MEХANİKA

26
3-6 su’wret. [ A B]
= D
, vektorlıq ko’beymesi.
D vektorı o’z-ara ko’beytiletug’ın vektorlar
jatqan tegislikke perpendikulyar bag’ıtlang’an.
Vektorlardı birlik vektorlar ja’rdeminde ko’rsetiw. Vektordın’ bag’ıtın birlik o’lshem
birligi joq vektordın’ ja’rdeminde ko’rsetiwge boladı. Qa’legen A vektorın bılayınsha jazıw
mu’mkin:
Bul jerde
A
A = A = n ⋅ A = nA .
A
A
n = bag’ıtı А vektorı menen bag’ıtlas birlik vektor bolıp tabıladı.
A
Radius-vektor. Noqattın’ awhalı sa’ykes koordinatalar sistemasında u’sh sannın’
ja’rdeminde anıqlanadı. Ha’r bir noqattı esaplaw bası dep atalıwshı bazı bir noqattan orın
almastırıwdın’ na’tiyjesinde payda bolg’an punkt dep ko’z aldımızg’a keltiriwimiz mu’mkin. Sol
ushın bul noqattı da’slepki noqat (esaplaw bası) penen usı noqattı tutastıratug’ın awısıw vektorı
menen ta’riplew mu’mkin. Bul vektor radius-vektor dep ataladı. Eger noqattın’ awhalı
(ken’islikte iyelegen ornı) radius-vektor menen belgilenetug’ın bolsa qanday da bir koordinata
sistemasın qollanıwdın’ za’ru’rligi jog’aladı. Usınday jollar menen ko’p sanlı fizikalıq qatnaslar
a’piwayılasadı ha’m ko’rgizbeli tu’rge enedi. Za’ru’r bolg’an jag’daylarda koordinatalar
sistemalarına o’tiw tayar formulalar ja’rdeminde a’melge asırıladı. Mısalı Dekart koordinatalar
sistemasında r radius-vektorın koordinata ko’sherlerine parallel bolg’an u’sh vektordın’ (
i x, jy,
kzvektorları)
qosındısı tu’rinde bılayınsha jazıladı:
r = ix
+ jy
+ kz
.
x , y,
z sanları r radius-vektorının’ qurawshıları dep ataladı.
Bir koordinatalar sistemasınan ekinshi koordinatalar sistemasına o’tkende radiusvektorlardın’
qurawshıları sa’ykes tu’rlendiriwlerge ushıraydı. A’piwayı mısal keltiremiz ha’m
bul mısalda bir Dekart koordinatalar sistemasınan ( x y z koordinatalar sisteması) ekinshi Dekart
koordinatalar sistemasına ( x 'y'z'
koordinatalar sisteması, bunday eki koordinatalar sisteması bir
birine salıstırg’anda burılg’an bolıwı mu’mkin) o’tkendegi tu’rlendiriw formulaların keltiremiz:
x y z sistemasında vektordı koordinata ko’sherleri bag’ıtında bag’ıtlang’an u’sh i x , j y ,
k z vektorlarının’ qosındısı tu’rinde bılayınsha jazamız
r = ix
+ j y+
kz
.
x , y,
z shamaları r radius-vektorının’ qurawshıları dep ataladı. Olar r di ta’ripleytug’ın
noqattın’ koordinatalarına sa’ykes keledi. i , j,
k vektorları birlik vektorlar bolıp tabıladı. Olar
koordinata sistemasının’ ortları dep te ataladı.