MEХANİKA

Galiley tu’rlendiriwleri. Qozg’alıwshı koordinatalar sisteması qozg’almaytug’ın
koordinatalar sistemasına salıstırg’anda ha’r bir waqıt momentinde belgili bir awhalda boladı 5 .
Eger koordinatalar sistemalarının’ basları t = 0 waqıt momentinde bir noqatta jaylasatug’ın bolsa,
t waqıttan keyin qozg’alıwshı sistemanın’ bası x = vt noqatında jaylasadı. Sonlıqtan da, eger
qozg’alıs tek х ko’sherinin’ bag’ıtında bolg’anda
Bul formulalar Galiley tu’rlendiriwleri dep ataladı.
85
x '=
x − vt,
y'=
y,
z'=
z,
t'=
t.
(10.4)
Eger shtriхları bar koordinatalar sistemasınan shtriхları joq sistemag’a o’tetug’ın bolsaq
tezliktin’ belgisin o’zgeritwimiz kerek. Yag’nıy v = - v. Sonda
formulaların alamız.
x = x'+
vt,
y = y',
z = z',
t = t'.
(10.5)
(10.5) (10.4) ten ten’lemelerdi sheshiw jolı menen emes, al (10.4) ke salıstırmalıq printsipin
qollanıw arqalı alıng’anlıg’ına itibar beriw kerek.
10-1 su’wret. Shtriхlang’an ha’m
shtriхlanbag’an koordinatalar sistemalarının’
bir birine salıstırg’andag’ı qozg’alısı. Х ha’m
Х’ ko’sherlerin o’z-ara parallel etip alıw en’
a’piwayı jag’day bolıp tabıladı.
Koordinatalar sistemasın burıw yamasa esaplaw basın o’zgertiw arqalı
koordinatalar sistemasının’ ju’da’ a’piwayı tu’rdegi o’z-ara jayg’asıwların
payda etiwge boladı.
11-§. Tu’rlendiriw invariantları
Koordinatalardı tu’rlendirgende ko’pshilik fizikalıq shamalar o’zlerinin’ san ma’nislerin
o’zgertiwi kerek. Ma’selen noqattın’ ken’isliktegi awhalı ( x , y,
z)
u’sh sanının’ ja’rdeminde
anıqlanadı. A’lbette ekinshi sistemag’a o’tkende bul sanlardın’ ma’nisleri o’zgeredi.
5 Birinshiden awhalda boladı dep aytılg’anda qozg’alıwshı koordinatalar sistemasının’ ken’isliktegi belgili bir
orındı iyeleytug’ınlıg’ı inabatqa alınadı. Ekinshiden «koordinatalar sisteması» ha’m «esaplaw sisteması» tu’sinikleri
bir ma’niste qollanılıp atır.