MEХANİKA

45
Tek sheksiz kishi mu’yeshlik awısıw vektor bolıp tabıladı. Shekli
mu’yeshke aylanıw vektor emes.
Mu’yeshlik tezlik vektor bolıp tabıladı. Sebebi ol vektor bolıp
tabılatug’ın elementar mu’yeshlik awısıw ja’rdeminde anıqlanadı. Shekli
mu’yeshke burılg’andag’ı ortasha mu’yeshlik tezlik absolyut ma’nisine
ha’m bag’ıtına iye bolsa da vektor emes.
Sorawlar: 1. Qozg’alıstı ta’riplewdin’ qanday usılların bilesiz?
2. Qozg’alıstı vektorlar arqalı belgilewdin’ ha’m vektorlıq jazıwdın’ qanday
artıqmashları bar?
3. Elementar mu’yeshlik awısıw menen shekli mu’yeshlik awısıwlardın’
ayıması nelerden ibarat?
4. Orayg’a umtılıwshı tezleniwdin’ fizikalıq ma’nisi neden ibarat?
5. Qanday sebeplerge baylanıslı ortasha mu’yeshlik tezlik vektor bolıp
tabılmaydı?
5-§. Qattı denelerdin’ qozg’alısı
Erkinlik da’rejesi. Tegis qozg’alıs. Aylanbalı qozg’alıs. Aylanıwdın’ bir zamatlıq ko’sheri.
Erkinlik da’rejesi. Qattı dene dep ara qashıqlıqları turaqlı bolatug’ın materiallıq
noqatlardın’ jıynag’ına aytamız. Sonlıqtan qattı denenin’ qozg’alısı onı qurawshı noqatlardın’
qozg’alısına alıp kelinedi. Ha’r bir noqattın’ qozg’alısı u’sh funktsiyanın’ (u’sh koordinatanın’)
ja’rdeminde beriledi. Sog’an sa’ykes, eger qattı dene N dana materiallıq noqattan turatug’ın
bolsa onın’ qozg’alısın 3 N koordinata menen ta’riplew mu’mkin. Biraq sol noqatlar arasındag’ı
qashıqlıqlar o’zgermeytug’ın bolg’anlıqtan bul funktsiyalar bir birinen g’a’rezsiz emes.
Sonlıqtan qattı denenin’ qozg’alısın ta’riplew ushın 3 N dana ten’lemeni sheship otırıw kerek
emes. Materiallıq noqatlar sistemasının’ (jıynag’ının’) qozg’alısın ta’ripleytug’ın bir birinen
g’a’rezsiz bolg’an funktsiyalar (ko’binese parametrler dep ataladı) sanı usı sistemanın’ erkinlik
da’rejesi dep ataladı.
Materiallıq noqattın’ qozg’alısı u’sh parametrdin’ ja’rdeminde ta’riplenedi. Sonlıqtan da
onın’ erkinlik da’rejesi 3 ke ten’. Bir birine baylanıssız qozg’alatug’ın eki materiallıq noqattın’
erkinlik da’rejesi 6 g’a ten’. Al usı eki noqat bir biri menen baylanıstırlg’an bolsa, onda usı 6
funktsiya bir birinen g’a’rezsiz bolıp qalmaydı. Olar arasında
( ) ( ) ( ) 2
2
2
x − x + y − y + z z
l = 2 1 2 1 2 − 1 baylanısı bar. Usı an’latpa ja’rdeminde altı koordinatanın’
birewin l arqalı anıqlaw mu’mkin. Demek bir biri menen baylanısqan eki materiallıq noqattan
turatug’ın sistemanın’ erkinlik da’rejesi 5 ke ten’.
Qattı denelerdin’ erkinlik da’rejesi 6 g’a ten’. Sebebi qattı deneni bekkem etip bekitiw ushın
bir tuwrının’ boyında jatpaytug’ın u’sh noqat kerek. Ha’r qaysısı u’sh koordinatag’a iye. Bul
u’sh noqattın’ ha’r qaysısın basqaları menen baylanıstıratug’ın u’sh