MEХANİKA

88
Aristotel (b.e.sh. 384-322) Demokritke sa’ykes pikirde boldı.
Bul eki tu’rli ko’z qaraslar Evklid (b.e.sh. 300-jıllar) ta’repinen biri birine ekvivalent etildi.
Ol jaqtılıqtın’ tuwrı sızıqlı tarqalıw ha’m shag’ılısıw nızamların ashtı. Evklid geometriyası dep
atalatug’ın geometriyanın’ tiykarın quraytug’ın onın’ postulatları 2-paragrafta berildi.
Jan’a fizikanın’ tiykarın salıwshı Galiley (1564-1642) jaqtılıqtın’ tezligi shekli dep esapladı.
Tezlikti o’lshew boyınsha ol qollang’an a’piwayı usıllar durıs na’tiyje bere almadı. R.Dekart
(1596-1650) bolsa pu’tkilley basqasha ko’z-qarasta boldı. Onın’ pikirinshe jaqtılıq sheksiz
u’lken tezlik penen taralatug’ın basım.
Grimaldi (1618-1660) ha’m Guk (1625-1695) jaqtılıqqa tolqınlıq ko’z-qarasta qaradı.
Olardın’ pikirinshe jaqtılıq bir tekli ortalıqtag’ı tolqınlıq qozg’alıs.
Jaqtılıqtın’ tolqınlıq teoriyasının’ tiykarın salıwshı Хristian Gyuygens (1629-1695) bolıp
tabıladı.
İ.Nyuton (1643-1727) «a’ytewir oylardan gipoteza payda etpew» maqsetinde jaqtılıqtın’
ta’biyatı haqqında shın kewli menen pikir aytpadı. Biraq ol jaqtılıqtın’ korpuskulalıq teoriyasın
ashıq tu’rde qabıl etti.
Jaqtılıqtın’ tezligin Rëmer ta’repinen o’lshew. Jaqtılıqtıı tezligi birinshi ret 1676-jılı
Rëmer ta’repinen o’lshendi. Sol waqıtlarg’a shekem YUpiter planetasının’ joldaslarının’ aylanıw
da’wirinin’ Jer YUpiterge jaqınlasqanda kishireyetug’ının, al Jer YUpiterden alıslag’anda
u’lkeyetug’ınlıg’ın ta’jiriybeler anıq ko’rsetti. 12-1 su’wrette YUpiterdin’ bir joldasının’
tutılıwdın keyingi momenti ko’rsetilgen. YUpiterdin’ Quyash do’geregin aylanıp shıg’ıw da’wiri
Jerdin’ Quyash do’geregin aylanıp shıg’ıw da’wirinen a’dewir u’lken bolg’anlıg’ına baylanıslı
YUpiterdi qozg’almaydı dep esaplaymız. Meyli bazı bir t1 momentinde YUpiterdin’ joldası
s1
sayadan shıqsın ha’m Jerdegi bag’lawshı ta’repinen T1
= t1
+ waqıt momentinde belgilensin.
c
Bul jerde s1 baqlaw waqtındag’ı Jer menen joldastın’ sayadan shqqan jerine shekemgi aralıq.
s 2
YUpiterdin’ joldası ekinshi ret sayadan shıqqan waqıttı Jerdegi baqlawshı T = t + waqıt
momentinde baqladım dep belgilep qoyadı. Sonlıqtan Jerdegi baqlawshı YUpiterdin’ joldası
ushın aylanıw da’wirine
T
baql
=
T − T = T
2
1
haqiyqiy
s
+
2
− s
c
1
2
2
c