MEХANİKA

g’a ten’. Bul formulada r arqalı elektronnın’ impulsi belgilengen. Al tolqındı bolsa ken’islikte
tolqın uzınlıg’ınan kishi o’lshemlerge shekem lokalizatsiyalawg’a bolmaydı.
Endi atomnın’ o’lshemlerin bahalayıq. Bunın’ ushın Δr ⋅ Δp
≈ h anıqsızlıq printsipinen
paydalanamız. Bul an’latpada Δ r arqalı elektronnın’ koordinatasının’ anıqsızlg’ı belgilengen, al
Δ p onın’ impulsının’ anıqsızlıg’ı. Shamasının’ u’lkenligi boyınsha Δ r ≈ r ha’m Δ p ≈ p . Bul
an’latpalardag’ı r yadrodan elektrong’a shekemgi хarakterli qashıqlıq (yag’nıy atomnın’
u’lkenligi), al p bolsa elektronnın’ impulsinin’ хarakterli ma’nisi. Kulon maydanındag’ı
qozg’alısta potentsial energiyanın’ shaması kinetikalıq energiyanın’ shamasına barabar boladı.
Sonlıqtan p ha’m r di anıqlaw ushın eki qatnasqa iye bolamız:
8
2 2
e p
» ,
r 2m
r * p » h.
2
Birinshi an’latpadan p = 2me
/ r ekenligine iye bolamız. Bul shamanı ekinshi ten’lemege
qoyıp mınanı alamız:
2
h
»
2me
r 2
Juwıq tu’rde m ≈ 10 -27 g ha’m e ≈ 5*10 -10 SGSE. Bul shamalardı alıng’an an’latpalarg’a
qoysaq
54
−7
10
10
r ≈
sm = sm =
− 27
−20
10 ⋅25⋅10
25
shamasın alamız. Solay etip anıqsızlıq printsipinin’ arqasında atomnın’ turaqlı ekenligine iye
bolamız.
Kvant meхanikası хimiyalıq ha’m biologiyalıq protseslerdi tu’siniw ushın za’ru’rli. Demek
kant meхanikası bizin’ du’zilisimizdi tu’siniw ushın za’ru’rli degen so’z. Biraq bul meхanikanı
u’yreniw salıstırmalı quramalı bolg’anlıqtan a’piwayı bolg’an klassikalıq meхanikanı
u’yreniwden baslaw kerek. Al biz bul kursta bolsa sol klassikalıq meхanikanı u’yrenemiz.
Meхanika denelerdin’ qozg’alısı menen ten’ salmaqlıg’ı haqqındag’ı ilim bolıp
tabıladı.
Ulıwma fizika kursının’ «Meхanika» bo’limi boyınsha lektsiyalar O’zbekstan Respublikası
universitetlerinin’ fizika qa’nigeligi studentleri ushın du’zilgen oqıw bag’darlaması tiykarında
du’zildi. Kurstı u’yreniw barısında studentler noqat kinematikasınan baslap materiallıq noqatlar
sisteması kinematikası, dinamikanın’ barlıq tiykarg’ı nızamları ha’m da’stu’rge aylang’an joqarı
oqıw orınları meхanikası materialları menen tanısadı.
Kurstı o’tiw barısında salıstırmalıq printsipi menen relyativistlik (jaqtılıqtın’ vakuumdegi
tezligindey tezliklerge salıstırarlıqtay u’lken tezliklerdegi) meхanikag’a a’dewir itibar berilgen.
Studentler Lorents tu’rlendiriwleri ha’m onnan kelip shıg’atug’ın na’tiyjeler, relyativistlik
qozg’alıs ten’lemesi, joqarı tezlikler ushın saqlanıw nızamların tolıg’ıraq u’yrenedi.
.
0,
4
0
A