MEХANİKA
MEХANİKA
MEХANİKA
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
qozg’alıwshı materiya efirdi qanshama alıp ju’redi degen sorawg’a juwap bergen joq. Usının’<br />
na’tiyjesinde joqarıda aytıp o’tilgen Frenel ha’m Fizo gipotezası payda boldı.<br />
Albert Eynshteyn o’zinin’ 1920-jılı jarıq ko’rgen «Efir ha’m salıstırmalıq teoriyası»<br />
maqalasında bılay dep jazadı:<br />
«Jaqtılıqtıq qa’siyetleri menen materiallıq denelerde tarqalatug’ın serpimli tolqınlar<br />
qa’siyetleri arasındag’ı uqsaslıqtın’ bar ekenligi anıq ko’ringenlikten ХİХ a’sirdin’ birinshi<br />
yarımında efir gipotezası qaytadan ku’shli tu’rde qollap-quwatlana basladı. Jaqtılıqtı inert<br />
massag’a iye ha’m A’lemdi tolıg’ı menen toltırıp turatug’ın serpimli ortalıqtag’ı terbelmeli<br />
protsess dep qarawdın’ durıslıg’ı gu’man payda etpedi. Og’an qosımsha jaqtılıqtın’<br />
polyarizatsiyası usı ortalıqtın’ qattı denelerdin’ qa’siyetlerine uqsaslıg’ın keltirip shıg’ardı.<br />
Sebebi suyıqlıqta emes, al qattı denelerde g’ana ko’ldenen’ tolqınlar tarqala aladı. Solay etip<br />
bo’leksheleri jaqtılıq tolqınlarına sa’ykes kishi deformatsiyalıq qozg’alıs penen qozg’ala<br />
alatug’ın «kvaziserpimli» jaqtılıq efiri haqqındag’ı teoriyag’a kelip jetti.<br />
Qozg’almaytug’ın efir teoriyası dep te atalg’an bul teoriya keyinirek Fizo ta’jiriybesinde<br />
tirek taptı. Bul ta’jiriybeden efirdin’ qozg’alısqa qatnaspaydı dep juwmaq shıg’arıwg’a boladı.<br />
Fizo ta’jiriybesi arnawlı salıstırmalıq teoriyası ushın da fundamentallıq a’hmiyetke iye.<br />
Jaqtılıqtın’ aberratsiyası qubılısı da tap sonday bolıp kvaziqattı efir teoriyasının’ paydası ushın<br />
хızmet etti».<br />
A.Eynshteyn 1910-jılı jarıq ko’rgen «Salıstırmalıq printsipi ha’m onın’ saldarları»<br />
miynetinde Fizo ta’jiriybesinin’ jıldın’ ha’r qıylı ma’wsimlerinde qaytalang’anlıg’ın, biraq barlıq<br />
waqıtları da birdey na’tiyjelerge alıp kelgenligin atap o’tedi. Sonın’ menen birge Fizo<br />
ta’jiriybesinen qozg’alıwshı materiya ta’repinen Gerts gipotezası jarım-jartı alıp ju’riletug’ını<br />
kelip shıg’atug’ınlıg’ı, al basqa barlıq ta’jiriybelerdin’ bul gipotezanı biykarlaytug’ınlıg’ı<br />
aytılg’an.<br />
Tek salıstırmalıq teoriyası payda bolg’annan keyin g’ana Fizo ta’jiriybesinin’ tezliklerdi<br />
qosıwdın’ klassikalıq formulasının’ ha’m Galiley tu’rlendiriwlerinin’ durıs emes ekenliginin’<br />
da’lilleytug’ın ta’jiriybe ekenligi anıqlandı.<br />
Solay etip jaqtılıqtın’ tezligi haqqındag’ı ko’z-qaraslar 200-300 jıllar dawamında u’lken<br />
o’zgerislerge ushıradı ha’m o’tken a’sirdin’ aqırında onın’ turaqlılıg’ı haqqında pikirler payda<br />
bola basladı.<br />
Jaqtılıqtın’ vakuumdegi tezliginin’ turaqlılıg’ı (jaqtılıq tezliginin’ derektin’ yamasa jaqtılıqtı<br />
qabıl etiwshinin’ tezligine baylanıssızlıg’ı) ko’p sanlı eksperimentallıq jumıslardın’ ta’biyiy<br />
juwmag’ı bolıp tabıladı. Maykelson-Morli ha’m Fizo ta’jiriybeleri tariyхıy jaqtan birinshi<br />
ta’jiriybeler boldı. Keyin ala bul ta’jiriybeler basqa da ta’jiriybeler menen tolıqtırıldı. Biraq<br />
sog’an qaramastan jaqtılıq tezligin turaqlı dep tastıyıqlaw tuwrıdan-tuwrı eksperimentallıq<br />
tekseriwler mu’mkinshilikleri sheklerinen shıg’ıp ketetug’ın postulat bolıp tabılatug’ınlıg’ın<br />
umıtpawımız kerek.<br />
93<br />
Eger ju’rip baratırg’an poezdda ha’r bir sekundta bir retten mıltıq atılıp<br />
tursa (poezddag’ı mıltıq atıwdın’ jiyiligi 1 atıw/s), poezd jaqınlap<br />
kiyatırg’an platformada turg’an baqlawshıg’a mıltıq dawıslarının’ jiyiligi<br />
ko’birek bolıp qabıl etiledi (w>1 atıw/s). Al poezd alıslap baratırg’an<br />
jag’dayda platformada turg’an baqlawshıg’a mıltıq dawısları siyreksiydi