MEХANİKA

Biraq usıg’an karmastan qozgalıstag’ı waqıttın’ o’tiwinin’ a’steleniwin ko’rsetetug’ın
eksperimentlerdin’ ta’g’diri de ko’pshilik ta’repinen dıqqatka alınbadı.
(1)-ten’lemeden tınıshlıqtag’ı energiya ushın jazılgan dan’qlı Eynshteyn an’latpası
2
0 mc E = alınadı (eger 0 = p bolsa). Al eger jaqtılıqtın’ tezligin birge ten’ dep qabıl etsek
(yag’nıy c = 1)
denenin’ massası onın’ tınıshlıqtag’ı energiyasına ten’ bolıp shıg’adı. Energiya
saqlanatug’ın bolg’anlıqtan massa da tezlikten g’a’rezsiz saqlanatug’ın shama bolıp shıg’adı. Bul
joqarıda keltirilgen birinshi sorawg’a juwap bolıp tabıladı. Atap aytqanda massalıq denelerde
«uyqılap atırg’an» tınıshlıq energiyası ximiyalıq ha’m (a’sirese) yadrolıq reaktsiyalarda bo’linip
shıg’adı.
286
Endi additivlik haqqındag’ı sorawg’a itibar beremiz.
Baska inertsiallıq esaplaw sistemasına o’tkende da’slepki sistemada tınıshlıqta turg’an
denege Lorents tu’rlendiriwlerin qollanamız. Bunday jag’dayda da’rha’l denenin’ energiyası
menen impulsinin’ onın’ tezligine g’a’rezliligi alınadı:
2 ⎧E
= mc γ,
⎪
⎨ E
⎪p
= mvγ
= v 2
⎩ c
Eskertiw: Jaqtılıqtın’ bo’leksheleri bolg’an fotonlar massag’a iye emes. Sonlıqtan joqarıda
keltirilgen ten’lemelerden foton ushın v = c ekenligi kelip shıg’adı.
Energiya menen impuls additiv shamalar bolıp tabıladı. Eki deneden turatug’ın sistemanın’
energiyası E sol denelerdin’ erkin haldag’ı energiyalarının’ qosındısınan turadı ( 1 2 E E E = + ).
İmulsler ushın da usınday tastıyıqlaw durıs ( 1 2 p p p = + ). Eger usı kosındılardı (1) ge qoysaq biz
to’mendegi an’latpag’a iye bolamız:
m
2
( E1
+ E2
)
= 4
c
2
( p1
+ p2)
- 2
c
2
„ ( m
Solay etip qosındı massa 1 p ha’m p 2 impulsları arasındag’ı mu’yeshten g’a’rezli boladı
eken.
Bunnan a’hmiyetli juwmaq shıg’aramız: eki fotonnan turatug’ın sistemanın’ energiyası eger
fotonlar qarama-qarsı bag’ıtlarda qozg’alatug’ın bolsa 2 c E 2 / qa, al eger fotonlar bir bag’ıtta
qozg’alsa bul sistemanın’ energiyası nolge ten’.
Solay etip salıstırmalılık printsipin realizatsiyalaw ushın Lorents tu’rlendiriwleri za’ru’r. Al
bul tu’rlendiriwlerden impuls penen tezlik arasındag’ı baylanıs p = mv
Nyuton formulası
ja’rdeminde emes, al (3)-formula menen beriliwi kerek.
Ju’z jıl burın adam oyının’ inertsiyası boyınsha Nyuton formulasın relyativistlik fizikag’a
kirgiziw ha’reketi islendi. Usıg’an baylanıslı energiyanın’ ha’m usıg’an sa’ykes tezliklin’ o’siwi
menen o’setug’ın relyativistlik massa haqqındag’ı ko’z-qaras payda boldı. Ҳa’zirgi ko’z-qaraslar
2
boyınsha m = E / c formulası artefakt (lat. artefactum, qaraqalpaqshası jasalma tu’rde payda
etilgen defekt degen ma’niste) bolıp tabılıp. Fizikanı u’yreniwshiler basında gu’milji pikirlerdi
payda etedi: bir ta’repten fotonnın’ massası joq, al ekinshi ta’repten onın’ massası bar.
1
+ m
2
)
2
.
(3)