MEХANİKA
MEХANİKA MEХANİKA
Massanı da’l anıqlaw ushın izolyatsiyalang’an yamasa jabıq sistema dep atalıwshı tu’siniklerdi kirgizemiz. Basqa denelerde jetkilikli da’rejede alıslatılg’an, basqa denelerdin’ ta’siri joq etilgen deneler sistemasın usınday sistema dep qaraymız. Sistemag’a kiriwshi deneler bir biri menen ta’sirlese aladı. Eki materiallıq noqattan turatug’ın sistemanı qarayıq. Bul noqatlardın’ tezlikleri jaqtılıq tezliginen kishi dep esaplaymız. Usı materiallıq noqatlar bir biri menen ta’sir etiskende olardın’ tezlikleri o’zgeredi. Yag’nıy 52 m v 1Δ v1 = m1Δ 2 . (6.1) Bul an’latpadag’ı m1 ha’m m2 shamaları turaqlı bolıp qaladı. Usı shamalar 1- ha’m 2materiallıq noqatlardın’ o’z-ara ta’sir etisiw o’zgesheliklerine pu’tkilley baylanıslı emes. Ta’sir etisiw waqtı Δ t nı qa’legenimizshe o’zgertiw mu’mkin. Usının’ menen birge 1 v Δ ha’m 2 v Δ vektorları da o’zgeredi. Biraq m1 ha’m m2 koeffitsientleri (da’liregi olar arasındag’ı qatnas) turaqlı bolıp qaladı. Bul na’tiyjeni ta’jiriybenin’ juwmag’ı dep qaraw kerek. 1 m ha’m 2 m koeffitsientleri tek g’ana usı 1- ha’m 2-denelerdin’ o’zlerine baylanıslı boladı. Olardı massa dep, anıg’ırag’ı 1- ja’ne 2-denelerdin’ inertlik massaları dep ataymız. 6-1 su’wret. Tezleniwdin’ ku’shten g’a’rezli ekenligin demonstratsiyalaw. Solay etip eki materiallıq denenin’ massalarının’ qatnası olar bir biri menen ta’sir etiskende tezlikleri alatug’ın o’simlerdin’ minus belgisi menen alıng’an qatnaslarınday boladı eken. Massalar qatnasınan massanın’ o’zine o’tiw ushın massa etalonı kerek boladı. Bunday jag’dayda barlıq deneler massaları bir ma’niste anıqlanadı. Sonday-aq etalon on’ belgige iye bolsa barlıq massalar da on’ belgige iye boladı. Fizika iliminde tiykarg’ı birlik retinde kilogramm qabıl etilgen. Ol Frantsiyadag’ı Sevre qalasındag’ı Хalıq aralıq salmaqlar ha’m o’lshemler byurosında saqlanıp turg’an iridiydin’ platina menen quymasınan islengen etalonnın’ massasına ten’. Kilogrammnın’ mın’nan bir u’lesine gramm dep aytamız. m 2 qatnasın usı Ta’jiriybenin’ na’tiyjesi bolg’an ja’ne de bir jag’dayg’a dıqqat qoyamız. m1 eki denenin’ massalarının’ qatnasları tu’rinde esaplanıp qoymay, u’shinshi deneni de qollanıw mu’mkin. Bunday jag’dayda usı massalardın’ u’shinshi denenin’ massasına qatnasın tabamız. m 2 Bul qatnaslardı bir birine bo’lsek qatnası kelip shıg’adı. Eger (6.1) qatnastın’ eki ta’repin de m1 ta’sir etisiw waqtı Δ t g’a bo’lsek m a = −m a (6.2) 1 1ortasha an’latpasın alamız. Al shektegi jag’dayg’a o’tsek 1 1 2 2 2ortasha m a = m a (6.3) 2
formulasına iye bolamız. Bul formula menen massalardın’ qatnasın anıqlaw, usı denelerdin’ ortasha yamasa haqıyqıy tezleniwlerinin’ qatnasların anıqlawg’a alıp kelinedi. (6.1) ge basqa tu’r beremiz. v1 = v1'−v1 jag’dayda 53 Δ ha’m v2 = v2 '−v 2 m1 1 2 2 1 1 2 2 Δ dep belgileyik. Bunday v + m v = m v '+ m v '. (6.4) m v = p bolg’an massa menen tezliktin’ ko’beymesinen turatug’ın vektordı materiallıq noqattın’ impulsı yamasa qozg’alıs mug’darı dep atayıq. Materiallıq noqatlar sistemasının’ impulsı yamasa qozg’alıs mug’darı dep ha’r bir materiallıq noqattın’ impulslarının’ vektorlıq qosındısına ten’ shamanı, yag’nıy shamasına aytamız. (6.4)-an’latpadan p = p + p = m v + m v . (6.5) 1 2 1 1 2 2 p = p' (6.6) ekenligi kelip shıg’adı. Bul jerde 1 2 p p p = + ha’m ' p ' p ' p 1 2 + = - sistema impulsının’ o’z-ara ta’sirlesiwden burıng’ı ha’m keyingi impulsları. Demek jabıq sistemadag’ı eki materiallıq noqattın’ impulslarının’ qosındısı turaqlı bolıp qaladı eken. Bul awhal impulstin’ saqlanıw nızamı dep ataladı. Bul nızam relyativistlik emes ha’m relyativistlik jag’daylar ushın da durıs keledi. Eger materiallıq noqatqa sırttan ta’sirler tu’setug’ın bolsa, onda onın’ impulsı saqlanbaydı. Usıg’an baylanıslı o’z-ara ta’sir etisiwdin’ intensivliligi sıpatında impulsten waqıt boyınsha dp alıng’an tuwındını alamız = p& . Fizikada p& ja’rdeminde materiallıq noqattın’ basqa denelerge dt salıstırg’anda ornı g’ana emes, al onın’ tezliginin’ de anıqlanatug’ınlıg’ı fundamentallıq ma’niske iye. Bul tuwındı materiallıq noqattın’ radius-vektorı r din’, tezligi v nın’ funktsiyası bolıp tabıladı ha’m sonın’ menen birge qorshap turg’an materiallıq noqatlardın’ koordinataları menen tezliklerine baylanıslı boladı. Bul funktsiyanı F ( r, v) dep belgileymiz. Onda p & = F . (6.7) Materiallıq noqattın’ koordinataları menen tezliklerinin’ funktsiyası bolg’an, impulstin’ waqıt boyınsha alıng’an tuwındısına ten’ F ( r, v) ku’sh dep ataladı. Ku’sh vektor bolıp tabıladı ha’m vektor p nı skalyar waqıt t boyınsha alıng’an tuwındıg’ı ten’.
- Page 1 and 2: O’zbekstan Respublikası joqarı
- Page 3 and 4: 3 KİRİSİW Fizika iliminin’ qan
- Page 5 and 6: Joqarıda aytılg’anlardın’ ba
- Page 7 and 8: olıp tabıladı. Usı aytılg’an
- Page 9 and 10: Lektsiyalar tekstlerinde za’ru’
- Page 11 and 12: 11 tabıladı. Bul modellerdin’ d
- Page 13 and 14: sa’ykes kelmey qaladı. Birinshi
- Page 15 and 16: Fizikalıq shamalardın’ o’lshe
- Page 17 and 18: 17 § 3. Ken’islik ha’m waqıt
- Page 19 and 20: Joqarıda keltirilgen bes aksiomala
- Page 21 and 22: Koordinatalar sisteması. Berilgen
- Page 23 and 24: 23 a) b) 3-3 su’wret. TSilindrlik
- Page 25 and 26: 25 Bul jerde α arqalı ıqtıyarl
- Page 27 and 28: 27 i , j, k birlik vektorları aras
- Page 29 and 30: 29 Waqıt dep materiallıq protsess
- Page 31 and 32: ta sinхronlastqan bolıp shıg’a
- Page 33 and 34: Tezliktin’ qurawshıları: 33 dx
- Page 35 and 36: 35 4-2 su’wret. Tezlikler godogra
- Page 37 and 38: Noqattın’ shen’ber boyınsha q
- Page 39 and 40: 39 4-6 su’wret. Elementar mu’ye
- Page 41 and 42: 41 g t h v0t 2 − = 30 m biyiklikk
- Page 43 and 44: Sızılmadan Bunnan 43 vx x = v⋅
- Page 45 and 46: 45 Tek sheksiz kishi mu’yeshlik a
- Page 47 and 48: 47 5-1 su’wret. Eyler mu’yeshle
- Page 49 and 50: Orın almastırıwdı ilgerilemeli
- Page 51: 3-anıqlama. Materiyanın’ o’zi
- Page 55 and 56: yag’nıy F + F = 0 . ik ki ik 55
- Page 57 and 58: 3) Praktikalıq teхnikalıq sistem
- Page 59 and 60: 59 Bul an’latpadag’ı 1 v da’
- Page 61 and 62: formulası menen anıqlanıladı. S
- Page 63 and 64: 63 8-§. Meхanikadag’ı Lagranj
- Page 65 and 66: Salıstırmalıq teoriyasında mass
- Page 67 and 68: printsiptin’ ja’rdeminde biz iz
- Page 69 and 70: tu’rine iye boladı. Al Lagranj-E
- Page 71 and 72: sanlar 1, 2, 3, K , n ma’nislerin
- Page 73 and 74: oyınsha tarqalg’an. Sonlıqtan n
- Page 75 and 76: dL x sirt = M x , dt dL = , y M dt
- Page 77 and 78: 77 9-3 su’wret. Sekiriwshi ta’r
- Page 79 and 80: An’latpalarına iye bolamız. 2.
- Page 81 and 82: ası O arqalı o’tedi dep esaplay
- Page 83 and 84: tu’rine enedi (eger I x = Iy = Iz
- Page 85 and 86: Galiley tu’rlendiriwleri. Qozg’
- Page 87 and 88: formulaları menen anıqlanadı. u
- Page 89 and 90: 89 12-1 su’wret. Jaqtılıq tezli
- Page 91 and 92: 12-2 su’wret. Efirge baylanıslı
- Page 93 and 94: qozg’alıwshı materiya efirdi qa
- Page 95 and 96: Demek koordinata basın ken’islik
- Page 97 and 98: ( x v t) 97 x'= α − . (13.10) Bu
- Page 99 and 100: x' = x − v t 1− v 2 / c 2 , y'
- Page 101 and 102: shamasına aytamız. Barlıq koordi
formulasına iye bolamız.<br />
Bul formula menen massalardın’ qatnasın anıqlaw, usı denelerdin’ ortasha yamasa haqıyqıy<br />
tezleniwlerinin’ qatnasların anıqlawg’a alıp kelinedi.<br />
(6.1) ge basqa tu’r beremiz. v1 = v1'−v1<br />
jag’dayda<br />
53<br />
Δ ha’m v2 = v2<br />
'−v<br />
2<br />
m1 1 2 2 1 1 2 2<br />
Δ dep belgileyik. Bunday<br />
v + m v = m v '+<br />
m v '.<br />
(6.4)<br />
m v = p bolg’an massa menen tezliktin’ ko’beymesinen turatug’ın vektordı materiallıq<br />
noqattın’ impulsı yamasa qozg’alıs mug’darı dep atayıq. Materiallıq noqatlar sistemasının’<br />
impulsı yamasa qozg’alıs mug’darı dep ha’r bir materiallıq noqattın’ impulslarının’ vektorlıq<br />
qosındısına ten’ shamanı, yag’nıy<br />
shamasına aytamız.<br />
(6.4)-an’latpadan<br />
p = p + p = m v + m v . (6.5)<br />
1<br />
2<br />
1<br />
1<br />
2<br />
2<br />
p = p'<br />
(6.6)<br />
ekenligi kelip shıg’adı. Bul jerde 1 2 p p p = + ha’m ' p ' p ' p 1 2 + = - sistema impulsının’ o’z-ara<br />
ta’sirlesiwden burıng’ı ha’m keyingi impulsları.<br />
Demek jabıq sistemadag’ı eki materiallıq noqattın’ impulslarının’ qosındısı turaqlı bolıp<br />
qaladı eken. Bul awhal impulstin’ saqlanıw nızamı dep ataladı. Bul nızam relyativistlik emes<br />
ha’m relyativistlik jag’daylar ushın da durıs keledi.<br />
Eger materiallıq noqatqa sırttan ta’sirler tu’setug’ın bolsa, onda onın’ impulsı saqlanbaydı.<br />
Usıg’an baylanıslı o’z-ara ta’sir etisiwdin’ intensivliligi sıpatında impulsten waqıt boyınsha<br />
dp<br />
alıng’an tuwındını alamız = p&<br />
. Fizikada p& ja’rdeminde materiallıq noqattın’ basqa denelerge<br />
dt<br />
salıstırg’anda ornı g’ana emes, al onın’ tezliginin’ de anıqlanatug’ınlıg’ı fundamentallıq<br />
ma’niske iye. Bul tuwındı materiallıq noqattın’ radius-vektorı r din’, tezligi v<br />
nın’ funktsiyası bolıp tabıladı ha’m sonın’ menen birge qorshap turg’an materiallıq noqatlardın’<br />
koordinataları menen tezliklerine baylanıslı boladı. Bul funktsiyanı F ( r,<br />
v)<br />
dep belgileymiz.<br />
Onda<br />
p & = F . (6.7)<br />
Materiallıq noqattın’ koordinataları menen tezliklerinin’ funktsiyası bolg’an, impulstin’<br />
waqıt boyınsha alıng’an tuwındısına ten’ F ( r,<br />
v)<br />
ku’sh dep ataladı. Ku’sh vektor bolıp tabıladı<br />
ha’m vektor p nı skalyar waqıt t boyınsha alıng’an tuwındıg’ı ten’.
Change language