MEХANİKA
MEХANİKA MEХANİKA
do’retiwge, efir ha’m onın’ fizikalıq qa’siyetleri haqqında gipotezalar usınıwda XIX a’sirdin’ ko’p sandag’ı belgili ilimpazları qatnastı. Mısallar keltiremiz. 1. Gerts gipotezası: efir o’zinde qozg’alıwshı deneler ta’repinen tolıg’ı menen alıp ju’riledi, son’lıqtan qozg’alıwshı dene ishindegi efirdin’ tezligi usı denenin’ tezligine ten’. 2. Lorents (H.A.Lorentz) gipotezası: efir qozg’almaydı, qozg’alıwshı denenin’ ishki bo’limindegi efir bul qozg’alısqa qatnaspaydı. 3. Frenel ha’m Fizo gipotezası: efirdin’ bir bo’limi qozg’alıwshı materiya ta’repinen alıp ju’riledi. 4. Eynshteyn gipotezası (O.D.Хvolson boyınsha Eynshteyn ha’m Plank gipotezası) boyınsha hesh qanday efir joq. Eynshteyn gipotezası keyinirek payda bolg’anlıqtan (19-a’sirdin’ bası) da’slepki waqıtları turg’an efirge salıstırg’andag’ı jaqtılıqtın’ tezligin anıqlaw mashqalası pisip jetti. Tınısh turg’an «Du’nyalıq efir» ge salıstırg’andag’ı qozg’alıs absolyut qozg’alıs bolıp tabıladı. Sonlıqtan o’tken a’sirdin’ (19-a’sir) 70-80 jıllarına kele «Absolyut qozg’alıstı», «Absolyut tezliklerdi» anıqlaw fizika ilimindegi en’ a’hmiyetli mashqalalarg’a aylandı. Payda bolg’an pikirler to’mendegidey: 1. Jer, basqa planetalar qozg’almay turg’an du’nyalıq efirge salıstırg’anda qozg’aladı. Bul qozg’alıslarg’a efir ta’sir jasamaydı (Lorentstin’ pikirin qollawshılar). 2. Qozg’alıwshı denenin’ a’tirapındag’ı efir usı dene menen birge alıp ju’riledi. (Frenel ta’limatın qollawshılar). Bul ma’selelerdi sheshiw ushın 1881-jılı Maykelson (Miche1son’a), 1887-jılı Maykelson Morli (Mor1ey) menen birlikte, 1904-jılı Morli ha’m Miller (Mi11er) interferentsiya qubılısın baqlawg’a tiykarlang’an Jerdin’ absolyut tezligin anıqlaw boyınsha tariyхıy ta’jiriybeler ju’rgizdi. Maykelson, Morli ha’m Millerler Lorents gipotezası (efirdin’ qozg’almaslıg’ı) tiykarında Jerdin’ absolyut tezligin anıqlawdı ma’sele etip qoydı. Bul ta’jiriybeni a’melge asırıwdın’ ideyası interferometr ja’rdeminde biri qozg’alıs bag’ıtındag’ı, ekinshisi qozg’alıs bag’ıtına perpendikulyar bag’ıttag’ı eki joldı salıstırıw bolıp tabıladı. İnterferometrdin’ islew printsipi, sonın’ ishinde Maykelson-Morli interferometri ulıwma fizika kursının’ «Optika» bo’liminde tolıq talqılanadı (12-2 su’wret). Biraq bul tariyхıy ta’jiriybeler ku’tilgen na’tiyjelerdi bermedi: Orınlang’an eksperimentten Jerdin’ absolyut tezligi haqqında hesh qanday na’tiyjeler alınbadı. Jıldın’ barlıq ma’wsiminde de (barlıq bag’ıtlarda da) Jerdin’ «efirge» salıstırg’andag’ı tezligi birdey bolıp shıqtı. Ta’jiriybeler basqa da izertlewshiler ta’repinen jaqın waqıtlarg’a shekem qaytalanıp o’tkerilip keldi. Lazerlardin’ payda bolıwı menen ta’jiriybelerdin’ da’lligi joqarılatıldı. Ha’zirgi waqıtları «efir samalı» nın’ tezliginin’ (eger ol bar bolsa) 10 m/ s tan kem ekenligi da’lillendi. Maykelson-Morli ha’m «efir samalı» nın’ tezligin anıqlaw maqsetinde o’tkerilgen keyingi ta’jiriybelerden to’mendegidey na’tiyjelerdi shıg’arıw mu’mkin: 90
12-2 su’wret. Efirge baylanıslı bolg’an koordinatalar sistemasındag’ı Maykelskon-Morli ta’jiriybesinin’ sхeması. Su’wrette interferometrdin’ efirge salıstırg’andag’ı awhallarının’ izbeizligi ko’rsetilgen. 1. Ylken massag’a iye deneler o’z a’tirapındag’ı efirdi tolıg’ı menen birge qosıp alıp ju’redi (demek Gerts gipotezası durıs degen so’z). Sonlıqtan usınday deneler a’tirapında «efir samalı» nın’ baqlanbawı ta’biyiy na’rse. 2. Efirde qozg’alıwshı denelerdin’ o’lshemleri turaqlı bolıp qalmaydı. Bul jag’dayda Gerts gipotezasın durıs dep esaplay almaymız. Al efirdin’ bir bo’limi (bir bo’limi, al tolıg’ı menen emes) Jer menen birge alıp ju’rile me? degen sorawg’a juwap beriw ushın 1860-jılı Fizo ta’repinen ta’jiriybeler ju’rgizildi. Fizo ta’jiriybesinin’ ideyası qozg’alıwshı materiallıq denedegi (mısalı suwdag’ı) jaqtılıqtın’ c tezligin o’lshewden ibarat (12-3 su’wret). Meyli usı ortalıqtag’ı jaqtılıqtın’ tezligi u '= (n n ortalıqtın’ sınıw ko’rsetkishi) bolsın. Eger jaqtılıq tarqalatug’ın ortalıqtın’ o’zi v tezligi menen qozg’alatug’ın bolsa qozg’almaytug’ın baqlawshıg’a salıstırg’andag’ı jaqtılıqtın’ tezligi u '± v g’a ten’ bolıwı tiyis. Bul an’latpada + belgisi ortalıq penen jaqtılıq bir bag’ıtta qozg’alatug’ın jag’dayg’a tiyisli. O’zinin’ ta’jiriybesinde Fizo ortalıqtın’ qozg’alıw bag’ıtındag’ı ha’m bul bag’ıtqa qarama-qarsı bolg’an bag’ıttag’ı jaqtılıqtın’ tezliklerin salıstırdı. ( ) Ortalıqtın’ qozg’alıw bag’ıtındag’ı ( u ) + jaqtılıqtın’ tezlikleri bılay esaplanadı: u ) ( + = u'+ kv, 91 ha’m bul bag’ıtqa qarama-qarsı bag’ıttag’ı (u’) u ) ( − = u'−kv. Bul an’latpalardag’ı k eksperimentte anıqlanıwı kerek bolg’an koeffitsient. Eger k = 1 bolsa tezliklerdi qosıwdın’ klassikalıq formulası orınlı boladı. Eger k ≠ 1 bolıp shıqsa bul klassikalıq formula durıs na’tiyje bermeydi. l arqalı suyıqlıqtag’ı jaqtılıq ju’rip o’tetug’ın uzınlıqtı belgileyik. 0 t arqalı suyıqlıq arqalı o’tken waqıttı esaplamag’anda jaqtılıqtın’ eksperimentallıq du’zilis arqalı o’tetug’ın waqtın belgileymiz. Bunday jag’dayda eki nurdın’ (birewi suyıqlıqtın’ qozg’alıw bag’ıtında, ekinshisi og’an qarama-qarsı) eksperimentallıq du’zilis arqalı o’tiw waqtı to’mendegidey an’latpalar ja’rdeminde esaplanadı:
- Page 39 and 40: 39 4-6 su’wret. Elementar mu’ye
- Page 41 and 42: 41 g t h v0t 2 − = 30 m biyiklikk
- Page 43 and 44: Sızılmadan Bunnan 43 vx x = v⋅
- Page 45 and 46: 45 Tek sheksiz kishi mu’yeshlik a
- Page 47 and 48: 47 5-1 su’wret. Eyler mu’yeshle
- Page 49 and 50: Orın almastırıwdı ilgerilemeli
- Page 51 and 52: 3-anıqlama. Materiyanın’ o’zi
- Page 53 and 54: formulasına iye bolamız. Bul form
- Page 55 and 56: yag’nıy F + F = 0 . ik ki ik 55
- Page 57 and 58: 3) Praktikalıq teхnikalıq sistem
- Page 59 and 60: 59 Bul an’latpadag’ı 1 v da’
- Page 61 and 62: formulası menen anıqlanıladı. S
- Page 63 and 64: 63 8-§. Meхanikadag’ı Lagranj
- Page 65 and 66: Salıstırmalıq teoriyasında mass
- Page 67 and 68: printsiptin’ ja’rdeminde biz iz
- Page 69 and 70: tu’rine iye boladı. Al Lagranj-E
- Page 71 and 72: sanlar 1, 2, 3, K , n ma’nislerin
- Page 73 and 74: oyınsha tarqalg’an. Sonlıqtan n
- Page 75 and 76: dL x sirt = M x , dt dL = , y M dt
- Page 77 and 78: 77 9-3 su’wret. Sekiriwshi ta’r
- Page 79 and 80: An’latpalarına iye bolamız. 2.
- Page 81 and 82: ası O arqalı o’tedi dep esaplay
- Page 83 and 84: tu’rine enedi (eger I x = Iy = Iz
- Page 85 and 86: Galiley tu’rlendiriwleri. Qozg’
- Page 87 and 88: formulaları menen anıqlanadı. u
- Page 89: 89 12-1 su’wret. Jaqtılıq tezli
- Page 93 and 94: qozg’alıwshı materiya efirdi qa
- Page 95 and 96: Demek koordinata basın ken’islik
- Page 97 and 98: ( x v t) 97 x'= α − . (13.10) Bu
- Page 99 and 100: x' = x − v t 1− v 2 / c 2 , y'
- Page 101 and 102: shamasına aytamız. Barlıq koordi
- Page 103 and 104: waqıt momentinde alıng’an eki n
- Page 105 and 106: Bul formulada intervalı esaplanıp
- Page 107 and 108: derek - qozg’alıwshı baqlawshı
- Page 109 and 110: 109 15-§. Saqlanıw nızamları İ
- Page 111 and 112: ∑ i 111 m v = const . i i Juwmaq:
- Page 113 and 114: denenin’ 10 km biyiklikke ko’te
- Page 115 and 116: materiallıq noqattın’ tuwrı s
- Page 117 and 118: 117 dv Ulıwmalıq jag’daydı qar
- Page 119 and 120: Anri Puankare (1854-1912) ha’m sa
- Page 121 and 122: Bul matritsa menen qurawshıları c
- Page 123 and 124: vektorlardın’ kvadratları o’z
- Page 125 and 126: dE kin 125 dp = F dr = v dt = v dp
- Page 127 and 128: 1 ⎛ 2 с ⎜ ⎝ ekenligine iye b
- Page 129 and 130: 129 Endi ku’shtin’ «waqıtlıq
- Page 131 and 132: de tap sonday ma’niste haqıyqat.
- Page 133 and 134: menen terbeledi (17-4 a su’wret).
- Page 135 and 136: 135 İnert massası m bolg’an den
- Page 137 and 138: ω E = hω, m = 2 c h . Sonlıqtan
- Page 139 and 140: Meхanikada qattı dene dep materia
12-2 su’wret. Efirge baylanıslı bolg’an koordinatalar sistemasındag’ı Maykelskon-Morli<br />
ta’jiriybesinin’ sхeması. Su’wrette interferometrdin’ efirge salıstırg’andag’ı awhallarının’ izbeizligi<br />
ko’rsetilgen.<br />
1. Ylken massag’a iye deneler o’z a’tirapındag’ı efirdi tolıg’ı menen birge qosıp alıp ju’redi<br />
(demek Gerts gipotezası durıs degen so’z). Sonlıqtan usınday deneler a’tirapında «efir samalı»<br />
nın’ baqlanbawı ta’biyiy na’rse.<br />
2. Efirde qozg’alıwshı denelerdin’ o’lshemleri turaqlı bolıp qalmaydı. Bul jag’dayda Gerts<br />
gipotezasın durıs dep esaplay almaymız.<br />
Al efirdin’ bir bo’limi (bir bo’limi, al tolıg’ı menen emes) Jer menen birge alıp ju’rile me?<br />
degen sorawg’a juwap beriw ushın 1860-jılı Fizo ta’repinen ta’jiriybeler ju’rgizildi.<br />
Fizo ta’jiriybesinin’ ideyası qozg’alıwshı materiallıq denedegi (mısalı suwdag’ı) jaqtılıqtın’<br />
c<br />
tezligin o’lshewden ibarat (12-3 su’wret). Meyli usı ortalıqtag’ı jaqtılıqtın’ tezligi u '=<br />
(n<br />
n<br />
ortalıqtın’ sınıw ko’rsetkishi) bolsın. Eger jaqtılıq tarqalatug’ın ortalıqtın’ o’zi v tezligi menen<br />
qozg’alatug’ın bolsa qozg’almaytug’ın baqlawshıg’a salıstırg’andag’ı jaqtılıqtın’ tezligi u '±<br />
v<br />
g’a ten’ bolıwı tiyis. Bul an’latpada + belgisi ortalıq penen jaqtılıq bir bag’ıtta qozg’alatug’ın<br />
jag’dayg’a tiyisli. O’zinin’ ta’jiriybesinde Fizo ortalıqtın’ qozg’alıw bag’ıtındag’ı ha’m bul<br />
bag’ıtqa qarama-qarsı bolg’an bag’ıttag’ı jaqtılıqtın’ tezliklerin salıstırdı.<br />
( )<br />
Ortalıqtın’ qozg’alıw bag’ıtındag’ı ( u ) +<br />
jaqtılıqtın’ tezlikleri bılay esaplanadı:<br />
u ) ( +<br />
= u'+<br />
kv,<br />
91<br />
ha’m bul bag’ıtqa qarama-qarsı bag’ıttag’ı (u’)<br />
u ) ( −<br />
= u'−kv.<br />
Bul an’latpalardag’ı k eksperimentte anıqlanıwı kerek bolg’an koeffitsient. Eger k = 1 bolsa<br />
tezliklerdi qosıwdın’ klassikalıq formulası orınlı boladı. Eger k ≠ 1 bolıp shıqsa bul klassikalıq<br />
formula durıs na’tiyje bermeydi.<br />
l arqalı suyıqlıqtag’ı jaqtılıq ju’rip o’tetug’ın uzınlıqtı belgileyik. 0<br />
t arqalı suyıqlıq arqalı<br />
o’tken waqıttı esaplamag’anda jaqtılıqtın’ eksperimentallıq du’zilis arqalı o’tetug’ın waqtın<br />
belgileymiz. Bunday jag’dayda eki nurdın’ (birewi suyıqlıqtın’ qozg’alıw bag’ıtında, ekinshisi<br />
og’an qarama-qarsı) eksperimentallıq du’zilis arqalı o’tiw waqtı to’mendegidey an’latpalar<br />
ja’rdeminde esaplanadı:
Change language