MEХANİKA

3-anıqlama. Materiyanın’ o’zine ta’n ku’shi onın’ qarsılıq etiw qa’biletligi boladı.
Sonlıqtan ayırıp alıng’an qa’legen dene o’zinin’ tınıshlıq halın yamasa ten’ o’lshewli qozg’alısın
saqlaydı.
4-anıqlama. Sırttan tu’sirilgen ku’sh denenin’ tınıshlıq halın yamasa ten’ o’lshewli tuwrı
sızıqlı qozg’alısın o’zgertetug’ın ta’sir bolıp tabıladı.
Qozg’alıstın’ birinshi nızamı retinde Nyuton XVİİ a’sirdin’ baslarında Galiley ta’repinen
ashılg’an inertsiya nızamın qabıl etti.
1-nızam. Qa’legen dene eger de sırttan ku’shler ta’sir etpese o’zinin’ tınıshlıq yamasa ten’
o’lshewli tuwrı sızıqlı qozg’alıs halın saqlaydı.
Bunday qozg’alıs a’dette erkin qozg’alıs yamasa inertsiya boyınsha qozg’alıs dep ataladı.
Erkin qozg’alatug’ın deneni erkin dene dep ataymız.
Erkin denelerdi ta’biyatta tabıw mu’mkin emes. Sonlıqtan bunday tu’sinikti qabıl etiw
abstraktsiya bolıp tabıladı.
Nyutonnın’ ekinshi nızamı boyınsha
51
dv
m = F.
dt
(6.1a)
dv
Bul formuladag’ı m - denenin’ massası, - tezleniwi. Bul nızam boyınsha eger F = 0
dt
bolsa v = const . Usınnan Nyutonnın’ birinshi nızamı kelip shıqpay ma degen soraw kelip
tuwadı. Bir qatar fizika ilimin u’yreniwshilerde usınday pikirdin’ payda bolıwı mu’mkin. Biraq
Nyutonnın’ birinshi nızamının’ o’zinshe g’a’rezsiz nızam ekenligin ha’r qanday inertsial esaplaw
sistemaların saylap alıw arqalı ayqın ko’rsetiwge boladı. Sonın’ na’tiyjesinde bul nızamnın’
g’a’rezsiz ekenligin, qozg’alıslardı dinamikalıq ha’m kinematikalıq ma’niste qaraw ushın qabıl
etilgen esaplaw sistemasının’ paydalanıwg’a bolatug’ınlıg’ın yamasa bolmaytug’ınlıg’ın
bildiretug’ın kriteriyi bolıp sanaladı.
Massa. İmpulstin’ saqlanıw nızamı. Qa’legen dene qozg’alısqa keltirilse yamasa onın’
tezliginin’ shamasın yaki bag’ıtın o’zgerter bolsaq qarsılıq ko’rsetedi. Denelerdin’ bul qa’siyetin
inertlilik dep ataymız. Ha’r qanday denelerde inertlilik ha’r qanday bolıp ko’rinedi. :lken tasqa
tezleniw beriw, kishi topqa tap sonday tezleniw beriwden a’dewir qıyın. İnertlilik o’lshemi
massa dep ataladı.
F
Denenin’ massasın = const = m an’latpası arqalı anıqlaymız.
a
Massa denenin’ inertlilik qa’siyetinin’ ta’riplemesinen basqa ma’niske iye emes.
Usıg’an baylanıslı bul massanı geyde inert massa dep te ataydı.
XIX a’sirdin’ aqırına kele fizika menen shug’ıllanıwshılar denenin’ massası menen sol
denenin’ inertliliginin’ bir tu’sinik ekenligin ayqın moyınladı. Bul haqqında O.D.Хvalsonnın’
«Fizika kursı» kitabının’ I tomının’ sa’ykes paragrafın oqıp iseniwge boladı.