MEХANİKA

Joqarıda aytılg’anlardın’ barlıg’ı qay jerde (qay orında) jaylasqan? A’lbette bizin’
A’lemimizde. Ta’biyattıın’ barlıq kubılısları ju’zege keletug’ın «U’lken qutını» A’lem dep
ataymız. A’lemnin’ biz baqlay alatug’ın bo’liminin’ o’lshemleri 10 28 sm ≈ 10 10 jaqtılıq jılı
(jaqtılıqtın’ 1 jıl dawamında o’tken jolının’ uzınlıg’ın jaqtılıq jılı dep ataydı). Salıstırıw ushın
13
mınaday shamalardı keltiremiz: Quyash penen Jer arasındag’ı qashıqlıq 1, 5⋅
10 sm yamasa 150
8
mln. km, Jerdin’ radiusı bolsa 6,
4 ⋅ 10 sm (6400 km). A’lemnin’ bizge baqlanıwı mu’mkin
bolg’an bo’limindegi protonlar menen neytronlardın’ ulıwmalıq sanı shama menen 10 78 -10 82
aralıg’ında. Quyashtın’ quramında ≈ 10 57 51
, al Jerdin’ quramında ≈ 4⋅ 10 proton menen neytron
bar. A’lemnin baqlanıwı mu’mkin bolg’an bo’limindegi Quyashtın’ massasınday massag’a iye
juldızlardın’ sanı shama menen 10 234 ke ten’. En’ jen’il juldızlardın’ massası Quyashtın’
massasının’ 0,01 bo’legin quraydı, al massası u’lken juldızlardın’ massası Quyashtın’
massasınan ju’zlegen ese ulken.
Ha’mme na’rseler de, sonın’ ishin de bizler de atomlardan turamız. Tirishilik A’lemdegi en’
quramalı qubılıs bolıp tabıladı. Adam en’ bir kuramalı tirishilik iyesi bolıp, ol shama menen 10 16
kletkadan turadı. Al kletka bolsa 10 12 -10 14 atomnan turıp, elementar fiziologiyalıq qutısha bolıp
tabıladı. Qa’legen tiri organizmnin’ kletkasına keminde bir dana DNK nın’ (dezoksiribonuklein
kislotasının’) uzın molekulalıq sabag’ı kiredi. DNK molekulasında 10 8 -10 10 atom boladı. Bul
atomlardın’ bir birine salıstırg’andag’ı da’l jaylasıwı individuumnan individuumga o’tkende
o’zgeredi. DNK molekulasın genetikalıq informatsiyalardı alıp ju’riwshi dep atawg’a boladı.
Ta’sirlesiw tu’sinigin atom tu’siniginen ayırıwg’a bolmaydı. Qattı denelerdegi atomlar bir
biri menen qalay baylanısqan, ne sebepli Jer Quyashtı taslap ketpey, onın’ do’gereginde aylanıp
ju’redi (basqa so’z benen aytqanda nelikten alma u’zilip Jerge tu’sedi). Yadrodag’ı on’
zaryadlang’an protonlar bir biri menen iyterisetug’ın bolsa da nenin’ ta’sirinde tarqalıp ketpeydi?
Olardi bir jerde (yadroda) qanday ku’sh uslap turadı?
Usı waqıtlag’a shekem ta’biyatta ta’sirlesiwdin’ to’rt tiykarg’ı tu’ri tabılg’an:
5
elektromagnit,
gravitatsiyalıq,
kushli ha’m
a’zzi.
Birinshi ta’sirlesiw zaryadlang’an bo’leksheler arasındag’ı ta’sirlesiwdi ta’miyinleydi. Eger
siz barmag’ınız benen stoldı basatug’ın bolsan’ız, siz elektromagnitlik ta’biyatqa iye bolg’an
ta’sirlesiwdi sezesiz. Bunday ta’sirlesiwde tartısıw menen iyterisiw orın aladı.
Gravitatsiyalıq ta’sirlesiw tiykarınan pu’tkil du’nyalıq tartısıw nızamı tu’rinde ko’rinip,
barlıq waqıtta da tartısıwdı ta’miyindeyli (gavitatsiyalıq iyterisiw hazirshe baqlang’an joq).
Almanın’ u’zilip Jerge tu’siwi bug’an da’lil bola aladı. Jer menen Quyash arasındag’ı tartısıw
Jerdi Quyash a’tirapındag’ı orbita boyınsha aylanıp ju’riwge ma’jbu’rleydi. Salmaq qushi de
juldızlardın’ janıwına alıp keletug’ın ku’sh bolıp tabıladı. Bul tartılıs ku’shi atom yadrolarının’
bir birine jaqınlawı ushın za’ru’rli bolg’an kinetikalıq energiyanı beredi. Al usı kinetikalıq
energiyanın’ esabınan termoyadrolıq sintez reaktsiyası baslanadı. Al termoyadrolıq sintez
reaktsiyası bolsa A’lemdegi juldızlardın’ ko’pshiliginin’ energiyalarının’ deregi bolıp tabıladı.
Tek qısqa aralıqlarda g’ana ta’sirlesiwdi boldırıwı ku’shli ta’sirlesiwdin’ basqa
ta’sirlesiwlerden parqı bolıp tabıladı. Onın’ ta’sir etiw radiusı shama menen 10 12 -10 13 sm ke ten’
(yag’nıy atom yadrolarının’ o’lshemlerindey aralıqlar). Bul protonlar menen neytronlar (olardı