguda Orta Asya (Balkag Golii, Igrk Golii ve Tanm Hav- 

zasr)'dan, battda, Ege ve Akdeniz sahillerine kadar, kuzeyde 

m Nizamiye Medreseleri hakkrnda daha geniq bilgi igin bkz. Turan, O., Tiirk 

Cihan Hdkilniyeti MeJkfrresi Taribi, I. s. 175. Kdymen, M.A. Biiyiik 

Selguklu hnparatorlulu Tarihi, Ankua,1992, III. s. 356-357. KafesoSlu, 

i., Nizamii't-Miilk, |.A.,IX, s. 332, Talas, Asad, I-a Madrasa Nizamiyye et 

son Histoire, Paris, 1939.

154 . ZEKERIVA rirerqr 

Aral G


runlu, yiizleri ilerileile krltflt kalkanlar gibi sailam oe hrybetli 

kimseler yani Tiirkler oldu{unu haber aetiyorduQa). 

Bunlar Hz. Peygamber'in hadisleri; "Haytt!" Muhammed 

iimmetinin yannlarr idi. 

Evet Asya'nrn ba$rrndan bir frrtrna veya Tiirkltik denizinin 

ortalanndan kopup gelen bu hugm dalgalar krsa zamanda 

Boddail'a ulagmrghr. Bunlar kendilerini Allah'rn sryrrlmtg 

krhnElarr olarak goriiyorlardr. Yoldan grkan kavimleri 

bu krhnglan ile dtizeltmek ve doiru yola gekmek igin giiya 

Allah tarafrndan gorevlendirilmiglerdi. 

Orta-Qa$ islAm kiiltiir ve medeniyetinin en muhtegem 

merkezlerinden biri, isldm'rn taht ve baht gehri olan Baidad 

sokaklannda gimdi, bu Mof,ol akrnqlan "Hayrr!" "$amanizm"in 

bu zorlu ve zorba temsilcileri at kogturuyorlardr 

Bafdat krsa bir siire igin olsa da yakrlmrg yrkrlmrg ve bir gok 

insan krhngtan geqirilmigti. Bundan daha da acrsr, islAm hilafeti 

qokmiig halife ve yal.an Eevresi en feci bir gekilde oldiiriilmi.igtii. 

Evet Moiollar islAm diinyasmrn ufkunu karartrrug ve 

bir kara bulut gibi onlarrn i.izerini kaplamrgh. islAm diinyasr, 

Hz. Peygamber'in hadislerinde de haber verildifi gibi yeni 

bir fetret, bir kaos devri yagryordu. Yine Muhamrned timmeti 

bu karanhk gecelerin ardmdan, yine eller havada, diller 

duada, bir nurun gelmesi ve gafak atnasrnr bekler bir hale 

gelmigti. Ne var ki Moiol'larrn biittin bu herctimercten sonra 

islAm dini ile tanrgmalan, Allah'rn hidayetine kogmalan bir 

'a Kitapgr, a.g.e., II. Kitap, s. l l8. 

YENi isLAM TARiHi ve IURTLER: I . 157 

islAm dtinyasrmn bekledifi nur ve gi.ineq, gok yakrn 

1lana(es) 

bir gelecekte OSMANLI r[inKrnr olarak do$uyordu. 

Osmanlilann isthm Diinyast ite nlitinleEmesi: 

Evet, islAm diinyasrmn Mofol'larla yaqadrfr bu uzun 

ve sancrh yrllardan sonra bu defa islAm tarihi ve milletleri 

devresine OsmanhTihkleri girmigtir. Artrk krhng ve sancak, 

di$er bir ifade ile emanet Osmanh Tiirklerinin elinde idi. 

Osmanlilar bir taraftan Avrupa'da, Hrristiyan topraklar 

iizerinde biiyi.ik bir cihan imparatorluiunun temelini atarken, 

diier taraftan da, islAm dtinyasr ile gerEek mAnAda btitiinlegerek 

bu camiamn hem dini hem de siyAsi miimessili 

olmuglardrr. Biiyiik Ti.irk imparatoru Yavuz Sultan Selim 

Han'rn Mtstr't fethetmesi (1517) ve bu vesile ile hililfetin ve 

mukadiles emanetlerin de artrk Osmanh Tiirklerine tevdi 

edilmeleri ile bu liderlik, birbirini tamamlamrg ve daha manalr 

bir hAle gelmigtir. Artrk Osmanh Sultanlan islAm di.inyasrnrn 

en giigli.i "Halifeleri" idi. 

O smanh. hakimiy etinin mekAn iginde srmrlan geometrik 

bir ifade ile istanbul merkez olarak kabul edilirse, kazeyde; 

Krrrm ve Volga boyu, battda; Viyana'ya kadar olan 

Orta Avrupa'nrn btiytik bir krsmr, gi.ineyde; Afrika'nrn kuzeyinde 

Merakeg hatta Qad'a kadar yayrlan sahalan, yine gil- 

neyde Arap yanmadasr, doiuda Basra Korfezi, Azerbaycan 

ve Kafkas illerini igine alan gok genig bir daireyi olugturmakta 

idi. Eski diinya lat'alarrmn bir Eok medeniyet ve kiiltiir 

merkezlerini de igine alan bu bdlgeler, giiphesiz ihtiyar di.inyamzrn 

btittin gailar boyunca en geligmig, stratejik bakrm- 

e5 Kitapgr, 2., Tiirk Molol Boylan Arasuda isldmiyet, Konya. 2005.


dan en dnemll sanat ve fikir hayat bakrmrndan en medeni 

bolgelerini tegkil etmekte idi. 

Osmanhlarrrl Avrupa'mn iE krsrmlanna doiru ilerlemeleri 

yeni bir geligmenin de baglangrcr olmugtur. O da Hrristiyanhlrn 

mi.istakbel mukadderatr idi. $iiyle ki, Mtisli.imanlar, 

Afrika'nnkuzey kesimleri ve ispanya'yr VtrI. ytizyrlda 

fethehnigler ve krsa bir z€unan sonra da Endilliis, islAm 

ilim ve irfammn goz kamagtrrrcr bir merkezi haline gelmigtir. 

Bu arada Hrristiyanhk diinyasrmn iig bi.iyi.ik dini merkezinden 

biri o\anKudiis almmtg bir di$eri olanistonbzl, Tiirkler 

tarafindan fethedilerek muhtegem Bizans mabedi Ayasofya'nrn 

ulu si.itunlarna Allah (c.c.) Muhatnmed (s.a.s.) ve Hz. 

Ebubekir, Hz, Osman, Hz. 6mer, Hz, AIi gibi yiice sahabelerinin 

isimleri asrlmryh. Boylece "istanbul mutlaka feth edilecektir", 

diyen Hz.Peygamber'in ruhu gad edilmigti. 

. Geride gimdi sadece Rotna kalmrgh. Qiinkii Hz. Peygamber; 

istanbul kadar Rotna'ya da 6nem vermig ve Hrristiyanlrirn 

asrl bagkenti olan Rotnfl'nrn da mutlaka fethedileceiini 

haber vermigti. islAm dininin Avrupa'ya giden yolunun 

bagka ttirlii agrlmasr mtimkiin deSildi. Bu bakrmdan sadece 

orasr da mutlaka fethedilmeli idi. Fatih Sultan 

Mehmed Han de$il, Osmanh Sultanlanmn hepsi bu biiyiik 

krzrl elma iilkiistiniin farkrnda idi Nitekim Yrldrnm 

Bayezid H.an, "Padignhhitnl' tebrik etrnek iEin Edirne sarayma 

gelen Vmedik ve Cmeaiz elgilerine aynen goyle demigtir: 

"-Rotnaya kadm giilip Saint-Piyer kilisesinin mihra- 

btnda atrna y etn y e ilireceiiv t "(e6) . 

e6 DaniSmend, i.H., Tiirkltik Meseleleri, istanbul, 1966, s. 127. 

YENi iSLAM TARiHi ve TURKLEN: I . 159 

Fakat bunun igin 6nce istanbul'sn fethedilmesi gerekiyordu. 

Bu bakrmdan o derhal istmbut'u kuqatmg ve fethin 

miijdesini bekliyordu. Bu fethin kendisine yazrldr$rnr 

soyleyen Bagvezirine, gozlei ilerilere, Rotna Ktztl Eltnasma 

bakan, geng, dinamik Osmanh Sultam bir yrldrrrm gibi 

gi.irliyerek goyle demigtir; 

"-LfrIa! Benim astl arzum Roma'yt fethettnek ue "Sert 

Pier Kilsesi"nin biiyiik kubbesi altmila attma yem oennektit"0. 

' Burada hig bir zaman unutamadt{un bir hinramr naklennek isterim. $dyle 

ki; Yil 1978, Eylfrl ayt. Nijerya Jos Aniversitesine Osmanh Tarihi derslerini 

okutmak iizere istanbul'dan hareket etmi;ti,n. Roma hava alanrna in' 

diiimde uzun zamandtr kafamda bir SimSek gibi gakry duran Ulu Tiirk Ha' 

kant Ytliltrun Bayazit Hantn bu siiziiniJ haurladun. Hemen hava alarun' 

dan do{ruca Sent Pier Kilisesini gdrmeye gittim. 

Kilseye yaklasn$unda onun mim.6ri hasmet, azarnet ve bi\tiikliigti kar$t' 

stnda ddeta dona kalnustttn. Ytldvzm Bayezid Hant dtigiindiim. Bu duygu' 

Iarla derhal kilisenin igine daldm. Halbuki; Sent Piyer kilisesi bir ana' 

baba giinti idi. Diinyarun dart bir yanmdan, iizellikle si"vdh Afrika iilkelerinden 

getirilmis insanlar bir iizel program gere{i, kalabal* gruplar ha' 

linde Orta-Qa{lann bu en bilyiik karanhk mabedini ziydret ediyorlardt. 

Ben kendimi nanl oldufiunu bilrniyorum ama, bir anda Sent Piyar kilisesi' 

nin o biiytik kubbesi alnnda buldum. 

Allah\n nurunun heniiz girmedifii o koyu karanltk kiliseye tek tStk, iSte 

bu biiyiik kubbenin, hani Yrlfunm Bayezid Han'm atma ye,n venneve sdz 

verdipi o kubbenin iistiinde semiya, yedi kat giikler alemine agilmq kagak 

yuvarlak bir delikten giriyordu. Evet, o kiigiik yuvarlak pencereden karan' 

ltklan yararak kilsenin kalbine sanki nurlu birer ok gibi stiziililp gelen tg& 

demetleri, do{rusu giirme{e dePer ildhi, ulvi bir manzara arzediyordu. 

Sanki gizli dilnyalardan gelen bir ses, onlara tSr{m, nurun, hulasa g,1nill 

aydnltprnrn bir bagka diyarda oldu{unu sdyliiyordu. 

Ben ise kendimi bir anda o tgtk, haytr, NUR dalgalanntn altmda bul' 

dum. Herkes sanki bana yol vermislerdi, dimdik ayakta durdum. Bin b'ir 

gesid duygularla nerede ise cltigtip bayilacakum. Btiytik ceddimiz Yrlilaun 

Bayeziil Hanl haurladun. Basmt vermeyen gdzi selildleri dii$ilndtim. SaEa 

baktmt, sola baktun, garib bir burukluk iginde bir ulu r[iya1,a dalarcttvna 

kendimden gegtim. Bu riiyadan Tannnm beni hig uyarmamastnt diledint.

160 . ZEKERiVa rirengr 

Btiyiik Tiirk Sultanr Fatilu bunun farkrnda idi. Onunda 

asrl hedefi Romayt fethetmek ve biiyiik ceddi Yrldrrrm 

Bayezid Han'rn ruhunu gad etrnekti. Nitekim o, istanbul'a 

muhtegem bfu zafer alayr ile girdiSi z.unan yanrnda bulunan 

Umera'ya ve gdzi askerlerine eski Romayr fethetme karannda 

goyle demigtir; 

"Qu pailak zaferc nd.iliyetindm dolayq Allsha 

hamilediyorum. Fekat guna da dila ediyoramki; Cenab-t Hak 

htristiyanhftn makarn olan Eski Romayt da fethetmeyi ba- 

na nasip etsin. igte o za?nflfl iiliirsemile tnesut oloca{tm"Q7). 

Eatih Sultan Mehmed. Hafl'tnYmi Ufuklan: 

DiSer taraftan istanbul'un fethi ile baghyan bu beklenmedik 

geligmeler muazzam bir olugumu haber veriyordu. 

O da miicAhid Osmanh gAzilerinin bu defa Roma iizerinden 

Fransa'ya gegmeleri ve ispanya mi.isliimanlarr ile elele 

gelmeleri idi. iqte Fatih, Ttirk'i.in kendine has dehasryla 

bu t'tntazzam olugumu" ydni, "Aurupa'ntn istkm olugturu" 

gormtigti.i. Bu manzaranrn hagmeti, ululufu biiyiikli.iii.i kargrsmda 

insarun dehqete kaprlmamasr miimki,in defildi. Zira 

istanbul'un fethini tebrik etmek tizere Papahk makamr tarafindan 

elgi olarak gonderilen ve Rotna'mn kurtulmasrnr isteyen 

Fransrz Kardinaline; Parisin en biiytik kilsesi olan 

Notre-Dam'e(e8) kastederek goyle demigtir; 

Tdki ahnu cedlerimizin bir kere daha buralara gelinceye kadar. Td ki Allah'uz 

nurunun, gergek hiddyetinin bu karanl* mdbede Ayasofyada oldulu 

gibi, girinceye kadar. Amin! Anrin! Anfin. Z.K. 

e7 

Aksin, 2.N., Osmanh. Tarihi istanbul, lgg4,I. s. 143. 

o8 

Notre Dame katedrali iEin bkz. Biiyiik Larousse, XVII. s.8723. 

YENi iSLAM TARiHi ve TUNXTEN: I . 161 

" Rofii.antfl kttttuhn a st g iiy le dur sun, s min kmdi biiyiik 

kit s enin lul el erin e b il e Tiirk b ay r akl an dik e c e iim ! " (ss) . 

Biiyiik Tiiik Suttant'nln; italya'rttr. giineyinde, Eok 

tinemli stratejik bir yer olan Otranto grkartmasrmn asrl hedefL 

herhalde bu olmah idi. istanbul'u fethederek (1453) DoEw 

Roma, Bizans'r yrkary Ortagai Hrristiyan diinyasrna en bi.iytik 

darbeyi indiren Ttirk hiiktimdatt, Batt Roma imparatorluiu'nun 

uzun asrrlar dini ve siyAsi taht gehri olmug 

ROMA'yr da fethetmeyiBala Romayr'da yrkmayr plAnlamrg- 

tr. Bu onun istanbul'un fethedileceSini mi,ijdeleyen Hz. Peygamber'e 

kargr bir minnet ve biiyiik ceddi Yrldrnm Bayezid 

Han'a kargr ise bir gtikran borcu idi. 

Bu takdirde islAm dininin gok az bir mesAfede olan 

Ftansa'yt geqerek, ispnrya mi,isltimanlan ile temasr sailan- 

mrg ve Avrupa gok kuwetli bir islAm gemberinin igine ahnmrg 

olacaktr. Bu ise Avrupada, Hrristiyanhirn arhk tarih 

sahnesinden gekilip gitmesi demekti. Aksi takdirde onun 

kendine yeni bir yurt bulmasr gerekecekti. Haddizatrnda 

bagta ispanya olmak izere, o zamanlar Avrupa'run yeni bir 

ktta, yani, Ameika'nrn kegfedilmesi yolundaki iistiin gayretlerin 

altrnda Htrtsily anhfa; Ttirklerin ulagamryacair kadar 

uzak yerlerde yeni bir yurt bulunmasr fikri yatryordu. 

Bu bakrmdan Tiirkler ve onlann gahsrnda yeni bir si 

ydsi grig kazanan islimiye! uzun asrrlar Avrupa'nrn gok 

korkulu bir rtiyasr haline gelmigtir. Ne yazrk ki, biiyiik Ti.irk 

hiikiimdarr Fatih'in gok geng denecek yagta bir Yahudi hekimbagr 

tarafindan zehirlenerek iildi,iriilmesi, istikbAle matuf 

biittin bu dehgetli planlarrm sonugsuz brraktrfr gibi, daha

162 . zEKERiVa rcirenqr 

da acrsr ispanya; Miisliimanlarrn asrrhk ilim irfan ve medeniyet 

merkezi,bir daha geri gelmemek tizere Mtisltimanlarrn 

elinden Erkrp gihnigtir. Ne var ki Fatih'in bu acr oli.im haberi 

Roma'ya ulagtrBrnd4 btitiin Avrupa aya$a kalkmrg ve Papahk 

makammrn emri ile Avrupa'nrn btitrin kiliselerinde ve 

giinlerce Allah'a giikiir dualan edilmigti. 

Tiirkl er Aarup a' d an K ooulm ah dr : 

Evet, Osmanh Ti.irklerinin, yeni bir fetihler ordusu olarak 

Avrupaya ayak basmalarr, onlarrn bu ileri yiiriiyiiglerinde 

peg-pege kazandrklarr zaferler ve krta Avrupasrnrn onlarm 

bir ti.irlii onlerini kesememig olmalan, Hrristiyan 

Avrupayr bir bunahma hayrr! yeni bir arayrga siiri.iklemigtir. 

O da Tiirklerin boyle yenilmez bir gtig olmalannrn srrnm aramak" 

onu bulup Ekarmakh. Ne ilgingtirki o zamanki Avrupa 

kafasr bu biiyrik srrn bir sihir formiilii gibi Kuran Ayetlerinde 

sakh oldufuna inanryorlardr. Nitekim iyl mtiteassrp 

bir hrristiyan olan Alexander Ross, gok daha once Latinceye 

gevrilmig olan bir Kuran Eevirisi bulmug ve onu "The al- 

Coran of Mohamed Mohammed'in Kuran'r" adryla 1649 y{n- 

da ingilizceye gevirmi g6t(too). 

Avrupa hrristiyanh$r bu sihirli formtihi, Ktran-t Kerimde 

aslrlarca ararmg bir tiirlii bulamamrghr. Ne varki bunun 

tam aksine Tiirklerin parlak krhnglan sAyesinde islimrn; 

dtinya hAkimiyetine doSru kogarak ilerlediii bu iisttin devirlerde, 

Hristiyan Aurupa, kendi kafasrna bir gergegin civi gi 

bi qalahp kaldrfrnr kegfetmigtir.O da, Avrupa'da miisliiman 

Tiirk aarhit, bu onlarm can evine saplanmrg bir hanEer gibi 

tt*'Hitti, P.K.,The Arabs, A Slwrt History, Chicago, London, 1964,p.42-43. 

"...for the statisfaction of all tltat desire to look into the Turkish vanities." 

F 

YENi iSLAM TARiHi ve TURKLER: I . I63 

idi. Bu hangerin mutlaka sokiiltip atrlmasr, daha agrk bir ifAde 

ile; Hristiyan Aarupa'dan Tifukleiln ko{ulma* oe onlqnn 

Bizans imparatorludunun dodu stntruta, yani L071' Ma' 

lazgirt zafer gizgisinin gertsine siiriilmeleri idi. 

Hatta bu konuda daha da ileri gidenler ve ilmi mAnada 

teori i.ireten kabasakal adamlar ortaya grkmrgtrr. Onlara 

gore; bu barbar, agafu, Tiirk rktntn ilmi bir yolu bulunmah 

ve onlar mutlaka yok edilmeli idi. Bu hususta kafa yoranlarrn 

bagrnda meghur "Eoritn Teorisini" ortaya atan C. 

Darwin gelmektedir. Darwin, bir ddi rrk olarak gordiiiii 

Tiirk rrkrmn bu teori sAyesinde medenilegmig iistiin Avrupa 

rrklarr tarafrndan arhk krsa bir zaman sonra yok edilebileceiini 

inamyordu. O, bu konudaki rezil diigtincelerini gu gekilde 

agrklamaktadrr; 

"Diigiiniinki; bir kag yiizytl iince Aarupa, Tiirkler 

(Osmnnli torufmilan iggdl edildidinde, Avrupa milletleri ne 

kadw biiyiik bir tehlike altmda kalmtgtt (Ne oarki iistiin 

Aarupa rklsn olarak bilinen bu medent rklal hayat miic6delesinde, 

Tilrk barbarhfma kary gdlip gelmiglerdir (Fakat 

ben) d.iinyanm gok uzak olmayan bir gelecedine bakhdtmda, 

bu tiir 6di rklann go$wun medenilegmig yiiksek (Aorupah) 

rklu tarafinilan y ok eililecef,ini gbriiy orurn"(tol). 

Ne yazrk ki koki.i btiyle tarihi Ti.irk di.iqmanhir, Ttirktin 

tarihi qahsiyeti, milli varhir, bundan da ote onun rrkr 

164 . ZEKERiYAKITAPCI 

refsiz, Adi goriigler sonucu, Hrristiyanhk diinyasr, Osmanh 

Tiirklerini Avrupadan kofmak ve onlan Anadolunun harim-i 

ismetinde boimak igin yiiziin iisttinde plan hazrrlamrglardrr. 

Qi.inkii onlara g6re; "Tiirkler AoruPadan mutlaka 

ahlmahdr, istanbut Tiitklerden tarnamm altnmalt, bir aeba 

tohumu olon harblerin yarattctst ve komgulan igin bir kiifiir 

olan bu Tiirkler Aztnry adan silinmelidir"oo2') . 

ingiliz Harb Dairesi Belgeleri'nden sunduiumuz bu 

belge ne kadar korkungtur. Fakat bundan dahada korkunE 

olaru, ingilizler'in; Tiirk'iin yukarda profilini gizmeye gahgtr$rmrz 

o heybetli, muhtegem islAmi gahsiyeti ve onun islAm 

diinyasr iizerindeki korkung tesirinden dehgete kaprlmalarr 

ve peginen ma$lubiyeti kabul ehneleri ve bunu gokertnek 

igin her tiirli,i sinsi yola hiyAnete bag vurmalandrr. Onlar 

Tiirk'i,in bu biiyi,ik islAmi gahsiyetinin korkung varh$rm; 

"Kuva'i Milliye" ve Tiirk istiklAl harbi ve bir milletin "Ya istiklAl 

ya Oliim!" diyerek yeniden aya$a kalkmasrnda bir kere 

daha gormiigler ve bundan bin kere daha dehgete kaprlmrglardu. 

Yine, ingitiz Harb Diliresi Belgeterinitm aldrfirmrz 

gu belge, bizim gozi.imtizii fal tagr gibi agmaktadrr. Belgenin 

Ti.irkge gevirisi aynen goyledir; 

"Milliyetgiler gitndi iki yol kullantyor oe giiyle diyor- 

Iar; Mitliyetgi ol! Qilnkii islamt kurtaracak biricik yol odur. istilma 

sadtk ol! Qiinkil senin milli aarh$mr kurtaracak yeghne yol odur!" 

Bu fikirlerin her ikiside istdm iliinyasmdakl inglllz hdkimiyetini 

mahoedebilit. Biz, bu ideallri bmimsemig gibi ilav- 

t'D The Brtdsh Docuntants on the Origin of the War, His Majesty's 

Stationary offtce, London , s. 992. Vesika no; 646-647 -46. 

t 

{ 

fl 

YENI ISLAM TARiHi ve TURrTgn: I . I65 

ranacak olan bir mmfaatgi gntbanu onlara idhreci olaruk 

takdime gahg aca$tz"lo3) . 

Osmanlilarla GelenYeni Huzur oe Bang Deztri: 

Osmanhlar'rn, Orta DoEu ve islAm milletlerinin liderleri 

olmalan ile baglayan bu yeni durumun sosyal, siydsi hat- 

tA medeniyet ve kiilttir bakrmrndan i.izerinde durulmasr gereken 

qok onemli bir yonii daha vardrr. O da Osmanh hAkimiyeti 

sAyesinde, eski hilifet i.ilkeleri, ozellikle Orta Doiu ve 

hele hele Viyanaya kadar yayrlan bu genig hrristiyan topraklarmda, 

insanh$rn uzun asrrlar ozlemini gektiii yeni bir adA- 

let ve huzur doneminin baglamrg olmasrdrr. 

Boylece Basra kiirfezinden, Atlas Okyanusu, Kara denizden, 

Krzrldenize, Hazar denizinden Viyana onlerine kadar 

yayrlan bu genig topraklarr ve bu topraklarda yagayan 

dil, din, rrk, orl adet ve sosyal yagayrglarr bakrmrndan birbirinden 

farkh belki yi,izlerce millet ilk defa ve asrrlarca devAm 

edecek bir sullr, istikrar ve bang ozlemine kavugmug oluyorlardr. 

O gallarda biiti,in milliyetlerin drgrnda ',Osmanlr 

Tebeas{' ve "Mett6lik-i $ilhfrne"der. olmak Eok yiice bir 

meziyet saphr olmugtu. 

HilAfet merkezi istanbul'un adr bu tebea kavimler arastnda 

"Der-i Saadet - Mutluluklat Kaptst" olarak gegerdi. 

Oradan diinyaya adAlet yayrlrrdr. Fakat bu birlikte yaqamada 

Ti.irk milleti ve onun bagh oldulu yiice islAm dininin, di 

103 The British Documants on the origin of the War. His Majesty,s 

stationary office London, s.992. Vesika no; 646-647-46. Biitiin bu tarihi 

gergekler karStsmda bau siydsilerin hala ,,bu memlekette btica en biiyiik 

tehlikedir" demel.erini ve milletimizin huzurunu bozarcasma ortahfu iyala 

kaldtrmata galqnulanm anlamanruz miimkiin depitdir Z.K.

166 . ZEKERIYAKITAPqI 

ferkavimvemilletler,ozelliklehrristiyantebeaarasrndaayir 

bir yeri ve miisliiman Tiirktin qok yiice ve saygm bir durumu 

vardt. 

O kadarki; at iistiinde olan bir hrristiyan' oturan veya 

yaya olan bir Tiirkii goriince ona saygrsrndan dolayr atrndan 

ir,*"k durumunda kalrrdt. Bu bakrmdan iyi bir "TUR-I(" olmamn 

ozlemini duyan bir gok hrristiyan 6nce "MUSLU- 

MAN" oluyor, sonra d'a Tiirktii{e ulagmanrn, Tiirk olmantn 

gururunu cluyuyordu. Oyle ya B. Lewis'inde dedigi gibi; bu 

iristiyanlar Tink kelimesini bir etnik unsilfafl nih olaruk 

delil, ilini rnaflade miisliimanhkla eg anlantnd.a kullantyottaiAt. 

Bu baktmd'an miisliiman olan bir gok Aztrupalt 

hristiyan'a "O artrk Tiirk oldu!" deniliyordu(1on)' 

Gergekte Avrupayr uzun asrrlar boyle bir aray4 ve 

yonelime sevkeden faktorlerin bagrnda Miisliiman Ti'itki.tn 

yenilmez gticii, hakim bir millet ve insanlarr idare etrnede 

tisti.iru yetenekli ve medeni bir rrk olduklarr yolundaki, 

hrristiyan milletlerin ortak inanglan idi. Nitekim c. Eliot bu 

gergeii giiyle dile getirmektedit; "Getgek saf manada (Osmanli 

Tiirk idhtesi kayda de{et bir gekilde basit oe fakat 

yalnr.z bir esasa ilayantyordu, O da; Tiitklerin gergekten hfrkim 

bir rk olmasr oe bir Tiitk'iin getek ferdi bireysel, ae gerckse 

toplun olaruk biitiin hristiyanlardan kendini iistiin 

giirnesi idi. Tii*terin kmdilertni htistiyanlardan iistiin 

saymalan Tiirk suttant veyn aristoktatlar stntfr.ntn telkini 

ite de{ildi. Eakat Tibkter biitiin bir millet olatak bunun b6y- 

rG Lewis B. Islam'rn History, P.20. "Wtile a European who ailapted Islatn 

was sai.d to lmve turned TiRK". 

YENi ISLAM TARiHi ve TUNTLER I. 167 

Ie oldu{una inantrlardt, (Bir hristiyan hig bit zaman bir 

miisliiman Tifukt m iistiin olamazdr)"(t0s). 

L ew i s' in it gin g ! oruml an: 

Evet, Miisliiman Tiirk'in kendine olan bu sonsuz gii- 

veni, onun yaratrcr dehasr, iistiin medeni vasrflarr sAyesinde, 

Osmanh imparatorluiunun srnrrlan iginde kalan bu genig 

topraklarda, 1nne insanhfrn haynna bir btiyiik ktiltiir ve 

medeniyet dofrnuq ve onun insanhirn hizmetine sunduiu 

eserler, bu genig imparatorlufun her tarafina yayrlmrgtrr. Bir 

manada Osmanh Tiirkleri bu yeni parlak medeniyetin yani 

Ttirk islAm Medeniyetinin hrristiyan topraklannda hem 

do$masrnda, hem de yiikselip btiyi.imesinde pek tabii olarak 

en btiyiik mimarlar olmuglardrr 

Bu guur ve milli davramglarr iledir ki mesela mimaride 

Hagh zihniyet ve medeniyetini temsil eden karanhk, hantal 

Ayasofya kilisesinin kargtsma, islAm'rn aydrnhk ve nurunu 

temsil eden yedi kandilli stireyya yrldrzrnr andrran bir ilAhi 

avize misali Sultan Ahmet Camii'ni bina etmig, boylece islAmi 

Tiirk medeniyetini Hrristiyan Bah medeniyeti ile rahat 

bir gekilde mukayese etme imkAmm saflamrgtrr. 

Aym durum; Allah'rn kelAmr Kurafl't Kerttn iEinde gegerli 

idi. Zird; Kuran'r (erim Mekke de, Medine de nhzil olmuE, 

Mrs;r da DAvfidi sesli hafizlar tarafindan okuwnugtu. 

Gel gor ki Onun Ayetleri, yazr sanatrmn birer gaheserleri olarak 

Tiirk hattatlarr tarafindan istanbul'da yazrlmrqfl. Evet, 

Siileymaniy e, Sultanahmet zte Ay asofy a Camilerinin btiyiik 

ros Eliot Charles, Tiirkeyfu Europe, Great Biritain 1960, P. 131. "...that, 

Turks are a rulirtg race and. both indivi.dually and collectively supers to 

all christians."


kubbeleri hep bu tinii ciham dolduran Tiirk Hattatlarrrun 

yazdrklarr altrn yaldrzlr yaz:Jiarla siislenmig ve asrrlara meydan 

okuyarak bugtinlere kadar gelmigtir' Osmanh Tiirklerinin 

islAm tarihi ve islAm milletleri camiasmdaki bu mtistes- 

na yerine igaret eden B. Lewis qoyle demektedir. : 

"Kuruluguttd.an th gdkiiEiine kadar Osmanh impatatorlu$u, 

kend.isini isl6.m giiciittiin tte inanctntn yiikselmesi i- 

Ein adamtE bit dealet idi, Osmanhlm tam altt asr, dnceleri, 

Aontpanm genilg bir ktsmmda istdm hakimiyetini kurtnak, 

daha sonrada Battntn kary saldtnlannt durdutmak igin Htristiyan 

Bah ile saoagmak duturutnila kalmtglardr. Yiiz 

yillu boyu siite gelen bu saoaEla4 Tiirk istdml$tna Tiirk 

toplutnuna biitiittiiyle tesir etmigtit, Bu baktmdan Osmanlt 

Tiirkld ae onlann kurtnaya runaffak olduklan cihan imparutoilu{u, 

islfrmm bizzat kfulegh.ht olan mukaildes yetleti 

ile igine ahyordu. ist6.m hidayet giinegi buralardan do{arak 

iliinyayr. aydr.nlatmaya baglamtEtr', Osmanh d.itnemi tarih 

kit aplannda imp arut orluian haEmet deortndeki t opr akl anna 

" D 6ru' l-isl6m" d.milirdi. imp ar atorlufun " Sultafll", biitiin 

isl6m di)nyasmm "padigahr", imparutorlu{un otdulart 

" Allah'rn Askerleri" olarak tetakkt eititirili, imparutorlu{un 

itini tiderine biitiin islfrm d,iitryasnm "$eyhii'l-islamt" gdzii 

ile bakilrdr. Daha ilging olant, imporctorlupm gmig hudut' 

Ian iginde yflguyqn insanlar, kenititerini isl6'ma adamtE en 

kuoaetli Miisliimanlar olatak giiritulerdi. O smanh Titukleri, 

kmitilerini Wiik bir mehhretle istdm Dini ile \zdeplegtirmi1ler, 

itifer herhangi bir islhm milletindm gok daha biiyiik 

\tEiide hiiaiyyetlerini idt.mltk iginite eritmiglerdir. O kadat 

ki "Tiirk kelimesi", Tiirkiyede hig laillantlmad.tit halde, Ba- 

YENi ISLAM TARiHi ve TURTLNR: I . 169 

trda "Miisliifltatt" kelimesiyle eg anlamda killanilmtg ftrcse- 

16 "Miisliiman olan bir botr.ltya", bu olay faraza Isfahan ue- 

ya Fasta olsa bile "O Tiirk oldu" ilmilmigtill$O). 

Lewis, bu hususlardaki ilging yorumlarrna devAm etmekte 

ve goyle demektedir; "Bu kendini islimla iizdeglegtirmenin, 

Tilrk islAmhlrndaki yiiksek tezAhtirleri, eski hilifet 

devirleride dahil, islim tarihinde egi ve benzeri bu- 

Iunmayan, Osmanh imparatorlulunun en gagah giinlerinde 

sultanlann hizmet ve giireve ba$hhk duygusunda da 

kendini giistermektedir. Meseli; hangi Abbasi Halifesi, 

Osmanh Sultanlanmn kurulug dewindeki cihad duygusu 

ile kryas edilebilir. ihtiyar, iiliimiin egi[inde bir Kan0ni 

Sultan Siileyman'rn, son Macaristan seferini diigiiniin. ihtiyar 

Padigah, sarayrn btitiin rahathklannr bir kenira brrakmrg, 

seferin biittin gtigltiklerini gii$tislemig, ordugAh 

srkrntrlanna kargr koymug ve muhakkak bir iiliime gidece$ini 

bile bile bu seferi gergeklegtirmigtir. Bu onlardaki 

cihad duygusu ve ytiksek giirev anlayrgrmn gok giizel bir 

iirne$idir". 

Gergekte Selguklularla, Osmanlilar'rn biiyiik iilWi ve 

yiice gayelere hizmet etrnede, aym yolda yiiri,idiikleri goriilmektedir. 

Selquklularda bu biiyiik misyonu kucaklayan 

Ttirk Sultam Tuirul Bey oldu$u Bibr, Osmanhlarda ise "emhnet 

kmdisine buyur!" edilen Tiirk Sultan\Yavaz Sultan 

Selim Han olmugtur. Hz. Peygamber'in manevi hitab ve tevecctihiine 

mazhar olan Selim Han'rn Mtsrt fethetmesi ile 

(1517) hilAfet ve mukaddes emAnetler Osmanh Tiirklerine 

gegmekle kalmamrg, Osmanh Sultanlarr, islAm Dtinyasrnrn 

ltr Le*is, 8., The Emirgency of Mo dem Turkey, London, I 968, s. I 3.

170 . ZEKERiVA rirerql 

btitiin minberlerinde okunan hutbelerde "Hadimii'l- 

Harameyn eg-$ertfeyn -Yeryilziiniin en ulu iki beldesi, Mekke 

a e M edinettin hizmetkdr{' olar ak anrlmrglardu. Osmanh Sultanlanmn 

ulagtrSr bu il6hi mazhariyetlerden bagr goklere 

deSerceine gururlan bir Osmanh $airi; Sultan Ahmed Qegmesinin 

(istanbul) zarif mermerlerine giimi.ig ti.iller gibi iglenen 

bir beytinde sanki asrrlara meydan okurcasrna goyle 

demigtir: 

Hem hfrmi-i Beytii'l-Haram hem hddim-i gah-t litnem 

Rum-u Ar ab, miilk-ii ac em m ahkfitnuilur s erth.b ep fri.) . 

Artrk bundan boyle, Selgaklu Sultanlan igin olduiu 

gibi, islAm Dtinyasrmn btitrin cami, mescid, mihrab ve minberlerindg 

hatta fiilen Osmanhlann ulagamadr[r tilkelerde 

meselA Hindistan ve Filipinlerde, Aousturalya da dahi 

miislfiman halk, Osmanh Sultanlartntnbaganh olmalan igin 

diia ediyorlardr. Boyle, yeryiiziinde, islAm dininin ulagabildiSi 

bi.ittin topraklarda, Tiirk milletiniry islAm Dinine olan 

yiice hizmetlerinin takdir ve onlann bagarrh olmalan iEin 

di.ialar edilmesi ve bunun asrrlarca devam etmesi, dtinyada 

Tiirklerin drgrnda hig bir millete nasip olmayan gok ulu bir 

mazhariyettir. 

O sm anh T arih gil erinin G |riigii : 

Haddizahnda Osmanh TarihEilerinin bir go$u da bu 

keyfiyetin farkrnda idi. Nitekim Sahaifii,t-Ahbilr miellifi 

Miineccimbagr goyle demekteir; "Bu dealeti kuranlar, do{uflufl 

oe batrntn, karalann oe denizlerin hiikiimdan, Mekke ae 

"Ortlar hem Beytii'l-Haram" (Kdbe)nin korayucusu, hem milletler gahr 

(Hz Resfililn ) hian etkarlan olmu Slardr. 

Runt yurdu, Arab diyan ve Turan iilkelert bastan aya{a onlann hiikiint. 

ranhp alfindadtr". 

YENi isLAM TARiHi ve TURt

t72 . zEKERiVerirRnqr 

de beyAn edilen kavmin mi,inhasrran Osmanh Ttitkleri olduSunu 

zikretmektedir. 

T espit Edilmesi Gereken Biiyiik Gergek: 

Ancak, her grkrgrn bir inigi, eskilerin tabiri ile her kemAlin 

bir zevali vardrr. Osmanlilarda kemAl devrini yaga- 

mrglar ve kendilerinden once bu topraklarda kurulan bir gok 

biiyiik imparatorluklar gibi onlar da devresini tamamlamrg 

ve tarih sahnesinden gekilip gitmiglerdir. Osmanhlarr kimler 

nigin ve nasrl yrkmrglardrr? Bu onemli sorulara cevap vermenin 

yeri burasr de$ildir. 

Ancak hemen gunu ifAde edelim ki, Osmanhlar'rn batr- . 

h emperyalist gtigler ve onlann sinsi, bir o kadar da kirli, pis 

emellerine Alet olan igbirlikgi Araplar tarafindan pkrlmasr ne 

hagh kafah emperyalistlere, ne onlann oyunlanna gelen 

Arap aydrnlau ve ne de hig bir geyin farkrnda olmayan zavalh 

Araplarrn hig bir zaman haynna olmamrgtrr. Bilakis, bir 

sa$nak hAlinde onlann bagma biiyiik felAketlerin inmesine 

sebep olmugtur. ZirA Osmanh devletinin yrkrlmasr ile btiyiik 

fedAkArhklarla kurulan islAm birli$i yrkrldrir gibi, "Ummet" 

mefhumu gitmig ve onun yerini bahh emperyalist felsefenin 

iloiu igin uydurdu$u "milliyetgilik" giiriigleri almrghr. Bundan 

daha da acrsr, ist6m Tarthi de son bulmugtur. Artrk 

bundan sonra bu tilkelerin bagrndan belA ve musibetlerde 

hig bir z€unan eksik olmamrgtrr. 

Fakat meselenin daha da acr bir yonii vardrr. Osmanlr'nrn 

lnkrlmasr ile Orta Doiu'da oylesine biiyiik bir otorite 

boglu{u doiurmugtur ki, btitiin grrprruqlara raimen bu otorite 

bogluiu hiE bir siyAsi gi.iE tarafrndan doldurulamamrg ve 

bu topraklar Eok gegmeden bir kan ve barut fiErsr haline 

l 

il 

YENi isLAM TARiHi ve rUmtgR l. 173 

gelmiqtir. ZavaIb Arap halkrmn yiizii, Osmanhdan sonra bir 

daha hig giilmemigtir. 

Bugtin kim ne derse desin, bir birlerini bir kagrk suda 

bofrnak isteyen ve devlet gelenelinden yoksun Arap liderler 

de dahil biiyiik giiEler, Osmanhyr ve onun ifA ettiii ytice 

misyonu bir manada yapacak bir giicii, her ne pahasma 

olursa olsun arar bir hale gelmiglerdir. Nitekim deierli ingiliz 

Sosyal tarihgisi "A. Toynbee; The Ottoman State anil its 

Place in the Wofld History- Osmanh hnparatoflu{u ae 

Onun Diinya Tarihinileki Yeri" adrndaki meghur eserinde 

iizerinde durduSumuz bu feci geligmeleri tahlil ederken gu 

yorumlarda bulunmaktadrr: 

"Biitiin tarih boyunca Orta Doduyu, kendi hfrkimiyetinde 

birlegtiren tek bir ileolet aardl O da; Osmanh itnparatorluiu 

idi, Bunda, onlardan bogka ne Pers ae Rorna oe ne de 

Arob imparatorluklan rrua affak olamamtglardr. Holbuki, 

Osmanlilar biitiin Araplan ae Arapga konugan milletlsi 

biiyiik bir meharetle kmdi idfrrelerinde biflegtirmiEler oe dhmkli 

bir toplum oiicaila getirmiglerilir. Ancak, Orta Do- 

Eu'yu, Osmanh'ntn elinden alan ve aralannila paylagan ingiltere, 

Fransa ve italya, bu iitkeleri 6dil bir Eekilde iitare 

etmeiliklwini kendilert de gok iyi bir gekilde biliyorlarih, 

Giiney Dof;u Aurupa iilkelerine el koyan Rusy o iginile durum 

ayw idi, onlartn hepsi, bu iilkeleri zuliimle idfrre ebniglerdir." 

A. Toynbee, Osmanhlar hakkrndaki bu hayrrhah yorumlarrna 

devam etmekte ve goyle demektedir; 

"Osmanh Deoletinin gdkiintii iginile olduia son diinemlerinile 

dahi, bu illkelerde yagayan milletler gimdikinilen 

ilaha nrutluydular, Osmanhlm kelimenin tam anla.mt ile

t74 . ZEKERiVA rirerql 

miikemmel bir dealet sistemi kurmuglard.t. Giininniizdeki hig 

bir sdmingeci Aorupa deoleti; idfr.tesinileki milletlere Ostnanhlar 

kadar haydt olamamtgttt, $iiphesiz Ostnanh bu 

6itil ue kud.retli dealet sistemini isthmiyete borglu idi"Q0e). 

YmiTerkip ae SonuE 

Evet buraya kadar olan izahlanmtzda, islAmi Ti.irk 

ki.iltiir ve medeniyetinin dofmasrna zemin hazrrlayan TiirkislAm 

tarihi sentezi iizerinde durulmug ve islAm Tarihi ile 

umumi Ttirk tarihi arasrndaki srkr iligkelir bir nezbe olsun 

aydrnlahlmaya Eahgrlmrgtrr. Bu agrklamalardan millet ve 

devlet hayahmrz igin gergekten de onemli iki ciddi sonug 

grkmaktadrr. Bunlardan; 

Birincisi, Tihk mittetinin islhtn dini ite birlegip biitqn' 

leEmesi oe kwaetli bir terkib oiianila getirtnesidir. Bu sAyede 

islAm Dini, Ti.irk milletinin milli varh$rm korumak iEin 

nerede ise bir zrrh olmug ve onun milletler denizinde bogtlup 

gitmesini 6nlemigtir. Diier taraftan bu biittinlegme islAm 

dininin de hayrrna olmuqtur. islAm dini pek tabii olarak 

Ttirkler sAyesinde kendini kryamete kadar mi.idafaa edecek 

gok giigli.i bir KILINQ'a kavugmugtur. Bu gergek W. H. Mc. 

Neill'in ifadesi ile qoyle dile getirilmektedir: 

".,8u coPafi, ilini ae kiiltiirel geligmelerin kesin neticeleri 

Tilrk toplumunun tam bit kitle halinde isl6m dini ite 

birlegme oe biitiinlegmesine yol agmtgttr, Arhk bundan bdyle 

onbirinci asrdan baglayarak daha sonraki deairlete kadar 

Miisliiman idareci oe muharip askerlerin go{a Tiirkletden 

olugmug oe Tifukler gerek Hristiyan diinyail oe gerekse 

ttD Bu konularda dalw genis bilgi igin bkz. Kitapq2, Z', Kiirfez Krizittin Tarihi 

Kdklerive Orta Dopunun 0nenfi, Ttirk Yurdu, II. s. 398. s.21,23. 

YENI iSLAM TARiHi ve TURTLER:I. 175 

Hindistan'n kadar olan islfrmi fetihlerde iinlerinde kimsenin 

duramay acadt kadm keskin bir kilmg ohrruglardtr"(110). 

:Bu geliqmeler Kur'ant Kerim'in "Kur'an-r biz indirdik 

biz! Onu kryamete kadar muhafaza edecek olan da biziz." mealindeki 

Ayeti ile de biiyiik bir uyum saflamaktadl{t1). islAm 

dininin kryamete kadar muhafazasr yolundaki va'di ilahi, 

Ttirklerin bu dine kendilerini vakfetmeleri ve emanete sahip 

grlcnalan ile mtimkiin olmugtur. Tiirk milleti igin bu belki 

bir nevi kaderi ilahinin hi.ikmti idi. 

ikincisine gelince: Tiirk milleti islfun itini ite birleEip 

biitiinlegti{i gibi, Titrk tarihi de, Tiirklerin isl6m milletleri 

camiastndaki gerefli yerlerini almalanndan soflra istfrm tarihi 

ile birlegmig ae biitiinlegmig ve birbirinin aynhnaz iki 

unsuru olmugtur. Bu balamdan ne islAm Tarihini; Ttirk Tarihinden, 

ne de Ttirk Tarihini; islAm Tarihinden ayn mtitalaa 

etmemize imkAn yoktur. 

Ti.irk Tarihi, bir bakrma yukarrda da genig bir gekilde 

iizerinde duruldu$u gibi islAm Tarihinin gok bi.iyi.ik bir boli.imiinti 

tegkil etmektedir. Ancak bu giizel ve milli gururumuzu 

okgayan parlak goriiglerin bir kavli mi.icerred olarak 

kalmamasr ve uygulamadaki yerinin, ilmi olgi.ilerle objektif 

olarak tartrgtlmasr ve bazt gergeklerin tesbit edilmesi gerekmektedir. 

O da, "islam tafihinin arttk, hissi ve dini taassuptan 

uzak, metot, gergeoe ae ana kotrulm baktmtndan standart 

bir hale gefirtlmesi" dir. Yukarda da igaret edildiii gibi; 

Siyer ae istdm tarihinin tegekkiit Eartlan da nazar-t 

itibara ahnarak Hz. Peygamber ae onu takip eden deztirler- 

"" Neill, W.H. Mc., The Rise of the lVest, USA. 1965. p. 537. 

ttl Kuran\ Kerim, el-Hrcr; 15.


dm baglayaruk "Ali Selyk ae Ati Ostna.n" ita itahit obnak 

iizere standatt bir islfr.m turthinin yaztlma,st oe bunun biitiin 

istdm iitkeleri tarafindan kabul edilmesi, e{itim ae 6fretimd.e 

esas altnrnasr za.rnoflt. arh'k gelmigtir. Bu standart islfrm 

tailhinde giiphesiz Tiirklere oe onlann ifa ettikleri biiyiik 

misyona da yeteri kadar yer aerilmeliilit. Bi)yle bir tatihin 

isl6m tnilleflert arasmdaki biilik ue biitiinlii{urt sailantnast 

oe birtaktn e€tn cercyanlar mesela Fiilih Vehhhbilik, 

Kaihyhnilik as. gibi, iinlmmesinile gok dnemli rclii olacaktr. 

MAmAfih kitabrmrzrn bu b6li.imiini.i tamamlamadan 

once dile getirmek istedifimiz bir gergek daha vardrr O da 

bu sahalarda yaprlan araghrmalarrn durumudur. Hemen gunu 

ifide edelim ki: Tiirk islAm diigiince tarzrmn tegekkiiltine 

cinemli olgi.ide yardrm edecek olan bu konularda gimdiye 

kadar yaprlan gahgmalann yeterli oldulunu soylemek safdillik 

olur. Evet bizim her vesile ile srk srk dile getirdiiimiz gibi, 

en az on asrr islAma bayraktarhk eden, ve islAm dinini 

btiyiik bir dirv bir medeniyet ve ki.ilti.ir varhir olarak devam 

etmesini sailayan Miisliiman Tiirklerin, islAm ktilttir ve medeniyetinin 

geligmesindeki biiytik hizmetlerinin gegitli ydnlerden 

muhakeme ve muhasebesi daha yaprlmrg deiildir. Bu 

sahalarda yaprlan gahgmalar o kadar yetersizdir ki, Tiirk'iin 

istfrmt Eahsiyeti ve onun milli varhitmz igin onemi hAlA 

aydrnlahlamamrghr. Bu on gahqmalar ciddi bir gekilde yaprlmadan, 

"Tilrk-islilm sentezi" veya"gr&ttrt" gibi biiyiik bir 

fikir ve ruh muhtevaslrun tegekktil etmesine de imkAn yoktur. 

YENi iSLAM TARiHi ve TUNTTER:I . 177 

islAm Tarihinin meseleleri gi.iphesiz bu saydrklanmudan 

ibaret deiildir. Her teorik ilmin halledilmesi gereken bir 

gok meseleleri, aydrnlatrlmaya muhtag bir gok konulan olduiu 

gibi, istfrmi Tiitk Tailhinin de goziim ve ciddi gahgma 

bekleyen daha bunca meseleleri vardrr. Bu incelememizde 

konuya ancak islAmi Tiirk tarihi agrsrndan bakrlmrq ve ortaya 

grkan meselelerden ancak onemli birkaE tanesine igaret ve 

izah etmekle yetinilmigtir. Bundan sonraki bahislerde buraya 

kadar yaptr$rmrz agrklamalann paralelinde ve islAmi Ttik 

tarihine umumi girig krsmrm tamamlayrcr nitelikte Siyer ilminin 

di$er islAmi ilimler gibi miistakil olarak doiugu, geligmesi, 

islAm Tarihgili$ i.izerinde durulacak ve klasik kronolojilerin 

genel bir de$erlendirmesi yaprlacaktrr.

t 179 

VII. 

sivnn vn uncAzi irvriNitt ooGugu vu cnrigunsi 

ix sivnn vu uncAzi Arinarnni 

Siy er o e Meg6.zi N eilir? 

"Siyer" ve "es-Site"; Arapga "es-Seyr" kelimesinden 

almmrghr. Yiiriimek, gezmek, gitmek anlamrna gelir. Yazr dilinde, 

olaylan kendi aktgt iginde anlatma bigimidir' "es- 

Sdre" kelimesi ise bu Seyr'in qoSulu olup, yol, gezme, gezi, 

heyet, davramg, siinnet anlamrna kullamlmrgl/112). islami literattirde 

Sfue; Hz. Peygamber'in yolu, Onun biitiin Miisliimanlara 

timek hayatt ae ahl6kr. gihtliik yogoytgt anlamtna 

kullanilmtgtrr. Nitekim Kur'an-t Kerim'de mii'minlere hita- 

ben: 

r'.Li."r iJsl /3tl dyt dlg Os ,il 

"Mahakkak ALLAH'w Resulii sizin igin hayatta 

uyulman gereken) m giizel iirnektir" buyrulmugls/113). 

"es-Siyer" ve "es-Sire", daha sonralan, Hz, Peygamber'in 

hayatt, islilmiyetin ilk teblii yilan bagta Hz. Peygambn 

oltnak iizerc ashabmbuu{urda gektiii eziyet oe rnegakkotlu, 

Onun aeffrtma kadar olan hayattm anlatan kitaplann 

gmel adt. olmughr ki or4)-, bu geligmeler iizerinde 

agafrdaki sayfalarda daha etraflr bir gekilde durulacakhr. 

"el-MeSizi", Arapga "gfl.za.", kelimesinden almmrghr. 

daza ise; bir kigiyi ararnak, ona bir kitti.iliik yapmayr tasar- 

"2 $ibli, Mevlana, Asrt Saailet, Qev. O.R. Dolrul, istanbul, 1921,1. s.29. 

Hizmetli 5., ist6m Tarihgiligi Azerine, Ankara, 1991. s. 48. 

ttt Kuran.t Keri.m, el-Ahzab;21 . 

r1a Hovoritz, !., el-Magaziu'l-016 ve Mlielliffrha, Qev: H. Nassar, Mtsrr, 

1 3 69 I 19 49. (Mukaddi me).

180 . ZEKERiVarirnrql 

lamak, daha genig kullammr ile bir toplumu iildiirmek igin 

tizerlerine ytiriimek, dtigmanla cenk etrnek anlamrna gelir ki, 

islAmi devirlerde goSu kere cih6d kelimesi ile eq anlamda 

kullanrlmrgtrr. Dilimizde hala kullamlmakta olan Gfrzi kelimesi 

de aym kokten ahnmry olup, dtigmanla harbeden, ve 

fakat bu harplerde olmeyip te yaralanan kimselere verilen 

umumi bir isimdir. $ehidli$e yakrn manevi bir mertebe iEin 

kullamlmrgtrr. 

el-Me!6zt diier bir ifAde ile; harp eden mi'icahidlerin 

harplerde dtigmana kiiffara kargr gosterdikleri kahramanhklarr 

anlatma igidir. islAmi literatiirde Megizi; Hz. Peygatnbet 

7,e ofliln bir atug sahabiyle kiiffaru karyr. yaptt{t silahlt miicfr.detelerini, 

harpluini ae bu hatplerde baEta Hz, Pqgamber 

ae arkadaglan. sahabelet olmak iizete, Miisliimanlann giisteritikleri 

y arailtklan, kahramanhklan anlahna mahatetidir, 

Daha sonralan bu maksail igin yazilaru kitaplarm da 

gmel afu olrrugtur, 

Bu arada hemen gunu ifade edelim Y'r Siyer ae Megazi 

de; Tefsir, Hadis, Ftkth llimleri gibi metodolojik esaslarr ortaya 

konularak, islAmi tabir ile "llsul" yoni'inden hiEbir za- 

man bir "islAmi ilim" haline gelmemigtir. Siyer ve Megazi de 

ilk emirde higbir esas ve kriter ortaya konulmaksvrn, olaylarm 

bir gekilde nakli on g6rtilmiigti.ir. Bu nakil iginde gofu 

kere cahiliye devri .{,raplan arasrnda krsmen yaygrn olan 

"ihnil'I-Ensab" tan yararlamlmrghr. Neylersiniz ki boylece 

Siyer ae Megazi ve buna bafh adaylarrn nakledilmesi, yazrlmasr, 

her geyden once onlara yaklagrlmasr, kendili$inden 

cahiliye devri geleneiine uydurulmug oluyordu. ibn ishak 

ve ibn Higam'rn "es-Sire"si bunun en gtizel ornekleri ara- 

nf 

YENi ISLAM TARiHi ve TUNTTNR: I . 18I 

srndadrr. Bu eserlerde de gdriildiilii gibi neyazrk ki olaylara 

yaklagrmda "usul ydnilndm" orijinal, islAm ruhu ve espirisi 

yakalamamrgtrr. Bizim bu goriiglerimiz bundan sonraki sayfalarda 

iizerinde durulacair gibi "isl6m Tafihgilifi" iginde 

geqerlidir. 

ilk devirlerde Siyer ve Me{frzi birbirinden farkh telAkki 

edilmiglerdir. Siyerle, daha ziyade Hz Muhammed 

(s.a.v)'in hayatr, ahlAkr ve yagayrgr konu olarak ele ahnmrytrr. 

Megaziile ise Onun bagta Mekke miigrikleri olmak i.izere di- 

Ser Arap kabilelerine kargr yaptrg biiytik kiigiik birgok savaglarr 

(gazevAt) tizerinde durulmugtur. Fakat daha sonralarr 

Siyer ve MegAzi birbirinin miiteradifi, eg anlamr olarak 

kullamlmrg, bu sahada yaprlan gahqmalar, modern islAm tarihgiligi 

igin gok

182 . ZEKERiYAKiTAPCI 

Yasaklayrct Hodisler oe E&th ilmi: 

Hz. Peygamber devrinde sahabe ve ileri gelen kimselerin, 

Kutafl't Kerim'in okunmas; lufzr ve oirenilmesi gibi 

bizzat islAma tealluk eden meselelerin drgrndaki konularda, 

daha teenni ile hareket ettikleri giiriiliir. Gergekte onlara bu 

gekilde davranmalarrm tavsiye eden bir krsrm hadisler de 

yok defildir. Bunlarrn baqrnda "llsul-ii Hadisgiler" tarafindan 

da stk srk zikredilen ve Hz. Peygamber'in daha ziyade 

bir emir nitelifini tagryan meghur hadisi gelmektedir. Hz' 

Peygamber bu meghur hadisinde buyurmugtur ki: "Bendm, 

(aahyolan) Kur'an ilyetlefindm bagka (bir Eey) yazmeytffiz. 

(N ot almay tntz) Kur' an 6.y etletindm b agka b endm bit g eyl er 

yflzffitg olanlar aarcfl otru derhal imha etsinler"(1161. 

Bu ve buna benzer hadisler, Asn Saadet'te Mtisltimanlara 

her geyden once biittin himmet ve gayretlerini Kut'an't 

Kerim'e onu okumayr o$renmek, ii$retmek ve yazmak yolunda 

harcamalarr tavsiye edildi$i igin siyer ve megazi ile 

meggul olanlar gok az olmugtur. 

Siyer ve Megazi ile ilgili gahgmalarr ilk devirlerde ilminin 

geligmesini dnleyen di$er sebeplerden biri de, ashabrn 

"fikthla" yani ahkAmla ilgili hadislerin rivayetine hakh olarak 

agrrr derecede a$rrhk vermig olmalandrr. Bunu da o devrin 

iktizasr olarak hakh bulmamrz gerekmektedir. 

Miisliiman olan kimse her geyden irnce iizerine di.igen 

dini vazifeleri yerine getirmekle yi.iki.imli.idtir. O bu yiikiimli.ili.iklerinin 

haram, helal, farz, aacip, mekruh, milfsit gibi 

nelerden ibaret oldu$unu bilmek mecburiyetindedir. Bu ko- 

116 salih, Subhi., Iladis ililnleri ve Isfilahlan, Ankara, 1971. Qev' Y 

mir, s. 16. 

YENi iSLA,M TARiHi ve TURTTNR: I . I83 

nularda kendisini aydrnlatacak hi.ikiimler de, 6yet ae hadislerdm 

Erkmaktadrr. Bu bakrmdan sahabenin fikrhla ilgili hadisleri 

rivAyet efrneye agrn derecede afrrhk vermeleri, bir 

bakrma karqrmrza sosyal bir zarqret olarak Erkmaktadrr. Sahabe 

bu hususta o kadar teenni ile hareket etmiglerdir ki, 

Abdurrahman b. Avf, Talha gibi biiyiik sahabeler, Uhud, 

Bedir gibi biiyiik gazalar miistesna, megaziye dair gok az 

geyler rivAyet etrniglerdir 

Bu durum daha sonraki devirlerde de btitiin canhhir 

ile devam etmigtir. Hz. Peygamber'den nakledilen gegitli sahalardaki 

hadislerin sAdece fikthla ilgili olanlara alrrhk verilmesi, 

islAm ulemAsrmn biiyiik goSunlu$unun himmet ve 

gayretlerini bu sahada harcamalarrna yol aEmrghr. B6ylece, 

Orta Qaflarda, Romn Hukukunun kargrsrna, biiyiik isl6.m 

Hukulcn grkmrg ve biittin ayrrntrlan ile yazrlmrg oldu. 

O kadarki, bu sahalarda birbirinin kopyasr olabilecek 

yiizlerce eser yazrlmrg ve vukuu ihtimali binde bir olan birgok 

meselelerin bir htikme baflanmasr iEin uzun uzadrya 

mi.inakagalar edilmig ve ciltler dolusu kitaplar yazrlmrghr. 

Yazrlan bu kitaplara daha sonralarr, bir o kadar da gerhler 

yaprlmrg ve hagiyeler kaleme ahnmrghr. Neticede bu durum 

Siyer ve Megazinin ilk devirlerde geligmesini onemli olEtide 

etkilemigtir. 

Hailisgilerin Siyer ae Meghzi Cephe Almalan: 

Siyer ilminin geligmesini olumsuz yonden etkileyen 

sebeplerden bir diferi de hadisgilerle siyer Alimlerinin birbirlerine 

kargr usul ve metod yoniinden Eok sert cephe almalandrr. 

Bu gereksiz ihtilaf ve mtinakagalar hicretin hemen ilk 

yrllarrndan baglayarak Hicri III. asra kadar devam etmigtir.

184 . ZEKERive rirapql 

O kadar ki, hadisgil er; siyer ve tnegazinin, hadis ilminin drgrnda 

olduiunu siiyleyecek kadar ileri gitrniglerdir. Bu aynhk 

o dereceye kadar varmrgtrr ki, hadisgiler ile siyer Alimlerl 

Buhari ve Miislim gibi muhaddislerin rivayetini dahi tercih 

etmemiglerdir. 

Kanaatimize gore; bu iki srnrf ulemantn anlagamatrrazlrklarrnrn 

asrl sebebi bu iki ilmin yani Siyer ve Hodis ilminin 

gerek usul, gerekse teknik yonden birbirinden tamamen ayrr 

olmasrndan ileri gelmektedir. Meseleye bu gori.iq aErsrndan 

bakrldrSr takdirde ihtilafi tabii olarak kargrlamamrz gerekmektedir. 

MeselA bir hadisi ele alahm; Bu hadis Muhaddis 

igin ayrr, Ftkthgilor igin ayrr, keza siyer Alimi igin mevzu ve 

muhteva bakrmmdan ayn ayrr geyler ifade etnektedir. Siyerciler 

hadislerin daha ziyade haber "olay" yoniine a$rrhk 

vermiglerdir. Bu noktada siyerciler giiphesiz hadisgilerirg 

hadisleri toplamak, tesbit etmek ve yazmakta gcisterdikleri 

kadar titizlik ve hassasiyet gdstermemiglerdir. Ehl-i siyer, 

bk Buhari,bir Miislitn gibi hadislerin doirulu$una pek fazla 

dikkat etmemiglerdir. Frlahgrlar ise hadislerin daha ziyade 

ibadet ve muamelata taalluk eden yonleri iizerinde durmuglardrr. 

Siyer Alimlerinin bu yonleri ile a$rr ittihama uSradrklarr 

da gozden kagmamahdrr. Nitekim, Zeynu'd-din el-Iraki: 

"l-Sii l-3 e.a t/ e.+l lJ*dl Ol ,=rJtLlt d.rl. f" 

"Siret kitaplan doE u ve yanltg ne uars& toplamtg durumdadr, 

ilim arugttnnacrlaxt bu hususu iyi bilmelidir" 

demektedir(l17). 

'r7 $ibli, Mevl6na, a.g.e., I. s. 25. 

'q 

fr 

{l 

r$l 

ft 

YENi iSLAM TARiHi ve TURKLER: I . I85 

Fakat siyer ve megAzi Alimlerine en aSrr tenkitlerden 

biri de imam-t Ahmed b. Hanbel'den gelmigtir. Hanbel demigtir 

ki: 

rr..lsiill3.p$Lllg .qrjti-Jl :drrv4l td u+l ?iS abg'r 

"tig geEit kitap aarilr ki, bunlann ash esast yoktut. 

Bunlar gazalar, hatbler ve tefstre dair yazilan eseiler- 

dir,,,(1"t8\. 

Her ne kadar siyer ve megazi, ozellikle tefsir kitaplarrnda, 

israiliyatla karrgrk birtakrm ash esasr olmayan rivayetler 

varsa da bu sahalarda yazian bunca kitaplarr ilmi 

krymeti yoktur diye bir kenara itmek herhalde insafsrzhk 

olur. Bu takdirde imam-r Hanbel'in bundan maksadr nedir? 

Btiytik hadis aliminin bundan asrl maksadr megAziye aid 

haberlerin, hadislerde oldu$u gibi muttasrl, gtivenilir, do$u 

senedlerle bize kadar gelmemig olmasrdrr ki, bunda biiyiik 

imam yerden g6$e kadar hakhdrr. 

Emeailerin Olumsuz D ealet P olitikan: 

Siyer ve Me$izi ile ilgili gahgmalan onleyen bu 

sebeblere bir yenisini daha ilAve etmemiz gerekmektedir. O 

da, Emeviler'in, Hz. Peygamber, Ehl-i Beyt ve taraftarlanna 

kargr devlet bazmda goiu kere, a$rr baskrlara varan olumsuz 

politika ve siyAsi baskrlartdrr. 

Gergekte, Hz. Peygamber'in ceddi, Hhgim odullan ile 

Ebi Siifyan ve Hz. Muaviye'nin mensub olduklarr timeyye 

oiullan arasrndaki derin rekAbetin ktikleri, cAhiliye devrine 

kadar uzanmaktadrr. Hz. Peygamber'e gelince O, btitiin gii- 

r18 ez-Zehebi, M. H0seyn, ehTefsir vel-miifessirfrn, el-Kahire, 1961, s. l. ez- 

Zerkeg, Bedrud-Din M. b. Abdullah, el-Burhdn fi Uliimi'l-Kuran, Tah. 

M. Ebii'lFazl ibrahim, Mrsrr, 1957, I. s. 156.

186 . ZEKERiVA rirAnqt 

cti ile bu rekAbetin kokiinii silmek igin u$raqmrg hatta iki siilAleyi 

islAm'rn tevhid ve kardeglik bailarr yarusrra, srhriyet 

ba$lan ile baflamak istemig bagta Eb0 Stifyan olmak izete, 

Emevi ileri gelenlerini maddi manevi makamlara getirmigtir. 

Ancak Hz. Peygamber'in vefAtryla ortaya Etkan ve Hz. 

Omer'den sonra bir kere daha giindeme gelen "kimin halife 

olaca{t trcselesi", tafihi "Hngimi-Emeat" rekAbetinin, bir 

kere daha hortlamasma sebep olmugtur. Hz. Osman'rn halife 

olugu, biiyiik fitne Hz. Osman'm gehid edilmesi, ondan sonra 

cereyan eden ve yiizlerce sahabenin katledilmesi ile sonuElanan 

olaylar, bizim konumuzun drgrndadrr. Ne var ki 

hilAfet makamrm ele gegirmek igin sonsuz bir ihtiras iqinde 

bulunan Emeviler, en sonunda Hz. Hasan ve Hz. Hiiseyin'de 

dahil biitiin engelleri agarak islAm hilAfeti ve Peygamber 

timmetinin bi.itiin mukadderatma hakim olmu glardrr. 

Emeviler iktidara geldikten sonra Ehl-i Beyte kargr 

olumsuz, hatta diigmanhklara varan tavrr ve tutumlannr bir 

devlet politikasr hAline getirmiglerdfu. Ehl-i Beyt ve taraftarlarr 

her yerde biiyiik baskrlar gormtig, Cuma ve Bayratn namazlannda 

imamlar hutbeden sonra onlarr gok yakrgrksrz 

bir dille suglamayr bir Adet hAline getirmiglerdir. Nitekim, 

Emeoilerin, Ehl-i Beyte kargr bu agrn tutumlarrm gok acr bir 

dille tenkid eden Asi Vali, Yezid b. el-Miihelleb onlar igin 

qoyle diyordu. 

"Peygamber siililIesine ehl-i beytine dil uzatanlar onlar 

deiil mi? Oru.m suyundan gelm kaaim ae kabilesini tililiirm 

onlar dedil mi? Biitiin bunlardan soflra Allah'm miib6- 

:1 

E 

{ 

T 

YENi iSLAM TARiHi ve TURKLSN: I . I87 

rek eoini yine onlm basmtglor. Kabeyi onlm yakmtglar, o' 

nun tag, a$ag ae iirtiilsini onlat ateEe oettniglerdir"(1e). 

Yine bu gekilde bir defasrnda el'Haccac b. Yusuf, 

Kfifede minbereqrktr$rnda yan tehdid vAn gu sfiali sormugtu; 

"Sizin igtn Rssfrliiniinnii, yoksa Halifmiz mi 

efdaldir?" O, biiyle demekle Abdff'l-Melik b. Mervan'tn, Allah'rn 

Rasffliinden daha iisti.in olduiunu vurgulamak istiyordu. 

Bunu duyan Cehle b.Zehr, kendini tutamamrq ve, 

"-Allah'a yemin olsun ki bu kiginin arkasrnda bir 

daha namaz krlmayacaf,rm ve ona kargr bagkaldrran birini 

giiriirsem bende bag kaldrraca$m demigtiy'(tzol' 

$imdi Ehl-i Beyt ve Peygamber siilAlesi ve onlarrn taraftarlarma 

kargr, siyAsi havamn boylesine boiucu oldu$u 

bir ortamda, birilerinin ortaya Erkrpta Allah'tn Rasfiliiniin 

hayatrnr yazmas ve miisliimanlat arasrnda Peygatnber ve 

Ehl-i Beyt sevgisini, agkrm agrlamaya gahgmast, herhalde 

beklenemezdi. 

Bu bakrmdan bir asra varan Emeviler Devri (661'-750) 

Siyer ve Meglzfnin geligmesi iEin 6yle pekte hayrrh bir devir 

olmamrgtrr. Bu htikmi.imiiz, giir ve edebiyatrn drqrnda bir 

dereceye kadar Hadis, Tefsir gibi di$er islArni ilimler iginde 

gegerlidir. Qiinkti devrin riyAkar, dalkavuk gairleri, 

zulumleri ile arg-r Alayr titreten Emevi devlet ricAlini 

medhetnek, dolayrsryla onlann biiyi,ik mtikAfat ve ihsanla- 

rma nail olmak igin Adeta birbirleri ile yanqrr bir hale gelmig- 

rre 

et-Taberi, VI, s. 557. 

r20 

Takryyu'd-Din el-Makrizi, Emevi HaSimi Qekigmesi' Ankara, 1993' s. 41.

188 . ZEKERIVArirarqr 

lerdir. Bu ise bu devirde Siyer ve Megizi'nin de$il, giir ve 

edebiyatrn biiytik illqtide geligmesine yardrm etmigtir. 

itt< Slyer ae Meghzi Alimleri: 

ilk devirlerde Siyu ve Megazi hakl.:rndaki gahgmalan 

onleyen bu gibi ciddi sebepler ve noksanhklar goz oniine 

ahnarak bu konunun tamamlyla bir kenara brrakldr$r da 

zannedilmemelidir. Mtisliimanlar, Ilz, Muhammed'in 

(s.a.v.) hayatr ve yiiksek ahlAkrm gok erken devirlerden itibaren 

yazmaya baglamrglardrr. Rivayetler; bu konudaki ilk 

yazir Ealrgmalann tam olmamakla beraber Hz Peygamber- 

'in vefatrndan, gok krsa bir zarnan sonra bagladrf,rm gostermektedir. 

Zira, gerek Kuran't Kerim'in Ayetlerini tefsir etmek 

ve niiztl (inig) sebeplerini anlamak, gerekse; bir lesrm 

hadislerin soylenig sebeplerini aqrklamak iqin Onun hayah 

ve yagaylgmr bilmeyi bir zorunluk haline getirmigtir. Boylece 

Siyer ve Megazi'ye ait gahgmalarrn ilk temelleri, Hz. Peygamber'in 

vefatrndan Eok l.asa bir zaman sonra ahlmrg oluyordu. 

Haddizatrnda Araplar' rn " ilm-fr\ - etts ob " dedikleri bir 

nevi soy kiltiigii ilmi, eskj Araplar arasrnda, gok ilgi gciren 

ilimlerden biri idi. O devirde bu ilmin btiyi.ik otoriteleri vardr. 

Bunlardan biri de trIz, Ebu Bekir olup, ozelliKe Hz, Muhotnmed'in 

(s.a.v.) nesebi tizerinde yetki ile konugurdu.$ifahi 

olarak nesilden nesle intikal eden bu ilmin, Siyer ve 

Megazi ile ilgili konulann ele ahnmasr ve umum halk arasrnda 

ilgi gormesinde hatta bir dereceye kadar geligme ve 

ilerlemesinde biiyiik olqiide ortamr hazrrlamrq olmasr gerelanektedir. 

YENi iSLAM TARiHi ve TUNTTTN: I . 189 

Siyer ve Megazi'nin ilk devirlerden baglayarak bu konuda 

gok miikemmel telifi eserlerin yazilrgrna kadar olan tekamiilii 

g6yle olmugtur: Onceleri miicerred muhaddisler veya 

mticerred hadis nakledenlerin bu konularla meggul olduklan 

goriiliir. Daha sonra siyer ve rnegazi ile ilgili olarak 

nakledilen hadislerin, hadis kitaplarrnda bir araya toplanmasr 

ve konularrna giire bablara ayrrlmasr, tasnifi gelir. Bu 

kabil gahgmalar bu sahamn bir nevi hazrrlayrcr nitelikte ilk 

galrgmalar olmahdrr. Daha sonra Abbfrsilertn ilk devirlerinde, 

Siyer ve Megazi ile ilgili haberleri birlegfirme, yorumlama 

ve tenkit ederek arhk miistakil eserler yazma devri gelir 

ki, bunlara en giizel ornek ibn-i ishak ve ibn-i HigSm'rn gahgmalan 

olmuqtur. Fakat bu sahalarda ilk olumlu ve ciddi 

gahgmalar, Emevilerin yegAne Adil halifesi Omer b. Abdff'l- 

Azizin (717-720) hilAfet makamrna gelmesi ile baglamrgtrr. 

Omer b. Abdiitaziz devrinde, hadislerin yazrlmamasr 

ile ilgili umumi yasaklamamn kaldrrrlmasr, Siyer ve isl6m 

Tarihgiliii iginde gok onemli bir doniim noktasr olmugtur. 

Onceleri Siyer ve Megaziye ait hadislerin, haberin toplanmasr 

ile baglayan bu gahgmalar, krsa zamanda meyvesini vermig 

ve bu sahada birgok de$erli Alimler yetigmig, krymetli 

eserler yazrlmrghr. $imdi bunlarrn ilk iinciilerini gorelim: 

Siyer ve Meg6ziye ait ilk hadis gahgmalarrmn halife 

Hz. Osman'rn oilu Eban (20-1051640-723) tarafindan yapildrir 

rivAyet edilmektedir. Eban; Medine'de doimugtur. Onun 

hicri 751694 yrhnda Emevi halifelerinden Abdiilmelik 

tarafrndan Medine kadrh$rna (valilifine) tayin edildili ve 

yedi sene bu vazifede kaldrflr goz 6ntine getirilirse, onun iyi 

bir tahsil gordti[i.i ve kendisini fevkalAde yetigtirdiii anla-

I9O . ZEKERIYA KiTAPqI 

grlmaktadrr. Nitekim Ebaru Medine'nin segkin fukehast, hukukgulan 

arasrnda sayrlmaktadrr. (ol. 1'051723) MAmAfih, 

Eban'rn gahgmalarr hakkrnda fazla konugmarnlza imkan 

yoktur. Ayrrca ona nisbet edilen "el-Meghzi" kitabtntnEban 

b, Osman el-Icli'ye aid oldulu zikredilmeklgdil(t21). 

MamAfitv Siyer ve MegAzi'ye aid ilk galtgmalar, Hz. 

Peygamber'in amcasrnrn oilu Abdullah b. Abbas tarafindan 

baglamrgtrr. (ol.781697). Kendisi SahAbeden olan bu zdt Kuran-t 

Kerirn'in tefsiri, Hadis, Etkth, $iir, ahbar, siyer ae 

megdzi konularrnda bilgisi olmasr ve bu hususlarda gok giizel 

dersler vermesine raimen bazt ozel notlarrn drgrnda bizlerc 

f.azla bir gey brrakmamrgtrr. Fakat ondan ders alanlar 

arasrnda bir nevi talebeleri olan Uwe b. ez-Zibeyr ve Vehb 

b. Mtinebbih vardrr ki bunlar iizerinde bundan sonraki say- 

falarda daha genig bilgiler verilecektir(]22). 

Unt e b. e z -Ziib ryr: (D oft . 23-92 / 644-7 12) : 

Gergekte Siyer oe Megazi'nin ilk devirlerde gohret bulan 

ve mi.ihim simalarrndan olan Urve b. ez-Ziibeyr'i daha 

once hahrlaunamrz gerekmektedir. SahAbenin iinltilerinden 

olan Urve'nin, rivAyet ve yazrlarrndan bir go$u bize kadar 

gelmigtir. ibn-i ishak ve diSer yazarlar onun; islfrtn Tarihizin 

kurucusu olduiunu sdylemektedirler. Gerek anne gerekse 

baba tarafindan soylu bir aileye mensuptur. Bagta Hz. 

r2r gegen, R' Miisliimanlarda Tarih Copafya YaztctlQr, istanbul, 1998, 

Sezgin, M.F., Tarthu't-Turdsi'l-Arabi, Mlsrr, 1997, I. s. 488. 

'22 5egen, a.g.e., s. 22. ibn Saad,, Tahakat, II. s. 121, 122, Sezgin, M.F. a.g.e., 

I. s. 25-28. Rosenthal, ibn el-Tdrih inde'l-Arab, (A History of Muslim 

Historiography) Qev. S.A. el-ily, Bagdad, 1963, s. 353, 356, 363. Mustaf, 

$aKr, et-Tarth eLArabi ve'l-Miierrihutt, Beyrut, 1983. I, s. 150. 

-,] 

YENi iSLAM TARiHi ve TURtrLER: I . 191 

Peygamber olmak izere, islAm Tarihinin biiyiik simAlarr, 

onun yal.an akrabalarr arasrndadrr. 

Urve de, Halife 6mer b. Abdiilaziz'in topladr[r Medine 

fukahasrndandrr. ibn-i ishak bagta olmak iizere, Vakidi 

ve Taberi, Habegistan'a hicret, Bedir savagr gibi konulardaki 

rivayetlerini Urve'den almrglardrr. (ol: 921 71'31

I92 . ZEKERiYA KiTAPqI 

ve bu konuda Kithbii't-Meghzi adrndaki krymetli eserini 

yazmrgtrr. ilk hicret asnnda yetigmig, bir Eok Sahabe ve Tabiinle 

gdriigmiig konugmug olan bu bi.iyiik Tiirk alimi, uzun/ 

faziletli bereketli bir hayat yaqamlg ve yine Basrada vefAt 

etnigti r (1 43 I 7 6q(1 2s\ . 

Yukarrda zikrettiiimiz bu mtihim kimselerden sonra, 

bu devirde yetigen diier bir siyer ve megAzi ehli de $urahbil 

b. Saad'drr. iUni ishak; biiyi.ik ihtimalle gi.iney Arabistan asrllr, 

azadh bir kijle olan $urahbil b. Saad'rn yazdr$t rivayet 

edilen kitaptan faydalanmamrgtrr. Kendisinin ozellikle Bedir 

muharebesi hakl:rnda gok genig bilgisinin oldu$u rivayet edilmektedir. 

Ayrrca onun, Muhacirin'in listesini, Bedir ve 

Uhud harbine igtirak eden gazilerin kimler oldu$unu en iyi 

bilen kimse oldufu kabul edilir. $urahbil hicri'1231741.'de, 

yiiz yagrnda vefat etmigtir. Qok yaglandrSr srralarda kendisi 

ni gdrmeie gelenlere gantaj yapni.:r, kendisine birqeyler vermezlerse, 

babalarrrun Bedir savagrna katrlmamrg olduiunu 

soyledi$i rivayet sdilil(tzo). 

Bu arada, Emevi halifelerinden Omer b. Abdiilaziz'i 

(717-720) de zikretmemiz gerekmektedir. Siyer ve Megazi 

ilmi, onun devrinde biiyiik merhaleler kaydetrnigtir. 6mer 

b. Abdiilaziz, di$er islAmi ilimlerin derli toplu olarak ortaya 

konmasr yamnda, meselA Hadis gibi, Siyer ilminin geligmesine 

de onemli olEiide yardrm etmigtir. Emevi halifelerinin, 

tam aksine, At-i neyt ve Hz. Muhammed'e (s.a.v') agrn baihlrk 

ve diigkiinltifii ile temayiiz eden Omer b' lrbdilaziz, 

t25 Siileyman'm ziihd ve takva hayan hakkmda gok genis bilgi igin bkz. Kitap' 

gr,Z., Saadet Asnnda Tiirkler, Konya, 1995' s. 1l l-l16. 

'2u ge;.n, R. a.g.e., s. 24. $akir Mustafa, I. s. 151' 154. Hizmetli' S. a'g.e., s. 

I 15. 

YENi ISLAM TARiHi ve TURTLTN: I . I93 

$am'rn karrgrk siyasi havasrm bir dereceye kadar dairtmak 

iEin halka Hz. Peygamber'in savaglanna ait dersler vermenin 

gok yararh olacairnr dtigiinmiiq ve bu sahada gok genig malumafi 

olan Asrm b. Katade el-Ensari'yi, biiytik $am Camii'nde 

(Emevi Camii) halka megazi ve menakrb dersleri ver- 

mekle vazifelendirmigtiro zz). 

Gerek zahid halifenin Siyer ve Megaziye yakrn ilgisi 

ve gerekse halkrn bu hususta verilen dersleri takip etmek igin 

camilere toplanmasr krsa zamanda, bu sahada biiyiik geligmelere 

yol agmrgtrr. Zira itn gifraU ez-Zrdhn, megaziye 

dair mtistakil eserini igte, bu devirde yazmtghr. 

iUn ginaU ez-Ziihri; (Doi. s0-1241670-741): 

Gergekte imim-r Zrdlhri, yukarda adr gegen Medine 

"Tarih Ekolii"nin ilk biiyiik Alimlerinden biridir. ilk devir 

megAzi Alimlerinden Urve b. ez-Zibeyr'in of,rencisidir. ilmi 

ve fazileti Emevi halifeleri tarafrndan takdir edilen ender kigilerden 

biridir. Emevi Halifelerinden 6mer b. Abdii'l-Aziz 

ve Higim b. Abdii'l-Melik (ol. 1251743) onu Hadisler, Siret 

ve MegAziy i y azmay a tegvik etrnigler, belkide zorl amr glardrr. 

Bu bakrmdan o, daha sonra kaynaklara adr gegen K. el- 

Megizi adrndaki eserini yazmrgtrr. Nitekim imam-r Malik 

b. Enes (o1.179-795) onun hakkrnda "ilmi kitap halinde ilk 

y az an iUn g enaa afr" demigtir. 

ibn-i Higam'rn aErklamah bir metnini hazrrlayan Endiili.isli.i, 

Ebu'l-Kasrm Abdurrahman b. Abdullah es- 

Stiheyli, (508-581/1 1 14-1 185) Ravd'ul-Unf adrndaki kitabrnda 

Ziihri'nin eserinin bu konuda yazianilk derli toplu kitap 

oldu$unu bildirmektedir. islAmi ilimlerde ga$rmn en biiyiik

194 . ZEKERiVA rirerqt 

bilginlerinden biri olan imam-r Ztihri'nin eseri, halkrn 

megaziye daha derin bir ilgi giistermelerini sa$lamakla kal- 

mamrq, bu arada birgok degerli kimselerin de bu sahada ye- 

tigmesine ve btiyi.ik bir gohrete kavugmalanna sebep olmug- 

ftiil]28). 

Siyer ve Megfrzi de imam-r Zrdihri'yi takib eden iki biiyiik 

kimse daha vardrr ki, MegAzi ile ilgili qahgmalar bu zatlar 

sAyesinde olgunluk devresine ulagmrgtrr. Bunlar Musa b. 

Ukbe el-Esedi (55-1,41'1675-758) ile Muhammed b. ishak'drr 

(85-1.51.1704-768). 

Musa b. Ukbe, her ne kadar bu sahada krymetli bir 

eser yazmrg ve uzun siire bu eser elden ele dolagmrgsa da (ki 

sonralarr kaybolmugtur) asrl siyer ve megazi yazafl olmak 

gerefi ibn-i ishak'rndrr. Kendisi bu vadideki gahgmalarrndan 

dolayr zuunammlza kadar megazi ilminin onderi olarak a- 

nrlmrgtrr(l2e). 

ibn. ishak ve Eseri: 

Medine'de doian ve Tabiin'den olan ibn-i ishak'rn, 

Megazi ilminin gelilgmesinde gok onemli ve etkili hizmetleri 

olmugtur. O kadar ki Abbasilerin, edebi zevkleri bagka dal- 

lara ytineldiii halde, ibn-i ishak'rn etkisi ile megazi sahasrna 

kaymrgtrr. HAmil b. Ady, bilhassa bu hususa de$inerek herkesin 

ibn-i ishak'a ne kadar borglu olduiuna igaret ettikten 

r?8 

Horovitz, J. a.g.e., s. 49-68. ez-Zink\L VII. s. 79. iA. XIII, 643-647. 

Rosenthal, s.456,507.527. ibni Sa'd,Tabakat, VII, s. 157. ibn Kuteybe, 

el-Maarif, s. 228-239. 

. 

t2e -., 

gakir Mustafa, I. s. 158-159, $eqen, R. s. 26. Hamidullah, M., ibni islmk, 

Jounml of the Pakistan Historical Society, April 1967. Karachi, V. nu XV. 

P.77-103. 

il 

YENi iSLAM TARiHi ve TUNTLCR: I . I95 

sonra; "bu sahada yazilan eserlerin higbirtsi ibn-i ishak'tn 

estine muadil olarn&z" demigtir. 

ibn-i ishak'rn bu ma'lum eserini Abbasi halifelerinden 

el-Mansur (754-775) iEin yazdr$r rivayet edilmektedir. Kitabrnrn; 

boglangtg, risalet ve megazi gibi tiq ana boliimden 

meydana geldifi anlagrlmaktadrr. ibn-i ishak'rn bu eseri gok 

genig bir sahaya yayrlmrgtrr. 

Ne yazrk ti iUn-i ishak'rn, Siyer ve MegAA ile ilgili bu 

onemli eserinin tam ve kAmil manada bir kopyasr hentiz elimize 

ulagmamrghr. Bu deierli islAm alimi ve eserini bize 

tanrtan ibni Higam olmugtur. Ancak, ilim diinyasr her zaman 

yeni stirprizlerle doludur. Her nekadar ibni ishak'rn 

kitabr, onun elinden grkmrg gekliyle bize kadar gelmemiqse 

ds kitabrn gok onemli bir boliimi.i hemde orijinal olmak 

kaydiyle, iyi bir gans eseri olarak bulunmug ve delerli islAm 

alimi M. Hatnidullah'rn biiyi.ik gayret ve gahgmasr ile ilim 

Alemine kazandrnlmrgtrr(l3O). 

$urasr bir gerEektir ki, yukanda zikredilen kimseler tarafindan, 

megazi ve sfuete dair yazrldr$r rivayet edilen bu 

kabil kitaplarm hemen hepsi kaybolup gitmigtir. Siyer hakkrnda 

bize intikal eden en eski ve en kAmil eser; H. 213/gZB 

yrlrnda vefat eden iUn-i HiEam'rn es-Siretil'n- 

Nebeaiyye'sidfu. 

ibn nigiltn ae Eseri: 

ibn-i Higam; Basra'da doimug, daha sonra Mrsrr'a 

gitrnig lfigat ve edebiyatta biiyiik bir vukuf kazanmrgtrr. Fakat 

asrl onu giihrete kavugturary malum eseri olmugtur. 

f30 Muhammed b. Ishak, Siretii ibni Ishdk, Tah. M. Hamidullah, Konya, 

1981.(Onsdz). $egen, R. s.28. Rosenthal, s. 354. iA. V/II. s.75'l-758.

196 . ZEKERiVArirAnqI 

Haddizatrnda ibn-i Higam'rn bu eseri, orijinal olmaktan ziyade, 

yukarda zikri gegen ibn-i ishak'rn eserinin yeniden 

tertibi, toplanmasr ve genigletilmesidir. Eserin dnemi bize 

kadar ulagmrg olmasmdan ileri gelmektedir. ibn-i Higam; 

es-Sfudsi ile biiyi.ik bir iine kavugmugtu. Onun bu eseri daha 

sonraki devirlerde birgok kimsenin nazart dikkatini gekmig, 

hatta nazma dahi gevrilmigtir. Endiiltis'te yetigmig es- 

Siiheyli (508-581/1114-1185) iUn-i Higam'rn bu eserini 

Ravdu'l-Unf adryla gerhederek daha doyurucu bir hale ge- 

tirmigtir(13t). 

el-Vfrktdt ae Eseri: 

HaddizAhnda Siyer ve MegAzi konusunda ilk ciddi eserler, 

yukarda da agrklandrfr gibi ibni ishak ve onun manevi 

o$rencisi ibni Higam tarafindan kaleme ahnmrqtrr. el- 

VAkrdi ise ozellikle islAm tarihgilifinde "MegAzi" ttirtintin 

ilk ciddi eserlerini vermig ve bu sahamn en tinlii kigilerinden 

biri olmugtur. el-Vdkrdi hicri 1301747 yrhnda Medinede 

doSmuqtur. Devriru Malik b. Enes ve imam-r Sevri gibi biiyiik 

imam ve i.inlii kigilerinden ders almrghr. Daha sonra 

Baidad'a gelen el-VAkrdi Abbasi halifelerinden el- 

Memun'un (813-833) dikkatini gekmig ve Baidat'ta RussAfe 

kadrhirna atanmrghr. 

Onun bizim agrmrzdan en biiyi.ik eseri gi.iphesiz 

"Kitabff 'l-Megizi"sidir(132). Suriye, Irak, Mrsrr ve Mtisliiman 

Araplarrn Kuzey Afrika da girigtikleri fetih hareketlerini, gok 

r3r 

ibn Higam, es-Sire,I. s. 17. Hizmetli, S. s. 127-138. $ibli, Mevlana. Asr-r 

Saadet. l. s.47. 

132 

Bu kitabrn gegitli baskrlan vardrr. Daha sonra yeniden gdzden gegirilmig ve 

M. Jones tarafindan 3 cild halinde yaytnlanmtgtr. Kitabu'l-Magazi, 

London, 1966. 

yENi isLAM TARiHi ve tUnruen:t . l9'l 

akrcr bir uslub ve bi, h"yecar", frrtrnasr halinde anlatmaya ga- 

lrgan el-VAkrdi'ye, ne yazrk ki islAm Alimleri pek fazla ragbet 

gostermemigler ve onu, rivAyetlerinde yalancrhkla ittiham 

etmiglerdir(tg3). el-Vakidi daha sonra, Saray gevrelerindeki 

itibarrm kaybetmig ve maddi srkrntrlar iginde uzun bir sfire 

bolugtuktan sonra 2071823 yrhnda yine Bafdat'ta vefat et- 

migtir(ts+). 

Siyer oe Megfrzinin Gmel Bir Deierlendirmesi: 

Buraya kadar olan agrklamalarrmrzda Siyer ve 

Megilzi'run doiuqu ve ilk geligmeleri hakkrnda bilgiler verilmig 

ve bu sahada ismi gegen kimseler ve onlann bir bakrma 

ilk tegebbiislerinin genel bir de$erlendirmesi yaprlmrghr. 

Krsaca ifAde etmemiz gerekirse Siyer ve Megazi ile ilgili gahgmalann 

ilk ni.ivesi Hz. Peygamber'in vefahndan sonra, 

Muhoddisler taraf ind an ahlmrytrr. 

Muhaddisler bu ige; Hz. Peygamber'in bu konularla 

ilgili hadislerini nakletrnek ve bir dereceye gore kaydeknekle 

baglamrglardrr ki bu Siyer ve Megazi ilminin "ilk merhalesini" 

tegkil etnnektedir. ikinci merhalede ise; Siyer ve 

Megazi ile ilgili hadisler derlenmig toplanmrg hadis kitaplannda, 

ara ve ana baghklarla zikredilen birer miistakil biiliim 

haline gelmigtir. Daha sonra Siyer ve Megazi, hadis ilminden 

kopmug, miistakil olarak ele ahnmaya baglamrg ve bu konuda 

ciddi eserler yazrlmrytrr ku bu da onun iigiincti merhalesini 

olugturmaktadrr. 

'33 $ibli, Mevl6na, a.g.e. l. s. 36,55. 

''o Horovitz, J. s. l0l-126. gakir, Mustafa, I. s. 163-166, Hizmetli S. s. 125. 

$egen, R. s. 30. GUnaltay, M.g. a.g.e. s. 27. Sibli Mevlana, I. s. 55. iA. XI. 

785. Xrrr, 150-153.

198 . ZEKERIVA rirengl 

Ne ilgingtir ki; tarihgilerimizin bfuazdamiibalefah olarak 

iizerinde durduklarr bu kigilerin yazmrg olduklan kitap 

veya risAlelerden hig biri bizim elimize gegnemigtir' Esisen 

oniur, qok cleiil bu ilmin bir mAnada gifffi iinciiliifiinti yapmrglardrr. 

Mamafih, bizim bu izahlanmrzdan da anlagrlacair 

g\bi Siyer ae Megazi konulannda kitap ae rtsale yazmak' bit 

f,eykr-karulamak ayn bit gey oldu$u gibi, onu ilim haline 

-gitirmek, 

usul yiiniinilm esas oe kriterlerini ortaya koymak' 

thni tsutahlannt belitlemek ayn geyd'ir' Het ne kadar Siyer 

oeMegazi'ninesasrnttegkiledmkomilard'oilkdeoirlerdm 

itibarin kayda defet eseiler yazilmtg ue bunun ilk iinciileti 

yetigtnigse de bu daha fazla geligmemig ae hele hele Tefsir' 

Hadis ve F*th ilmind.e gtirdii{iirniiz gibi, Siyer ve Megazinin 

cidd.i usul ve kriteileti tesbit ediletek bir ilim hhline getirilememigtir. 

Ne aar ki islfrm Tnrihgileil eseileilnde' higbir 

ayfiun g,zetmeden ,'Siyer ae Megazi ilmi', ni hem bit kelitne 

ae hem ite ilmi bit shloh olarak bol bol kullanmtglardrt\l3s) ' 

r35 

Bu konularda genel bir delerlendirme iEin bkz. $ibli, Mevlana Asr-r Saa- 

A.t, f . ,. 24-2i. Horovit l. u.g.".,Tasdir b

200 . zgKqnive rirarqt 

isthm tarihgili{inin gok daha olgun bir seviyeye ulaqrncaya 

kadar gegirdi$i merhaleler krsaca goyledir: 

Ll Hz. Peygamber'in doium tarihi ve biiyi.ik olaylann 

hangi yrllarda cereyan ettili hakl,andaki Sahabe ve Tabiin'in 

mtinakagalan, aynca Kut'An-t Kertm'de, Hz. Peygamber'in 

gerek gahsr, gerekse islAm tarihinin birgok biiyiik olaylan 

haklqnda nazil olan Ayetlerin do$ru olarak agrklanmasr ve 

inig sebeplerinin anlagtlmasr, yine Hz. Peygamber devrinde 

cereyan eden birgok olaylarrn dini ve sosyal bir zorunluk sebebiyle 

tarihinin doiru olarak tesbitiyle ilgili olarak yaprlan 

gahgmalardrr. 

2) Bunun yam srra Kut'att-t Kerim ve hadis-i geriflerde 

genellikle gegmig olaylardan ders almak gayesi ile Hz. Adem 

de dahil olmak iizere, bu arada gelip gegen bir gok Pey- 

gamberden bahsedilmigtir. Gerek Kur'an ve gerekse hadislerin, 

Mtisliimanlarrn biiytik olgiide bakrglannr, gegmig Peygamberlere 

gekmig olmasr, bu mezkfir peygamberlerin tarihlerinin 

araghnlmasr meselesini ortaya koymugtur. Boylece 

islAm diinyasrnda Krsas-t Enbiya (peygamberler tarihi) dedi$imiz 

bir nevi tarihgilik ortaya grkmrgtrr. 

'3) Fetih hareketleri bagladrktan sonra, baqta Hz. Muhammid 

olmak izere, Hulefa-i Ragidin devrinde cereyan 

eden hadiseler, islAmi fetih hareketleri ve biiytik isl6m kahramanlarmrn 

hayatlanmn tetkiki icab etmig boylece islimi 

devirlerin tarihgili$i bir manada "Yatt efsilneui Arap- 

Kahramanhsr " tarihgilif,i baglamrghr. islAm tarihgilif, inin guqirdig{ 

belli bagh merhaleler gunlardr: 

it 

:t 

ril 

ru 

l 

YENi ISLAM TARiHi ve TUNTLNR: I . 20I 

Emeatler Dmrt Tafihgilifri : 

Yukarrda ana hatlarr ve krsaca temas ettiiimiz bu 

merhalelerden gegen islAm tarihgili$, daha sonralarr bag 

dondtirticii geligmeler kaydehnigtir. Umumi tarihi olaylarrn 

toplanmasr ve yazilmasrna dair en eski rivayetler Emeoilerin 

ilk devirlerine kadar uzanmaktadrr. Emevi halifelerinin, Alimleri 

kendi sahalannda eserler yazmaya mecbur ettikleri 

bildirilmektedir. O devrin btiyiik megaf Alimi olan 

Ziihri'nin goyle dedifi nakledilmektedir: 

".rl;rYl 9YJA qle LIJS|d. d.ll vus oJli Lgrr 

"Biz iltni yq.zanlardan pek hoglanmazdtk, Fakat bu 

iimeta bizi, ilmi yazffia.ya mecbut ,slilsrrt(137). 

Emevi halifelerinden Muaviye b. Ebi Siifyan, tarihe 

kargr btiytik bir ilgi duymugtur. Kendisi Abid b. Seriyye'yi 

Yemen'den ozellikle gairrtmg ve kendisinden daha


hi.ikiimdarlarm hayat hikAyeleri, savaglarr, harp hileleri, toplumu 

idare etme yollarrna dair o kitaplarda ne varsa okur- 

lardro38). 

Yine Emevi halifelerinden 6mer b. Abdiitaziz'in, bu 

hanedanrn Al-i Beyt'e kargr uyguladrklan olumsuz politikayr 

tesirsiz hale getirmek igin Siyer ve Megazinin geligmesini 

ne kadar tegvik ettiii yukanda yeteri kadar izah edilmigtir. 

Her ne kadar Hz. Muaviye umumi tarihe srcak bir ilgi gostermig 

ve Halife Omer b. Abdt'l- Aziz, Emevilerin ehl-i 

beyt'e kargr yiiri.ittiikleri amansrz ve manaslz kottileme ve 

takib politikasrna artrk bir son verilmesini istemig, cami ve 

cuma hutbelerinde Peygamber sevgisinden bahsedilmesini 

tegvik etmigsede bu, islAm tarihgili$inin Emeviler devrinde 

geliqmesi yolunda pek fazla bir krymet ifade etmemektedir. 

Emeviler devri, Siyer ve isl6m Tarihgitifinin en bedbaht 

devridir. Qtinkii islAm ulemasr, Emevilerin, Ehl-i beyt'e olan 

insafsrz tutum ve cereyAn eden olaylarr gok iyi bildikleri iqin 

bu konularm daima drgrnda kalmrglar ve Emevileri hiE bir 

zaman "suglu" sandalyasrna oturtmamrglardrr. 

Abb asiler D iinemi isl6m Tatihgiti{i: 

GerEekte, Ar ap -i sldm T arihgili{i altrn devrin i, Abb astler 

deorinde yagamrghr. Abbasi devletinin formasyon kazanmasrnda 

biiyiik eme$i geEen el-Mansur (753-772) tarihe 

ayn bir onem vermigtir. Hatta ibn-i ishak'rn, meghur eseri 

"es-Site"sini bile halife el-Mansur'un samimi rsrarr i.izerine 

kaleme aldr$r bildirilmektedir. 

Abbasiler devri bir bakrma, islAmi ilimler igin bir 

ronesans hareketinin baglangrcr olmugtur. Bir taraftan devlet 

t38 Zeydan, C., a.g.e. III. s. 166. 

., ] 

el 

YENi ISLAM TARiHi ve TUNTLEN:I C 203 

imkAnlarr ile baglatrlan terciime hareketleri, diier taraftan 

ilme ve alimlere giisterilen biiytik ilgi ve fikir hi'irriyeti sayesinde 

Arap-islAm tarihgiliii qok biiyi.ik bir stgrama yaPmrgtrr. 

Bagta el-VAkrdi (ol. 2OBl823;, ibn-i Kelbi (ol' 2041879), 

el-BelAzuri (ol. 2541897), et-Taberi (ol' 31'01932), el-Mes0di 

(ol.9461957) olmak iizere belli bagh biiytik tarihgilerin birgo- 

$u hep bu devirde yetigmig ve yine bu devirde pek Eok krymetli 

eserler yazrlmrgtrr. 

Abbasiler devrinde islAm tarihqili$inin Eok ilging bir 

ytinii daha vardtr. O da bu devirlerde baglayan terciime hareketi 

ve hig bir kontrole tabi olmadan yaprlan terciime eserleri 

ile islAm toplumu, kiiltiir ve medeniyeti ve bu arada islAm 

tarihEiliiinin, gekil, muhteva ve konulara yaklagrm bakrmrndan 

kazanmrg oldufu yeni boyutlardrr. 

GerEekte, Halife el-Mansurla (754-775) baglatrlan, on- 

dan sonra gelen halifeler tarafindan desteklenen terciime hareketleri 

el'Memun devrinde (813-833) Adeta zirvelere ulagmrq 

ve yeni alhn bir devir yaqamtghr. el-Memun bilindifi gi- 

bi, Mutezile mezhebine mensub bir halife idi. Ona gore devletin 

mezhebi de, EhI-i Sihmet de$il bu Mutezile mezhebi 

olmah idi. islAmda rastyonalist fikir ve dtigiincenin, bir bdkrma 

onderliiini yapan bu mezhebin goriiglerini yaymak ve 

onu daha genig bir aydrn tabakasrna benimsetmek igin, yeni 

yeni arayrglara giren el-Mem0n, bu hususta en grkar yolu 

eski kiilti.irlefin, ililhiyat, felsefe, up, kozmo$rafAa ae hend'eseye 

aid temel eserlerinin ArapEa'ya terciime edilmesinde 

gormtigti.ir. Bunun igin "Beytii'I-Hikme" bugiintin tabiri ile 

yice "ilimler Akailemisl" adryle hilAfet camiasrnda yeni bir 

birim olugturmug ve bu akademinin bagrna da iyi bir

204 . ZEKERIYAKITAPqI 

hrristiyan tistelik bu konularda gok genig bilgisi olan ibn 

Batrik'i bir nevi mtidiir olarak tayin etrnigtir. 

Yeni Terciime Hareketinin B aglaman: 

Asrl bundan sonradrr ki; terciime igleri daha bir di.izen 

ve disiplin iginde yiiriiti.ilmi.ig eski Ywtanca, esla Hind yanr 

Sanskrttge, eski iran yani Pehleoice dilinde yazrlmrg bir qok 

eser hemde qok miikemmel bir gekilde Arapga'ya terci.ime 

edilmigtir. Terci.imecili$in pek revAgta oldugu ve bi.iytik paralar 

getirdi$i bu devirlerde, bu ig cAzip bir meslek hAline 

gelmig miinferid bir gok segkin miitercimler yanl srra, hatta 

gegimini bu yoldan temin eden miitercim aileler ortaya 

grlcnrghrki bu ailelerin sayrsl oldukga kabankhr(13e). 

Genellikle gayn miislim olan bu miitercimlerden meselA 

eski Pehleaice eserler; Nevbaht ve oilu Fazl b. 

Nevbaht, Abdullah b. el-Mukaffa, Muhammed b. Cehm el- 

Bermeki, Muhammed b. BehrAm b. Mityir el-Isfahani, gibi 

daha bir qok ehil kimseler tarafrndan ArapEaya terciime edilmigtir. 

Eski Hindce veya Sansc,rifge eserler ise; Minkeh el- 

Hindi, ibni Dehn, Kenkffh el-Hindi, tarafindan Arapgaya 

terci.ime edilmigtir. Eski Siiryilni ve Yunanca eserler ise; 

Huneyn b. ishak, istafan b. Basil, ibn gahik, Bahtiguf,, gibi 

daha bir gok kimse ve bu terciime iginde giirevli aileler tarafindan 

terciime edilmigtir. 

Mamafih bu devirlerde terciime edilen kitaplar genellikle 

ililhiyat, felsefe, hp, riyaziyat, ilmi heyet, hikmet-i 

tabiiyye gibi begeri ve sosyal konular etrafinda yo$unlagryordu. 

Bu ci.imleden olmak ij.zere, 

r3e Bu konularda genig bilgi igin bkz. Zeydan, C. a.g.e. lII. s. 287. ta zeydan, C., a.g.e. IIl. s. 304. vd. 

YENi iSLAM TARiHi ve TURTLER:I . 205 

Eski Yunan filozoflarrndan Eflhtunun; Kitebff's- 

Siyase, Kitabd'l-MiinAsebit, Kitibff't-Tevhid, Usulu'l- 

Hendese, adrndaki eserleri yine eski Yunan filozoflannda ve 

Orta Qa$ islAm ilAhiyatr alimleri iizerinde qok biiyiik bir etkisi 

olan Aristoum; Kitabii's-Sema vel;Alem, Kitibfi'l- 

Ahlak Kitabff'1-Hayevan'r bunlar gibi eski Yunan 

filesoflarmdan Hipokrat, Calinos ae 0klides'in elde 

mevcud eserlerinin gofu yine Arapga'ya terciime edilmigtir. 

Diier taraftan mtisltiman aydrnlar srmfi bu griniin tabiri ile 

do$u kiilttirtinii de ihmal etmemiglerdir. Eski Pehlezticmin 

temel eserlerinden; KitAb-ii Riistem oe isTendlyizr, Kelile ae 

Dinine, Siyer-u Mulft ki'l-Fiirs terciime edilmig ve insanhirn 

miigterek kiilti.ir mirasrna kazandrrrlmrgtrr. Trpkr bunun gibi 

eski Sazskritgedm ise; Kithbii Siyerck el-Hindi, Kithbft's- 

Siimiim, KitAb-ii Akakiru'l-Hind gibi temel eserler Arapgaya 

terci.ime edilmig ve islAm Kiiltiir mirasr bunlarla daha zengin 

bir muhtevAya kavugmugtur(140). 

Bu kitaplar burada ancak bir misAl olarak zikredilmigtir. 

islAmi kaynaklard4 bagta ibn-i Nedim'in el-Fihristi olmak 

iizere Tab akdt, Terfrcimii'l-Aha al, Tabakatii'l-Hukema, 

Tabakatii'l-Ehbba zt e Mucemii't-iideb A gibi biyografik eserler, 

eski kiilttirlerden yaprlan bu kabil terciime eserler ve 

miitercimler hakkrnda tahminlerin iitesinde genig bilgiler 

vardrr. Bunlar oylesine goktur ki, bunun adr ancak bir ilim 

ve kiilttir seferberli$idir. Orta Qa$ islAm di.inyasrrun, insanhirn 

hayrrna bu biiyiik bagansrndan dolayr kutlamamak 

miimkiin de$ildir.

206 . ZEKERiYA KiTAPQI 

Fakat bir de madalyonun 6biir y6nii vardrr. Eski batt 

ve dodu fikriyatrmn asultk tirtinleri demek olan bu temel kitaplarrn 

terciimesi ve bu fikirlerinin islAm aydrnlarrna ulagmasr 

ile, muhafazakAr islim toplumunun inang ve fikir yaprsrnda 

oyle bag dondiirticti de$igme ve geligmeler olmuqtur 

ki; isl6m ilfrhiyatt Adeta gok olmug, yeni bir ztndtk, inkdrct 

ve septikler srntfi ortaya gtkmrg, yeknesak fikir ve diigi'ince 

sistemimiz bozulmuq ve bundan da ijte bir qok yrkrcr saprk 

cereyanlarrn ortaya Erkmasrna sebep olmugtur. Diier taraftan, 

Htistiyan lrapaz ve din adamlatq hatta onlarrn taraftarlan, 

mtisliimanhsr oylesine kiigi.imsemiqler, oylesine hor ve 

hafife almrglardrr ki bu kendini bilmezler, Kuran ve hadisten 

kendi saprk fikirlerine deliller gostererek yeni bir 

demogoji devri baglatmrglardrr. Onlann bu lAf ebeli$i go$u 

halde saf bir gok insant dininden imamndan etmig ve go$u 

miisliiman bu demegoglara kargr kendi dinini koruyamaz, 

inandr$r halde onu, isbat edemez bir hAle gelmiglerdir. 

el-Miiteo ekkit D eorinin Y eni 6 z ellifi: 

Bu higte ig agrcr olmayan sancrh yrllar islAm tarihinde 

ne yaztk ki AbbAsilerden halife el-Miitevekkil (847-861) 

devrine kadar devam etmigtir. $uca Hitun gibi gonlii, Allah 

sevgisi ve Peygamber agkr ile dolu bir Tiirk anasrmn iistiin 

terbiyesinde yetigen bu AbbAsi halifesi(1a1), yine ehl-i Siinnet 

mezhebinin gok ategli bir miidAfii olan yetenekli veziri Fetih 

b. Hakan b. Artuk, deferli Ti.irk devlet adammm(1a2) cesAret 

ve tegviki ile, bu grmarrk hrristiyan miitegallibe srmfrmn fiili 

rar 

el-Mtitevekkil'in Tiirk asrllt anast $0ca Hdtun igin bkz. Kitapgr, Z.' Ma' 

ve Eski Hildfet tilketerinde Tiirk Hatunlan, s. 164-124'7. 

kaddes Qevreler 

ra2 

el-Hamevi, VI, s. 116. el-K0bi, Muhammed b. $dkir Fevatii'l-Vefeyat, ll. 

s.246. 

-f 

YENI iSLAM TARiHi ve TUNTTNN I . 207 

olarak tizerine yiiriimi.ig ve onlann fikri zorbahklarrna da 

gok iyi bir gekilde son vermigtir(143). 

Yine biiyiik Arap edibi el-CAhrz; Fetih b. Hakan'm 

devamlr tegviki ile "Hristiyanhia Reddiye" kitabrnr yazmrq 

ve bu edepsiz, grmarrk papazlarrn a$zrna iyi bir gamar in- 

dirmigtir(1e). Mamafih Ti.irk di.igmanhirnr bir meslek haline 

getiren bir lasrm Arap yazarlar, meselA Mrsrrh Ahmed 

Emin gibi, Fetih b. Hakan'm bu yeni inisiyati{i ve huistiyan, 

zorba din adamlarrna kargr baglattrSr aSrr mticAdeleleri, gok 

afrr bir dille tenkid etmekte ve bunu Tiirklerin oldum olasr, 

felsefi diigiinceleri akrllanmn almadrfma, bir delil olarak 

gostermektedir. 

islAm aydrnlarrrury bagka bagka kaynaklardan bu ktiltiir 

eserlerini terctime etme hrrsrmn gok tabii bir neticesi olarak 

Esfirt Tewht'r; Said Kayyumi ibrilniceden ve Huneyn 

b. ishak ise ayru kitabr eski Yunancadan, Arapgaya terctime 

etmigtir. Yine bu devirlerde patrik Yahya (Ihon) tarafindan 

elde mevcud inciller, Arapgaya terciime edilmig ve 

mtisliiman aydrmn eline verilmigtir. Bu ise islAm ilAhiyatr ve 

islAm tarihciliiine ayrr bir darbe daha indirmigtir. Bu bir bakrma 

eski ibrAni ve Hrristiyanhfrn dini safsatalannln, hiq bir 

on eleme ve kontrol siizgecinden gegirmeden islAm toplumuna 

intikah demekti. Miisliiman ulema buna, mal bulmug 

malribi gibi sanlmrglar, islAm tefsir ve hadis ilminin temiz 

muhtevasrnr "isrdiliyyat" dediSimiz ve fakat ash esasr 

olmryan, insan akrl ve mantrf,rna meydan okuyan safsafa 

bilgi yrirnlarr ile doldurmuglardrr. 

''3 Kitapqr, 2., et-Tiirk, s.206. 

taa 

Kitapqr, 2., et-Tiirk, s.208.

208 . ZEKERIYA KITAPQI 

islAm tarihgilifi de maalesef bundan yeteri kadar nasibini 

almrgtrr. Asrl bundan sonradrrki; hilkat-r Alem ve Hz' 

Ademden baglayara! Hz. Muhammed'e kadar olan insanhfrn 

gegmig tarihi hakkrnda, islAm tarihgilerinin yegAne kaynafr 

eski Tevrat ve incil'in birer moloz yrfrmndan ibAret sayrlan 

bilgileri olmugtur. islAm tarihgileri olaylann sebeb ve 

neticelerini arayacaklarr yerde, orijinal fikir iiretrnekten uzak 

ve tam bir teslimiyetgi iislffb ile eserlerini bu kitaplarda bulduklarr 

mozol bilgilerle doldurmuglardrr. Bunlardan ibni 

Vizrh'rn, "Tarihu'l-Ya'kf.futsi; Muhammed b. Cerir et- 

Taberi'nin, T arthu'r-Rusiil o el-Miilftk' i; ibnii'l-Esir' in, el- 

K6mil fi't-Tarih adrndaki eseri, Teutat ve incil'in moloz ta- 

bir ettifimizbilgi yayrnlarrndan yeteri kadar nasibini almrq 

klasik kronolojiler arasrndadrr. 

Klasik Kronoloj iler zt e isl6.m T arihgiteti: 

Tarihgilerimiz bitmez tiikenmez gaytet ve gal4malan 

ile insanhsrn mtigterek mirasrmn geligmesine ijnemli iilgiide 

hizmet ettikleri gibi, islAm tarihqili$i igin de Eok biiytik bir ilim 

hazinesi brrakmrglardrr Kiitiiphanelerimizi dolduran 

bunca de$erli eserleri y azan tarihgilerimizin fevkalade takdir 

edilebilecek yonleri bulunmaktadrr. 

Klasik kronolojiler genellikle, hilkat-r kAinat ve Hz. 

Adem'in yaratrhgrndan baqlamak tizere, di$er ulu Peygamberler, 

gegitli milletler, Hz. Peygamber'in zuhuru, 

islAmiyetin ilk yayrhg yrllarr, islAmi fetih ve yayrlma hareketleri, 

gibi Eegitli konular da dahil olmak iizere miiellifiru kendi 

zamamna kadar cereyan eden daha birEok olaylardan 

bahseder. Olaylarrn tespitinde "Hiqt ytl" esas ahnmrqbr. 

Hicretten onceki olaylar "Kabl e'l'Hiue" hicretten sonraki 

t 

YENi iSLAM TARiHi ve TURTLTR:\.. 209 

olaylar da "Ba'd e'l-Hicte" tabiri ile zikredilmigtir. "Hisi 

ytl" ve "katneri ay" esastna gore srralanmq olan bu olaylar 

arasmda pek fazla bir irtibat yoktur. Aynca oefihd. diye baglayarak 

her bir sene vefAt eden islAm biiyi.ikleri hakkrnda krsa 

krsa bilgiler verirlerki bunlar o yrllarrn askeri, id6fi ae ilmi 

kigilerinl, tarumamz bakrmrndan gok onemlidir. Corci 

Zeydan, "Medeniyeti istilmiyet Tarihi" adlndaki eserinde islAm 

tarihgilerini tenkit ederken aynen goyle demektedir: 'tsl6m 

tarihgilerinin tmkit edilebilecek kusurlanndnn biri, 

yazdtklan tarih kitaplannda veya biiyilklnin hayat hik6yelerini 

kaydeilerkm olaylar kandilerine nasil ulagmtgsn o Qekilile 

nakletmiglerilir. Habeil*i araghrma ae tenkit cihetine 

a sl a y an a gtn amt gl ar dt " {1 $) . 

islAm tarihgilerinin difer onemli bir ozellifi de; biitiin 

himmet ve gayretlerini savaglara ve fetih hareketlerin e, azil, 

nasb, oltim ve doiumla ilgili haberleri derleme, toplama ve 

kaydedilmesine sarfetmig olmalandrr. Bunun tabii bir neticesi 

olarak edebiyat, ilim ve kiiltiirle ilgili konular, devletin 

ytikselme ve g6kiig nedenleri, bundan daha onemlisi, tarihi 

olaylarrn dolugu, birbirleri ile mukayesesi hakkrn d a pek tazla 

bir gey bildirmemiglerdir. Bu btiytik eserler incelendiiinde 

goSu zamary ne bir halifenin tenkit edildi$i, ne de bir komutanrn 

takdir edildifi goriiliir. Qok onemli olaylar hakkrnda 

yazartn, kendi g6riig ve kanaatinin ne merkezde olduluna 

dair birgeyler bulabilmemize hemen hemen imkAn yoktur. 

Bu bakrmdan islAm medeniyetinin gergekleri, muhtelif devirlerdeki 

geligme ve yiikselmesi, gerileme ve di.igmesi hak- 

tas Zeydan, Corci, a.g.e. III. s. l8l.

210 . ZEKEniVa Xiranqr 

krndaki deferlendirme hiilcniimiiz gok krsrr bir vadiye itilmig 

bulunmaktadrr. 

Zartan zatnan islAm tarihgilerinin, bazr devlet biiyiiklerinin, 

ya miikAfatrna nail olmak, veya onlann ofkelenmelerine 

sebep olmamak igin htikrimdarlar da dahil olmak i.izere, 

devlet btiyriklerinin ve askeri komutanlann kohiltiklerini 

yazmadrklan gciriiltir. Bunun tam aksine, bazt hallerde bu 

tip kimselere yararunak igin gergeklere aykrn eserler yazanlar 

da olmuqtur. MeselA: $ii Bi.iveyh oSullarr'ndan ilk defa 

hiikiimdailrk seviyesine ulagmrg Azudu' d-Devle hakkrnda, 

Ebu ishak'dan bir kitap yazmasr istenmigti. Ebu ishak, bu rsrarlar 

iizerine Azudu'd-Devle;nin Tacu'l-Mille lakabrna 

nisbetle Taci adndaki kitabrnr yazmrghr. Bu kitabrm telif 

ederken ne igle meggul olduiunu soran bir dostun4 miiellif 

aynen gu cevabr vermigtir: "Yalanlar uydurup, ballandtrarck 

anl atm akl a tne g guliirn " 046) . 

Bu bakrmdan, islAm tarihgilerinin krymetli eserlerinden 

do$ru bir gekilde istifade edebilmek igin miiellifin clevrini 

ve hangi gartlar altrnda yagadrirru ve kitabrm yazarken 

ne gibi sosyal ve siyasi tesirler altrnda kaldrlrnr, haberleri 

derleme ve toplamadaki metodu, herhangi bir zihniyet ayrrrmrnda 

(Siinni, $ii, Mu'tezili vb. gibi) bulunup bulunmadr$r 

ve biitiin bunlann drgrnda, bu kaynaklarda zikredilen her 

haberin, haber deieri olmadr$rmn gok iyi bir gekilde bilinmesi 

gerekmektedir. Aksi takdirde bu kaynaklara dayanarak 

yaprlan gahgmalann ilmi olmasrna ve tam bir objektiflik ifade 

etmesine, gerqekleri olduSu gibi yansrtmasrna imkAn yoktur. 

ta6 Zeydan Corci, a.g.e" IIL s. 182. 


272 . ZEKEniVeriranqr 

muglarifu. Kendilertne si)ylenm geyleri old.uiu gibi daha 

s onraki nesiller e nakletmiglerilir, 

6. Raoilerin gahsiyeti, haberleri nakletmeile gergede ne 

d.ereceye kadar sadtk kalabilecekleri iizerinile her nedmse 

g erc ii k ad ar durmatnt gl ar dtll t8) . 

ilk bakrgta kusurmug gibi goriilen bu durumlar, bir krsrm 

mtielliflerin de igaret ettifi gibi sonraki yazarlar igin daha 

emiru daha zengin bir aragtrrma sahasr brrakmak gibi e- 

sash bir fayda temin etmigtir. Qiinkti aragtrrmacrlar boylece 

tarihginin gahsi delerlendirmesinin tesiri altrnda kalmaksrzrn 

doSrudan do$ruya olaylarla kargr kargrya kalmaktadrrlar 

ki, bu da onlarrn hakikata ulagabilmelerine sebep olmaktadrr. 

Tarihgiler tenkit usultinti takip etmig olsalardr, topladrklan 

bilgileri gahsi deierlendirmelerine uygun olduklarr derecede 

eserlerine kaydedecekler, do$ru gortinmeyenleri ise 

terkedeceklerdi. Onlar boyle yapmamrglardrr. Bilakis taritri 

rivayetler kendilerine nasrl ulagmrgsa tiylece kaydetmiglerdir. 

Bunlan tahlil ve yorumlamaktan ne derece kagrnmrglar- 

sa, gahsi de$erlendirme ve kanaatlerine uygun bir gekilde ele 

almaktan da o derece Eekinmiglerdir. Bundan dolayrdrr ki, 

islAm tarihgilerinin bir nevi olaylar ve rivayetler 

kolleksiyonu mahiyetinde olan eserleri eski Yunan ve Roma 

yazarlarrrun edebi eserlerinden daha krymetlidir. 

islAm tarihgilifinin geligmesine umOmi bir bakrg, bagh$r 

alhnda verneye gahgtrirmrz bu genel bilgi ve delerlendirmelerden 

sonra yine bu konularrn bir tamamlayrcrsr ol- 

masr bakrmrndan islAm tarihinin kaynaklarr veya daha agrk 

bir ifade ile bu kaynaklann tasnifi tizerinde durulacak ve 

raE Giinaltay, a.g.e. s. 13.Zeydan,C. III. s. l8l. 

fi 

YENi iSLAM TARiHi ve TUnKTER:I .213 

klasik islAm tarihlerinden bazrlanmn genel bir de$erlendirilmesi 

yaprlacakhr. 

i sl 6m T orihinin Kay n akl an : 

islAm tarihi kaynak itibarr ile en zengin ve en bol ilimlerden 

biridir. Gerek miislim, gerekse gayrrmiislim yazarlar 

tarafrndan, ilk devirlerden baglayarak zamanrnlza kadar, 

bagta Hz. Muhammed'in hayatr, gahsiyeti, dini miicAdele ve 

islAmi faaliyetleri olmak iizere islAm tarihinin hemen her 

konusunda pek gok doyurucu gahgmalar yaprlmrghr. Mamafih 

bu eserlerin daha yeterli bir tasnifi yaprlmadrfr gibi, kaynak 

eserlerin bir de$erlendirilmesi ve kritiii de yaprlmrg degildir. 

islAm tarihinin orijinal temel kaynaklanm umumi bir 

tasnifle ikiye ayrrmamrz mtimki,indiir. Bunlardan; 

Birincisi: Hz. Muhammed'in gegitli yonleri ile hayatr 

hakknda yani Siyer ve Megaziye ait ilk temel eserlerdir. 

Bunlann genig bir de$erlendirmesi bu kitabrmrzrn siyer ve 

megazinin dolugu brili.imiinde yaprlmrg, ilk Siyer ve MegAzi 

alimleri, onlann eserleri hakkrnda yeterli bilgiler verilmigtir. 

ikincisi: Daha ziyade umumi islAm tarihinin konulanm 

kapsayan ve Eegitli devirlerde yazrlmrg olan- klasik ,,isl6tn 

Tarihi Kronoloji" kaynaklardrr. $imdi biz birinci kategori 

i.izerinde durahm: 

ilk devirlerden baghyarak ztunarunuz a kad,ar, T1z. 

Muhammed'in hayahm gegitli y6nleri ile ele alan pek gok eserler 

yazrlmrgtrr. Teiifi eserlerin drgrnda Hz. Muhammed'in 

hayahna ait yazrh kaynaklann tarihi, bizzat Devri Saadet'e 

kadar ulagmaktadrr.. Bagta Kur'an-r Kerim ve hadisi gerifler 

olmak izere, neygamber devrinden zamanumza kadar ilrtikal 

edip gelen bu yesikalar hemen her devirde siyer, megazi 

--:'


ve klasik kronoloji yazarlarrmn miiracaat ettikleri yegAne 

sailam ve kuvvetli kaynak olmuglardrr. }{z. Muhammed 

(s.a.v.)'in hayahna dair ilk devirlerde yazian telifi eserlerle 

daha ziyade hem bir malzeme tegkil eden bu kabil dini, siyasi 

ve sosyal nitelikteki vesikalar gunlardrr: 

a) Kut'an-t Kerhn: Diier birEok islAmi ilimlerde olduiu 

grbi Hz. Peygamber'in hayatr ve onun islAm Dinini yaymak 

igin yaphir mticadelelerin birgok yonlerden kaynair 

hakkrnd+ en saflam vesikalar yine Kur'an-t Kerim'in ayetleridir. 

Bizzat Hz. Peygamber devrinde biiytik bir itina ile yazrlan 

Miisliimanlann bu temel kitabrnda Hz. Peygamber'in 

hayah bagta olmak iizere, o devri gegitli yonleri ile aydrnlatacak, 

rgrk tutacak birgok Ayeti kerimeler vardrr. 

Kur'an-r Keim'de bir ytinii ile Hz. Muhammed'in veciz 

ve fakat doyurucu bir gekilde hayah anlatrlmrg ve Onun 

mticadele hayatr ve olgun ahlAkrnrn Miisliimanlara ve di$er 

btitiin insanlara bir ornek olmasr istenmigtir. Bu ayet-i kerimelerde, 

Onun Eocukluk hayatrndan baghyarak peygamberli$i, 

mtigriklerle yaptrlr getin miicadeleler, Mekke hayatr, 

gdgii, onemli harbler, hatta aile hayatrm ilgilendiren qegitli 

konulara varmcaya kadar birgok gey, agrk aErk zikredilmigtir. 

Diyebiliriz ki Hz. Muhammed'in oliimi.i de dahil, onun hayahna 

ait onemli olaylar, hatta daha birgok tali kiigiik mese- 

Ieler dahi Kur'an-r Kerim'de zikredilmigtir. Bu balamdan 

Kur'an-r Kerim bagta siyer ve megazi alimleri olmak izere, 

btittin mi.ielliflerce vazgegilmez en dofru, en sa$lam ve en 

gi.ivenilir bir kaynak olmugtur. 

bl Hadis-i $erifler: Hz. Muhammed'in hayatr hakkrndaki 

yazrh kaynaklann di$er 6nemlilerinden birisi de grip- 

{ 

]j 

t 

n 

YENi iSLAM TARiHi ve TURKTER:T.215 

tresiz hq.dis-i gertflerd.ir. Hadis-i $eriflefin sAdece islAm dinini 

deiil, Hz. Peygamber ve Onun davasrm anlamada ne 

kadar onemli bir kaynak oldufu her tiirlti izahrn drgrndadrr. 

Ozellikle, Siyer ve MegAziye dair olan en eski kitaplarrn biiyrik 

bir krsmr kayboldu$u igin, doiru hadislerden olugan 

biiyi.ik hadis kitaplarrm mesela "Kiitiib-ii Sitte" Hz. Muhammed'in 

hayatr haklanda gok genig ve gergektende miikemmel 

bir kaynak tegkil etmektedir. 

cl Sahabenin Hz. Peygamber'in Hayatt ile ilgili ktymetli 

riuilyeflert: islAm dinl Hz. Peygamber'in bitmez ttikenmez 

tebli$ faaliyetleri sonucu, Arabistan'da biiyi.ik baqarilar 

elde etmig ve Mi.isliimanlann sayrsr daha onun sa$rirnda 

ytizbinleri agmrq bulunuyordu. Sayrlan bu kadar yiiksek 

olan sahabelerden her birinin, Hz. Peygamber veyu, isl6m 

Tarihinin di$er olaylarr hakkrnda bir geyler rivAyet etti- 

$i nazarr itibara alrrursa, bu rivAyetlerin gerek Hz. Muharnmed 

(s.a.v.)'in haydh, gerekse islAm Tarihinin umumi konularr 

igin ne kadar rrtuazzalr. bir kaynak oldufrr kendiliiinden 

ortaya grkmaktadrr. Nitekim oyle olmugtur. Sahabe ; Hz P ey - 

gamber'in hayatr, oturmasl, kalkmasr, yemesi, iEmesi, biiyi.ik 

kiigiik harp ve mticadelelerine ait hemen ne varsa tesbit ve 

bunlart rivayet etmiglerdir. Di,inyada Hz. Muhammed 

(s.a.v.)'in drgrnda en ufak hareketine varlncaya kadar hayatr 

tesbit edilen ve nesilden nesile bir ibadet atmosferi iEinde intikal 

ettirilen bir bagka peygamber bulmamz miimkiin deiildir. 

Yazilt Vesikalar: 

Kur'an ve hadis gibi iki temel kaynaktan sonra bu konu 

ile ilgili difier bir malzeme debizzatHzPeygarrber dev-

216 . zEKEniVn riraPqr 

rinden kalan ve bize kadar intikal eden yazrh vesika ve bazr 

egyalardrr. Mahdud da olsa bu yazrh vesikalar ve egyalar 

gunlardrr: 

al Mukaddes Etnanetler: BunIar Hz. Peygamber'in 

asflst, hrkas, miibdrek di7leri, tniibfuek sakah, aynk izi, ok 

ktlmg vebazt egyalarr, yine bu ciimleden olmak iizere ashabrn 

onde gelenlerinden meselA Hz. Ebfi Bekir, Hz. Omer, 

Hz. Osman, Hz. Ali'nin krhnglarr gibibazr egyalardrr. Bunlar 

Yavuz Sultan Selim Han'rn (1517) de Mrsrr'r fethetnnesi ile, 

Osmanhlara intikal eknigtir. Diinyanrn en ama eh, 

pahabigilemeyen krymetli egyalarrdrr. 

bl Mektuplar: Bunlar bizzat Hz. Peygamberin gaidag 

htikiimdarlara mesela iran, Bizans, Habeg htiktimdan gibi 

veya kabile reislerine gonderdili mektuplardrr(1ae). 

c) Civar kabilelere Hz. Peygamber'in gegitli vesilelerle 

gonderdiii " efitirflAtne " ler. 

d) Hudeybiye musalehasr gibi Mekkeli miigrik vebazr 

Arap kabileleri ile yaptrir "muahede"ler. 

e) Medine'de ilk defa kurulan gehir devletinin Hz. 

Peygamber tarafindan tesbit edilen ve yazdrnlan "anaya- 

str"s1(150). Bugi.inkii insan haklarr evrensel beyannamesine bir- 

gok'yonlerden rgrk tutan bu anayasa metni bize kadar ulagmrgtrr. 

fl Miisliimanlardan 7500 kiginin isim listesi. Hz. Peygamber 

hicretten sonra Medine'de temellerini athir ilk gehir 

lae Bu mektuplann metinleri igin bkz. Hamidullah M., Mecmuotll'l- 

VesAiku's-Siydsiye, Beyrut, 1389. Hz. Peygamber ve Hulefh-i Ragidin 

devrine aid butiin vesikalar bu kitapta toplanmrgtlr. 

's0 Anayatantn metni ve delerlendirilmesi iqin bkz. Hamidullah, M., isldnt 

Peygamberi, I. s. 149,153. 

YENi iSLAM TARiHi ve TUNTLNR:I .217 

devleti ile ilgili olarak bir durum muhakemesi yapmrgtrr' Bu 

yondeki di$er birgok lcymetli gahgmalann yarusrra Miisliimanlann 

kemiyet yoniinden de i'izerinde durmugtur. Hicretin 

birinci yrhnda Medine'de bulunan biiyi'ik kiigiik, erkek 

kadrn biiti.in Miisliimanlarm niifus saylmrmn yaprlmasrm 

emretnigtir. Sahih-i Miislim'in "Kitabu'l-itnan li'n'nt's" 

babrnda bu ntifus sayrmrmn yaziarak tesbit edildiSi agrkga 

gori.ilmektedir. Bununla ilgili olarak nakledilen rivayete go- 

re: 

"Hz, Peygamber (s.a.a.) isl6tn'a gitmterin isimlnini 

bana ynzmtz buyurdu. Biz de Ona 7500 kiginin isimlerini 

y az dtk" ilmibnekt e dir" 051 ) . 

Biitiin bunlar, Hz. Peygamber devrinden kalma bir krsrm 

emanat-r mukaddese ile birlikte bize kadar ulagan krymetli 

vesikalar meyantndadu. Bu kabil vesikalar iizerinde 

daha sonralarr titizlikle durulmug ve gegitli gahgmalar yaprlmrghr. 

En doyurucu olaru da muhterem Prof. M. 

H amidull ah' n " Me ctnil atii' l-V e s aiku' s'S iy a s iy y e" adrndaki 

krymetli eseridir. Miiellif bu eserinde, Hz Peygamber ve 

Hulefa-i Ragidin bagta olmak iizere, o devirde yazrlan biitiin 

emirnameler, mektuplar vb. krymetli vesikalardan ne varsa 

titiz bir gahgma ile toplamrg ve ilim Aleminin takdirine sunmugtur. 

Bu arada ktigtik bir hususun dile getirilmesinde yarar 

vardrr. O da hemen her devirde toplumun bir ayinesi olan 

giir ve edebiyattr. 

$iir ve edebiyatrn, Arap sosyal hayatrna ne derece miiessir 

oldu$u, fazla izaha gerek olmayan bir husustur. Edebi- 

tst Salnh-i Mijslint, bi-$erh en-Nevevi, II. s. 178.

218 . ZEKERIYA KiTAPqI 

yat her devirde toplumun aynasl olmugtur. Hz. Muhammed'in 

hayatr ve davrantglartna gegitli yonlerden rgrk tutmada, 

ozellikle o devrin giirleri krymetli bir hazine mesabesindedir. 

MeselA ibn Yusuf: "Farazdek'in Eiirleri olmasaydt 

uukuat-t tarihiymin belki yan* kaybotup gidecekti" clemig- 

6/152). Eski Araplarda "$iir Arap 6rf, frdet, anane oe tarihinin 

sicilidit" anlamlna gelen bir darb-r mesel dahi vardrr. 

Qa{dag Kaynaklarda Hz. Muhammed: 

Bilindigi gibiH:z. Muhammed daha saihfirnda komqu 

tilkelerle bir krsrm diplomatik faaliyetlere girigmig ve bu 

ci.imleden olmak rtzere onlar mektuplar ve ellgiler gondermigtir. 

islami kaynaklarda gerek bu emirnameler, gerekse 

elgilerin hangi hiiktimdarlar tarafindan nasrl kargrlandrgr 

hakkrnda Eok aynnhh bilgiler verilmig olmasma raimen, biitiin 

bunlar hakkrnda muasrr iilkelerin tarihlerinde herhangi 

bir kayrt yoktur. Prof. M. Hamidullah bu husustaki ilging 

tesbiterinde aynen goyle demektedir: 

"Maalesef komgu iilkelerin tnu&str tarihleri meocut 

deiildir, isl6m dealetinin Hz, Peygamber'in sa{hfinilan itibarcn 

Malabar (Giineybatt Hindistan), hatta Qin hakktndaki 

efsanebrt bahis meazut etmesek ilahi, Habegistan, Mtstr, 

Bizans imparutorludu o e iran' daki Sasant imparatorlu{u ile 

miinaseb etleri olmugtur. Margahus, bu tarihte lneazuurnuza 

dair Mtsrr Krytilerinin higbir aesika braktnafuitn bildiriy 

or. Bizans hnparatoildrtnut saraylannda rcsmi a akoniiztisler 

aardt. Eakot fma bir tesadiifle bu tarihlerin yaztlmasmda 

ara oertlen bir asr, bizim meggul oldu$umuz deareye 

ts2 Zeydan, Corci, a.g.e. III. s. 173. 

YENi iSLAM TARiHi VC TURTTTN I.219 

rustlamaktadtt, iran, Hint oeya Qin kaynaklan'nda buna 

ilair bir geY bulunamt! 0/'053)' 

' Bunun daha tatmin edici, aErk bir cevabr olmahdrr' O 

da kanaatimize gorc Arabistan'tn coirafi durumu itibariyle 

kendi drgrnda cereyan eden biiytik siyasi ve sosyal olaylarrn 

her devirde drgrnda kalmasr, uzun tarihi seyri iginde komqu 

i.ilkelerle boy olEiigecek derecede kuwetli bir devlet kura- 

mamr$olmastgibidahabirniceonemlifaktijrlerolsagerekir. 

Qtinki.i Araplar, gerek Bizans ve gerekse iranhlar'a karqr 

hig bir zarnan potansiyel bir gi'iq oluqturmadrklarr iqin IslAmiyet'ten 

once, hatta Hz. Peygamber'in zuhuru srralarrnda 

bagta Sasani devleti olmak izete Bizanslilar Arap yartma- 

dasmda olup bitenlere pek fazlabir onem vermemiglerdir' 

MAmafih bu husus, P$k fazla iizerinde durulacak onemli 

bir keyfiyet de olmamahdtr' Zira Hz'PeY$amberi 

gormemig, Onu yakrndan tamma ve gortigme firsatr bulmarnrg 

bir krsm insanlann, dini taassuplarr bir yana kendi 

duyumlarrna g6re Hz' Peygarber hakkrnda bir geyler yazmryolsalardahibununbirl.eymetiilmiyesiolmamasrge- 

rekmektedir. 

Klasik Kaynaklattn G enel Bir D e ietl endirilme si: 

islAm tarihgilifinin dofugu ve gegitli devirlerde gosterdiii 

geligmelere kisaca igaret ettikten sonra gimdi de islAm 

tarihinin klasik kaynaklanmn ve hangi geqit kitaplardan tegekkiil 

etti$i iizerinde durulacaktrr' 

Bilindigi gibi, ilk devirlerden baglayarak zarnanumza 

kadar yazrlmrg ve sayrlart bir hayli yiiksek olan bunca eserlerin 

{izerinde ayrr ayn durmamrza imkAn olmadrf,r gibi' 

r53 Hamidullah ,M., ishn Peygamberi,lstanbul' 1972'l' s' 17 '


klasik kronolojiler iizerinde, usul ve rnetod yoniinden yeterli 

izahlar verrnemize bile imkAn yoktur. Bu tamamen ayrr bir 

gahgmayr icap ettirmektedir(rs4). Bu bakrmdan bu krsrmcla 

daha ziyade islAm Tarihinin kapsamma giren gegitli siyasi, 

sosyal, dirii vb. olaylarrn hangi temel kaynaklardan yararla_ 

nrlarak incelenebilece$i hususunda yardrmo olmak gayesiy_ 

le umumi bir tasnif yaprlacaktrr. Bu umffmi tasnife g6re is_ 

lAm tarihinin klasik kaynaklan gunlardrr: 

al Genel isliltn Tarthleri oeya Klasik Kronolojileri : 

Bunlar klasik tarihgilisin en olgun seviyesine ulagmasrndan 

sonra yazrlan eserlerdir. Belirli usullere gore kaleme almmry_ 

lardrr' Tarihgi; olayla' Hz. Adem'in yaratrhgrndan itibaren 

anlatmaya baglar. zaman ve mekanla pek fazla bash ormaksrzrn 

eski devirlere ait olaylarr nakleder. eok eski devirlere 

ait olan efsanevi rivayetlerin kafnafim zikretmeie pek fazra 

Itizum gormez. Fakat onun bu eski devirlere aid orayrar iEin 

btiyiik olgiide yararlandrsr tek kaynak, genellikre incil ya da 

Tevrat'trr. 

Ozellikle Abbasiler devrinde baglahlan terctime hare_ 

ketleri sonucu Patrik Yahya $hon) tarafindan Tevrat ve inciller 

de Arapga'ya terciime edilmig ve Miisliiman aydrnlarrn 

istifadesine sunulmugtur. Bu terctimelerin saf islam ktiltiiri.ine 

neler kazandrrdr$r hala mi.inakaga konusudur. Fakat 

bunlar islam tarihqileri iizerinde gok derin tesirler brrakmrg, 

bundan boyle yazrlan tarih kitaplan tamamen Tevrat ve ih_ 

cil'in moloz tabir edece[imiz bilgi yr[rnlarr ile dolmugtur. 

AhdiKadtmve Ahdi Cedid'inkiitti tesiri sadece tarih tizerine 

olmamrg, en btiyi.ik miifessirler bile yukarda da krsmen belir- 

rsa Yurtaydrn, H.G.. isldm Tarihi Dersleri, Ankara, I 971. s. I ,2. 

,t 

I 

i 

I 

YENI isLAM TARiHi ve rURrrnn:r.221 

tildigi gibi kendilerini bundan kurtaramayarak eserlerini 

sanki btiytik bir bilgi hazinesi olarak telAkki ettikleri Tevrat 

ve dolayrsryla israiliyyat ile doldurmuglardrr. ibni Vizrh'rn, 

Tarihu'l-Yakfibisi, Muhammed b. Cerir et-Taberi'nin, 

Tilrihu'r-Rusiil oe'l-Miiluk'ii ve ibnti'l-Esir' in et-Khmil fit- 

TArihi, klasik islAm Tarihi kronolojilerinin engiizel ornekleri 

arasrndadrr. 

b) 6zet Tarihler: Umumiyetle bir devrin veya bir hiikiimdann 

ya da hiikiimdar hanedarurun durumunu konu 

olarak ele alan eserlerdir. el-Mesudi'nin "Et-Tenbih oe,l- 

Egraf'r ve es-Styutt'nin "Tarihu'l-Hulefa"sr gibi daha birEok 

eserler bu ciimleden yazrlmry eserlerdir. 

cl Tabakata Dair Eserler.. Bunlar daha ziyade sahabe-i 

kiramrn hayatlarrm konu olarak ele alan ve inceleyen eserlerdir. 

Tabakat kitaplarrnrn en eskisi 230/845 yrhnda yazrlmrg 

olan ibn Sa'd'rn "Tabakatii's-Sahabe"sidir. yine ibn Hacer 

el-Askalani'nin "EI-is abe fi Temyizi's-sahabe"si bu u$urda 

yaprlan en hacimli Eahgmalardan biridir. 

dl Teracimi-Ahuale Ddir Eserler : Taritr, siyer, hadis, 

edebiyat gibi daha birgok sahalarda yiikselmig siyaset ve idare 

adamlarrnrn, askeri komutanJarrn hayatlarrndan ayrrntrh 

olarak bahseden eserlerdir. islAm bilginleri bu vadide Eok 

onemli gahgmalar yapmrglar ve gok laymetli eserler vermiglerdir. 

ibn Halik an'rn "Vefayatii'I-A'yan"r, Muhammed b. 

$akir'in "Feoatii'l'Vefayat"r, Yakut el-Humevi'nin 

"Mucemii'l-tideba:'st gibi daha birgok eserler, teracim-i ahvale 

dair yazrlrnq eserlerin en miikemmellerindendir. 

el Co$rafi Eserler: islami literati.irde bu kabil kaynaklar 

daha ziyade "el-Mesalik ve'l-Memalik", "el-Ekalim" gibi


isimlerle kaleme ahnmrqlardrr. Fetih hareketlerinin geniglemesi 

sayesinde islAmda cofrafyacrhk da geligmig ve fethedilen 

iilkelerin coSrafyalarr hakkrnda Eok krymetli eserler ya- 

zrhmgtrr. Bu arada gunu da belirtmemiz gerekir ki, cjzellikle 

bu coirafi eserlerde, Tiirklerin orf, Adet ve ananeleri hakkrnda 

qok krymetli bilgiler vardrr. Bunlar arasrnda elistahari'nin 

"Mesalik'iil-Memalik"i ibn Hurd.azbe'nin "el- 

Mesalik oe'l-Metnalik"i ve Yakut el-Hamevi'nin 

" Mt4c ernu' I-Bul d nn" t zikre defer eserlerd ir. 

I - Seyahat Eseileri: islAm tarihinin kaynaklarr arasrnda 

seyahat eserlerinin de onemli bir yeri vardrr. Zaman za- 

man sefaref ve bazen de seyahat maksadryla tilkeleri gezen, 

dolagan kimseler daha sonra hafiralarrnr yazmak suretiyle 

tarihi konu ve olaylarrn aydrnlatrlmasrnda ilging hizmetler 

etmiglerdir. Bu kabil seyahat eserlerinin bagrnda ibn Fadlan 

seyahatnamesi, Ebff Dulefin seyahatnamesi, hatta ibn 

Bafuta'mn seyahatnameleri en gizel, clrnek kitaplardrr. 

g - Filtiihata Dair Eserler : islAm tarihgileri fethedilen 

iilkelerin vergi, asayig emniyet gibi sosyal ve siyasi problemlerini 

Eciztimlemek igin buralarm hangi gartlar altrnda ele 

gegirildiSini araghrmak durumunda kalmrglar, bu sayede 

illke ve hatta gehirlerin ele gegirilmesine dair miistakil krymetli 

eserler vi,icuda getirmiglerdir. Bunlann bagmda "el- 

Belazffri"nin "Fiituhu'l-Buld.an"y Vakidi'nin "Fiituhu'g- 

$arf'y Ebul'l- Kasrm Abdullah'rn "Fiituhu'l-Mtsr ae'l- 

Mafirib"i gibi daha birgok eserler yer almaktadrr. 

n - tittce ve $ehir Tqrihleri: Mtisltiman dlimler tarafindan 

tilke ve gehirler hakkrnda da gok krymetli tarihler yazrlmrgtrr. 

Bolge ozelli$ini birgok yonlerden qok daha aynntrh 

YENi iSLAM TARiHi ve TURTLER I .223 

bir gekilde nakleden bu eserler zaman zaman orijinal kaynak 

olmaktadrrlar. Nargahi'nin "Tarih-u BuharA"sr, ibn-i 

Asakir'in "T arih-i Duntgk" y Hatib el-Baf,dadi' nin "T arih-i 

Baddad'\, iUn Ta[nberdi'nin "En-Niicumii'z-Zahire fr 

Miilttk-i Mtsr o e' I -Kahir e " si bu kabi I eserlerdendir. 

t - Ensaba Dair Eserler: Gergekte ensab, Araplarrn cahiliyet 

devirlerinden beri gok onem verdikleri bir konu olmugtur. 

Araplar bunu kendilerine gcire mamur bir ilim telakki 

etmiqler ve "ihnfi'l-ensab" adryla zikretmiglerdir. Bun- 

Iar daha ziyade insanlarrn soy krittikleri, haseb ve 

neseblerinden bahseden eserlerdir. Belazfrri' nin " Ens abu' l- 

Eyaf've Higam b. el-Kelbi'nin "Eflsabu'l-Arabi" gibi daha 

birgok eserler bu sahanrn krymetli gahgmalandrr. 

i - Edebi ae Sosyal Eserler; Edebi ve sosyal eserler bir 

devrin toplumunu gegitli yonlerden aydrnlattrsr igin islAm 

TarihEiliiinin kendisinden vazgegilmesine imkAn olmayan 

kaynaklarrdrr. MeselA ibn ebdirabbih'in " el-Ikdu' l-E erid" i, 

Ebu'l-Ferec el-Isfehani'nin "el-E{ani"si ve Sealibi'nin 

"Letaifu'l-Mearif"i gibi daha birEok eserler bu ctimleden ol- 

mak iizere zikredebilecefimiz eserlerdir(lss). 

Buraya kadar olan izahlanmrzda islAm Tarihine Eegitli 

yonlerden kaynak olabilecek klasik eserlerin umumi bir tasnifi 

yaprlmrgtrr. Bu sahalarda o kadar qok ve o kadar zengin 

eserler yazrlmrghr ki bunlann iizerinde daha fdizla olarak 

durmamrza imkAn yoktur. 

: r^ 

IslAm Tarihinin meseleleri, Ttirk Tarihiniru IslAm Tarihi 

ile birlegmesi bi.ittinleqmesi, yeni terkib, Ti.irk'i.in islAmi 

rss Bu konularda daha genig bilgi igin bkz.Zeydan, Corci, a.g.e. IIL l68. Gti- 

naltay, M.$., a.g.e. 23.

224 I ZEKERIYA KITAPqI 

gahsiyetl aynca Siyer ve MegAzi ilminin dofugu ve islAm 

TarihgiliSi gibi konulara ayrrcLirmrz TURK iSrAU feniHi 

xUlriyauNlN birinci kitabr burada sona ermektedir. Bu 

daha ziyade bu biiyiik KULLiYATA bir girig kitabr olarak 

sunulmugtur. Bundan sonra TURK ist-Avt TARiHi rU[i- 

YATI'mn ikinci kitabt sunulacaktr. Bu ikinci kitapta Hz. 

Peygamber'in asrl hayah ve Onun Orta-Asya Ti,irkliif"ti ag- 

smdan onemi iizerinde durulacakfi r. 

I 

I I 

I 

EK: I 

. OSMANLI CiHEP ERLERi 

ORTA 4PgirQ{'P4 (tr 

"Ne yaztk ki, Osmanhlar'tn yayilmtg oliluklan bu genig 

topraklarda tesis ettiklri biiyiik nizam, sosyal yflpt ae 

idareileki baganlan, tfr.kib ettiklni global politiko hakktndaki 

wnfrmi aragtrmalar son derece stntrlt oldt$u gibi, 

Osmanlilar'rn Kuzey ve iizellikle Orta Afrika iilkelri ile 

miindsebetlerinin varyantlannt y ansftan araghrmalar d.a 

yok ilmecek kailsr az oe stnrhdr.t. Konunun ilaha actkh 

olan ydnii ise, bu belgelule udraganlw bizim kadi ilim 

ailamlanmtzilen ziyilde, bir ktstm yabana. ilim nilantlan olduia 

gibi, bu son derece mahilut yaymlan yapanlannila yine 

yabanu ilitn nilamlarnttn olmastd.tf' 

6wsdz 

Dtinyarun en biiyiik ve en uzun dmiirlii imparatorluklarmdan 

biri olan muhtegem Osmanh imparatorluiu'nun 

yiikselme donemindg mekAn mefhumu iginde srnrrlan, istanbul 

merkez olmak iizere bir daire gizildili takdirde Kuzey'd,e; 

Krrrm (Don-Volga boylan), Polanya'mn giiney kesimleri, 

Bah'da; Viyana'ya kadar olan Orta-Avrupa iilkeleri, 

Giiney'de; Moroco Nijer, Cad, Sudan, Habegistan da dahil 

ttim Kuzey Afrika iilkeleri ve Arabistan yanmadasr, Doiu'da; 

Basra kiirfezi, Azarbaycan ve Kafkas illerine kadar yayrlan 

daha bir gok iilkeler bu btiyiik dairenin gemberi iginde 

' nirk Diinyou Aragtrmahn, No:??. Nisan, 19?7.

226 O ZEKERiYAKITAPqI 

' kalmakta idi. Bugiin imparatorlu!"un bu kadar genig sahalarr 

iginde kalan topraklarda kurulan ve baSmsrzl;rp:na kavugan 

mtisliiman ve Hrristiyan iilkelerin sayrcr nerede ise Otuza 

ulagmaktadrr. Bunlara imparatorluiun bir nevi yumugak 

karrum olugturan (hinterland) di$er bazr devletler meselA, 

Polonya Qekoslavakya, Nijerya'mn kuzey kesimleri de dahil 

olursa kargrmrza daha da heybetli bir tablo grkmaktadrr' 

' Osmanhlar'rn yayrlmrg olduklarr bu kadar genig coSrafi 

iklimlerde, elbette din, dil, etnik dzellikleri, kiiltiirel deierler 

ve sosyal yagay$ bakrmrndan birbirinden tamamen farklt 

irili ufakh bir qok kavim ve toplumlar yagryordu. Osmanltlar, 

imparatorlutun hudutlan iginde bir gigek bahgesini andrran 

(giil bahgesi degil) bu kadar ayn ve gegitli milletlerle, 

uzun asrrlarr kapsayan hakimiyetleri donemindg kelimenin 

gergek anlamr ile bir ahenk ve uyum sa$lamrglar, dolayrsryla 

bu milletler asrrlardrr iizlemini gektikleri huzur, barrg ve 

emniyete de yine bu dtinemde kavugmuglardrr. 

Keyfiyet sAdece bundan ibaret de deiildir. Ue Krtada 

ihtiyar diinyamrzrn hemen hemen biitiin gallar boyunca en 

medeni bolgelerini olugturan iklimlerde, bdylesine biiyi.ik ve 

genig bir imparatorluk kurmug olan Osmanhlar, takib etmig 

olduklan um0mi ve fakat dini yonii a[rr basan diinya politikasr 

sebebiyle sadece bu genig topraklar tistiin de yagayan 

kavimlerle de$il, komgu ve biiytik devletlerle de bir takrm 

sosyaf ekonomik, ticari hatta askeri miinasebetler kurmuglar 

4 

YENi isLAM TARiHi ve tUmtrn. r o 227 

elgiler g6nderilmigtir. tgte, tizerinde durrnaya gahgtrirmrz orta 

Afrika'daki Bornu Sultanlarr ve onlarrn XVII. asrrd4 Osmanhlarla 

gayet iyi bir atmosfer iqinde kurmug olduklan 

zengin miinasebetler de bunlann en giizelOrneklerinden biridir. 

Yukarrda Osmanhlar'rn bu kadar ayrl ve gegitli milletlerden 

olugan bciylesine renkli (hpkr bir gigek bahgesi gibi) 

bir toplumu, uzun asrrlan kapsayan hAkimiyetleri d6neminde 

tam bir ahenk ve uyum iginde yagatabildiklerini soylemigtik. 

Fakat onlarn bu biiyiiklii$iintin srrrr nereden gelmekte 

idi? Giig ve kuwetlerinin asrl kaynalr ne idi? Dil, din 

ve rrk bakrmrndan bu kadar farkh olan bir gok milletleri nasrl 

olup ta bir arada birlik ve beraberlik iginde uzun asrrlar 

idare edebilmiglerdi? iEte Osmanh toplum ve sosyal yaprcmr 

ilgilendiren bu ve bunun gibi daha pek gok sualler vardrr. 

Bu sualler, hAlA bugiin gergek cevabrru verebilecek enerjik, 

iyi bir tarih muhakemesi ve guuruna sahip inadrna objektif 

milli duygulan giiglii, Tiirk ve diinya ilim adamlan ve .uaqtrncrlannr 

beklemektedir. 

Bu aragtrrmamzda krsmen iizerinde durdu$umuz 

Kuzey Afrika, diier bir ifade ile eski hilAfet iilkeleri de bu 

genig Osmanh imparatorlulu'nun hudutlan iginde idi. Osmanhlar 

buralara yerlegtikten sonra grineye do$ru inmigler 

ve Orta Afrika'mn o zarnarun en giiglii imparatorlu$unu 

kurmaya muvaffak olan Bornu Sultanlan ile temasa gegmigler, 

hatta onlann komgu iilkelere kargr bagarrh olmalarrnda 

btiyiik Otqiiae yardrmo olmuglardrr. O, Bornu imparatorlugu 

kt Orta Afrika'da bugiinkti Nijerya'run bir losmr Nijer, 

Cad, Kameron ve Sudan'm biiyiik bir biiltimii de dAhil gok 

genig bir sahaya yayrlmrgh. Osmanlilar, imparatorluSun di-

228 . ZEKEniVe rirenql 

fer komgulan ile olduf,u gibi, orta Afrika tilkeleri ile de o 

zamamn imkan ve vasrtalarl nazarr itibara ahndr[rnda fevkalide 

diyebilecefimiz siyAsi ticari ve hatta askeri miinasebetler 

kurmuglardu. Bu miinasebetler cihangtimul Osmanh 

politikasrmn adetA bir pargasr olmug hafta yanya litaratiire 

gegmigtir. Bu iilke hiiktimdar ve halkrna hitaben fermanlar 

ttinderildi!{ gibi, onlardan da istanbul'a, islAm diinyasmrn 

halifesi olan Osmanh sultanlarrna sonsuz itaat ve ba$hhklarrm 

bildiren mektuplar ve elqiler gelmiglerdir. 

Bugiin argivlerimizi siisleyen bu krymetli belgeler, sadece 

Osmanhlar'rn defil, artrk insanh$rn da mtigterek bir 

ktiltiir ve medeniyet mirasrm olugturmaktadrr. Ne yaztkki, 

Osmanhlar'm yayilmry olduklarr bu genig topraklarda tesis 

ettikleri biiyiik nizAm, sosyal yaPr ve idaredeki baqanlarr, 

takib ettikleri global politika hakkrndaki umumi araghrmalar 

son derece srmrh olduflu gibi, Osmanltlar'rn Kuz-ey ve iizellikle 

Orta Afrika iilkeleri ile olan miinasebetlerinin varyantlanm 

yansrtan araghrmalar da yok denecek kadar az ve slmrltdrr. 

Konunun daha acrkh olan ytinii ise bu belgelerle u$raganlar 

bizim kendi ilim adamlarrmrzdan ziyade, yabancr 

ilim adamlarr oldu$u grbi, bu son derece mahdut yayrnlart 

yapanlarrn da yine yabancr ilim adamlarlnln olmastdrr(2). 

$iiphesia goiu kez milli tarih suuru ve nosyonundan mah- 

2 

Nit"kir bu durum, l-5 Ekim 1984 tarihleri arastnda Drgigleri Bakanh$'nrn 

destegi ile UNESCO tarafindan Ankara'da d0zenlenen "Osmanhlar Atrika 

ye Orla Do$u" kollekyumunda (bizim de katildt$rmrz) butiin actlt$ ile bir 

kere daha ortaya grklrug ve bir gok yabanct ilim adamlan, Tiirk ilim adamlannrn 

bu konulara yeteri kadar ilgi gdstermediklerinden ao acl yaklnmlg 

ve 9ok a$rr tenkitlerde bulunmuglardrr. Bunlardan biri de Prof. Dr. Abdii'l- 

Celil et- Temimi (Tunus, Osmanh Aragtrrmalan Enstitiisu mudiirii) olmu$tur. 

Z.K. 

YENi iSLAM TARiHi ve TURTLER: I o 229 

rum, iistelik pegin hiikiimlii olan bu kigilerin, gerek bu konulara 

yaklagrm tatzlan, gerekse vardtklart neticeler bize gdre 

farkh, bir bagka ifAde ile doyurucu ve tatmin edici olmaktan 

uzaktrr. 

Osmanlilar'rn def'il Orta Afrika, hatta Kuzey Afrika 

iilkeleri ile olan uzun devirler ve bu devirleri dolduran iligkilerin 

boyutlan gegitli ydnlerden ele ahnarak aragtrrtlm4 ve 

giin rgr$rna grkarrlmrg de$ildir. Osmanhlarrn XVtr. asrrda Orta 

Afrika ile olan ekonomik, ticari sosyal ve askeri miinAsebetleri 

ve bunlann boyutlarrm konu olarak ele alan bu 

mtitavazi araghrmamra belki de Ttirkiye'de kendi sahasmda 

bu kabil incelemelerin ilkini tegkil ehnektedir. Biitiin temennimiz 

Kuzey ve Orta Afrikada, Batrh somiirgecilere kargr 

asrrlar boyunca anti emperyalist bir politika takib ebnig olan 

Osmanh Tiirkleri'nin bu sayede oynadrklan rol, katettikleri 

mesafeler ve bunlardan da ijte onlarm gergek hiiviyetlerinin 

biittin ayrrntrlarr ile ortaya konulmasr ve ilim aleminin mi.i- 

nakagasrna sunulmasrdrr. 

Halbuki Afrika katasr ve bu genig krta iistiinde kurulan 

iistelik qo$u kere iigiincii diinya i,ilkeleri diye adlandrrrlan 

kiigiiklii biiytiklti bir gok devletlerin dtinya um0mi ekonomik 

ticari hatta siyAsi politikasrndaki afrrhklan giin gegtikge 

arbnaktadrr, Bunda gtiphesiz, ham madde temininde 

yavag yavag biiyiik zorluklarla kargrlagan ve gittikge daha 

fazla kaynak srkrntrsr geken ve kendisini nerede ise bir buhramn 

iginde oldulu hisseden bagta Avrupa olmak iizere 

diinyamn difier geligmig tilkelerindeki dev sanayi ve endtistri 

kuruluglan da tinemli rol oynamaktadrr. Oyle tahmin ediliyor 

ki, bu fabrikalann yakrn bir gelecekte dumam bile tiitemeyecektir.

230 c ZEKEniVe rcirarqt 

Di[er taraftan Afrika'run yeralh, hatta bir dereceye 

kadar yer iistii servetleri yeteri kadar de$erlendirilmemig ve 

sanayiin emrine verilmemigtir. Onun bu durumu, Bafl'ntn 

dev sanayi kuruluglan igin adeta bir iimid ve istikbal olarak 

g6rtilmekte ve dylece de$erlendirilmektedir. Osmanh imparatorlufuna 

gelince difer birgok devletlerin aksine siyah krta 

Afrika tilkelerine kargr her z.unan iftihar edilecek gerefli bir 

gegmiqi vardrr. Bu bakrmdan Osmanhlar'rn o zamanki cihan 

giimul politikalarrrun bir Pargasl olarak takib ettikleri ve asrrlarr 

kapsayan Afrika politikalanmn biitiin varyantlart ile ortaya 

konulmasr arhk bugiin ilmi bir vecibe ve bir zaruret 

olmaktadrr. Bu aym zamanda, modern Tiirkiye ve Ttirk milletine 

duyulan ozellikle Afrika iilkelerindeki hi'irmet ve saygryr 

da bir kere daha arhracakhr. 

CEgiTti vONrnni irn oSUaNLILARIN oRTA 

AFRiKA POLiTiKASI 

I- O smatltlar KuzeY Afrika' da: 

Biiytik Osmanh hiikiimdarr Yavuz'un 'l'517'de Msrt't 

fethetmesi ile baglayan Osman'hlar'rn Afrika hAkimiyeti, daha 

sonralan Habegistan ve Sudan da dahil btiti.in Kuzey Afrika 

dif,er bir ifade ile eski hilifet iilkelerinin Osmanh hakimiyetini 

kabul etmeleri ile en yiiksek bir seviyeye ulagmtg 

ve bu hakimiyet XX. asnn bagma kadar devam etmigtir' 

Osrnanhlar'rn XVI. asrrda Orta Afrika'ya niifuz etmeleri, bug"nkii 

Nijer, Nijerya, Qad'rn yayrldr$r genig biilgelerle ticari 

ve askeri iligkiler kurmalarr, Trablus'un Osmanhlar'rn eline 

gegmesiyle baqlamrg Habegistan ve Sudan'rn fethiyle daha 

d-a kolaylagrus ve geligmigtir. 

Gergekte, Osmanh imparatorluf,u'nun Krzrldeniz ve 

Dogu siyAsetinin (Hindistan ticaret yolu) bir neticesi olarak 

il 

YENi isLAM TARiHi ve TUmLnR: I c 237 

Habegistan ve Sudan Kanuni Sultan Siileyman'rn iradesiyle 

fethedilmig(3), merkeze baSh miistakil bir Habegistan eyAleti 

kurularak bir de Beylerbeyi tayin edilmigti. (1560)F)' Bdylece 

Osmanltlar, gi,ineyde imparatorlufun bir nevi yumugak 

karmm (hinterland) olugturan Orta Afrika i'ilkelerinde 

ceryan eden olaylar, sosyal ve siyisi geligmeleri gok daha 

yakrndan takib etrne imkamna kavugmug oluyorlardr. Diier 

taraftan, yukarda da l.:rsmen temas edildi$i gibi, XVI. yy.'da 

Afrika'mn en medeni ve stratejik bakrmlardan en onemli 

b6lgelerinin miisltiman Osmanhlar'rn siyasi hakimiyeti altrna 

girmesi, Osmanh Sultanlan'mn isim, hatta gan ve giihretlerinin 

Orta Afrika da dahil diinyamn daha bir gok iilkelerinde 

duyulma ve yayrlmasrna sebep olmugtur. 

Bu geligmelerin tabii bir neticesi olarak siyah krtadaki 

bir krsrm devletler (meselA Kuzey Afrika'da oldufu gibi), 

Osmanh siyAsi hakimiyeti altrna girmeyi tercih ettikleri gibi, 

diier bir krsmr da onlarla dost geginmek onlarrn yardrm ve 

tevecciihlerine mazhar olmak, dolayrsryla Osmanltlarla siyasi 

ticari ya da askeri miinasebetlerini daha da.geligtirmek istemiglerdir. 

$tiphesiz bunda Osmanh Sultanlanntn sadece 

siyAsi deiil, aym zamanda islim Di,inyasrmn rakipsiz dini 

liderleri olmalarr ve buna paralel olarak Orta Do[u ve Afrika'da 

dini bir politika takib ebneled hatta bir Halife olarak 

biitiin islAm diinyasrmn hiisnii kabul ve saygl gdrmelerinin 

de gokdnemli rolii olmugtur. 

3 Orhonlu, C. Habeg Eyaleti, Ist. 1974, s.35,36 vd. ln. Habegistan,Yll 

s.7-8. 

a orhonlu, C.a.g.e., s.48.

232 o ZEKERIYAKITAPCI 

2- B orno Sultanhir'ntn Tarih Sahnesine Qtktgt: 

igte XVI. asrrda Afrika'da Osmanhlarla bu geklide dostane 

miinasebetler kuran iilkelerin bagrnda meghur Borno 

Devleti gelmektedir. Osmanhlar'm bir taraftan Habeqistan, 

difer taraftan da Fizan'a yayrldrklan stralarda (757771st, grr^ 

Afrika'da idrisi hanedanlarrna mensub sultanlann kurmug 

olduklan biiyi,ik Borno imparatorluiu buiunuyordu(6). Bu 

miisliiman zenci devletini kuranlarrn ash ve nereden geldikleri 

hakkrnda gegitli rivayetler vardrr. Bazrlarr onlann aslen 

Berberi olduklarrm, yukarr Msrr hudut boylarrndary yani 

Nuba'dan gttgup geldiklerini ileri siirdiikleri gibi, bazrlarr da 

onlann Yemenli olup Babii'l-Mendeb' den gegerek Afrika 

sahillerine grktrklarrm b

2s4 . ZqKqniveXirepct 

gabileceli yiiksek bir seviyeye gelmig olmalarr idi. Osmanh 

sultanlarmrn kargtsrnda o gaSlarda rakip yoktu. iyi bir devlet 

adamr olmamn gere$i olan bilgi ve kahramanhklan yaru slra, 

barut ve ategli silahlarrn da btiyiik bir maharetle Osmanhlar 

tarafindan kullamlmasr onlara hemen her sahada erigilmezbiriisti,inltiksaglllllllllllllllllamrgtr.istanbulf 

ethedilmigQ,453), 

Osmanh ordulart Viyana dnlerine kadar ulagmrgtr. Afrika'nrn 

kuzey kesimleri ve Arap yanmadasr (Yemen) 

Osmanhlar'rn eline gegmrg ve Akdeniz adeta bir Ttirk gtilii 

haline gelmigti. Bunlara ilAve olarak Habegistan'm fethi ve 

miistakil bir eyAlet haline getirilmesi, Fizan'rn Osmanltlar'a 

ilhakl ve bciylece Orta Afrika'run medeni diinya ile temasrm 

saflayan tarihi "Trans Sahara" ticaret yollanmn Osmanhlarrn 

eline gegrnesi, Onlarm Orta Afrika'ya ntifuz etmelerini daha 

da kolaylagtrrmrghr. 

Borno imparatorlu!'una gelince; O en parlak devrini 

Mai idris Alloma'mn saltanatr zamamnda yagadr$r gibi 

(1570-1,602), yine Osmanh-Borno miinasebetleri de bu biiyiik 

mtisliiman Sultan zamamnda en yiiksek seviyeye ulagmrgtrr. 

Mai idr{s bir taraftan her sene muntazam olarak diizenlediii 

akmlar ve yeni fetih hareketleri ile imparatorlu$un smrrlarrm 

daha da genigletirken, difer taraftan da topluma yeni bir 

ruh ve dinanizm getiren bir seri kitklii dini reformlara girigmig{} 

ve bu qok samimi hareketleri ile Afrika'da srk srk goriilen 

kollektif bir dini heyecarun do$masrna sebep olmugtur. 

e Clark, B,P. tilest Africa and lslam, Scotland, 1982,P.70, Hodgkrn, T.a.g.e. 

s.33. (But the end of sixteenth century coincided with a new phose of 

religious reform and political reconstruction. 

YENi isLAM TARiHi ve tURtctEn: I r 235 

Bunlardan bizim konumuz agsrndan daha 6nemli 

olam Mai idris'iru Osmanh sultanlan ile gok samimi miinasebetler 

kurmug ve onlann biiyiik Olgiide desteiini kazanmrg 

olmasrdrr. O giiphesiz bu samimi davrantg ve miinasebetlerinin 

sonucu, osmanhlardan onemli iilgiide ategli silahlar 

temin ederek ordusunu donafimgtrr. Silahlann temininde, 

Orta Afrika'yr bir taraftan Akdenia (Trablus ve Mrsrr'a) 

di$er taraftan, Habe$istan vasrtasryla Krzrl deniz'in Masava 

limaruna ballayan tarihi yollann tinemli bir krsmrmn Borno 

Sultanlanmn kontroltine gegmesi, giiphesiz onlara biiyiik kolayhklar 

sa$lamrghr. Biiylece, Sultamn ordusunda Tiirk top 

ve ttifeklerini kullanan askeri birlikler kurulmugtur. Hatta o 

devrin kayrtlannd4 Mai idris'in ordusunda bulunan Tiirk 

silahgiirlerinden (Turkish musketeers) bahsedilmektedir(r0). 

Bu kimselerin giiphesiz bugiiniin tabiri ile bir krsrm 

askeri uzmanlar olmasr gerekmektedir. Bu askeri uzmanlairry 

Sultan'tn ordusundaki erleri e$hnek i.izere gonderildikleri 

pek tabiidir. Oyle tahmin ediyoruz ki, bu silahlarrn hemen 

hepsi hibe yoluyla verilmig ve Osmanhlar takib etrnig 

olduklan geleneksel dini ve Kuzey Afrika politikasr sonucu 

bu askeri yardrmdan herhangi bir maddi kargrhk beklememiglerdir. 

4- Tiirk Siloh p e Askeri llzmanlan B orno 

Orilulannila: 

Tiirk top ve tiifekleri, difier bir ifade ile ategli silahlan 

Borno ordularmda kullamhr bir hale gelmigtir. Onlann 

diigmanlarrna kargr, tiifekli 1000 piyade ile 1000 siivari ve 

mrzrak ve yay ile mi.icehhez 3000 askeri vardr. Bunlardan 

t0 Hodgkn, T., a.g.e. s. 141....... (the Sultan was the acquisition of Turkish 

musketeers...).

236 . ZEKEniye riraPct 

.maada 20 kadar topu bulunan bir topgu birli$i ile 1000 zrrhh 

bir muhafiz krtasr bulunuyordu. Gerektif"inde ozellikle harb 

esnasrnda bu asker sayrcmm 30.000'e kadar ulagtr$r da olmugtur(ll). 

Bu ordunun e$itiminde giiphesiz yukarda da belirtildigi 

gibi Tiirk askeri uzmanlarr da gorev almrglardrr. Siivari 

ve Ttirk ategli silahlan ile mticehhez ordularr sayesinde Mai 

iari+ silahlan pek iptidai olan di$er zenci kabilelere kargr 

Eok iishin bulunuyordu. Ttirk askeri uzmanlanmn Borno'ya 

gelmeleri, Sultamn ordusunu efitneleri ve Osmanhlar'dan 

elde edilen silahlar, Borno aydrnlarr arasrnda Osmanh Sultanlanna 

kargr duyulan sevgi ve sayglyl bir kere daha arhrmrghr. 

tr,tai idris Alloma'run hayahm ve O'ntin saltanat devrini 

bize biitiin aynnhlan ile intikal ettiren Ahmad b. 

Farfuva'nrn eserlerinde, Osmanh Sultanlarrna minnet ve 

giikranlannr agrk, agrk ifade etmekten adeta biiyiik bir zevk 

duymaktadrr. ibn Fartuva bunlardan birinde aynen goyle 

demektedir: "Cdmertli$i ve ihsam bol olan Cenabr Hakkrn 

Sultana (Mai idds) saltanahm daim krlsrn, ltitfetti$i nimetlerden 

biri de onun Ttirk askeri uzmanlarrm elde etmesi idi. 

Bdylece sayrsrz kiile bu ategli silahlan kullanmakta arflk mahir 

olmuglardr."(12) 

ibni Fartuva, Mai idrisi'in Ttirk tiifek ve askeri uzmanlan 

sayesinde ordusunun sa$ladr$r iistiinli.ik ve zaferlerden 

biiyiik bir sitayigle bahsebnekte ve goyle dernektedir. MeselA 

O bir defasrnda bu ordusu ile Barak iizerine yi.iriimi.igti,ir. 

rt iA., Boroo Md. C.lL s.72Z. 

tt Hodgk,n, T, s.14l. 

fl 

YENi iSLAM TARiHi ve TURKLER: I o 237 

Oraya vardr$rnda; "ciaarda oturan biitiin muharibleri dive getirdi 

ae hepsini iildiirttii. Onlar, halbuki eskiden gok giiglil ue kur,taetli 

idiler, fakat bu ategli silahlar kargrcmda gok zayrf kalmtglarfu. 

Onlar, daha Qncelui ortah$t kasry kavururlarken gimdi gabucak 

y akalanry or ae mukauemet de edemiy orlardt. " (t3) 

Sultan, Barak'ta kazandrf,a bu biiyiik askeri bagarrdan 

sonra, 66e461(14) i.izerine ytiriimiigti.ir. ibn Fartuva, Sultamn 

Ttirk silahlan ile orada kazandrfr biiyiik zateri g6yle anlatmaktadrr; 

"Sultan, Tiirk silahlan sayesinde asi biitiin Amsaka 

halkrnr krhngtan gegirdi. Arhk onun daha bagka silahlara 

ihtiyacr da yoktu. Zita bu silahlann tistiinlii$ii sayesinde 

Cenabr Hak ona biiyiik birzaferihsan etmigti."(r5) 

5- Osmanhlalm Difer Afika titkelnne dskei 

Yarihmlan: 

Gergekte Osmanh imparatorlugu XV. veXVI. asrlarda 

yukarda da belirtildigi gibi diinyamn tek siiper giicii idi. Onlar'sadece 

Borno Sultanlanna defil, bugtintin Rusya ve 

Amerikasrm ammsahr gekilde di$er bir krsuh miisli,iman Af-. 

rika iilkelerine top, tiifek nevinden ategli silahlar yardrmrnda 

bulunduklarr gibi, gerektilinde bilfiil qarprgmak iizere asker 

ve askeri uzmanlar da g6nderiyorlardr. MeselA Barbaros 

Hayreddin, Kuzey Afrika'daki durumunu griglendirmek igin 

Yavuz Sultan Selim'e bir heyet giindererek kontrol altrnda 

t3 Hodgkrn, T.a.g.e,. s.l4l. 

tt orr..", ".;;il;;;,rsrnda bir yerdir. 

" Hodkgtn, T.a.g.e., s.141, (...Hence Sultan was able to kili the people of 

Amsaka with (Turkish) muskets and there was no need for other weapons 

so that God gave him a great victory by reason of his siiperiority in arm...).

2s8 . ZBKBniVeriraPqt 

bulundurdu!'u yerlerin Osmanh hakimiyetine kabultinii istedi. 

. Mrsrr'da Kolemenler'in saltanahna son vererek bu iilkeyi 

Osmanh topraklarrrun bir eyaleti haline getirmig olan 

biiytik Tiirk Sultam, Onun bu istefini memnuniyetle kabul 

etmig Ona aynca Beylerbeyilik payesi de vererek her tiirlii 

yardrmda bulunabileceSini vaat ehnigtir. Bu ciimleden olmak 

iizere Kuzey Afrika'ya 2000 kigilik bir yenigeri kuweti 

ile yeteri kadar toplar gonderildi. Ona bagka imtiyazlarda 

verilmigti. Barbaros, Anadolu'dan uygun gdrdtigii kadar asker 

de toplayabilecekti. Gergekte O Osmanh devletinin Kuzey 

Afrika ve Akdeniz'de idare selahiyetine de haiz bir kumandandr. 

Bdylece Btiyiik Deniz Kurdu, devrin en biiytik 

imparatorluiu olan Osmanh devletinin maddi ve manevi 

kaynaklanndan kolayca istifade edebilme imkAnrna sahip 

olmugtur(16). 

Yine bunun gibi, Osmanh devletinin Habegistan ile ilk 

teriraslarr da b6yle olmugtur. Osmanhlar daha Habegistan'r 

iggal etneden Once, o bcilgedeki kiiqiik Miisliiman Emirleri 

ile temasa gegerek trpkr Osmanh Bomo miinasebetlerinde 

gdriildii$ti gibi bu miisliiman Emirler'in her tiirli.i silah ve 

cephane isteklerini kargrlamaya gahgmrglardrr. Buna bir misAl 

olmak izete, Semahlann reisi Ahmed b. Muhammed 

Gran'r zikredebiliriz. O, Tnyla(t7) Tiirk pagasl tarafrndan kendisine 

gdnderilen piyade ve topqu kuwetlerinin miizahereti 

t6 lA., Barbaros md. II. s.312. 

t7 7*ylu; Habegistanla, Hind Okyanusunun hemen agnnda bir limandrr. 

Osmanldar igin o ga$arda bUy0k sir stratejik ttnemi vardt.Z.K. 

*{ 

YENi iSLAM TARiHi ve tuRrten:.\ t 239 

ile Habeqistan'ln kuzey hudutlarrna kadar olan yerleri istila 

ennigtir. (1521)(t8). 

Habeg kroniklerinde Osmanhlar'rn takib ettikleri 

umumi Afrika politikasr, Ozellikle silah ve cephane yardrmlan 

haklanda bir gok 6nemli kayrtlann bulundufu anlagrlmaktadrr, 

s6z konusu kronikler, Harardaki miisliiman hiiktimdiir 

ile, Osmanh devletinin ittifak yaphklanm ve bu ittifak 

sonucunda Osmanhlarrn onlara yeteri kadar silah ve 

cephane yardrmrnda bulunduklanru kaydennektedirler' 

Bunlardan meselA; Ahmed b. ibrahim (1506-1543), Habeg 

hiiktimdarr Leban Engel'in (II. David 1508-1540) Portekizlilerle 

ittifakr ve gittikge gtiglenmesinden gekinerek Osmanh 

Sultanlarrndan yardrm talebinde bulunmugtur. (1540-1541). 

Portekizliler kadar Uzak Do$u ticAretinin (Hindistan) 

onemim miidrik olan Osmanlt Sultanlarr, askeri yardrm elini 

Giiney Afrika sahilleri, hatta Hindistan'a kadar uzatmrylardrr. 

Onlar bu kabil miiracaatla+ genellikle Zebid (Yemen)deki 

Osmanh Beylerbeyi vasrtastyla yerine getiriyorlardr. 

O srralarda Yemen Beylerbeyi olan Mustafa Faga, teghizatlan 

ile birlikte Ahmed b. ibrahim'e derhal 500 kigi gonderdi. 

Bu arada Mustafa Pag4 yine ona bir miktar top ile, onlan 

kullanmasmr o$retecek topgu uzmanlarr g6ndermeyi de 

ihmal ehnemigtir(re). 

6- Osnanh Botno Ticafi Miinilsebetlefi: 

Biz yine konumuzun ilginq bir y6niine ddnelim. O da 

bu devirde ziyadesiyle geligmig olan Borno-Osmanh ticari 

mtinasebetleridir. Haddizatrnda, Borno'nun Trablus ile olan 

t" lA. Hobtgittan md.C. V/I. s.7-8. 

19 orhonlu, C., a.g.e., s.v1.,25.

24o . zLKBniveriraPqt 

ticari kiilti.irel ve siyAsi miinasebetlerinin tarihi gok daha 

Onceki asrrlara dofru gitmektedir. Fakat, Trablus'un btiyiik 

Tiirk denizcisi Turgut Reisi tarafindan fethi ile arhk Osmanh 

Sultanlarr bilfiil devreye girmigler ve bu miinasebetlerde daha 

aktif olmuglardrr. Bu arada Borno Sultanlarr, Osmanh Pagalarrna 

(Trablus Beylerbeyi), iyi niyetlerini tazeleyen mektuplar 

gondermeyi de ihmAl etmemigler, hatta onlarla bir it- 

tifak bile imzalamrglardrr(20). 

Trablus'un gok krsa bir zaman sonra miistakil "Beylerbeyilik" 

olmasr ve hele hele Osmanhlar'rn 7577'de Fizan'r ilhakr 

ile, Osmanh-Borno ticari miinAsebetleri daha da geligmigtir. 

Borno Sultanlan, Osmanh sultanlarr ile daha rahat 

temas etrmek, hatta do$rudan do$ruya yazrgmak imkAnlarrm 

bulmuglardrr. 

Gergekte, Osmanhlann Afrika'run gtiney bolgelerine, 

yani Fizan'a kadar ilerlemeleri ve o asrrlatda Orta Afrika'run 

en gtiglii devletlerinden biri olan Borno imparatorlufu ile 

srnrr komgusu olmalarr, dolayrsryla Orta Afrika'yr ta ilk ga$lardan 

beri Akdeniz ve Mrsrr'a, hatta Habegistan yoluyla Krzrl 

denize ba$layan tarihi Trans Sahara ticaret yollanmn 

Osmanhlann hakimiyeti alhna girmesi ve yol emniyetinin 

sa$lanmasryla bu ticari miinasebetler daha da geligmigtir. 

Unlii Ttirk seyyahr Evliya Qelebi'nin (1.61'1.-1582 61.) bu 

ytinde ilging tesbitleri vardrr. Zfu+ Orta Afrikalmn iglerinden 

kopub gelen ve alhn tozu, kaliteli deriler, fildigi ve kolelerden 

oluqan bu ticari kervanlar, gok rahat bir gekilde mallarrm 

Akdeniz sahilleri ve Mrctr'a ulaghrmrg oluyorlardr@r). 

20 lA., Bomu Md. C. u. s.723. Hodgkin, T.a.g.e. 

A. er-Ravabitli's-Sakafiyye, Tunus, l98l , s. I l. 

2r Evliya qelebi, Seyahatname, istanbul, 1938, C.X, s.72. 

at-Tamimi. 

yENi isLAM TARiHi ve T'URtcle* l. 24! 

Grovann D'ananlaya giire bu ticarette aktif rol oynayan Tiirk 

tiiccarlarr da vardr. Hatta bu Tiirk tiiccarlan Borno Sultanh- 

lrrun merkezine kadar bile gelmiglerdirG2). 

Bu izahlarrmrzrn drgmda, Mai idris Alloma devrindg 

Osmanh Borno miinasebetlerinin renkli bir yiinti daha vardrr. 

O da gerek Osmanh, gerek Borno Sultanlanrun bu ticari 

miinasebetlerinin geligmesi ve canh tutulmasr helq hele yol 

emniyetinin sa$lanmasr igin gdsterdikleri samimi gayretleirdir. 

iki hiiktimdar arasrndaki yazrgmalar bu gerqe$i biitiin 

agrkh$r ile ortaya koymaktadrr. 

Osmanh Sultanlart, ozellikle Trablus Pagalary Trans 

Sahara Ticaret yoll.urrun emniyeti, umumi istikrar ve huzurun 

sa$lanmasr, tiiccarlarm, seyyahlann tam bir giivence 

iginde gidip gelmeleri, konaklama yerlerinde mal ve can 

emniyetininsa!1111111111111111lanmasrnaqokdnemvermiglerdir.Nitekim, 

Murad Han III'rn, (7574-7595), Mai idris'e gdnderdif,t Arapga 

fermanlarda bu hususlara agrk, aqrk temas edilmig ve denilmigtir 

ki; "... hudut boylanm ve ileri karakollary koruyan, 

duraklama ve dinlenme yerlerini gozetip bekleyen hakim ve 

muhafizlara ulu hiikrniimiiz ve ytice emrimiz odur ki; Onlar, 

tliccarlar, seyyahlar ve hacrlann her ne suretle olursa olsun 

seyahat etnelerine mani olmayacaklardr. Yine Onlar, miiminlerin 

ve emniyet igin korunmug iilkemize srlrnmak isteyen 

gariblerin hiq bir surefle kargrsrnda durmayacaklar- 

dtr."(23) 

t2 

Hodgkin, T.a.g.e. s.l4l, Grovanrn D'ananta, aslen Kalabarh (Nigerya) 

olup (1545-160E) yrllan arasrnda yatamltr. Onun Kozmolrafya 

ve Colrafyaya aid eserleri vardrr. Demonologi (...geytan v.s. ilmi 

okkult bilgiler) ye btiyiik ilgi gOstermigtir. Eserleri yayrnlanmrgtrr. 

^^ 

" Ferman No, 149, Mithimme Deftcri, Bagbakanl* Argivi, ist. No, 

30, s.213-214.

242 0 ZEKEniVeriranqr 

Yine Borno Sultanhlrna aym tarihlerde giinderilen bir 

ikilci fermanda ise onun; yol, konaklama yerleri ve ileri karakollann 

emniyetini sallanmrg olduf,u; ve bu hususta duyulan 

takdir ve memnuniyet ise gu gekilde dile getirilmigtir; 

"... bundan daha iinemlisi ticaret kenranlanmn muntazam 

olarak gelip gitmelerinden, tiiccarlann gorak arazi ve giillerde 

sefer ebnelerinden, seyyah ve hacrlann bu genig ve 

iyi korunmug iilkemizde tamamen emniyet ve giiniil rahathg 

ile bir gehirden di$er gehre diledikleri gibi seyahat 

ehnelerini sa$lamak yolundaki emirlerimize uyulnasrn- 

dan hognud olduk..."(24) 

Trans Sahara ticaret yollarrmn emniyetinin btr gekilde 

sailanmasr, sadece ticari de$il, sosyal ve ktiltiirel mtinasebetlerinde 

geligmesi ve kuwetlenmesine yol agmrgtrr. Btiylece 

zengin miisliimanlar sadece ticaret yapma de$,il, hac vecibelerini 

de qok rahat bir gekilde yerine getirme imkamna kavugmuglardr. 

Bu ziyaretler onlann g6rgu ve bilgilerini arhrmada 

gok


devri olmasrna ra$nen) ayru zamand+ Osmanhlarrn Orta 

Afrika'da ulagabilecekleri en son yerlere kadar ulaqhklan bir 

devir olmugtur. 

Bilindi!{ gibi bu devirde Fizan sancak beyi olan 

Mahmud bey son derece cesaretli ve ahlgan bir adamdr. 

Sanca$rn idari merkezi olan Murzuk kasabasr ise btiyiik sahramn 

ortasrnda stratejik iinemi olan bir yerde kurulmugtu. 

Osmanh sancak beyi, Avrupa'da 6rne$ini srk srk giirdti[i'imiiz 

Osmanlt aktncr beyleri gibi Orta Afrika'ya do$ru ileri 

hareketine devam etti. iyi efitilmig disiplinli 500 kadar askeri 

ile Cad'a kadar ilerlemeye muvaffak oldu. Yerli kabileler, 

Osmanh askerlerinin kargtlanna grkma$a cesaret bile edememiglerdi. 

Fizan'rn dtigmesi ve Osmanhlarrn Qad'a kadar 

gelmeleri Borno Sultanlan igin gergekten de bir kaygr ve endige 

kaynair olmugtur. Fakat biitiin bu tabii geligmeler onlarr 

Osmanhlar'a katgr daha gergekgi, daha di.iriist ve samimi 

bir politika takip ehneye sevk etmigtir. 

Bu srralarda, Borno Sultanhirmn bagrnda yukanda da 

belirtildili gibi Mai idris bulunuyordu. Mai idris Alloma, 

Osmanh-Borno miinasebetlerini geligtirmek igin gok ciddi 

tegebbiislerde bulunmug ve bunda kelimenin tam anlamr ile 

baganh da olmugtur. Hatta onun devrinde bu miinasebetler 

en yiiksek seviyeye ulagmrg ve adeta bir altrn devrini yagamrgfir. 

Mai idris'in bu hususlarda gok daha uzak giiriigli.i hareket 

etti$i anlagrlmaktadrr. O bu mtinasebetlerin miismir 

olmasr, hatta bazr konularda prensip anlagmasrna vararak 

daha saf,lam bir zemine oturtulmasrm istiyordu. Onun igin 

Osmanhlann himayesi altrna girmekten bagka salim bir yol 

yoktu. Meseleye bu gekilde yaklagm4 Ona giire hem islAm 

dininin hem de akrl ve manh$rn icabr idi. Osmanh Sultanla- 

#l 

* 

.* 

# 

YENi iSLAM TARiHi ve TURKLERII I 245 

rrmn destefini, himayesini temin etti$i takdirde kendisinin 

giiphesiz rakip htikiimdarlara (Meseli Moroko Sultanlarr) 

kargr gok daha gtiglti ve kuwetli hissedece$i gibi islAm dini 

de, bdlgedeki rakip dinlere Ozellikle Hristiyanh$a kargr daha'qok 

guglii olacak ve Orta Afrika'run bir gok ilkel kabileleri 

arasrnda yerlegme ve yayrlma imkanrna kavugacakt. 

Borno Sultam bu samlmi duygulanru kuweden fiile 

grkarmak igin hemen harekete gegmigtir. o ga!11111111111111111arda adet olduiu 

tizere HilAfet merkezine (istanbul) krymetli hediyelerle 

birlikte bir elgi ve bir de mektup g6ndermigtir. Mektupda 

onun iyi niyet ve samimi duygulan yamsua isl6m diinyasr 

halifesine inkryadr ba$hhfr dile getirilmigtir. Mai idris:in 

mekfubunun asrl mefiri heniiz gtin rgrf.rna gkarrlmamrghr. 

De$il bu sciz konusu mektuplar, hafta genig manada Osm 

anh-B iirn o mi,inasebetleri i.izerinde ne yazrk ki Tiirk tarihgilerinden 

daha Qok yabano tarihgiler durmakta ve bir krsrm 

yayrnlar yaprlmaktadrr. Milli tarih nosyon ve kiilttiriimiizden 

go$u kere mahrum olan bu yazarlann meselelerd bakrg 

agrlan farkh oldu!'u gibi yorumlan da sathi ve tutarsz ol- 

maktadrr(27). 

Mamafilu o sualarda cihangir Osmanh impat'atorlu- 

$u'nun bagrnda tr!, Murad Han bulunmakta idi. (1574-lSgS). 

Tiirk Hakamrun Mai idris'e gdnderdiSi fermanlar incelendilinde 

Borno Sultammn mektubunun muhtevasr hakkrnda 

daha yeterli bilgiler elde etmemizkolay olmaktadrr. Osmanh-Borno 

mtinasebetlerinin boyutlarr hakkrnda krymetli fikirler 

veren s6z konusu mektupda iki iilke arasrndaki siyasi ve 

sosyal konulara da temas edilmiEtir. Bunlar arasrnda; Oe- 

27 Bu hususlarda bkz. Hodgkrn,T. Nigerian prespecttrves, oxford, 19i5. 

Humvick, J.O. ve Martin, B.G, nin qegitli eserleri.

246 0z$K$niVerire'nqt 

manh-Borno ticari niinasebetleri, orta Afrika'yr Akdeniz'e 

i"gfuy* Trans'sahara ticaret yollanmn emniyeti' bir ktsrJ 

aiegti silahlann yardrmr ile Borno Suttanh$mn daha 

da giiglendirilmesi,'lvf"i iatis'in gewe hiikiimdarlan ile 

olai mtinasebetleri ve isHm Dininin siyah krtada yaflmasr 

gibi dahabir nice dnemli konular yer almakta idi: 

Mektupda yer almayan ve fakat Borno elgisinin gifahi 

olarak urrunigi bir ko"u daha vardrr ki' o da muhtemelen 

Osmanhlarrn Fizan Borno srmrlanndaki bir kag Onemsiz kalenin, 

Ozellikle Kran kalesinin Mai idris'" brrakrlmasr idi: 

Mai idris'in elqisi ve mektubu' HilAfet merkezinde 

Osmanh Sultanlan ve devlet adamlarr tarafindan bnyiik ilgi' 

gO;UU,ttt. Zfua Afuika'nrn ig hsrmlarrndan belki de ilk defa 

["t"r, itiyt" bir elgi ve mektup aym zamanda Osmanh Sultanlanntn 

gan ve giihretlerinin nerelere kadar uzandrfam 

giisteriyordu. Osmanh Sultammn giinderdif,i Fermanlarda 

ilfui ia.it hakkrnda kullandrlr ifadeler' ona giisterilen derin 

ilgi, iltifat ve htisnti kabul bize gok ilgrng fikirler vermekteiir. 

nilaigi-i" kadarr ile osmanh diplomasisinde, bir bagka 

hiikiimdarhakkrndabukadargiizelvesoyluifadelerkullarulan 

fermanlara gok ender rastlanmaktadrr' Bunda giiphesiz 

Mai idris'in dini biitiin bir miisliiman ve Osmanhlara kargt 

tavrvehareketlerindesonderecesamimibirhiiktimdarolmaslnndadnemlitesirlerivardrr.Meselibufermanlannbirinde 

Mai idris'e hitaben giiyle denilmektedir; 

"Bu ulu sultani fermammrzr ve yiice soylu hakam hitabrmrzr, 

gok kerim, gok giiglii, gok soylu, gok yiice' gok olgan, 

gazive mticahidlere her z'unan yardrm eden' hiikiima"r.ru 

sultanlara deste[ini esirgemeyen ve 9u anda Borno vilayeti 

valisi olan Emir Melik idris'in yiice katna giinderiyo- 

! 

l 

i 

j 

.t 

,l I 

t 

yENi isLAM TARiHi ve t'Unrlent I c 247 

ru2, Allah onu saadet nimetinde daim ve gayesinde muvaffak 

krlsrn..."(28). Mai idris'in mektubu, iki iilke ve htikiimdar 

arasrnda ifade etti$i derin mana ve fonksiyonu hakkrnda 

Tiirk Sultamn fermamnda aynen giiyle denilmektedir; 

"$iiphesiz sizin soylu mektubunuz nice biiyiik sultanlarrn 

iltica ettiSi ve nice soylu hakanlann intisabr ile iftihar 

duydu$u ulu kahmrza ulagh. Onunla, biz hagmet 

meablarrna kargt agm bir sevgi ve kuwetli bir baf,hhk ihtiva 

etti[L aramrzdaki dostluk temellerini kuwetlendirmek sevgi 

ve sadakat batlarrru giiglendirmek arzusunda oldu$unuz 

ytice huzurumda malum olmugtur. Arhk bundan b

a8 tzEKEniVerirarql 

de istilA edilebilecef,inden gekinmig hatta korkmug olmasrdrr. 

Nitekim daha dnceki sayfalarda hsmen izah edildi$ gibi, 

o devirlerde Fizan sancak beyi olan Mahmud Bey, pek de 

fazla olmayan bir askeri birlikle Cad golii yakrnlanna kadar 

gelmig ve kimse ona mukavemet etneye dahi cesaret edememigti. 

Bir difer ihtimal ise Trans Sahara ticaret yolunun 

emniyet ve gi,ivenli$inin sa$lanmasrnda Osmanhlara azami 

yardrm ve destekte bulunmakhr. lvlamafih her ne suretle 

olursa olsury toprak konusunda Ttirk t6,re ve adetleri gere- 

$ince gok hassas olan Osmanh Sultanlan gibi Murad Han da 

bu isteii kesinlikle reddehnig ve aynen g6yle demigtir; 

"...$iiphesiz ne ulu ecdadrmrzrn ne de bizim de$il, 

ellerinde bulunan kalelerden birini hafta hiikiim ve idareleri 

albnda bulunan topraklardan bir kangrnr bile bagkasrna 

vermek adetimiz degildir... Imdi bu ytice femammrz 

size ulagh$nda, daha tinceden hiikmiiniiz alhnda bulunan 

yeileri idare etmeye ve hudutlannrzr korumay& sizden 

beklenen cihad, fakir zavalh ve garibanlann lglerini yoluna 

koymaya, onlara hert iirlii yardunda bulunmaya devam 

ediniz."(39 

8- O smanh-B orno F qmanlanntn 6 z ellikleri : 

Bu fermanlar o gaSlarda miislilman iilkelerin baghca 

ilim ve haberlegme dili olan Arapga ile yazrlmrghr. O gaSlarda 

ahgrlmrg oldu$u tizere bir krsrm siislii ibareler ve mutantan 

kelimelerle yazrlmrg olmasrna rafmen iislubu son derece 

basit ve sadedir. Bagbakanhk Argivi (istanbul) 29 nolu 

mtihimme defterinin 2lL2l4 ve 215-216. sayfalannda bulunmaktadrr. 

Gergekte Bomo sultanh$na hitaben iki ferman 

3o Fr-- no. 494. 

'&l 

YENi isLAM TARiHi ve ttiRn gR: I r 219 

gonderilmigtir. Fermanlann ikisini tarihleri aynr oldu$u glbl 

muhtevalan, temas efti$i meseleler, hatta qok az farkla mutantan 

kelimeler bile nerede ise aynrdrr. Bu fermanlar defterde 

494 ve 496 rakamlan ile kayrth olup, her ikisi de 22, 

Rebiu'l-ewel, 985, yani 9. Haziran. 152 tarihlerini tagrmaktadrr. 

Ustelik bu tarihler Mai idris'in saltanat devri ile mutabakat 

halinde olmasr aynca dikkatimizi gekmekte ve ona 

yazrldrtrna dair hig bir giiphe brrakmamaktadrr. O halde 

bir de$il de niqin iki ferman gonderilmigtir? En iyimser bir 

ifade ile her halde meselenin tinemini tekid ve hilAfet merkezinin 

bu hususlardaki gdrtig ve tavsiyelerinin hiq bir gekilde 

def,igmiyece$ini vurgulamak igin olsa gerektir. 

Pek tabii olarak diplomatik bir dille kaleme ahnan bu 

ferman, Osmanh-Borno mtinasebetleri hakkrnda kdklti fikirler 

verdi$i gibi iki tilke arasrndaki bir krsrm kiikli,i meselelere 

temas, hatta aydrnlatmasr bakrmrndan da gtiphesiz 

iinemli tarihi bir belge niteliSindedir. Fermanlarrn 

temas ettiti meselelerle, yukanda krsmen beyan edilditi 

gibi esasen onlarr herhangi bir yoruma ihtiyag brrakmayacak 

kadar agrktrr. Osmanh drg politikasrmn Orta 

Afrikaya ve dzellikle miisltiman Sultan Mai idris Alloma'ya 

ne kadar 6nem verdif,ini agrkga ortaya koymugtur. Hilafet 

merkezi (istanbul)dan binlerce kilometre uzakhkta ve imparatorluk 

hudutlan drgrnda kalan Orta Afrika iilkeleri 

ile o giiniin gartlan ve vasrtlarr ile bdylesine samimi ve 

dostane iligkiler kurabilen Osmanh drg politikasr her haliikarda 

takdir edilmelidir. 

Diler taraftan Mai idris'in cihan Padigahr ve islAm-diinyasrrun 

yegane temsilcisi ve hallfesi tarafindan kabul 

edilmesi ve biiyiik iltifatlanna nail olmasr, ona yakrn

250 c ZBKEniVarirenqr 

gevresi ve kendi halkr arasrnda duyulan saygr ve sevgiyi 

daha da artrrmrgtrr. O adeta bir halk kahramanr olmuj ve 

kendisine izhar edilmek istenen bu kollektif ve samimi 

duygularrn cogkun bir ifadesi olarak giirler, ttirki.iler 

(muslim prise songs) siiylenmigtir. Devrin tarihgisi ve aynr 

zamanda sarayrn bag imamr3t biiyi,ik vakaniivis iU" 

Fartuva kendisi de dahil mtisliiman halkrn duydu$u 

bu biiytik heyecanr aynen gu gekilde dile getirm&t"air; 

"Diinyada babamrz (idris Alloma) gibi bir hiikiimdar da_ 

ha giirdiiniiz mii ki, ... istanbul,un hakimi, islim diinyasrmn 

halifesi, Osmanh tahhmn sultam onun sevgisini kazanmayr 

murad etsin. Onun desteSi ve arkadagL$rna duyduiu 

derin anaup dile getirsin! (gtiphesiz ondan bagka 

biiyle bir kimse yoktur.)'(32) 

SOMIQI 

Borno Sultan; Mai idris Alloma'run elgi vi mektubu_ 

nun hilAfet merkezine geldigi srralarda, yukanda da yer yer 

belirtildi$i gibi osmanh imparatorru$u'nun bagrnda in. 

Murad bulunuyordu. Murad Han devri (1574_l,5gi)ki 21 yrl 

(two dacads) stirmiigtiir, imparatorlufun duraklama devri 

idi. Devlet iglerinde saraydaki kadrnlarr tesirleri biiytik 6lgiide 

artmrg ve devlet otoritesi bir hayli sarsrlmrgtr. Cihan 

imparatorluiu yavag yavag g6ktintiiye dolru gibnekte idi. 

Igte ve saraydaki bu timitsizlik ve kiihi geligmeler raS*er1 

Imparatorlu$un hala gok dinamik bir drE politika takib 

cettiii ve devletin en kiigik menfaatlerini bile korumaya 

azimli olduiu gdriilmektedir. Ozellikle bu durum, i-puru_ 

3l Clark, B.p. a.g.e. s.20. 

" Clark. P.P. a.g.e. p.7O-71. 

i 

1 

t 

{ 

\ ? 

,t 

t 

d 

iti 

I 

;t 

ll 

F,l 

YENI iSLAM TARiHi ve TUNTTNN: I r 251 

torlufun giineyinde bir nevi yumugak karmnr (hinterland) 

olugturan bugiinkti Nijerya Nijer, Ca4 Sudaru Habegistan 

ve batda Moroco gibi daha ziyade Orta Afrika tilkelerinde 

kendisini gok daha bariz bir gekilde g6stermektedir. Bu konularda 

krsa bir yorum yaPan S.j. Show, III. Murad Flan'rn 

Batr ve Orta Afrika'da geligtirdi$i bu yeni politika ile 

Portakizin kraliyet ve deniz giiciine buralarda son verdi$ini 

ifade etmekle kalmamrg, daha da ileri giderek, O'niin ispanya'da 

yrkrlmrg olan islAm hakimiyetini yeniden ihya etrnek 

gayesini giittiigiinti stiylemigtit(33). 

Murad Han ve Mai idris Alloma hiikiimdarhklan srrasrnda 

alf,n devrini yagayan Osmanh-Orta Afrika miinasebetleri 

bu iki hiikiimdann vefatrndan sonra suratla gerilemeye 

baglamrghr. Borno devleti de dzellikle Mai idris Alloman\n 

vefahndan sonra da$rlmaya ytiz tutnnugtur. Bundan sonta 

Osmanhlann Orta Afrika ve Bah Akdeniz siyaseti bagka bir 

mahiyet arz eder ki o bizim incelememizin drgrnda kalmaktadrr. 

Buraya kadar yazdrklanmrzdan sonra, gu krsaca ifade 

edilmelidir ki: XVI-XV[. asrr Osmanhlann Orta Afrika ile 

olan sosyal ve ekonomik ve hele askeri miinasebetleri haklanda 

saruldrSrndan tazla ham malzeme bulunmaktadrr. 

Bunlann daha etrafh ve aynnfih bir gekilde de$erlendirilmesi 

hem Osmanh hem de bugiinkti Nijerya Nijer, Cad, Sudan 

ve Habegistan gibi kiigrk, biiyiik daha bir gok devletin karanhkta 

kalmrg olan tarih sayfalanrun da aydrnlahlmasr olacakur. 

33 Sho*, S.J. a.g.e. s.180...it seemed possible that Murad might try to restore 

Islamic rule to Spain as well.

BiBLiYOGRATYA 

Ku/antKeim 

Aksiru 2.N., Osffiqnh Taihi istanbul,7994. 

Atrtonius, G.,The Atap Awakaning, Newyork, 1955. 

Arsal, S.M., Tihk Huluk Ta'ihi oe Hul'l,tk, islarfiul, 1947 , 

Barkan, 6.L., Kolonizatiir Tiirk Deroigleri, istanbul, 191. 

Barthol4 W ., isl 6m Me deniy eti T aihi, Ankara, 1 963. 

Barthol4 W,, Orta Asy a Tiitk Taihi Hakktnda Deder, Ar*ara, 1975, 

s.77. 

Barthold, W ., Turkestan Doun to Mongol Inotsion, Londa* 1968. 

BereketzAde, i. Hakkr, Necaiib-i Kuraniyye, istanbul, 1320. 

Brockelmann, C., istim Milletlei oe Dealetleti Taihi, Ankara, 1944. 

Bullar4 Sir, R., The Miililte East A Political anil Economic Suntey, 

London,1965. 

Caetani, L., isl6mTaihi, Qev. H. Cahid, istanbul, 1924. 

Chavannet Ed. Documenb, Pans, 1903. 

253 

Qaf,atay, N., isl6m dncesi Arap Ta'd,hi oe Cahiliye Qaft, Ankara,7977. 

Danryment, i.H., Tiitk hkt Nigin Miisliiman Olilu, Konya, 7978. 

Danigmend i.tl., fnkliik Meselelei, istanbul, 1966. 

Darwin F., The Life anil Letters of Chtrles Dartuin, Newyork, 1988. 

De Goeje Atabistan, ie. l. s. 473479. 

Eliot Charles, Tiirkeyin Eutope, Great Biritain 1960. 

Ergin, M., Orhun Abiilelei, Ankarul970. 

Ergin, M., Tiirkiy e'nin Meselelei, istanbul, 1974. 

Gabain, AN ., Kiik Tiirklein Tarihine Bir Baktg, DTCF. Dergisi, 79M. 

II. s. 5. 

Grousset, R,, Bozktr imparutatlu{u, gev. M.R. Uzmen, istanbul, 1980. 

Giinaltay, M.g., isl6m Taihinin Kaynaklan, istanbul, 1991. 

el-Hamevi, Mucemii'l-Biildan, Beyrut, 1955. 

el-Hamevi, Mu cemii' I -iiil eb a, Bey rut, 7955. 

Hamidullah M., Mearruatii'l-Vesiiktt's-Siy 6siyy e, Beyruf 1389. 

Hamidullah, M., ibni ishak, foumal of the Pakistan Historical Society, 

April1967. Karachi, V. nu XV. P.77-103.

254 'ZEKERiYA KiTAPqI 

Hamidullah, M., isld.m Peygtmbei, istanbuL 1972, 

Hitti P.K. el-Arap T stihun Mucezitn, Beyrut, 1965. 

Hitti P.K., The Arabs, Chicago 1962. 

Hitti, P.K. el-Atab Tarihun Muceziin, Beyntl 1965. 

Hitti, P.K. islamTarihi,gev. S. TuS, istanbul, 1980' 

Hitti, P.K., The Arabs, A Short History, Chicago, Londoru 1964. 

Hizmetli 5., islhm Tarihgilifi iizeine, Ankara, 1991. 

Hoca Sadettin Efendi, Ticii't'Teviih' Ankara, 192. 

Hodgson, M.G.S., islilmu Seriioeni, qu". Y. Karabago$lu, istanbul. 

7995. 

Hodoson, M.G.S. istdm Seiioend, istanbul, 1995' 

Hovoritz, J., el-Magaziu't-fita oe Miieiliffrha, Qev: H. Nassar, Mrstr, 

136911949. 

The HoIy Bible Olit anilNew Testamentsi W.P. Company, New York, 

Bible Study. 

ibn AsAkir, T aihu ibn Asakir, garn, 1330. 

ibn Higam, es-Sire, en-Nebeoiyye, Mrsrr, 1955. 

ibn Kesir, llmdetii't-Tefsir, Tah. A.M. $Akir, Mrsr,7377. 

ibn Kuteybe, el-Maaif, 

ibn. Adim, Bu{y etii' t-T al eb, A1r1r^t * r% U. 

ibni Haldun, Taihu ibni Hnlhn, Mrsrr tabi. 

ibni Kesir, el-Biilfry e ve'n-Nihay e, Beyrut 1966. 

ibni sa'd, Tabakat,??? 

ibni,i'l-Esir, el-Kimil fi't-Tarih, Beyrut, 7972, 

inan, A., Tarihte oe Bugiin $amanizm, Ankara, 1979. 

Kafesof lu, i., Nizamii'l-Miilk, 

Kafesoflu, i., rurk MiUi Kiiltilrii, Ankara, 1977. 

Kitapgr 2., Beiliiizzatnan SaiilNursi oe Atailolu iman Hmeketl, Konya,798. 

Kitapgr 2., isl6m Geryeli oe BulgtistanTiirkled Soykrnmt Meselesi, 

DiyAnet Dergisi, X[ 

Kitapgr 2., Siyih Ktto Afikado islfimiyet, Tiirkistan Milli Taih oe Killtilr 

Daaamtztn Meselelei, istanbut, 1993. 

Kitapg, Z. Hz, Peygamber'in Hailislerinile Tiirkler' Konya, 20O1. 

ll 

:i 

! 

I i 

YENI ISL.AM TARiHi ve TTJNTLER: I .255 

Kitapg, 2, Abbast Hililfetinde Selgaklu Hatunlan oe Tiirk Sultanlan' 

Konya,1994. 

Kitapgl 2., Beiliiizzaman Said Nwsi pe Anailolu iman Hatekefi, Kony47989' 

Kitapg, 2' Buhato'da istimiyetin Yayiltgt, Milli Kiilttir, $ubaL lW. 

Kitapg, 2., et-Tiirk fi Miiellefet el'Cahs, Beyrut, 1972. 

Kitapgr, 2., Hz, Peygombet'in Hailisleinile Tiitkle4 Kony+ 2004. 

Kitapgr, 2., ilk Miistiiman Tihk Hiikiimdar oe Hakanlan, Konya 2004. 

Kitapg, 2., isl6m Taihinin Q\ziim Bekleyen dnemli Meselelni,lJluslararasr 

Birinci islAm Aragtrrmalarr Sempozyumu, (TebliS 

ve MiizAkereler) izmir, 1985, s. 317-338. 

Kitapg, 2., Kiirfez Kizinin Taihi Kiiklei oe Orta Do{utun 6nemi, 

Tiirk Yurdu, II. s.398. 

Kitapg, 2., Mukadiles Qmrelet oe Eski Hililfet iilkeleinde Tiirk Ha' 

hmlan, Konya, 195. 

Kitapgr, 2., Orta Asya Arap Fetihlefinin Sosyal oe Dini Karoktei, 

T.D.A. Aral*, 1984 no. 33. 

Kitapgr, 2., Orta Asya'ntn Arap'lar Tanfinilan Fethi, istanbul, 2000. 

KitapgL 2., Saailet Asnnila Tiirkler, Konya 195. 

Kitapg, 2., Senetkant'ita islilmiyet'in Yayilrgt, T.D.A. Afustos, 1983. 

Kitapgr, 2., The Eirst Challange of the Turks Against the Arabs, Tarih 

Dergisi, nu. XXX[. istanbul,1979. 

Kitapgr, 2., Tufrul Bey igin Ba{ilait'ta Yapilan Merasinl T.D. Tarih 

Dergisi, Mart 1982 no.3. 

Kitapgr, 2., Tiitk Boylannita Isl6m Hiiliyet hrtnasr, Konya, 2005. 

KitapEr, 2., Tiirk Mo{ol Boylan Araanda islilmiyet, Konya,2005. 

Kitapqr, 2., Tiirkler Nasil Miisliiman Olilu? Konya,2004. 

Kciymery M. A., Selg*IulatDeoriTiitkTaihi, Ankara, 1982. 

Kdymery M.A., Biiyiik Selpklu imparatoilufit Taihi, Ankara, 1992. 

el-Kffbi Muhammed b. $Akir Feaa tii'l-Vefey at, 

Lewis, 8., Isl6minHistory, Londory 1967. 

Lewis, 8., Politics, and War, Londoru 1971. 

Lewis, B.,The Emegercy of Moilern, Turkey London, 1962. 

Lewis, 8., The Emirgenq of Moiletn Turkey, London, 1968. 

Lewis, 8., The Miilille East anil West, London, 1964.

256 ' ZEKERIYA KITAPCI 

Ligeti, L., Bilinmeyenig Asya, Ar*ara,7970. 

el-Mes0di, Mittf,c ez-Zeheb,tah. M. M. Abdi,i'l-Hamid, Mrsrr, 1954. 

Muhammed b. Ishak, Siretii ibni Ishdk,Tah. M' Hamidullah, Konya, 

1981. 

Muhammed b. Mahmud, Selqrloume,Terciiman Gazetesi, istanbul' 

Mustafa $akir, et-T aih el-Arabt oe'I'Miietrihutt, Beyrut, 1983. 

Miinecimbag r, Sahaifii'l-Ahbar, Qev. $air Nedim, istanbul, 1285. 

en-Necrn, Y .T,, el-Cdhtz vel' Htil6tatii'l-Abb6siyye, Ba$dad, 1965. 

en-Nesei, Sfrnen-i Nesei, $eth es-Siiyfrtf, Mrsrr, (Tarihsiz). 

Nehru, 1., Glimpses of Woilil History, London, 1949' 

Neill, W.H. Mc.,TheRise of the West, USA. 1955. 

en-Nevevi, Sahth-i Miislim, bi-$erh en-Neo eoi, 

Ogel, B., Ergenekon, Ttirk Ansiklopedisi, )liV, s.299' 

Ogel, 8., Tiirk Kiiltih Taihine Girig, Ankara 1991. 

Ogel, 8., Tiirk Kiiltiirliniln Geligme Qailan, Ar*ata 7979. 

ReEi4 R. Tefsint'I-Menir, Mtsrt, 1367 

Rosenthal, ilm el-Tilih inile'I-Arab, (A History of Muslim 

Historiography) Qev. S.A. el-ily, Ba$dad, 1963. 

Said el-Uryao Tii*iyi oe's-Siy Asetu't-Arabiyye min Hulef6'i Al-i 

O sman ili Hulefi-i Atatiirk, Kahire 1955. 

Salitu Subhi., Hadisiliffileioelshhhlan, Qev. Y. Kandemir, Ankara, 

7971.. 

Seving N., Tiirklerht islilmiy ete Gegigini Kolaylagtran Sebepler, TiJrrk 

Dtinyasr Araghrma Dergisi, istanbul, 1980. 

*zgn, M.F., Taihu't-Turdsi'l-Arabi, Mrsrt, 1997. 

Smolin, Y ., East Tutkestan, The Hageg 1964. 

es-Si.iyutr, Taihu'l-Hulefa, Mrsrr, 1952. 

$egery R., Miisliimanlarila Taih Colrafy a Yazrcilt{t, istanbul, 1998. 

$ibli, Mevlana, Asr-t Saailet, Qev. 6.n. Do$ruI, istanbul, 1921. 

et-Taberi, T sihu' l -iirncm o el - Miilfrk, Bey rut, 19 67 . 

Takryyii'd-Din el-Makrizi, Eneoi Hagimi Qekigmesi, Ankara 1993, 

Talas, Asa4 La Maihasa Nizamiyy e et son Histoite, P aris, 1939, 

Togary 2.V., Tarihte Ueul, istanbul,7981. 

Togary 2.Y., llnumi Tiitk Tarkine Ging, istanbul, 1981. 

t 

I 

j 

YENi isLAM TARiHi ve tUmtsn:r .257 

To[ar1 2.V., Tiirk iti Tihkistan Toihi, ibtanbul, 1947. 

TurarL O., Selguklular ve islAmiyet, istanbul, 1971. 

TurarL O,, Tiirk Cihan Hakimiyeti Meftfrresi Taihi, istanbul, 1978. 

el-VAbil, Yusuf b. Abdullatu Egritii's-Saah, el-Ihsa 1990. 

el-Ya'k0bi Kitabii'l-Biililan,ryr. M.S. de Goje Leideru 1982. 

Yahya KemAl, I&bbealfi Akailemi Mecmuas, istanbul, 1972. 

Yazrcro$lu Mehmed, Muhotnmciliye, ngr. A. QelebioSlu, istanbul, 1996. 

Y rldtz, H.D.,, islilmiy et ve Tiirkler, istanbul, 1976. 

Yurtaydrry H.G,, isldm T nihi Derctei, Ankara, 1971. 

ez-Zehebi, M. Hiiseyo et-Tefsit vel-milfessirfin, el-Kahire, 1961. 

ez-Zerkegi,'Bedrud-Din M. b. Abdullatu el-Burhdn fi Uliimi'l-Kurcn, 

" Tah. M. Ebii'lFazl ibrahim, Mrsrr, 1957. 

ez-Zirrkl| el-A' l6m, Beyrut, 1959. 

Zeydan, C., Taihu't-Temeddiin et-islfrmi, Mrsrr, 1958. 

Zeydiln, Cora, Meileniyet-i islilmiye Tarihi, Qev. Z. Megamiz, istanbul,7329.

YEDi KUBBE YAYINLARI 

PRoF. DR. zEKEniYe riranqt'NlN 

nUruN ESERtERixi irtisARLA sUNARlll 

yeoi KUBBE YAYINLARI PROF. DR. ZEKEniya 

fifAnqt'mn uzun zamandrr beklenen biittin 

eserlerini yeniden yayrnlamaya ve de$erli Miiellifi 

okuyuculan ile bulugturmaya karar vermigtir. 

Mr.isli.iman Ttirk'iin; tarihi misyonunu tammak 

ve onu btiti.ini.iyle kucaklamak, Onun tarihi varh$rnr 

HZ" PEYGAMBER'in miibarek hadislerinde kegfetmek, 

onu yeni bir coqku ile yeniden kucaklamak, 

Mtisliiman ANADOLU iNSeNI'mn Ka'be-i irfanrna 

kogmak, qiN SEDDi'nden ta ViYANA onlerine kadar 

onun doktiign mtibarek gehit kanlannln manevi 

bedelini ofirenmek ve bu sAyede ciziine donmek ve 

tarihi gahsiyetine yeniden kavugmak isteyenler! 

Bu eserleri okumak bir vecibe bir vebaldir! 

Liitfen onlarr okuyunuz! Okutunuz! 

Ege dosta, sevdiklerinize tavsiye ediniz! 

Boylece ALLAH katrnda bir vebalden kurtulunuz! 

YEDI KUBBE YAYINLARI; Tiirk tarih, kiiltiir 

ve medeniyetinin yapr taglarrnr ANADOLU iNSe- 

NI'na DORT nuyur xU[iyeT halinde sunmaktadtr:

260 0 ZEKERiVarirergt 

LER 

t. 

T0RKLER'|n nnOslUMANLtGt 

xuulvar 

1. TURAN yURDU,NA isrANaiysr 

z. rumrrn NASrL ruUsrUvaN oLDU 

3. oRTA ASvA,DA isrAuiynriN vevnrgr vE rUm- 

a. rUm BoyLARr ARASTNDA isrAira nioAyer rrn_ 

TINASI 

s. ooGu rUnrisreN vE uycuR tUm,mni ARA_ 

srNDA isrAuiynr 

o. runx uodor, BoyLARr ARAsTNDA isrAuiyur 

T.KUzEy rum reviMrsni anaswoe isrAiraiyer 

Hazarlar-Bulgarlar-Bagkrrdlar 

. 8. AZERBAYCAN HARZEM VE OdUZTAR ARASINDA 

isrAMiysr 

LARI 

s. iLK musruueru tum rruruproeR ve HAKAN- 

il. 

rUnx lsuAu ranlxl rUlllvanr 

r. yrNi isrAu raniHi ve TURKLER : I 

islAmi Tiirk Tarihi,ne Girig 

z. ysNi isrAv raniHi ve TURKLER: II 

Hz. Peygamber/in Hayatr ve Orta Asya Tiirkli,i$ii 

s. TURKisTaN,IN MUSLuueN ARAPLAR TARA- 

FINDAN FETHi 

vuNi isrAu raniHi ve r'OntctnR:r. 261 

lll. 

rUnx lsr.Au MEDENIvETI 

xtiuJvlrr 

r. uodonan oevRtNE KADAR oRTA-ASyA rUnx 

isri.u tr{eonNiyeri 

2. ruRK'tEniru enap DiLi ve gorniyerl'NA HiznaeffEni 

: HilAfet Ulkeleri 

g. rURrtrniru enap oiti ve eonniyen,NA Hiz- 

UUnnRi : Harzem Dil Ekolii 

uGl 

IV. 

Hz. PEYGAMBER'IN xnolstenl ve 

r0nxlen x0uJynn 

l,.trz. pEycAMBEn:iN HeoisLERiNDE rUm ven- 

2. HZ,PEYGAMBER'IN HEOiSTMiNON TUNK gOY. 

LARI:Hazarlar-Gazneliler-selguklular-Mo$ollar 

LAR 

3. IA. PEYGAMBET

262 o ZEKERIYAKITAPCI 

YEDI KUBBE YAYINLARININ 

DEV ESERLERI 

isreo BEDhWhZAMAN ve Onun Btiytik 

nisr4rr-i nrUn Davasrmn gimdiye Kadar 

Yazrlamamrg Tek Eseri 

Gergek Ycinii Hentiz Kegfedilememiq Bir Dava 

Adammrn Yeni $ahsiyeti Miishiman 

Anadolu ihsanrna Hz. Peygamber'in Miijdesi 

BEDIUTjZAMAN sAiD NuRsi 

ve 

ANADOLU iUNru HAREKET| 

Kua ny-t Milliy e Ruhunun 

Y eniden Ay a{a Kal drtlmas 

Ustad Bediuzzaman SAiD NURSI'yi tanrmak, 

Onun Anadolu insanrna ilAhi misyonunu kavramak, 

ona ydnelmek, Onun Anadolu da gergeklegtirdi$i 

itvtaN HAREKETI ve rusalr-i vun xiitniya- 

Tfhrn vermek istediEi mesajlarr kavramak, Anadolu 

iman Hareketilni yeniden yagamak ve bunun heyecElnlnl 

duymak isteyenler! Ltitfen bu biiytik eseri 

mutlak okuyunuz! Okutunuz! Ona hizmeti bir gaye 

olarak biliniz!

lEEr:' - Turuz.info

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?