MEХANİKA

ulıwma tu’rde nuklonlar dep ataydı) arasındag’ı ta’sirlesiw barlıq waqıtta da tartısıw хarakterine
iye boladı.
En’ aqırg’ı ta’sirlesiw a’zzi ta’sirlesiw bolıp tabıladı. A’zzi ta’sirlesiw arqalı baqlanıwı dım
qıyın bolg’an (baska so’z benen aytqanda tuttırmaytug’ın) neytrino zatlar menen ta’sirlesedi. Bul
bo’lekshe kosmos ken’liginde qozg’alısı barısında Jer menen soqlıg’ısqanda Jerdi sezbeydi ha’m
Jer arkalı o’tip kete beredi. A’zzi ta’sirlesiw ko’rinetug’ın protsesstin’ mısalı retinde neytronnın’
β-ıdırawın atap o’tiwge boladı. A’zzi baylanıstı esapqa alg’anda neytron turaqlı bo’lekshe emes,
al shama menen 15 minut o’tkennen keyin proton, elektron ha’m antineytrinog’a ıdıraydı:
6
n → p + e + ν .
Son’g’ı waqıtları (20-a’sirdin’ 60-80 jılları) teoretiklerdin’ tırısıwları menen elektromagnit
ha’m a’zzi ta’sirlesiwlerdi biriktiriw sa’ti tu’sti. Bul tiykarg’ı ta’sirlesiwlerdin’ sanın u’shke
kemeytedi. Bul ta’sirlesiwlerdin’ salıstırmalı ku’shi to’mendegidey: eger yadrodag’ı nuklonlar
(protonlar menen neytronlar) arasındag’ı salıstırmalı ta’sirlesiwdi birge ten’ dep alsaq, onda
kelesi ku’shke elektromagnit ta’sirlesiw iye bolıp, ol 10 -2 ge ten’, bunnan keyin a’zzi baylanıs
ju’redi (10 -5 ). Usınday ma’niste gravitatsiyalıq ta’sirlesiw en’ a’zzi baylanıs bolıp tabıladı ha’m
onın’ salıstırmalıq ma’nisi shama menen 10 -40 qa iye.
Qu’shli ta’sirlesiwdin’ ta’biyatı usı wıqıtlarg’a shekem tolıq tu’sinikli emes bolıp qalmaqta.
Durısırag’ı onın’ teoriyası usı waqıtlarg’a shekem qurılmag’an. Biraq usıg’an qaramastan
adamzat atom bombasın sog’ıp yadrolıq ku’shlerdi paydalanıwdı u’yrendi. Atom bombasın
yadro bombası dep atasaq durıs bolg’an bolar edi. Sebebi sol bombanın’ partlanıwı yadroda
bolatug’ın protsessler – yadrolardın’ bo’liniwi ha’m birigiwi menen baylanıslı. Al ta’biyat bolsa
bul ku’shlerdi paydalanıwdı a’lle qashan-aq u’yrengen. Quyashtag’ı termoyadrolıq reaktsiyalar
Jerdegi jıllılıqtın’ deregi bolıp tabıladı.
Ha’zirgi zaman fizikasına kirgizilgen a’hmiyetli tu’siniklerdin’ biri maydan tu’sinigi bolıp
tabıladı. Hesh qanday bo’lekshelerge iye emes, sonlıqtan bos dep esaplanatug’ın ken’islikler shın
ma’nisinde «bos» bolıp tabılmaydı. Mısalı bo’lekshelerden bos ken’islikte ha’r qıylı
maydanlardın’ bolıwı mu’mkin. Usının’ mısalı elektromagnitlik maydan bolıp tabıladı. Bul
maydanlar o’zlerin payda etken bo’lekshelerden g’a’rezsiz o’zinje jasay aladı. Ha’zir jaqsı
belgili bolg’an elektromagnit tolqınları maydannın’ jasawının’ forması bolıp tabıladı. Bul
elektromagnit tolqınları bizin’ turmısımızg’a teren’nen endi. Usının’ saldarınan radio menen
televidenie bizge avtomobil sıyaqlı ta’biyiy bolıp ko’rinedi.
Gravitatsiyalıq tolqınlar eksperimentte ele tabılg’an joq. Biraq Eynshteynnin’ ulıwmalıq
salıstırmalıq teoriyasına (Eynshteynnin’ gravitatsiya teoriyasına) muwapıq bunday tolqınlar
ta’biyatta boladı. Shaması, ko’p uzamay gravitatsiyalıq tolqınlar eksperimentte so’zsiz tabıladı.
Jerge qaytıp kelemiz. Jerdegi og’ada ko’p bolg’an qubılıslardı qanday tasirlesiw anıqlaydı
degen sorawg’a itibar bereyik. Gravitatsiyalıq ta’sirlesiw en’ a’zzi ta’sirlesiw bolıp tabıladı,
biraq bul ta’sirlesiw bizin’ Jer betinen kosmos ken’isligine ushıp ketpewimizdi ta’miyinleydi.
Bunday ma’niste gravitatsiyalıq ta’sirlesiw Jerdin’ betinde bizdi, suwdı, hawanı uslap turadı.
Jerdegi yadrolıq ta’sirlesiw og’ada ku’shli. Eger onday bolmag’anda usı ta’sirlesiw menen
baylanıslı bolg’an og’ada u’lken gigant energiya barlıq tirishilikti joq qılıp jibergen bolar edi.
Solay etip Jerde bolıp atırg’an derlik barlıq protsesslerdi qozg’alısqa keltiretug’ın tiykarg’ı
ku’sh elektromanit ta’sirlesiwi ha’m usı ta’sirlesiwdin’ saldarınan ju’zege kelgen qubılıslar bolıp
tabıladı. Bul ku’shlerdi biliw хimiyalıq reaktsiyalardı, biologiyalıq protseslerdi (demek
tirishilikti de), hawa menen suwdın’ qozg’alısın, ha’tte jer silkiniwdi de tu’siniwdin’ tiykarı
e