MEХANİKA
MEХANİKA MEХANİKA
10 -16 sm den kishi ekenligi belgili. Yadronın’ o’lshemleri og’an salıstırg’anda a’dewir u’lken – shama menen 10 -12 – 10 -13 sm. O’z gezeginde yadrolar protonlar menen neytronlardan turadı. Atomnın’ massasının’ derlik barlıg’ı yadroda toplang’an. Elektron bolsa proton yamasa neytronnan derlik 2000 ese jen’il: Da’l ma’nisleri: m p ≈ m n 4 ≈1, 67* 10 −28 g. m = 9,10938188(72)*10 -25 g. e m = 1,67262158(13)*10 -24 g. p m = 1,67492716(13)*10 -24 g. n Bul an’latpalardan neytronnın’ massasının’ protonnın’ massasınan u’lken ekenligi ko’rinip tur. Usıg’an baylanıslı neytron o’zinen o’zi protong’a, elektrong’a ha’m antineytrinog’a ıdıraydı (bul haqqında to’mende ga’p etiledi). Atomnın’ qurılısı. Yadronın’ qurılısı. Protonlar menen neytronlardın’ o’zleri nelerden turadı dep soraw beriw mu’mkin. Juwap belgili. Olar kvarklerden turadı. Al elektron she? Elektron bolsa o’zinen basqa hesh na’rseden turmaydı. Usınday ko’z-qaraslar boyınsha elektron haqıyqıy elementar bo’lekshe bolıp esaplanadı. Biz usı jerde ha’zirshe neden turadı dep soraw beriwdi toqtatamız. Sebebi usınday sorawlar beriw arqalı adamzat biletug’ın sheklerge tez jetemiz ha’m bunnan keyin «bilmeymen, bilmeymiz» dep juwap beriwge tuwra keledi. Sonlıqtan atomlarg’a qayta kelemiz. Atom degenimiz boslıq bolıp tabıladı. Eger atom yadrosın almanın’ u’lkenligindey etip u’lkeytsek, onda yadro menen og’an jaqın elektron arasındag’ı qashıqlıq 1 km dey boladı. Eger yadro menen elektronlar zaryadlanbag’an bolg’anda atomlar bir biri arqalı biri birine hesh qanday kesentsiz arqayın o’te alg’an bolar edi.
Joqarıda aytılg’anlardın’ barlıg’ı qay jerde (qay orında) jaylasqan? A’lbette bizin’ A’lemimizde. Ta’biyattıın’ barlıq kubılısları ju’zege keletug’ın «U’lken qutını» A’lem dep ataymız. A’lemnin’ biz baqlay alatug’ın bo’liminin’ o’lshemleri 10 28 sm ≈ 10 10 jaqtılıq jılı (jaqtılıqtın’ 1 jıl dawamında o’tken jolının’ uzınlıg’ın jaqtılıq jılı dep ataydı). Salıstırıw ushın 13 mınaday shamalardı keltiremiz: Quyash penen Jer arasındag’ı qashıqlıq 1, 5⋅ 10 sm yamasa 150 8 mln. km, Jerdin’ radiusı bolsa 6, 4 ⋅ 10 sm (6400 km). A’lemnin’ bizge baqlanıwı mu’mkin bolg’an bo’limindegi protonlar menen neytronlardın’ ulıwmalıq sanı shama menen 10 78 -10 82 aralıg’ında. Quyashtın’ quramında ≈ 10 57 51 , al Jerdin’ quramında ≈ 4⋅ 10 proton menen neytron bar. A’lemnin baqlanıwı mu’mkin bolg’an bo’limindegi Quyashtın’ massasınday massag’a iye juldızlardın’ sanı shama menen 10 234 ke ten’. En’ jen’il juldızlardın’ massası Quyashtın’ massasının’ 0,01 bo’legin quraydı, al massası u’lken juldızlardın’ massası Quyashtın’ massasınan ju’zlegen ese ulken. Ha’mme na’rseler de, sonın’ ishin de bizler de atomlardan turamız. Tirishilik A’lemdegi en’ quramalı qubılıs bolıp tabıladı. Adam en’ bir kuramalı tirishilik iyesi bolıp, ol shama menen 10 16 kletkadan turadı. Al kletka bolsa 10 12 -10 14 atomnan turıp, elementar fiziologiyalıq qutısha bolıp tabıladı. Qa’legen tiri organizmnin’ kletkasına keminde bir dana DNK nın’ (dezoksiribonuklein kislotasının’) uzın molekulalıq sabag’ı kiredi. DNK molekulasında 10 8 -10 10 atom boladı. Bul atomlardın’ bir birine salıstırg’andag’ı da’l jaylasıwı individuumnan individuumga o’tkende o’zgeredi. DNK molekulasın genetikalıq informatsiyalardı alıp ju’riwshi dep atawg’a boladı. Ta’sirlesiw tu’sinigin atom tu’siniginen ayırıwg’a bolmaydı. Qattı denelerdegi atomlar bir biri menen qalay baylanısqan, ne sebepli Jer Quyashtı taslap ketpey, onın’ do’gereginde aylanıp ju’redi (basqa so’z benen aytqanda nelikten alma u’zilip Jerge tu’sedi). Yadrodag’ı on’ zaryadlang’an protonlar bir biri menen iyterisetug’ın bolsa da nenin’ ta’sirinde tarqalıp ketpeydi? Olardi bir jerde (yadroda) qanday ku’sh uslap turadı? Usı waqıtlag’a shekem ta’biyatta ta’sirlesiwdin’ to’rt tiykarg’ı tu’ri tabılg’an: 5 elektromagnit, gravitatsiyalıq, kushli ha’m a’zzi. Birinshi ta’sirlesiw zaryadlang’an bo’leksheler arasındag’ı ta’sirlesiwdi ta’miyinleydi. Eger siz barmag’ınız benen stoldı basatug’ın bolsan’ız, siz elektromagnitlik ta’biyatqa iye bolg’an ta’sirlesiwdi sezesiz. Bunday ta’sirlesiwde tartısıw menen iyterisiw orın aladı. Gravitatsiyalıq ta’sirlesiw tiykarınan pu’tkil du’nyalıq tartısıw nızamı tu’rinde ko’rinip, barlıq waqıtta da tartısıwdı ta’miyindeyli (gavitatsiyalıq iyterisiw hazirshe baqlang’an joq). Almanın’ u’zilip Jerge tu’siwi bug’an da’lil bola aladı. Jer menen Quyash arasındag’ı tartısıw Jerdi Quyash a’tirapındag’ı orbita boyınsha aylanıp ju’riwge ma’jbu’rleydi. Salmaq qushi de juldızlardın’ janıwına alıp keletug’ın ku’sh bolıp tabıladı. Bul tartılıs ku’shi atom yadrolarının’ bir birine jaqınlawı ushın za’ru’rli bolg’an kinetikalıq energiyanı beredi. Al usı kinetikalıq energiyanın’ esabınan termoyadrolıq sintez reaktsiyası baslanadı. Al termoyadrolıq sintez reaktsiyası bolsa A’lemdegi juldızlardın’ ko’pshiliginin’ energiyalarının’ deregi bolıp tabıladı. Tek qısqa aralıqlarda g’ana ta’sirlesiwdi boldırıwı ku’shli ta’sirlesiwdin’ basqa ta’sirlesiwlerden parqı bolıp tabıladı. Onın’ ta’sir etiw radiusı shama menen 10 12 -10 13 sm ke ten’ (yag’nıy atom yadrolarının’ o’lshemlerindey aralıqlar). Bul protonlar menen neytronlar (olardı
- Page 1 and 2: O’zbekstan Respublikası joqarı
- Page 3: 3 KİRİSİW Fizika iliminin’ qan
- Page 7 and 8: olıp tabıladı. Usı aytılg’an
- Page 9 and 10: Lektsiyalar tekstlerinde za’ru’
- Page 11 and 12: 11 tabıladı. Bul modellerdin’ d
- Page 13 and 14: sa’ykes kelmey qaladı. Birinshi
- Page 15 and 16: Fizikalıq shamalardın’ o’lshe
- Page 17 and 18: 17 § 3. Ken’islik ha’m waqıt
- Page 19 and 20: Joqarıda keltirilgen bes aksiomala
- Page 21 and 22: Koordinatalar sisteması. Berilgen
- Page 23 and 24: 23 a) b) 3-3 su’wret. TSilindrlik
- Page 25 and 26: 25 Bul jerde α arqalı ıqtıyarl
- Page 27 and 28: 27 i , j, k birlik vektorları aras
- Page 29 and 30: 29 Waqıt dep materiallıq protsess
- Page 31 and 32: ta sinхronlastqan bolıp shıg’a
- Page 33 and 34: Tezliktin’ qurawshıları: 33 dx
- Page 35 and 36: 35 4-2 su’wret. Tezlikler godogra
- Page 37 and 38: Noqattın’ shen’ber boyınsha q
- Page 39 and 40: 39 4-6 su’wret. Elementar mu’ye
- Page 41 and 42: 41 g t h v0t 2 − = 30 m biyiklikk
- Page 43 and 44: Sızılmadan Bunnan 43 vx x = v⋅
- Page 45 and 46: 45 Tek sheksiz kishi mu’yeshlik a
- Page 47 and 48: 47 5-1 su’wret. Eyler mu’yeshle
- Page 49 and 50: Orın almastırıwdı ilgerilemeli
- Page 51 and 52: 3-anıqlama. Materiyanın’ o’zi
- Page 53 and 54: formulasına iye bolamız. Bul form
10 -16 sm den kishi ekenligi belgili. Yadronın’ o’lshemleri og’an salıstırg’anda a’dewir u’lken –<br />
shama menen 10 -12 – 10 -13 sm. O’z gezeginde yadrolar protonlar menen neytronlardan turadı.<br />
Atomnın’ massasının’ derlik barlıg’ı yadroda toplang’an. Elektron bolsa proton yamasa<br />
neytronnan derlik 2000 ese jen’il:<br />
Da’l ma’nisleri:<br />
m<br />
p<br />
≈ m<br />
n<br />
4<br />
≈1,<br />
67*<br />
10<br />
−28<br />
g.<br />
m = 9,10938188(72)*10 -25 g.<br />
e<br />
m = 1,67262158(13)*10 -24 g.<br />
p<br />
m = 1,67492716(13)*10 -24 g.<br />
n<br />
Bul an’latpalardan neytronnın’ massasının’ protonnın’ massasınan u’lken ekenligi ko’rinip<br />
tur. Usıg’an baylanıslı neytron o’zinen o’zi protong’a, elektrong’a ha’m antineytrinog’a ıdıraydı<br />
(bul haqqında to’mende ga’p etiledi).<br />
Atomnın’ qurılısı.<br />
Yadronın’ qurılısı.<br />
Protonlar menen neytronlardın’ o’zleri nelerden turadı dep soraw beriw mu’mkin. Juwap<br />
belgili. Olar kvarklerden turadı. Al elektron she? Elektron bolsa o’zinen basqa hesh na’rseden<br />
turmaydı. Usınday ko’z-qaraslar boyınsha elektron haqıyqıy elementar bo’lekshe bolıp<br />
esaplanadı.<br />
Biz usı jerde ha’zirshe neden turadı dep soraw beriwdi toqtatamız. Sebebi usınday sorawlar<br />
beriw arqalı adamzat biletug’ın sheklerge tez jetemiz ha’m bunnan keyin «bilmeymen,<br />
bilmeymiz» dep juwap beriwge tuwra keledi. Sonlıqtan atomlarg’a qayta kelemiz.<br />
Atom degenimiz boslıq bolıp tabıladı. Eger atom yadrosın almanın’ u’lkenligindey etip<br />
u’lkeytsek, onda yadro menen og’an jaqın elektron arasındag’ı qashıqlıq 1 km dey boladı. Eger<br />
yadro menen elektronlar zaryadlanbag’an bolg’anda atomlar bir biri arqalı biri birine hesh<br />
qanday kesentsiz arqayın o’te alg’an bolar edi.
Change language