MEХANİKA
MEХANİKA MEХANİKA
Solay etip materiallıq noqattın’ impulsınan waqıt boyınsha alıng’an tuwındı og’an ta’sir etiwshi ku’shke ten’. Bul jag’day Nyutonnın’ ekinshi nızamı dep, al bul nızamnın’ matematikalıq an’latpası bolg’an p & = F ten’lemesi materiallıq noqattın’ qozg’alıs ten’lemesi dep ataladı. Relyativistlik emes tezliklerde Nyutonnın’ ekinshi nızamı bılay jızılıwı mu’mkin (relyativistlik tezlikler ushın Nyutonnın’ ekinshi nızamı haqqında ga’p etiw mu’mkin emes) yamasa 54 m v & = F (6.8) m& r & = F. Demek massa menen tezleniwdin’ ko’beymesi ta’sir etiwshi ku’shke ten’. (6.8a) Nyutonnın’ u’shinshi nızamı. Eki materiallıq bo’leksheden turatug’ın jabıq sistemanı qaraymız. Bul jag’dayda impulstin’ saqlanıw nızamı orınlanadı: Bul an’latpanı waqıt boyınsha differentsiallasaq Nyutonnın’ ekinshi nızamı tiykarında p + p = const . (6.9) 1 2 p& + p& = 0 . (6.10) 1 1 2 F = −F . (6.11) Bul formuladag’ı 1 F ha’m F 2 materiallıq noqatlar ta’repinen bir birine ta’sir etetug’ın ku’shler. Bul ten’likke ta’jiriybede tastıyıqlang’an faktti qosamız: 1 F ha’m F 2 ku’shleri materiallıq noqatlardı baylanıstıratug’ın sızıq boyınsha bag’darlang’an. Usı aytılg’anlar tiykarında Nyutonnın’ u’shinshi nızamına kelemiz: Eki materiallıq noqatlar arasındag’ı o’z-ara ta’sirlesiw ku’shleri o’z ara ten’, bag’ıtları boyınsha qarama-qarsı ha’m usı materiallıq noqatlardı baylanıstıratug’ın sızıqtın’ boyı menen bag’darlang’an. F 1 ha’m F 2 ku’shlerinin’ birin ta’sir, al ekinshisin qarsı ta’sir dep ataydı. Bunday jag’dayda u’shinshi nızam bılayınsha aytıladı: ha’r bir ta’sirge shaması jag’ınan ten’, al bag’ıtı boyınsha qarama qarsı ta’sir etedi. Ha’r bir «ta’sirdin’» fizikalıq ta’biyatı jag’ınan «qarsı qarap bag’ıtlang’an ta’sirden» parqının’ joqlıg’ına ayrıqsha itibar beriw kerek. Materiallıq noqatlarg’a ta’sir etiwshi ku’shlerdi ishki ha’m sırtqı ku’shler dep bo’liw kerek. İshki ku’shler - bul sistema ishindegi materiallıq noqatlar arasındag’ı ta’sir etisiw ku’shleri. Bunday ku’shlerdi F ik dep belgileymiz. Sırtqı ku’shler - bul sistemanı qurawshı materiallıq noqatlarg’a sırttan ta’sir etiwshi ku’shler. Nyutonnın’ u’shinshi nızamı boyınsha 2
yag’nıy F + F = 0 . ik ki ik 55 F = −F , (6.11a) Bunnan sistemadag’ı ishki ku’shlerdin’ geometriyalıq qosındısı nolge ten’ ekenligi kelip shıg’adı. Bul jag’daydı bılay jazamız: ki ( i) ( i) ( i) ( i) F + F + F + K + F = 0 (6.12) 1 2 3 Bul an’latpadag’ı to’mengi indeks materiallıq noqattın’ qatar sanın beredi. (i) indeksi arqalı ku’shlerdin’ ishki ku’shler ekenligi belgilengen. Sonlıqtan yamasa d dt ( e) ( e) ( e) ( e) ( p + p + p + K + p ) = F + F + F + K+ F 1 2 3 n d dt 1 p ( e) = F . 2 n 3 n (6.13) (6.14) ( e) Bul an’latpadag’ı p barlıq sistemanın’ impulsi, F barlıq sırtqı ku’shlerdin’ ten’ ta’sir etiwshisi. Solay etip materiallıq noqatlar sistemasının’ impulsınan waqıt boyınsha alıng’an tuwındı sistemag’a ta’sir etiwshi barlıq sırtqı ku’shlerdin’ geometriyalıq qosındısına ten’. Eger barlıq sırtqı ku’shlerdin’ geometriyalıq qosındısı nolge ten’ bolsa (bunday jag’day d p jabıq sistemalarda orın aladı) = 0 ha’m p = const . Demek sırtqı ku’shlerdin’ geometriyalıq dt qosındısı nolge ten’ bolsa impuls waqıtqa baylanıslı o’zgermey qaladı eken. Ku’shler tezleniwden g’a’resiz ta’biyatta bar bolıp tabıladı. Onın’ ma’nisin tezleniw arqalı o’lshewge bolatug’ın bolsa da ku’sh tu’sinigin tezleniwge baylanıssız kirgiziw kerek. Biraq usı ko’z-qarasqa qarama-qarsı ko’z qaras ta orın alg’an. Elektromagnit ta’sirlesiw jag’daylarında Nyutonnın’ u’shinshi nızamı orınlanbaydı. Bul nızamdı tuyıq sistemadag’ı impulstin’ saqlanıw nızamı sıpatında ko’rsetiwdin’ na’tiyjesinde g’ana onın’ da’rıslıg’ına ko’z jetkeriw mu’mkin.
- Page 3 and 4: 3 KİRİSİW Fizika iliminin’ qan
- Page 5 and 6: Joqarıda aytılg’anlardın’ ba
- Page 7 and 8: olıp tabıladı. Usı aytılg’an
- Page 9 and 10: Lektsiyalar tekstlerinde za’ru’
- Page 11 and 12: 11 tabıladı. Bul modellerdin’ d
- Page 13 and 14: sa’ykes kelmey qaladı. Birinshi
- Page 15 and 16: Fizikalıq shamalardın’ o’lshe
- Page 17 and 18: 17 § 3. Ken’islik ha’m waqıt
- Page 19 and 20: Joqarıda keltirilgen bes aksiomala
- Page 21 and 22: Koordinatalar sisteması. Berilgen
- Page 23 and 24: 23 a) b) 3-3 su’wret. TSilindrlik
- Page 25 and 26: 25 Bul jerde α arqalı ıqtıyarl
- Page 27 and 28: 27 i , j, k birlik vektorları aras
- Page 29 and 30: 29 Waqıt dep materiallıq protsess
- Page 31 and 32: ta sinхronlastqan bolıp shıg’a
- Page 33 and 34: Tezliktin’ qurawshıları: 33 dx
- Page 35 and 36: 35 4-2 su’wret. Tezlikler godogra
- Page 37 and 38: Noqattın’ shen’ber boyınsha q
- Page 39 and 40: 39 4-6 su’wret. Elementar mu’ye
- Page 41 and 42: 41 g t h v0t 2 − = 30 m biyiklikk
- Page 43 and 44: Sızılmadan Bunnan 43 vx x = v⋅
- Page 45 and 46: 45 Tek sheksiz kishi mu’yeshlik a
- Page 47 and 48: 47 5-1 su’wret. Eyler mu’yeshle
- Page 49 and 50: Orın almastırıwdı ilgerilemeli
- Page 51 and 52: 3-anıqlama. Materiyanın’ o’zi
- Page 53: formulasına iye bolamız. Bul form
- Page 57 and 58: 3) Praktikalıq teхnikalıq sistem
- Page 59 and 60: 59 Bul an’latpadag’ı 1 v da’
- Page 61 and 62: formulası menen anıqlanıladı. S
- Page 63 and 64: 63 8-§. Meхanikadag’ı Lagranj
- Page 65 and 66: Salıstırmalıq teoriyasında mass
- Page 67 and 68: printsiptin’ ja’rdeminde biz iz
- Page 69 and 70: tu’rine iye boladı. Al Lagranj-E
- Page 71 and 72: sanlar 1, 2, 3, K , n ma’nislerin
- Page 73 and 74: oyınsha tarqalg’an. Sonlıqtan n
- Page 75 and 76: dL x sirt = M x , dt dL = , y M dt
- Page 77 and 78: 77 9-3 su’wret. Sekiriwshi ta’r
- Page 79 and 80: An’latpalarına iye bolamız. 2.
- Page 81 and 82: ası O arqalı o’tedi dep esaplay
- Page 83 and 84: tu’rine enedi (eger I x = Iy = Iz
- Page 85 and 86: Galiley tu’rlendiriwleri. Qozg’
- Page 87 and 88: formulaları menen anıqlanadı. u
- Page 89 and 90: 89 12-1 su’wret. Jaqtılıq tezli
- Page 91 and 92: 12-2 su’wret. Efirge baylanıslı
- Page 93 and 94: qozg’alıwshı materiya efirdi qa
- Page 95 and 96: Demek koordinata basın ken’islik
- Page 97 and 98: ( x v t) 97 x'= α − . (13.10) Bu
- Page 99 and 100: x' = x − v t 1− v 2 / c 2 , y'
- Page 101 and 102: shamasına aytamız. Barlıq koordi
- Page 103 and 104: waqıt momentinde alıng’an eki n
Solay etip materiallıq noqattın’ impulsınan waqıt boyınsha alıng’an tuwındı og’an ta’sir<br />
etiwshi ku’shke ten’.<br />
Bul jag’day Nyutonnın’ ekinshi nızamı dep, al bul nızamnın’ matematikalıq an’latpası<br />
bolg’an p & = F ten’lemesi materiallıq noqattın’ qozg’alıs ten’lemesi dep ataladı. Relyativistlik<br />
emes tezliklerde Nyutonnın’ ekinshi nızamı bılay jızılıwı mu’mkin (relyativistlik tezlikler ushın<br />
Nyutonnın’ ekinshi nızamı haqqında ga’p etiw mu’mkin emes)<br />
yamasa<br />
54<br />
m v & = F<br />
(6.8)<br />
m& r & = F.<br />
Demek massa menen tezleniwdin’ ko’beymesi ta’sir etiwshi ku’shke ten’.<br />
(6.8a)<br />
Nyutonnın’ u’shinshi nızamı. Eki materiallıq bo’leksheden turatug’ın jabıq sistemanı<br />
qaraymız. Bul jag’dayda impulstin’ saqlanıw nızamı orınlanadı:<br />
Bul an’latpanı waqıt boyınsha differentsiallasaq<br />
Nyutonnın’ ekinshi nızamı tiykarında<br />
p + p = const . (6.9)<br />
1<br />
2<br />
p& + p&<br />
= 0 . (6.10)<br />
1<br />
1<br />
2<br />
F = −F<br />
. (6.11)<br />
Bul formuladag’ı 1 F ha’m F 2 materiallıq noqatlar ta’repinen bir birine ta’sir etetug’ın<br />
ku’shler. Bul ten’likke ta’jiriybede tastıyıqlang’an faktti qosamız: 1 F ha’m F 2 ku’shleri<br />
materiallıq noqatlardı baylanıstıratug’ın sızıq boyınsha bag’darlang’an. Usı aytılg’anlar<br />
tiykarında Nyutonnın’ u’shinshi nızamına kelemiz:<br />
Eki materiallıq noqatlar arasındag’ı o’z-ara ta’sirlesiw ku’shleri o’z ara ten’, bag’ıtları<br />
boyınsha qarama-qarsı ha’m usı materiallıq noqatlardı baylanıstıratug’ın sızıqtın’ boyı menen<br />
bag’darlang’an.<br />
F 1 ha’m F 2 ku’shlerinin’ birin ta’sir, al ekinshisin qarsı ta’sir dep ataydı. Bunday jag’dayda<br />
u’shinshi nızam bılayınsha aytıladı: ha’r bir ta’sirge shaması jag’ınan ten’, al bag’ıtı boyınsha<br />
qarama qarsı ta’sir etedi. Ha’r bir «ta’sirdin’» fizikalıq ta’biyatı jag’ınan «qarsı qarap<br />
bag’ıtlang’an ta’sirden» parqının’ joqlıg’ına ayrıqsha itibar beriw kerek.<br />
Materiallıq noqatlarg’a ta’sir etiwshi ku’shlerdi ishki ha’m sırtqı ku’shler dep bo’liw kerek.<br />
İshki ku’shler - bul sistema ishindegi materiallıq noqatlar arasındag’ı ta’sir etisiw ku’shleri.<br />
Bunday ku’shlerdi F ik dep belgileymiz. Sırtqı ku’shler - bul sistemanı qurawshı materiallıq<br />
noqatlarg’a sırttan ta’sir etiwshi ku’shler.<br />
Nyutonnın’ u’shinshi nızamı boyınsha<br />
2
Change language