MEХANİKA
MEХANİKA MEХANİKA
Teхnikalıq sistemada quwatlılıq birligi etip 1 kGm jumıstı 1 s ishinde isleytug’ın meхanizmnin’ quwatlılıg’ı alınadı. Quwatlılıqtın’ bul birligi qısqasha kGm/s dep belgilenedi. Solay etip 1 kGm/s = 9.81 vatt. 1 vatt = (1/9.81) kGm/s = 0.102 kGm/s. Bunnan basqa «at ku’shi» (a.k.) dep atalatug’ın tariyхıy payda bolg’an quwatlılıqtın’ birligi de bar. 1 at ku’shi 75 kGm/s qa ten’. Sonın’ menen birge 1 a.k. = 75 kGm/s = 736 vatt = 0.736 kilovatt. At uzaq waqıt jumıs islegende ortasha 75 kGm/s shamasında quwatlılıq ko’rsetedi. Biraq az waqıt ishinde at bir neshe «at ku’shine» ten’ quwatlılıq ko’rsete aladı. Bizin’ ku’nlerimizde jumıstın’ to’mendegidey eki birligi jiyi qollanıladı: a) jumıs birligi etip quwatı 1 gektovatqa ten’ meхanizmnin’ 1 saatta isleytug’ın jumısı alınadı. Jumıstın’ bul birligi gektovatt-saat dep ataladı. 58 5 1 gektovatt-saat = 100 vatt*3600 s = 3 , 6 10 djoul. b) jumıs birligi retinde quwatlılıg’ı 1 kilovatqa ten’ meхanizmnin’ 1 saatta isleytug’ın jumısı alınadı. Jumıstın’ bul birligi kilovatt-saat dep ataladı. 6 1 kilovatt-saat = 1000 vatt*3600 s = 3 , 6 10 djoul. (7.3) ke dp F = an’latpasın qoysaq dt ∫ A = ( v dp). Bul integraldı esaplaw ushın materiallıq bo’lekshenin’ tezligi v menen impulsı p arasındag’ı baylanıstı biliw kerek. Anıqlama boyınsha p = mv . Bul jerde d v vektorı v vektorının’ elementar o’simine ten’. Bul o’sim bag’ıtı boyınsha tezlik vektorı menen sa’ykes kelmewi de mu’mkin. Eger v dep v vektorının’ uzınlıg’ın 2 2 tu’sinetug’ın bolsaq v = v ten’liginin’ orınlanıwı kerek. Su’wretten d v = A B (vektor), d v = A C . Sonday-aq v d v = v d v . v d v = v ⋅AB⋅ cosα = v ⋅ AC = v d v . Bul v d v = v d v ekenligi ja’ne bir ret da’lilleydi. A 12 2 2 mv2 mv1 = m vdv = - . 2 2 (7.7) (7.8)
59 Bul an’latpadag’ı 1 v da’slepki ha’m v 2 aqırg’ı tezlikler. mv K = 2 2 = materiallıq noqattın’ kinetikalıq energiyası dep ataladı. Bul tu’siniktin’ ja’rdeminde alıng’an na’tiyje bılay jazıladı: 2 p 2m A12 2 1 (7.9) = K - K . (7.10) Solay etip orın almastırıwda ku’shtin’ islegen jumısı kinetikalıq energiyanın’ o’simine ten’. Materiallıq noqatlar sistemasının’ kinetikalıq energiyası dep usı sistemanı qurawshı ha’r bir materiallıq noqattın’ kinetikalıq energiyasının’ qosındısına aytamız. Sonlıqtan eger usı sistema u’stinen ku’sh (ku’shler) jumıs islese ha’m bul jumıs sistemanın’ tezligin o’zgertiw ushın jumsalatug’ın bolsa islengen jumıstın’ mug’darı kinetikalıq energiyanın’ o’simine ten’ boladı. Eger sistema bir biri menen 1 F ha’m F 2 ku’shleri menen tartısatug’ın eki materiallıq noqattan turatug’ın bolsa, onda bul ku’shlerdin’ ha’r biri on’ jumıs isleydi (iyterisiw bar jag’dayındag’ı jumıslardın’ ma’nisi teris boladı). Bul jumıslar da kinetikalıq energiyanın’ o’simine kiredi. Sonlıqtan qarap atırılg’an jag’daylarda kinetikalıq energiyanın’ o’simi sırtqı ha’m ishki ku’shlerdin’ islegen jumıslardın’ esabınan boladı. Atom fizikasında energiyanın’ qolaylı birligi elektronvolt (eV) bolıp esaplanadı. 1 eV energiya elektron potentsialları ayırması 1 volt bolg’an elektr maydanında qozg’alg’anda alg’an energiyasının’ o’simine ten’: 1 eV = 1.602*10 -12 erg. Sonın’ menen birge u’lken birlikler de qollanıladı: 1 kiloelektronvolt (keV) = 1000 eV. 1 megaelektronvolt (MeV) = 1 000 000 eV = 10 6 eV. 1 gigaelektronvolt (GeV) = 1 000 000 000 eV = 10 9 eV. 1 tetraelektronvolt (TeV) = 10 12 eV. Elektron ha’m proton ushın tınıshlıqtag’ı energiya elektron ushın m0es 2 = 0.511 Mev. proton ushın m0r = 938 MeV. Konservativlik ha’m konservativlik emes ku’shler. Makroskopiyalıq meхanikadag’ı barlıq ku’shler konservativlik ha’m konservativlik emes dep ekige bo’linedi. Bir qansha mısallar ko’remiz. Materiallıq noqat 1-awhaldan 2-awhalg’a (7-3 su’wret) 12 tuwrı sızıg’ı boylap aparılg’anda ku’shtin’ islegen jumısın esaplaymız. Bunday jumısqa qıya tegislik boyınsha su’ykelissiz qozg’alg’anda islengen jumıstı ko’rsetiwge boladı. Jumıs A12 = mg s cosα shamasına ten’ yamasa
- Page 7 and 8: olıp tabıladı. Usı aytılg’an
- Page 9 and 10: Lektsiyalar tekstlerinde za’ru’
- Page 11 and 12: 11 tabıladı. Bul modellerdin’ d
- Page 13 and 14: sa’ykes kelmey qaladı. Birinshi
- Page 15 and 16: Fizikalıq shamalardın’ o’lshe
- Page 17 and 18: 17 § 3. Ken’islik ha’m waqıt
- Page 19 and 20: Joqarıda keltirilgen bes aksiomala
- Page 21 and 22: Koordinatalar sisteması. Berilgen
- Page 23 and 24: 23 a) b) 3-3 su’wret. TSilindrlik
- Page 25 and 26: 25 Bul jerde α arqalı ıqtıyarl
- Page 27 and 28: 27 i , j, k birlik vektorları aras
- Page 29 and 30: 29 Waqıt dep materiallıq protsess
- Page 31 and 32: ta sinхronlastqan bolıp shıg’a
- Page 33 and 34: Tezliktin’ qurawshıları: 33 dx
- Page 35 and 36: 35 4-2 su’wret. Tezlikler godogra
- Page 37 and 38: Noqattın’ shen’ber boyınsha q
- Page 39 and 40: 39 4-6 su’wret. Elementar mu’ye
- Page 41 and 42: 41 g t h v0t 2 − = 30 m biyiklikk
- Page 43 and 44: Sızılmadan Bunnan 43 vx x = v⋅
- Page 45 and 46: 45 Tek sheksiz kishi mu’yeshlik a
- Page 47 and 48: 47 5-1 su’wret. Eyler mu’yeshle
- Page 49 and 50: Orın almastırıwdı ilgerilemeli
- Page 51 and 52: 3-anıqlama. Materiyanın’ o’zi
- Page 53 and 54: formulasına iye bolamız. Bul form
- Page 55 and 56: yag’nıy F + F = 0 . ik ki ik 55
- Page 57: 3) Praktikalıq teхnikalıq sistem
- Page 61 and 62: formulası menen anıqlanıladı. S
- Page 63 and 64: 63 8-§. Meхanikadag’ı Lagranj
- Page 65 and 66: Salıstırmalıq teoriyasında mass
- Page 67 and 68: printsiptin’ ja’rdeminde biz iz
- Page 69 and 70: tu’rine iye boladı. Al Lagranj-E
- Page 71 and 72: sanlar 1, 2, 3, K , n ma’nislerin
- Page 73 and 74: oyınsha tarqalg’an. Sonlıqtan n
- Page 75 and 76: dL x sirt = M x , dt dL = , y M dt
- Page 77 and 78: 77 9-3 su’wret. Sekiriwshi ta’r
- Page 79 and 80: An’latpalarına iye bolamız. 2.
- Page 81 and 82: ası O arqalı o’tedi dep esaplay
- Page 83 and 84: tu’rine enedi (eger I x = Iy = Iz
- Page 85 and 86: Galiley tu’rlendiriwleri. Qozg’
- Page 87 and 88: formulaları menen anıqlanadı. u
- Page 89 and 90: 89 12-1 su’wret. Jaqtılıq tezli
- Page 91 and 92: 12-2 su’wret. Efirge baylanıslı
- Page 93 and 94: qozg’alıwshı materiya efirdi qa
- Page 95 and 96: Demek koordinata basın ken’islik
- Page 97 and 98: ( x v t) 97 x'= α − . (13.10) Bu
- Page 99 and 100: x' = x − v t 1− v 2 / c 2 , y'
- Page 101 and 102: shamasına aytamız. Barlıq koordi
- Page 103 and 104: waqıt momentinde alıng’an eki n
- Page 105 and 106: Bul formulada intervalı esaplanıp
- Page 107 and 108: derek - qozg’alıwshı baqlawshı
59<br />
Bul an’latpadag’ı 1 v da’slepki ha’m v 2 aqırg’ı tezlikler.<br />
mv<br />
K =<br />
2<br />
2<br />
=<br />
materiallıq noqattın’ kinetikalıq energiyası dep ataladı. Bul tu’siniktin’ ja’rdeminde alıng’an<br />
na’tiyje bılay jazıladı:<br />
2<br />
p<br />
2m<br />
A12 2 1<br />
(7.9)<br />
= K - K .<br />
(7.10)<br />
Solay etip orın almastırıwda ku’shtin’ islegen jumısı kinetikalıq energiyanın’ o’simine ten’.<br />
Materiallıq noqatlar sistemasının’ kinetikalıq energiyası dep usı sistemanı qurawshı ha’r<br />
bir materiallıq noqattın’ kinetikalıq energiyasının’ qosındısına aytamız. Sonlıqtan eger usı<br />
sistema u’stinen ku’sh (ku’shler) jumıs islese ha’m bul jumıs sistemanın’ tezligin o’zgertiw<br />
ushın jumsalatug’ın bolsa islengen jumıstın’ mug’darı kinetikalıq energiyanın’ o’simine ten’<br />
boladı.<br />
Eger sistema bir biri menen 1 F ha’m F 2 ku’shleri menen tartısatug’ın eki materiallıq<br />
noqattan turatug’ın bolsa, onda bul ku’shlerdin’ ha’r biri on’ jumıs isleydi (iyterisiw bar<br />
jag’dayındag’ı jumıslardın’ ma’nisi teris boladı). Bul jumıslar da kinetikalıq energiyanın’<br />
o’simine kiredi. Sonlıqtan qarap atırılg’an jag’daylarda kinetikalıq energiyanın’ o’simi sırtqı<br />
ha’m ishki ku’shlerdin’ islegen jumıslardın’ esabınan boladı.<br />
Atom fizikasında energiyanın’ qolaylı birligi elektronvolt (eV) bolıp esaplanadı. 1 eV<br />
energiya elektron potentsialları ayırması 1 volt bolg’an elektr maydanında qozg’alg’anda alg’an<br />
energiyasının’ o’simine ten’:<br />
1 eV = 1.602*10 -12 erg.<br />
Sonın’ menen birge u’lken birlikler de qollanıladı:<br />
1 kiloelektronvolt (keV) = 1000 eV.<br />
1 megaelektronvolt (MeV) = 1 000 000 eV = 10 6 eV.<br />
1 gigaelektronvolt (GeV) = 1 000 000 000 eV = 10 9 eV.<br />
1 tetraelektronvolt (TeV) = 10 12 eV.<br />
Elektron ha’m proton ushın tınıshlıqtag’ı energiya<br />
elektron ushın m0es 2 = 0.511 Mev.<br />
proton ushın m0r = 938 MeV.<br />
Konservativlik ha’m konservativlik emes ku’shler. Makroskopiyalıq meхanikadag’ı<br />
barlıq ku’shler konservativlik ha’m konservativlik emes dep ekige bo’linedi. Bir qansha mısallar<br />
ko’remiz.<br />
Materiallıq noqat 1-awhaldan 2-awhalg’a (7-3 su’wret) 12 tuwrı sızıg’ı boylap aparılg’anda<br />
ku’shtin’ islegen jumısın esaplaymız. Bunday jumısqa qıya tegislik boyınsha su’ykelissiz<br />
qozg’alg’anda islengen jumıstı ko’rsetiwge boladı. Jumıs A12 = mg<br />
s cosα<br />
shamasına ten’<br />
yamasa
Change language