MEХANİKA

sanlar 1, 2,
3,
K , n ma’nislerin qabıl etedi (n sistemanı qurawshı bo’leksheler sanı). Bunday
jag’dayda, mısalı, i r , i p , v i shamaları sa’ykes i − bo’lekshenin’ radius-vektorın, impulsın ha’m
tezligin beredi. Bunday sistemalarg’a mısal retinde gazdi, Quyash sistemasın yamasa qattı deneni
ko’rsetiwge boladı. Waqıttın’ o’tiwi menen sistemanı qurawshı materiallıq noqatlardın’ orınları
o’zgeredi.
Sistemanı qurawshı noqatlardın’ ha’r birine ta’biyatı ha’m kelip shıg’ıwı jaqınan ha’r qıylı
bolg’an ku’shlerdin’ ta’sir etiwi mu’mkin. Sol ku’shler sırttan ta’sir etiwshi (sırtqı ku’shler)
yamasa sistemanı qurawshı bo’leksheler arasındag’ı o’z-ara ta’sir etisiw bolıwı mu’mkin.
Bunday ku’shlerdi ishki ku’shler dep ataymız. İshki ku’shler ushın Nyutonnın’ u’shinshi nızamı
orınlanadı dep esaplaw qabıl etilgen.
Sistema impulsı: Sistemanın’ impulsı dep usı sistemanı qurawshı materiallıq noqatlardın’
impulslarının’ qosındasına aytamız, yag’nıy
n
= ∑
i=
1
i
1
2
71
p p = p + p + p + K + p .
Cistemanın’ impuls momenti: Baslang’ısh dep qabıl etilgen O noqatına salıstırg’andag’ı
sistemanın’ impuls momenti dep sol O noqatına salıstırg’andag’ı materiallıq noqatlardın’ impuls
momentlerinin’ qosındısına aytamız, yag’nıy
n
∑
i=
1
3
∑ [ ri
, pi
]
L = L = .
i
n
i=
1
Sistemag’a ta’sir etiwshi ku’sh momenti: O noqatına salıstırg’andag’ı sistemag’a ta’sir
etiwshi ku’shtin’ momenti dep sol O noqatına salıstırg’andag’ı noqatlarg’a ta’sir etiwshi
momentlerdin’ qosındısına ten’, yag’nıy
n
∑
i=
1
∑[
ri
, Fi
]
M = M = .
i
n
i=
1
Nyutonnın’ u’shinshi nızamına sa’ykes ishki ku’shler momentleri birin biri joq etedi.
Sonlıqtan keyingi ten’lemenin’ on’ ta’repi birqansha a’piwayılasadı. Usı jag’daydı da’lillew
ushın sistemanın’ i−noqatına ta’sir etiwshi ku’shti F i arqalı, al usı ku’sh sırttan ta’sir etiwshi
ku’sh bolg’an F isirtqi dan ha’m qalg’an barlıq bo’leksheler ta’repinen tu’setug’ın ku’shten turadı
dep esaplayıq. i − noqattan j − noqatqa ta’sir etiwshi ishki ku’shti f ij dep belgileyik. Sonday
jag’dayda tolıq ku’shti
tu’rinde jazamız.
∑
j≠i
F = F + f .
i
isirtqi
Summadag’ı j ≠ i ten’sizligi j = i bolmag’an barlıq jag’daylar ushın qosındının’
alınatug’ınlıg’ın bildiredi. Sebebi noqat o’zi o’zine ta’sir ete almaydı. Keyingi an’latpanı
aldın’g’ı an’latpag’a qoyıp ku’sh momentinin’ eki qosılıwshıdan turatug’ınlıg’ın ko’remiz:
ij
n
(9.4)
(9.5)
(9.6)
(9.7)