MEХANİKA

3
KİRİSİW
Fizika iliminin’ qanday ilim ekenligine juwap beriw ushın biz «Fizikalıq entsiklopediyalıq
so’zlik» ti ashamız ha’m «Fizika» dep atalatug’ın maqalanı oqıymız. Bul jerde bılay jazılg’an
«Fizika ta’biyat qubılıslarının’ en’ a’piwayı bolg’an, sonın’ menen birge en’ ulıwmalıq
nızamların, materiyanın’ qa’siyetleri menen qurılısın, onın’ qozg’alıs nızamların uyrenetug’ın
ilim. Fizikanın’ tu’sinikleri menen nızamları barlıq ta’biyattanıwdın’ tiykarında jatadı. Fizika
da’l ilimlerge jatadı ha’m qubılıslardın’ sanlıq nızamlıqların u’yrenedi».
Fizika bizdi qorshap turg’an du’nyanı tu’siniw ha’m ta’riplewge umtılıwlardın’ saldarınan
payda boldı. Al bizin’ du’nyamız bolsa og’ada quramalı ha’m qızıqlı: Qu’yash ha’m Ay, ku’ndiz
ham tu’n, bultlar, ten’izler, tereklerdin’ shawqımları, samal, tawlar, jer silkiniwleri, jamg’ır,
haywanlar ha’m o’simlikler du’nyası, okenlardag’ı tasıwlar menen qaytıwlar, en’ aqırında adam.
Adamlar usı du’nyanın’ bir bo’legi retinde usı du’nyanın’ qanday du’ziliske ha’m qa’siyetlerge
iye ekenligin biliwge umtıladı. Bul mu’mkin be? Bul sorawg’a mu’mkin dep juwap beriwdin’
durıs ekenligin biz bilemiz. Biz ku’ndelikli ta’jiriybelerden du’nyanın’ biliwge bolatug’ınlıg’ın,
bizin’ a’tirapımızda bolıp atırg’an ko’p tu’rli kubılıslardın’ tiykarında jatatug’ın fizikalıq
nızamlar haqqında ko’p na’rsenin’ belgili ekenligin bilemiz.
Al biz ne bilemiz? Biz bizdi qorshap turg’an denelerdin’ barlıg’ının’ da atomlardan
turatug’ınlıg’ın bilemiz. Atomlar du’nyanın’ du’zilisindegi gerbishler bolıp tabıladı. Olar
u’zliksiz qozg’alısta boladı, u’lken qashıqlıqlarda bir biri menen tartısadı, al olardı jaqınlatsaq bir
biri menen iyterisedi. Atomnın’ o’lshemi shama menen 10 -8 sm ≈ 1 Å (angstrem, eger almanı
Jerdin’ u’lkenligindey etip u’lkeytsek, usı almanın’ atomlarının’ o’zlerinin’ u’lkenligi almaday
boladı). Suw molekulası N2O vodorodtın’ eki atomınan ha’m kislorodtı bir atomınan turadı
Suw molekulası Tunnellik mikroskop. Tunnellik toqtın’
shaması iynenin’ ushı menen bet arasındag’ı
qashıqlıqqa baylanıslı.
Atomlardı ko’re alamız ba? Tunnellik mikroskop dep atalıwshı mikroskoptın’ ja’rdeminde
1981-jıllardan baslap ko’re alatug’ın boldıq.
Du’nyanın’ atomlardan turatug’ınlıg’ın biliwden qanday payda alamız? Mısalı qattı, suyıq,
gaz ta’rizli zatlardın’ ne sebepli bar ekenligin, sestin’ kanday tezlik penen tarqalatug’ınlıg’ın,
samolettın’ nelikten usha alatug’ınlıg’ın, temperaturanın’ ne ekenligin ha’m basqalardı bile
alamız ba?
Al atomlardın’ o’zleri nelerden turadı? Bizler atomlardın’ on’ zaryadlang’an yadrodan ha’m
onın’ do’gereginde qozg’alıp ju’retug’ın teris zaryadlang’an elektronlardan turatug’ınlıg’ın
bilemiz. Elektronnın’ o’lshemleri ha’zirgi waqıtlarg’a shekem o’lshengen joq. Tek g’ana onın’