MEХANİKA

Qozg’alıs degenimiz ne ha’m onı qalayınsha ta’riplew mu’mkin? Bul sorawg’a denelerdin’
qozg’alısın ta’riplewshi kinematika juwap beredi. Qozg’alıs degenimiz denenin’ basqa denelerge
salıstırg’andag’ı orın almastırıwı (ken’isliktegi onın’ ornının’ o’zgeriwi) bolıp tabıladı. Solay
etip denenin’ qozg’alısın ta’riplewde usı denenin’ orın almastırıwın salıstırıw maqsetinde biz
barlıq waqıtta da qanday da bir koordinatalar sistemasın (yamasa esaplaw sistemasın)
paydalanamız. Denenin’ qozg’alısı onın’ barlıq noqatlarının’ (denenin’ kishi bo’limlerinin’,
da’neshelerinin’) qozg’alısı menen anıqlanadı. Sonlıqtan bizler materiallıq noqattın’ qozg’alısın
ta’riplewden baslaymız. Al joqarıda ga’p etilgenindey materiallıq noqat dep o’lshemleri esapqa
alınbaytug’ın denege aytamız. Bunday jag’dayda denenin’ massası bir noqatka toplang’an dep
esaplanadı.
Materiallıq noqattın’ orın awıstırıwı, tezligi ha’m tezleniwi. Qozg’alıstı ta’riplew
degenimiz
32
x1 1
2 2
3 3
funktsiyaların biliw degen so’z. Vektorlıq formada
tu’rinde qozg’alıstı matematikalıq jaqtan ta’ripleymiz.
= x ( t),
x = x ( t),
x = x ( t)
(4.1)
r = r(
t)
(4.2)
Qozg’alıstı traektoriya parametrleri menen de ta’riplew mu’mkin.
Orın almasıw vektorı. Bul vektor uzınlıg’ı boyınsha keyingi noqat penen da’slepki noqat
arasındag’ı qashıqlıqqa ten’, al bag’ıtı da’slepki noqattan keyingi noqatqa qaray bag’ıtlang’an:
r = r(
t + Δt)
− r(
t)
. Bul vektor materiallıq noqattın’ t ha’m t + Δt
waqıt momentleri arasında
bolg’an traektoriyanın’ noqatların tutastıradı.
Tezlik. Tezlik dep waqıt birliginde materiallıq noqattın’ o’tken jolına aytamız. Eger
materiallıq noqat Δt waqıtı ishinde ΔS jolın o’tken bolsa ortasha tezlik
ΔS
Δv
= .
Δt
Δt waqıtın sheksiz kishireytsek tezliktin’ alıng’an ma’nisi bir zamatlıq tezlik dep ataladı,
yag’nıy:
Dekart koordinatalar sistemasında
Demek
Δr
dr
v ( t)
= lim = .
Δt
fi0 Δt
dr
(4.3)
(4.4)
r ( t)
= i x(
t)
+ j y(
t)
+ k z(
t)
(4.5)
dr
dx dy
v = = i + j + k
dt dt dt
dz
dt
(4.6)