MEХANİKA

olıp tabıladı. Usı aytılg’anlar ishindegi keyingi u’shewinin’ ju’zege keliwinde gravitatsiyalıq
ku’shler ahmiyetli orındı iyeleydi (mısalı hawanın’ atmosferadag’ı konvektivlik ag’ısların payda
etiwde). Al usı aytılg’anlardın’ barlıg’ı da atom sıyaqlı kishi bo’lekshelerde yamasa sistemalarda
a’hmiyetke iye bolmay qaladı. Bul jerde elektromagnitlik ta’sirlesiw tiykarg’ı orındı iyeleydi.
Elektronlar menen yadro tartısatug’ın bolsa da nelerdin’ sebebinen sol elektronlar yadrog’a
qulap tu’speydi dep soraw beriledi. Ra’sinda da atomnın’ o’lshemin (shama menen 1 angstremge
ten’) ne anıqlaydı? Usının’ sebebin Quyashtın’ do’geregindegi Jerdin’ aylanıp ju’riwi menen
birdey dep oylaw mu’mkin. Jer aylanadı ha’m Quyashqa qulap tu’speydi. Biraq bul jerde bir
a’hmiyetli problema tur. Problema sonnan ibarat, tezleniw menen qozg’alıwshı zaryadlang’an
bo’lekshe o’zinen elektromagnit tolqını tu’rinde energiyanı nurlandırıwı kerek. Radio
esittiriwlerdi, televiziyalıq ko’rsetiwlerdi tarqatıwshı antennalar tap usınday etip sog’ılg’an. Bul
antennalar arqalı o’zgermeli toq o’tkeredi ha’m sonlıqtan olar elektromagnit toqınların
nurlandıradı. Bul nurlardı bolsa bizler televizorlarımız yamasa radioqabıllag’ıshlarımızdın’
ja’rdeminde tutamız. Bul toqınlar o’zleri menen energiya alıp ketedi. Usının’ saldarınan
elektronnın’ aqır-ayag’ında yadrog’a qulap tu’siwi kerek. Biraq bunday kubılıs baqlanbaydı.
Atom salıstırmalı tu’rde turaqlı. Bunın’ da’lili bizin’ du’nyada bar ekenligimiz. Al atomnın’
stabilliginin’ sebebi nede? Sebep sonnan ibarat, elektronlardın’ yadro do’geregindegi
qozg’alısların basqaratug’ın nızamlar Jerdin’ Quyash do’gereginde aylanıwın basqaratug’ın
nızamlar emes. Atomlarda kvant meхanikasının’ nızamları hu’kimlik qıladı.
Kvant meхanikası yamasa kvant fizikası XX a’sirdin’ en’ ullı ilimiy jetiskenliklerinin’ biri
bolıp tabıladı. Bul ilim mikrodu’nyadag’ı bo’lekshelerdin’ (yag’nıy elektron, atom usag’an kishi
massag’a iye bo’lekshelerdin’ ken’isliktin’ kishi uчastkalarındag’ı qozg’alısı) qozg’alıs
nızamların ta’ripleydi. Kvant meхanikası o’z ishine dara jag’dayı sıpatında klassikalıq
meхanikanı da alatug’ın ulıwmalıq ilim bolıp tabıladı. Al kvant meхanikasının’ tiykarg’ı
tastıyıqlawı nege alıp kelinedi degen sorawdın’ beriliwi mu’mkin. Bul soraw mına jag’dayg’a
alıp kelinedi: bo’leksheler bir waqıtta koordinata menen impulstin’ anıq ma’nislerine iye bola
almaydı. Yag’nıy kvant meхanikasında bo’lekshenin’ traektoriyası tu’sinigi bolmaydı. Eger
bo’lekshenin’ koordinatasındag’ı anıqsızlıq Δх, al onın’ impulsının’ anıqsızlıg’ı Δr bolsa, onda
bul shamalar kvant meхanikasında
7
Δ x ⋅Δp
≥ h / 2
ten’sizligi menen sheklengen (bul 1927-jılı V.Geyzenberg ta’repinen ashılg’an). h arqalı Plank
turaqlısı belgilengen.
h = 1,054571596(82)*10 -27
erg ⋅ s .
Anıqsızlıq qatnası dep atalatug’ın bul qatnas bizge bılay deydi: eger elektron yadrog’a
qulap tu’sse (yadro ju’da’ kishi bolg’anlıqtan) biz onın’ koordinatasın bilgen bolar edik ha’m
Δ x = 0 , al bunday jag’dayda impulstin’ anıqsızlıg’ı Δ p sheksiz u’lken bolg’an (∞) ha’m
sonlıqtan elektron bul jag’dayda tartılıs ku’shlerin jen’ip yadrodan ushıp ketken bolar edi. Al
elektrondı lokalizatsiyalawdın’ (yag’nıy elektrondı bir orıng’a jaylastırıw haqqında aytılmaqta)
mu’mkinshiliginin’ joqlıg’ı aqırg’ı esapta elektronnın’ haqıyqatında bo’lekshe emes, al tolqın
ekenligi menen baylanıslı (ba’ri bir elektrondı bo’lekshe dep esaplag’an qolaylı, biraq bul
bo’lekshe o’zin tolqıng’a uqsas etip ko’rsetetug’ınday ayrıqsha qa’siyetlerge iye). Bul tolqındı de
Broyl tolqını dep ataydı ha’m onın’ tolqın uzınlıg’ı
h
λ
=
р