MEХANİKA

E
c
2
2
m = − 4
p
c
formulası boyınsha anıqlanatug’ın koeefitsientti na’zerde tutadı. Bunday massa bir inertsiallıq
esaplaw sistemasınan ekinshi inertsiallıq esaplaw sistmesına o’tkende o’zgermeydi. Bunın’
durslıg’ına energiya E ha’m impuls r ushın Lorents tu’rlendiriwlerin qollang’anda iseniwge
boladı. Eger
v = γ -
bolsa to’mendegilerge iye bolamız:
285
2
2
2 2
v , = 1/
1 v / c ha’m v vektorı x ko’sheri bag’ıtında bag’ıtldang’an
E fi ( E'+
vp')
γ,
vE'
p x fi p x '+
γ,
2
Ł c ł
p fi p ',
p
y
z
fi p
y
z
'.
Solay etip energiya E menen impuls r 4 (to’rt) vektordın’ qurawshıları bolıp tabıladı, al
massa bolsa Lorents tu’rlendiriwlerine qarata invariant shama bolıp tabıladı (4 vektor dep to’rt
kurawshıg’a iye vektordı aytamız).
Oylanıw ushın mag’lıwmatlar:
Lorents tu’rlendiriwleri Eynshteyn formulaları du’nyasının’ tiregi bolıp tabıladı. Bul
tu’rlendiriwler fizik Xendrik Anton Lorents ta’repinen usınılg’an teoriyada keltirip shıg’arılg’an.
Bul tu’rlendiriwlerdin’ ma’nisi mınalarg’a alıp keledi: u’lken tezlikler menen qozg’alıwshı
denelerdin’ o’lshemleri qozg’alıs bag’ıtında qısqaradı. Bunın’ durıslıg’ına 1909-jılı-aq Avstriya
fizigi Paul Erenfest gu’manlandı. Onın’ pikirleri mınadan ibarat: qozg’alıwshı deneler qozg’alıs
bag’ıtında haqıyqatında da o’lshemlerin kishireytetug’ın bolsın. Biz disk penen ta’jiriybe
o’tkereyik. Onı ko’sheri do’gereginde aylandırayıq ha’m kem-kemnen aylanıw tezligin
arttırayıq. Eynshteyn mırzanın’ aytıwı boyınsha disktin’ o’lshemlerinin’ kishireyiwi, sonın’
menen birge disktin’ o’zinin’ mayısıwı kerek. Disktin’ aylanıs tezligi jaqtılıqtın’ tezligine
jetkende disktin’ jog’alıwı kerek.
Eynshteyn albırap qalg’an. Sebebi Erenfesttin’ aytqanları durıs. Salıstırmalıq teoriyasının’
do’retiwshisi arnawlı jurnallardın’ betlerinde o’zinin’ eki kontrargumentin ja’riyalag’an. Bunnan
keyin Erenfestke Gollandiyada fizika professorı lawazımın alıwg’a ja’rdem bergen (Erenfest bul
lawazımdı alıwg’a a’lle qashan umtılgan edi). Gollandiyadıg’ı professorlıq jumısqa Erenfest
1912 jılı kelgen. Usının’ saldarınan arnawlı salıstırmalılık teoriyası haqqındag’ı kitaplardın’
betlerinen joqarıda atap o’tilgen Erenfesttin’ ashqan jan’alıg’ı da (bul jan’alıqtı Erenfest
paradoksı dep ataydı) jog’aladı.
Tek 1973-jılı g’ana oydag’ı Erenfest eksperimenti a’melde islendi. Fizik Tomas E. Fips
u’lken tezlik penen aylanıwshı diskti su’wretke tu’sirdi. Vspıshka ja’rdeminde tu’sirilgen bul
su’wretler Eynshteynnin’ formulalarının’ durıslıg’ın da’lillewi ushın xızmet etiwi kerek edi.
Biraq bul jerde de oydag’ı alınbadı. Teoriyag’a qaramastan disktin’ o’lshemleri o’zgermegen.
Arnawlı salıstırmalıq teoriyasında ga’p etiletug’ın «boylıq qıskarıw» tastıyıqlanbadı. Fips
o’zinin’ na’tiyjeleri haqqındag’ı maqalasın belgili «Nature» jurnalına jiberedi. Al jurnal
redaktsiyası bul maqalanı basıp shıg’arıwdan bas tartadı. Aqır-ayag’ında maqala İtaliyada kishi
tiraj benen shıg’atug’ın bir arnawlı jurnaldın’ betinde jarıq ko’redi. Biraq maqalag’a hesh kim
itibar bermegen.
(1)
(2)